mrt/apr - Academisch Genootschap

Filosofielezing
Filosofie en kunst door Harry Willemsen
Willemsen begint zijn lezing op 13 januari in
de Meerlezaal met de opmerking dat het hem
vooral om het woordje ‘en’ gaat. Dit verbindende
woord zien we vaker opduiken in de
filosofie. Denk aan Sein und Zeit van Heidegger,
Etre et Avoir van Sartre en Idealisme en
Realisme.
Een filosoof die Willemsen inspireert is Spinoza.
Deze onderscheidt drie vormen van begrijpen:
verbeelding gevoed door de zintuigen, rationeel
begrijpen met behulp van ons verstand
en intuïtie. Het laatste is een meer omvattend
inzicht dat een mens kan overkomen. Bij het
begrijpen van de filosofie komen we deze drie
vormen tegen, terwijl bij kunst de intuïtie een
relatief grotere rol speelt.
‘Filosofie’ is voor Harry Willemsen een betere
term dan ‘wijsbegeerte’. Het gaat om de liefde
voor de waarheid en minder om het begeren,
het hebben. De geschiedenis van de westerse
filosofie verdeelt hij in drie perioden: de Oudheid
waarin het gaat om het Zijn = Natuur, de
Middeleeuwen, waarin het gaat over het Zijn
= God en de Moderne Tijd, waarin eerst de
mens en na de Verlichting het individu centraal
staat. Het ontstaan van de filosofie vindt
plaats tijdens een cultuurcrisis rond 500 v. Chr.
De overgang van Middeleeuwen naar Moderne
Tijd was ook een crisis. Van theocentrisch
werd de cultuur antropocentrisch. Denk aan
Luther: iedere christen is een priester en ieder
moet de bijbel lezen. De westerse mens denkt
de natuur te beheersen met zijn technisch kunnen.
Anderen en de natuur moeten hem ten nut
zijn.
Willemsen ervaart kunst niet als een afspiegeling
maar als een weerspiegeling van de
werkelijkheid. Wat onder kunst wordt verstaan
is tijd en plaatsgebonden. Kunst heeft
mensen iets te zeggen, dieren zegt het niets.
Volgens Heidegger ‘werkt’ het kunstwerk.
Vroeg of laat heeft het volgens Willemsen
zijn doorwerking op andere mensen. Deze
doorwerking overstijgt puur nut. Het gaat om
meer. Waar dit meer ontbreekt en alleen tech-
nocratisch denken heerst, ontstaat barbarij.
Als optimist hoopt hij op een cultuur waarin
de autonome mens ingebed is in een sociaal
perspectief. Dan ontstaat een partnerschap
met de natuur. De intrinsieke waarde van elk
individu en ook van de dieren wordt erkend.
Van kunst en filosofie kan hij geen definitie
geven. Het gaat bij Willemsen niet om het antwoord,
maar om de vraag.
Na de pauze werd om verheldering van het
Heideggeriaanse begrip ‘werking’ gevraagd.
Volgens Willemsen geeft de kunstenaar in zijn
vakmanschap via taal, beeld, muziek en dergelijke
vorm aan datgene wat hij intuïtief kent.
Het is aan de ander om wat door de kunstenaar
ervaren werd ook zelf te herkennen.
Het verbod op mensafbeeldingen van de islam
ziet Willemsen als een begrenzing van die cultuur.
De kunstenaar kan de grenzen opzoeken.
Harry Willemsen heeft met deze lezing een
blijvend boeiend thema aangesneden, waarbij
door mij concrete voorbeelden ter illustratie
van de verbinding tussen een kunstwerk en
een filosofie werden gemist. Het ‘en’ tussen
filosofie en kunst zou dan beter uit de verf zijn
gekomen.
Klaas Bottema
19