Agrificatie en de biobased economy - Welkom bij Groene Grondstoffen
Agrificatie en de biobased economy - Welkom bij Groene Grondstoffen
Agrificatie en de biobased economy - Welkom bij Groene Grondstoffen
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Agrificatie</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
Biobased Economy<br />
E<strong>en</strong> analyse van 25 jaar beleid <strong>en</strong><br />
innovatie op het gebied van Gro<strong>en</strong>e<br />
Grondstoff<strong>en</strong><br />
HARRIËTTE BOS
Uitgegev<strong>en</strong> in <strong>de</strong> reeks “Gro<strong>en</strong>e Grondstoff<strong>en</strong>”.<br />
Eer<strong>de</strong>re uitgav<strong>en</strong>:<br />
1. S. Vellema <strong>en</strong> B. <strong>de</strong> Klerk-Engels (2003) Technologie voor gezondheid <strong>en</strong> milieu;<br />
ag<strong>en</strong>da voor duurzame <strong>en</strong> gezon<strong>de</strong> industriële toepassing<strong>en</strong> van organische<br />
nev<strong>en</strong>strom<strong>en</strong> <strong>en</strong> agro-grondstoff<strong>en</strong> in 2010.<br />
2. C. Bolck, M. van Alst, K. Mol<strong>en</strong>veld, G. Sch<strong>en</strong>nink <strong>en</strong> M. van <strong>de</strong>r Zee (2003) Nieuwe<br />
composteerbare verpakkingsmaterial<strong>en</strong> voor voedseltoepassing<strong>en</strong>.<br />
3. S. Vellema (sam<strong>en</strong>stelling) (2003) Markt<strong>en</strong> voor gro<strong>en</strong>e opties: ervaring<strong>en</strong> in<br />
verpakking<strong>en</strong>, verv<strong>en</strong> <strong>en</strong> isolatiematerial<strong>en</strong>.<br />
4. Harriëtte Bos <strong>en</strong> Bert van Rees (2004) Gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> in productie; rec<strong>en</strong>te<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> op <strong>de</strong> markt.<br />
5. Harriëtte Bos <strong>en</strong> Marc van d<strong>en</strong> Heuvel (2005) Technologische innovatie in <strong>de</strong> ket<strong>en</strong>;<br />
gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> in ontwikkeling.<br />
6. Christiaan Bolck (2006) Bioplastics.<br />
7. Karin Mol<strong>en</strong>veld (2006) Weekmakers; gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> nieuwe<br />
mogelijkhed<strong>en</strong>.<br />
8. Christiaan Bolck <strong>en</strong> Pauli<strong>en</strong> Harms<strong>en</strong> (2007) Doorbrek<strong>en</strong> van <strong>de</strong> innovatieparadox; 9<br />
voorbeeld<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> <strong>biobased</strong> <strong>economy</strong>.
Voorwoord<br />
Deze publicatie is e<strong>en</strong> vertaal<strong>de</strong> <strong>en</strong> bewerkte versie van het artikel van Harriëtte Bos,<br />
Maja Slingerland, Wolter Elbers<strong>en</strong> <strong>en</strong> Rudy Rabbinge “Beyond Agrification: tw<strong>en</strong>ty five<br />
years of policy and innovation for non-food application of r<strong>en</strong>ewable resources in the<br />
Netherlands” dat in 2008 is versch<strong>en</strong><strong>en</strong> in Biofuels, Bioproducts and Biorefineries.<br />
In <strong>de</strong>ze publicatie wordt e<strong>en</strong> beschrijving <strong>en</strong> analyse gegev<strong>en</strong> van <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ring van<br />
het overheidsbeleid op het gebied van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> afgelop<strong>en</strong> 25<br />
jaar. Daarnaast bevat dit boekje ook <strong>de</strong> weerslag van ervaring<strong>en</strong> met technologische<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> op het gebied van <strong>de</strong> toepassing van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> voor non-food<br />
product<strong>en</strong>. Hier<strong>bij</strong> is niet inhou<strong>de</strong>lijk gekek<strong>en</strong> naar <strong>de</strong> technologische ontwikkeling<strong>en</strong>,<br />
maar met name naar <strong>de</strong> process<strong>en</strong> die optred<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> ontwikkeling van e<strong>en</strong> nieuw<br />
technologie- of k<strong>en</strong>nisveld.<br />
E<strong>en</strong> in het oog spring<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> wellicht verrass<strong>en</strong><strong>de</strong> conclusie is dat het<br />
agrificatiebeleid, dat eind jar<strong>en</strong> ’90 werd afgeserveerd als één grote mislukking, e<strong>en</strong><br />
groot aantal ontwikkeling<strong>en</strong> heeft geïnitieerd die nu wel <strong>de</strong>gelijk tot nieuwe product<strong>en</strong> in<br />
<strong>de</strong> markt leid<strong>en</strong>. Dat het zo lang heeft geduurd is niet abnormaal, innovatie kost tijd <strong>en</strong> is<br />
e<strong>en</strong> grillig proces.<br />
Ik dank in <strong>de</strong> eerste plaats Maja, Wolter <strong>en</strong> Rudy, <strong>de</strong> me<strong>de</strong>-auteurs van het artikel<br />
Beyond agrification, dat aan <strong>de</strong> basis heeft geleg<strong>en</strong> van dit boekje. Ver<strong>de</strong>r dank ik <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die hebb<strong>en</strong> <strong>bij</strong>gedrag<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> analyse door hun k<strong>en</strong>nis over specifieke<br />
innovatietraject<strong>en</strong> met ons te <strong>de</strong>l<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> speciaal woord van dank gaat uit naar dr. Rob<br />
Rav<strong>en</strong> van <strong>de</strong> TU Eindhov<strong>en</strong> voor zijn nuttige comm<strong>en</strong>taar op e<strong>en</strong> eer<strong>de</strong>re versie van <strong>de</strong><br />
tekst <strong>en</strong> het aanreik<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> ver<strong>de</strong>re uitwerking van het Strategic Niche Managem<strong>en</strong>t<br />
mo<strong>de</strong>l, waarvan in <strong>de</strong>ze analyse dankbaar gebruik is gemaakt.<br />
Harriëtte Bos
Inhoudsopgave<br />
1. Inleiding ..................................................................................................................7<br />
2. De drijfver<strong>en</strong> voor non-food toepassing van hernieuwbare grondstoff<strong>en</strong>........................8<br />
<strong>Agrificatie</strong>................................................................................................................8<br />
Na agrificatie, <strong>de</strong> Biobased Economy ......................................................................15<br />
3. E<strong>en</strong> studie naar succes- <strong>en</strong> faalfactor<strong>en</strong> van agrificatie in Ne<strong>de</strong>rland ..........................18<br />
4. Analyse van <strong>de</strong> drie perio<strong>de</strong>s aan <strong>de</strong> hand van het SNM mo<strong>de</strong>l ..................................22<br />
Analytisch ka<strong>de</strong>r ....................................................................................................22<br />
De ontwikkeling<strong>en</strong> op regime niveau ........................................................................26<br />
De process<strong>en</strong> op niche niveau ................................................................................30<br />
Het vorm<strong>en</strong> van verwachting<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> factor tijd .......................................................36<br />
5. De rol van beleid in innovatie...................................................................................38<br />
6. Conclusies.............................................................................................................41<br />
7. Refer<strong>en</strong>ties............................................................................................................43
1. Inleiding<br />
<strong>Agrificatie</strong> is e<strong>en</strong> term die niet in het woord<strong>en</strong>boek voorkomt. Het is <strong>de</strong> naam van het<br />
beleid dat van circa 1980 tot circa 2000 door <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse overheid is uitgevoerd, met als<br />
doel het lat<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> op <strong>de</strong> markt br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van non-food product<strong>en</strong> uit<br />
landbouwgrondstoff<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong> van <strong>de</strong> <strong>de</strong>stijds beoog<strong>de</strong> toepassing<strong>en</strong> zijn on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re<br />
isolatie<strong>de</strong>k<strong>en</strong>s voor <strong>de</strong> bouw uit vlas, bioplastics uit zetmeel, het gebruik van natuurlijke<br />
grondstoff<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> chemische industrie <strong>en</strong> vele, vele an<strong>de</strong>re.<br />
Het agrificatiebeleid is aan het begin van het nieuwe mill<strong>en</strong>nium afgebouwd <strong>en</strong> opgevolgd<br />
door beleid rondom <strong>de</strong> “Biobased Economy”. Hoewel <strong>de</strong> algem<strong>en</strong>e doelstelling, het<br />
ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> op <strong>de</strong> markt br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van non-food product<strong>en</strong> uit gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong><br />
hetzelf<strong>de</strong> lijkt, zijn <strong>de</strong> red<strong>en</strong><strong>en</strong> om dit beleid uit te voer<strong>en</strong> <strong>de</strong> afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> sterk gewijzigd.<br />
In hoofdstuk 2 passer<strong>en</strong> <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> drijfver<strong>en</strong> zoals die <strong>de</strong> afgelop<strong>en</strong> 25 jaar hebb<strong>en</strong><br />
gespeeld <strong>de</strong> revue. Binn<strong>en</strong> die 25 jaar zijn drie perio<strong>de</strong>s te on<strong>de</strong>rscheid<strong>en</strong>, waarin <strong>de</strong><br />
drijfver<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook <strong>de</strong> actor<strong>en</strong> verschild<strong>en</strong>. Het effect van <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> drijfver<strong>en</strong> op <strong>de</strong><br />
inhoud van het beleid komt uitgebreid aan bod.<br />
In hoofdstuk 3 wordt e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vatting van e<strong>en</strong> studie naar succes- <strong>en</strong> faalfactor<strong>en</strong> van<br />
agrificatie van Roekel <strong>en</strong> Koster (2000) gepres<strong>en</strong>teerd. De studie is <strong>de</strong>stijds uitgevoerd in<br />
sam<strong>en</strong>werking met e<strong>en</strong> aantal actor<strong>en</strong> die actief zijn geweest binn<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
agrificatietraject<strong>en</strong> of die als beleidsmakers <strong>bij</strong> het agrificatiebeleid betrokk<strong>en</strong> zijn geweest. Uit<br />
<strong>de</strong> studie kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal algem<strong>en</strong>e less<strong>en</strong> word<strong>en</strong> getrokk<strong>en</strong> over factor<strong>en</strong> die van belang<br />
zijn <strong>bij</strong> het naar <strong>de</strong> markt br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van nieuwe product<strong>en</strong> uit gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong>. De less<strong>en</strong><br />
die hieruit getrokk<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geld<strong>en</strong> vandaag <strong>de</strong> dag nog steeds <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
behulpzaam zijn <strong>bij</strong> het ver<strong>de</strong>r br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van individuele traject<strong>en</strong>.<br />
In hoofdstuk 4 word<strong>en</strong> <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong>, zowel rond het beleid als rond <strong>de</strong> technologie,<br />
geanalyseerd met behulp van het Strategic Niche Managem<strong>en</strong>t mo<strong>de</strong>l. Dit theoretische ka<strong>de</strong>r<br />
is gerelateerd aan <strong>de</strong> transitietheorie. De analyse geeft niet alle<strong>en</strong> meer inzicht in <strong>de</strong> kans op<br />
succes van nieuwe technologieën, maar geeft ook e<strong>en</strong> handvat voor beleidmaatregel<strong>en</strong> die<br />
kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong> <strong>de</strong> succeskans<strong>en</strong> van nieuwe duurzame technologie te vergrot<strong>en</strong>.<br />
7
8<br />
2. De drijfver<strong>en</strong> voor non-food toepassing van gro<strong>en</strong>e<br />
grondstoff<strong>en</strong><br />
<strong>Agrificatie</strong>, <strong>de</strong> eerste jar<strong>en</strong><br />
In <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> vorige eeuw leidd<strong>en</strong> innovaties op gebied<strong>en</strong> zoals teelt,<br />
gewasbescherming, bo<strong>de</strong>mvruchtbaarheid <strong>en</strong> bemesting tot e<strong>en</strong> grote <strong>en</strong> structurele to<strong>en</strong>ame<br />
in gewasproductiviteit per hectare. Het gevolg hiervan was e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme to<strong>en</strong>ame van <strong>de</strong><br />
landbouwproductie in verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> Europese land<strong>en</strong>. Deze to<strong>en</strong>ame werd gestimuleerd door<br />
het Europese landbouwbeleid, dat volg<strong>en</strong>s het verdrag van Rome uit 1957 was ontworp<strong>en</strong> om<br />
<strong>de</strong> productie van voedsel te verhog<strong>en</strong>, t<strong>en</strong>ein<strong>de</strong> Europa zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d te mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> te<br />
zorg<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> stabiele <strong>en</strong> florer<strong>en</strong><strong>de</strong> agrosector. Het instrum<strong>en</strong>t dat hiervoor werd gekoz<strong>en</strong>,<br />
prijsstabiliteit, vereiste dat overschott<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> markt werd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
gegaran<strong>de</strong>er<strong>de</strong> prijs. Op die manier werd <strong>de</strong> productie gestimuleerd <strong>en</strong> war<strong>en</strong> boer<strong>en</strong><br />
verzekerd van e<strong>en</strong> stabiel inkom<strong>en</strong>. De overschott<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> ofwel opgeslag<strong>en</strong>, ofwel<br />
geëxporteerd naar land<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> Europa met exportsubsidies. Begin tachtiger jar<strong>en</strong> was <strong>de</strong><br />
Europese landbouwproductie zo omvangrijk geword<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>d overschot ontstond<br />
van verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> basisproduct<strong>en</strong> zoals suiker <strong>en</strong> graan (Europese Commissie, 2004). Omdat<br />
<strong>de</strong>ze overschott<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> markt moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> relatief hoge prijs, werd<br />
<strong>de</strong> EU landbouwpolitiek extreem duur <strong>en</strong> hierdoor ontstond <strong>de</strong> roep naar alternatieve<br />
toepassing<strong>en</strong> van landbouwproduct<strong>en</strong>, buit<strong>en</strong> <strong>de</strong> voeding. Ook piekte rond 1980 <strong>de</strong> olieprijs<br />
(WTRG Economics, 2005), waardoor vraag ontstond naar alternatiev<strong>en</strong> voor<br />
aardoliegebaseer<strong>de</strong> product<strong>en</strong>.<br />
In Ne<strong>de</strong>rland, <strong>en</strong> ook in an<strong>de</strong>re Europese land<strong>en</strong> had <strong>de</strong> schaalvergroting in <strong>de</strong> landbouw<br />
geleid tot e<strong>en</strong> smal <strong>en</strong> kwetsbaar bouwplan in <strong>de</strong> akkerbouw (van Roekel <strong>en</strong> Koster, 2000).<br />
<strong>Agrificatie</strong> is begonn<strong>en</strong> in Noord-Ne<strong>de</strong>rland. Bij <strong>de</strong> noor<strong>de</strong>lijke landbouworganisaties (on<strong>de</strong>r<br />
an<strong>de</strong>re <strong>de</strong> werkgroep Ve<strong>en</strong>koloniën, <strong>de</strong> ver<strong>en</strong>iging Dollardtarwe <strong>en</strong> <strong>de</strong> Karwij studieclub) <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
noor<strong>de</strong>lijke provinciale overhed<strong>en</strong> (in eerste instantie provincies Groning<strong>en</strong> <strong>en</strong> Dr<strong>en</strong>te)<br />
ontstond<strong>en</strong> i<strong>de</strong>eën om e<strong>en</strong> vier<strong>de</strong> gewas te ontwikkel<strong>en</strong>, dat geroteerd zou kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
met <strong>de</strong> drie grootste gewass<strong>en</strong>, tarwe, suikerbiet <strong>en</strong> aardappel. Dit gewas zou dan<br />
logischerwijs vooral geschikt moet<strong>en</strong> zijn voor non-food toepassing<strong>en</strong>.
Vroeg in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> tachtig ontstond in het publieke <strong>de</strong>bat <strong>de</strong> term agrificatie voor <strong>de</strong>ze<br />
ontwikkeling 1 . In <strong>de</strong> eerste jar<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> vooral rapport<strong>en</strong> geschrev<strong>en</strong> over <strong>de</strong> vele<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> van het gebruik van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> in non-food toepassing<strong>en</strong>. De<br />
publicaties k<strong>en</strong>merkt<strong>en</strong> zich door e<strong>en</strong> groot optimisme over te behal<strong>en</strong> success<strong>en</strong> op<br />
afzi<strong>en</strong>bare termijn. Vanaf <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ‘80 werd<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rzoeksprogramma’s<br />
opgezet voor het daadwerkelijk ontwikkel<strong>en</strong> van nieuwe non-food toepassing<strong>en</strong> van<br />
Figuur 1. Isolatiematerial<strong>en</strong> uit vlasvezels, één van <strong>de</strong> eerste beoog<strong>de</strong> toepassing<strong>en</strong> van<br />
agrificatie, op <strong>de</strong> markt gezet door Isovlas Oisterwijk in 2002. (Foto: Isovlas Oisterwijk)<br />
landbouwgewass<strong>en</strong>. Sommige van <strong>de</strong>ze programma’s war<strong>en</strong> gericht op één gewas, zoals vlas<br />
(zie figuur 1), h<strong>en</strong>nep <strong>en</strong> karwij. Sommige war<strong>en</strong> gericht op e<strong>en</strong> ingrediënt, <strong>bij</strong>voorbeeld IOP 2<br />
koolhydrat<strong>en</strong>, IOP eiwitt<strong>en</strong> (sam<strong>en</strong> met het ministerie van EZ), <strong>en</strong> het olieprogramma. Aan het<br />
eind van <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ’80 brak in Ne<strong>de</strong>rland e<strong>en</strong> landbouwcrisis uit door het verlag<strong>en</strong> van <strong>de</strong><br />
graanprijz<strong>en</strong> door <strong>de</strong> EU. Op het hoogtepunt van <strong>de</strong> crisis trokk<strong>en</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse boer<strong>en</strong><br />
1 <strong>Agrificatie</strong> was ook het on<strong>de</strong>rwerp van discussie <strong>bij</strong> <strong>de</strong> informele Ministersconfer<strong>en</strong>tie van <strong>de</strong> EU in 1991<br />
2 IOP, Innovatiegerichte On<strong>de</strong>rzoeksprogramma’s<br />
9
10<br />
Box 1.<br />
naar D<strong>en</strong> Haag in hun<br />
tractor<strong>en</strong>, naar het<br />
Karakteristiek<strong>en</strong> van agrificatie, in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ’80<br />
ministerie van Landbouw.<br />
Drijfver<strong>en</strong><br />
Dit leid<strong>de</strong> tot e<strong>en</strong><br />
• Zorg<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> stabiel inkom<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> boer<strong>en</strong><br />
int<strong>en</strong>sivering van het<br />
• Noodzaak van nieuwe afzet door landbouw-<br />
agrificatieon<strong>de</strong>rzoek.<br />
overschott<strong>en</strong> <strong>en</strong> dreiging van subidieafbouw<br />
Hiervoor werd<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r<br />
• Uitbreiding van gewasrotatieschema (vier<strong>de</strong> gewas) an<strong>de</strong>re ook <strong>de</strong><br />
Focus<br />
herstructureringsgeld<strong>en</strong><br />
• Focus op substantieel landgebruik (bulkproductie) door LNV beschikbaar<br />
• Sterke focus op <strong>de</strong> agrosector<br />
gesteld voor het<br />
• Primaire sector is leid<strong>en</strong>d<br />
on<strong>de</strong>rzoek. De<br />
• Aanbodgedrev<strong>en</strong><br />
karakteristiek<strong>en</strong> van dit<br />
• Houdt ge<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing met marktvraag<br />
tijdperk van<br />
Leid<strong>en</strong><strong>de</strong> organisaties<br />
agrificatieon<strong>de</strong>rzoek<br />
• Ministerie van Landbouw is leid<strong>en</strong>d<br />
woord<strong>en</strong> weergegev<strong>en</strong> in<br />
• Overheid investeert in ontwikkelingsprogramma’s<br />
box 1. Deze ontwikkeling<br />
was zeker niet typisch<br />
Ne<strong>de</strong>rlands, tegelijkertijd<br />
werd<strong>en</strong> in an<strong>de</strong>re Europese land<strong>en</strong> <strong>en</strong> op EU niveau vergelijkbare on<strong>de</strong>rzoeksprogramma’s<br />
gestart (Entwistle et al. 2003).<br />
<strong>Agrificatie</strong> in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> 90<br />
Begin jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig draai<strong>de</strong> het agrificatieon<strong>de</strong>rzoek op volle toer<strong>en</strong>. Het probleem van<br />
landbouwoverschott<strong>en</strong> was echter zeker niet opgelost. In 1992 werd e<strong>en</strong> rapport<br />
gepubliceerd door <strong>de</strong> Wet<strong>en</strong>schappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) waarin <strong>de</strong><br />
invloed van vier verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> ontwikkelingssc<strong>en</strong>ario’s op <strong>de</strong> structuur van <strong>de</strong> landbouw werd<br />
vergelek<strong>en</strong> (Rabbinge <strong>en</strong> van Latesteijn, 1992). Hoewel <strong>de</strong> uitkomst<strong>en</strong> van <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
sc<strong>en</strong>ario’s sterk verschild<strong>en</strong>, kwam uit elk van <strong>de</strong> sc<strong>en</strong>ario’s e<strong>en</strong> substantiële pot<strong>en</strong>tiële<br />
reductie in landgebruik naar vor<strong>en</strong>. Minimaal 40 miljo<strong>en</strong> van <strong>de</strong> 127 miljo<strong>en</strong> hectare<br />
landbouwgrond die in 1992 in gebruik was binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> 12 land<strong>en</strong> van <strong>de</strong> EU voor<br />
voedselproductie, zou overbodig rak<strong>en</strong>. Doorgaan met tel<strong>en</strong> op alle landbouwgrond<strong>en</strong> zou<br />
volg<strong>en</strong>s alle vier sc<strong>en</strong>ario’s leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> grote overproductie.
Ondanks <strong>de</strong> ruime beschikbaarheid van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>de</strong> verwachte<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> voor non-food applicaties, werd het in het midd<strong>en</strong> van <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ’90 dui<strong>de</strong>lijk dat<br />
<strong>de</strong> weg naar <strong>de</strong> markt voor nieuwe non-food product<strong>en</strong> uit gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> veel langer,<br />
langduriger <strong>en</strong> moeizamer was dan oorspronkelijk was gedacht. Ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele nieuwe<br />
ontwikkeling had op dat mom<strong>en</strong>t <strong>de</strong> markt bereikt. M<strong>en</strong> begon zich te realiser<strong>en</strong> dat, wild<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>ze ontwikkeling<strong>en</strong> succesvol zijn, marktpartij<strong>en</strong> <strong>de</strong> trekk<strong>en</strong><strong>de</strong> rol op zich zoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong><br />
nem<strong>en</strong>. Het ministerie van EZ op<strong>en</strong><strong>de</strong> het subsidieprogramma PBTS 3 voor agrificatieproject<strong>en</strong>.<br />
De Minister van LNV schreef in 1996 (Ministerie van LNV, 1996) dat agrificatie zich<br />
marktconform moest ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> gericht moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong> op gewass<strong>en</strong><br />
met hoge toegevoeg<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zou <strong>de</strong> overheid alle<strong>en</strong> nog maar <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tele<br />
k<strong>en</strong>nisopbouw on<strong>de</strong>rsteun<strong>en</strong>. Als gevolg hiervan nam<strong>en</strong> <strong>de</strong> financiële mid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> die door <strong>de</strong><br />
overheid rechtstreeks aan agrificatie werd<strong>en</strong> gesp<strong>en</strong><strong>de</strong>erd sterk af, maar <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rsteuning<br />
van sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nisinstelling<strong>en</strong> bleef bestaan. Deze laatste mid<strong>de</strong>l<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> door <strong>de</strong> ministeries van EZ <strong>en</strong> LNV gezam<strong>en</strong>lijk gefourneerd 4 .<br />
Alle <strong>de</strong>stijds bestaan<strong>de</strong> grote Ne<strong>de</strong>rlandse koolhydraatverwerkers, AVEBE, Cosun, CSM,<br />
Cargill, National Starch, Cerestar <strong>en</strong> Nedalco hebb<strong>en</strong> zeer actief aan koolhydraatagrificatie<br />
gewerkt. Op het gebied van oliën, vetzur<strong>en</strong> <strong>en</strong> fijnchemicaliën zijn ontwikkeling<strong>en</strong> gedaan door<br />
on<strong>de</strong>r meer Cebeco, DSM, Akzo-Nobel, Unichema, Shell <strong>en</strong> Dow Chemicals <strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal<br />
chemische bedrijv<strong>en</strong> in het MKB. Op het gebied van vezels zijn on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re betrokk<strong>en</strong><br />
geweest: KNP, Kappa, SCA, Gel<strong>de</strong>rse Papier, Par<strong>en</strong>co, Berghuizer Papierfabriek, PGI<br />
Nonwov<strong>en</strong>s, Lantor <strong>en</strong> Trespa <strong>en</strong> <strong>de</strong> grote kunststofverwerkers Wavin, GE Plastics <strong>en</strong><br />
Polynorm. Op het gebied van industriële eiwitt<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re Lat<strong>en</strong>stein, Cerestar,<br />
CSK <strong>en</strong> Cargill activiteit<strong>en</strong> ontplooid (van Roekel <strong>en</strong> Koster, 2000). De meeste bedrijv<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> R&D af<strong>de</strong>ling<strong>en</strong> ingezet om ontwikkeling<strong>en</strong> in sam<strong>en</strong>werking met <strong>de</strong><br />
k<strong>en</strong>nisinfrastructuur uit te voer<strong>en</strong>, <strong>en</strong>kel<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> het on<strong>de</strong>rzoek geheel aan <strong>de</strong><br />
k<strong>en</strong>nisinfrastructuur uitbesteed. Hoewel agrificatie oorspronkelijk was ingezet vanuit <strong>de</strong><br />
akkerbouworganisaties, hebb<strong>en</strong> vooral <strong>de</strong> agrifoodbedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> in min<strong>de</strong>re mate<br />
chemiebedrijv<strong>en</strong> in <strong>de</strong>ze jar<strong>en</strong> <strong>bij</strong>gedrag<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> ontwikkeling. Gezi<strong>en</strong> het industriële karakter<br />
van veel van <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> was dit ook logisch.<br />
3 “Programmatische Bedrijfsgerichte Technologiestimulering”, gericht op het stimuler<strong>en</strong> van sam<strong>en</strong>werking<br />
t<strong>en</strong> behoeve van technologische innovatie, tuss<strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rling <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>nisinstelling<strong>en</strong>.<br />
4 Persoonlijke communicatie met Geert West<strong>en</strong>brink, ministerie van LNV, 2003.<br />
11
12<br />
Figuur 2. De familie van <strong>de</strong> ftalaatweekmakers wordt in e<strong>en</strong> breed scala van product<strong>en</strong><br />
toegepast. E<strong>en</strong> aantal ftalat<strong>en</strong> is echter giftig, kankerverwekk<strong>en</strong>d of heeft e<strong>en</strong><br />
hormoonverstor<strong>en</strong><strong>de</strong> werking. De ontwikkeling van e<strong>en</strong> alternatieve familie weekmakers,<br />
gebaseerd op suikers, is e<strong>en</strong> typisch voorbeeld van <strong>de</strong> agrificatie-activiteit<strong>en</strong> ingezet in <strong>de</strong><br />
twee<strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ’90. Op dit mom<strong>en</strong>t wordt in <strong>de</strong> industrie gewerkt aan <strong>de</strong><br />
opschaling van het door Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR ontwikkel<strong>de</strong> proces. (Foto: Bert Annevelink)<br />
Tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ’90 verschoof bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong>, on<strong>de</strong>r meer als e<strong>en</strong> gevolg van het publieke<br />
<strong>de</strong>bat, <strong>de</strong> focus van <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> naar <strong>de</strong> milieuvoor<strong>de</strong>l<strong>en</strong> van <strong>de</strong> mogelijke nieuwe<br />
product<strong>en</strong> (zie figuur 2). In e<strong>en</strong> rapport van <strong>de</strong> European R<strong>en</strong>ewable Resources and Materials<br />
Association (ERRMA), gepubliceerd begin 2002 (Ehr<strong>en</strong>berg, 2002) werd<strong>en</strong> <strong>de</strong> drijfver<strong>en</strong> voor<br />
<strong>de</strong> industrie om gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> toe te pass<strong>en</strong> b<strong>en</strong>oemd als:
- Kost<strong>en</strong>: hoewel <strong>de</strong> prijs van aardolie rond <strong>de</strong> mill<strong>en</strong>niumwisseling laag was, was voor<br />
sommige toepassing<strong>en</strong> <strong>de</strong> prijs van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> competitief.<br />
- Functionaliteit: material<strong>en</strong> uit plant<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> e<strong>en</strong> natuurlijke range aan inher<strong>en</strong>te<br />
functionaliteit, zoals bio<strong>de</strong>gra<strong>de</strong>erbaarheid, of specifieke chemische functionaliteit.<br />
- Maatschappelijke verantwoor<strong>de</strong>lijkheid: <strong>de</strong> industrie wil meer <strong>en</strong> meer zijn<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijkheid jeg<strong>en</strong>s gezondheid <strong>en</strong> milieu zichtbaar mak<strong>en</strong>.<br />
- Duurzaamheid: <strong>de</strong> industrie is zich steeds meer bewust dat product<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong><br />
economisch haalbaar moet<strong>en</strong> zijn, maar ook moet<strong>en</strong> <strong>bij</strong>drag<strong>en</strong> aan sociale <strong>en</strong> milieu<br />
doel<strong>en</strong>.<br />
Twee van <strong>de</strong> vier<br />
drijfver<strong>en</strong> b<strong>en</strong>oemd door<br />
Box 2.<br />
ERRMA zijn dus dui<strong>de</strong>lijk<br />
Karakteristiek<strong>en</strong> van agrificatie, in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ’90<br />
gerelateerd aan milieu <strong>en</strong><br />
Drijfver<strong>en</strong><br />
duurzaamheid issues. De<br />
• Verbetering van milieu-impact van <strong>de</strong> landbouw<br />
karakteristiek<strong>en</strong> van<br />
• Milieu (vervuiling door huidige non-food product<strong>en</strong>,<br />
agrificatie in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong><br />
uitputting van grondstoff<strong>en</strong>)<br />
neg<strong>en</strong>tig staan in box 2.<br />
• Veiligheid <strong>en</strong> gezondheid (veilige alternatiev<strong>en</strong> voor<br />
chemicaliën)<br />
Deze veran<strong>de</strong>ring in <strong>de</strong><br />
Focus<br />
focus van het beleid op<br />
• Ge<strong>en</strong> bulk, maar gewasdiversificatie <strong>en</strong> -specialisatie<br />
gebied van gro<strong>en</strong>e<br />
• Gewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> gewascompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met hoge<br />
grondstoff<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
toegevoeg<strong>de</strong> waar<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ’90 vond niet<br />
• Ecologische b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring, duurzaamheid<br />
alle<strong>en</strong> in Ne<strong>de</strong>rland plaats.<br />
• Marktpartij<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> ontwikkeling leid<strong>en</strong><br />
Entwistle et al. (2003)<br />
Leid<strong>en</strong><strong>de</strong> organisaties<br />
analyseerd<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
• Industrie participeert in project<strong>en</strong> <strong>en</strong> betaalt mee<br />
beleidsontwikkeling in e<strong>en</strong><br />
• Ministerie van LNV <strong>en</strong> EZ on<strong>de</strong>rsteun<strong>en</strong><br />
aantal Europese land<strong>en</strong>,<br />
• Overheid stimuleert ontwikkeling van basisk<strong>en</strong>nis<br />
waaron<strong>de</strong>r Duitsland,<br />
Ne<strong>de</strong>rland, Engeland <strong>en</strong><br />
Frankrijk, <strong>en</strong> zij<br />
conclu<strong>de</strong>erd<strong>en</strong> dat ook in an<strong>de</strong>re land<strong>en</strong> <strong>de</strong> push vanuit <strong>de</strong> primaire sector om nieuwe nonfood<br />
product<strong>en</strong> op <strong>de</strong> markt te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> had gefaald. Ook in <strong>de</strong>ze an<strong>de</strong>re land<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
ontwikkeling<strong>en</strong> later meer gericht op het behal<strong>en</strong> van milieuvoor<strong>de</strong>l<strong>en</strong> met <strong>de</strong> nieuwe<br />
13
14<br />
Figuur 3. Zetmeelplastics, één van <strong>de</strong> agrificatieproduct<strong>en</strong> die wél in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig<br />
<strong>de</strong> markt bereikt<strong>en</strong>. (Foto: Bert Annevelink)<br />
product<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig werd<strong>en</strong> naast <strong>de</strong> ministeries van landbouw ook an<strong>de</strong>re<br />
<strong>de</strong>l<strong>en</strong> van <strong>de</strong> overheid, <strong>bij</strong>voorbeeld verantwoor<strong>de</strong>lijk voor <strong>en</strong>ergievoorzi<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> milieu,<br />
betrokk<strong>en</strong> <strong>bij</strong> het beleid voor gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong>.<br />
Ondanks <strong>de</strong>ze wijziging in focus bleek rond <strong>de</strong> mill<strong>en</strong>niumwisseling dat pas e<strong>en</strong> handjevol<br />
nieuwe ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>de</strong> markt bereikt hadd<strong>en</strong> (figuur 3). Gezi<strong>en</strong> <strong>de</strong> oorspronkelijk zo hoge<br />
verwachting<strong>en</strong> was <strong>de</strong> trage introductie van nieuwe product<strong>en</strong> zo teleurstell<strong>en</strong>d, dat binn<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse overheid het algem<strong>en</strong>e gevoel ontstond dat agrificatie één grote mislukking was,<br />
<strong>en</strong> dat het gebruik van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> voor non-food toepassing<strong>en</strong> nooit zou gaan<br />
werk<strong>en</strong>. An<strong>de</strong>re partij<strong>en</strong>, met name binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> industrie <strong>en</strong> <strong>de</strong> k<strong>en</strong>nisinstelling<strong>en</strong> war<strong>en</strong> min<strong>de</strong>r<br />
negatief over <strong>de</strong> effect<strong>en</strong> van het agrificatiebeleid, zij zag<strong>en</strong> meer <strong>de</strong> nieuwe mogelijkhed<strong>en</strong><br />
die wel <strong>de</strong>gelijk war<strong>en</strong> gecreëerd door het agrificatieon<strong>de</strong>rzoek, <strong>en</strong> zij verwachtt<strong>en</strong> dat <strong>de</strong>ze<br />
op termijn tot nieuwe marktintroducties zoud<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> (zie ook hoofdstuk 3).
Na agrificatie, <strong>de</strong> Biobased Economy<br />
Tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> eerste jar<strong>en</strong> van <strong>de</strong> 21 e eeuw werd <strong>de</strong> Europese, <strong>en</strong> met name ook <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse, landbouw ope<strong>en</strong>s opgeschrikt door e<strong>en</strong> aantal crises:<br />
- BSE, <strong>de</strong> gekke koei<strong>en</strong>ziekte, die werd veroorzaakt door vervuild voer.<br />
- Vervuiling van veevoer met dioxine, wat leid<strong>de</strong> tot hoge dioxine gehaltes in<br />
moe<strong>de</strong>rmelk.<br />
- Uitbrak<strong>en</strong> van vark<strong>en</strong>spest <strong>en</strong> mond- <strong>en</strong> klauwzeer.<br />
- De Europese mestwetgeving.<br />
- Discussies rondom dier<strong>en</strong>welzijn.<br />
Ne<strong>de</strong>rland k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> zeer efficiënt systeem, waarbinn<strong>en</strong> <strong>bij</strong>product<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> agrifood<br />
industrie word<strong>en</strong> ingezet als veevoer, d<strong>en</strong>k <strong>bij</strong>voorbeeld aan bierbostel <strong>en</strong> slachtafval<br />
(Rabobank, 2001). Door <strong>de</strong> crises werd het gebruik van e<strong>en</strong> aantal <strong>bij</strong>product<strong>en</strong> in veevoer<br />
echter verbod<strong>en</strong>. Daarnaast vermin<strong>de</strong>r<strong>de</strong> ook langzamerhand <strong>de</strong> veestapel, on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re<br />
door <strong>de</strong> mestwetgeving. Hierdoor kwam <strong>de</strong> afzet van <strong>de</strong> <strong>bij</strong>product<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> agrifood industrie<br />
richting veevoer on<strong>de</strong>r druk te staan. Zo ontstond <strong>de</strong> behoefte aan an<strong>de</strong>re toepassing<strong>en</strong> voor<br />
e<strong>en</strong> aantal <strong>bij</strong>product<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> agrifood industrie (Elbers<strong>en</strong> et al., 2002). Hieruit ontstond e<strong>en</strong><br />
nieuwe drijfveer voor het ontwikkel<strong>en</strong> van non-food toepassing<strong>en</strong> uit gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong>, in<br />
dit geval uit <strong>bij</strong>product<strong>en</strong>.<br />
Los van <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse landbouw, begonn<strong>en</strong> ook an<strong>de</strong>re nationale <strong>en</strong><br />
internationale ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>eën over het gebruik van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> in non-food<br />
toepassing<strong>en</strong> te beïnvloed<strong>en</strong>. Door <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rtek<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> het in werking tred<strong>en</strong> (in 2005) van<br />
het verdrag van Kyoto werd dui<strong>de</strong>lijk dat veel overhed<strong>en</strong> zich gecommitteerd hebb<strong>en</strong> om <strong>de</strong><br />
uitstoot van CO2 aan band<strong>en</strong> te legg<strong>en</strong>. Klimaatveran<strong>de</strong>ring was ook één van <strong>de</strong> belangrijkste<br />
drijfver<strong>en</strong> achter <strong>de</strong> EU richtlijn (2003/30/EC) voor het <strong>bij</strong>m<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van biobrandstoff<strong>en</strong> in<br />
transportbrandstoff<strong>en</strong>: start<strong>en</strong>d met 2% in 2005 <strong>en</strong> oplop<strong>en</strong>d tot 5.75% in 2010. De dynamiek<br />
rond <strong>de</strong> introductie van biobrandstoff<strong>en</strong> leid<strong>de</strong> ook tot spin-off in het gebruik van gro<strong>en</strong>e<br />
grondstoff<strong>en</strong> in an<strong>de</strong>re dan <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> voedingssector<strong>en</strong>.<br />
Geopolitieke red<strong>en</strong><strong>en</strong>, zoals <strong>de</strong> instabiliteit in het Midd<strong>en</strong>-Oost<strong>en</strong>, voedd<strong>en</strong> met name in <strong>de</strong><br />
USA <strong>de</strong> w<strong>en</strong>s om min<strong>de</strong>r afhankelijk te word<strong>en</strong> van an<strong>de</strong>re land<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergievoorzi<strong>en</strong>ing.<br />
Dit was voor <strong>de</strong> regering Clinton <strong>de</strong> red<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> roadmap te mak<strong>en</strong> voor biomassa<br />
technologieën, die uitein<strong>de</strong>lijk in 2002 werd gepubliceerd (Anoniem, 2002). De USA<br />
ontwikkel<strong>de</strong> beleid gericht op <strong>de</strong> productie van <strong>en</strong>ergie, chemicaliën <strong>en</strong> material<strong>en</strong> uit gro<strong>en</strong>e<br />
15
16<br />
grondstoff<strong>en</strong>. Dit beleid is in 2006 door <strong>de</strong> regering Bush nog ver<strong>de</strong>r versterkt. Het on<strong>de</strong>rzoek<br />
dat hierdoor is geïnitieerd heeft rec<strong>en</strong>t geleid tot <strong>de</strong> ontwikkeling van nieuwe goedkopere<br />
commerciële <strong>en</strong>zym<strong>en</strong>, die <strong>de</strong> omzetting van biomassa in chemicaliën veel r<strong>en</strong>dabeler mak<strong>en</strong>.<br />
In Ne<strong>de</strong>rland heeft <strong>de</strong> sam<strong>en</strong>werking van e<strong>en</strong> aantal grote chemische bedrijv<strong>en</strong>,<br />
universiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> on<strong>de</strong>rzoeksinstitut<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vergelijkbare ontwikkeling op gang gebracht: <strong>de</strong><br />
opkomst van <strong>de</strong> industriële of witte biotechnologie (figuur 4), waar<strong>bij</strong> biotechnologie<br />
(process<strong>en</strong> met behulp van schimmels, <strong>en</strong>zym<strong>en</strong>, <strong>en</strong>zovoort) wordt gebuikt in industriële<br />
process<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> productie van chemicaliën, vaak uit gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong>. Daarnaast geeft<br />
<strong>de</strong> VNCI (Ver<strong>en</strong>iging Ne<strong>de</strong>rlandse Chemische Industrie) aan te strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> substantiële<br />
verhoging van het gebruik van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> (VNCI, 2006).<br />
Door het Lissabon akkoord van <strong>de</strong> Europese Unie (2000), waarin <strong>de</strong> ambitie is neergelegd<br />
om van <strong>de</strong> Europese Unie in 2010 <strong>de</strong> wereldwijd leid<strong>en</strong><strong>de</strong> k<strong>en</strong>niseconomie te mak<strong>en</strong>, is e<strong>en</strong><br />
toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> hernieuw<strong>de</strong> focus op innovatieve nieuwe technologieën ontstaan, waaron<strong>de</strong>r<br />
technologie voor <strong>de</strong> toepassing van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> in non-food product<strong>en</strong>.<br />
De gestage to<strong>en</strong>ame van <strong>de</strong> olieprijs sinds 2004, heeft e<strong>en</strong> nieuwe, an<strong>de</strong>re balans tuss<strong>en</strong><br />
Figuur 4. De toepassing van witte biotechnologie <strong>bij</strong> <strong>de</strong> pilotschaal productie van<br />
chemicaliën uit biomassa. (Foto Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR)
<strong>de</strong> prijz<strong>en</strong> van<br />
grondstoff<strong>en</strong> uit aardolie<br />
Box 3.<br />
<strong>en</strong> gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong><br />
Karakteristiek<strong>en</strong> van Biobased Economy, na 2000<br />
tot gevolg.<br />
Drijfver<strong>en</strong><br />
Al <strong>de</strong>ze ontwikkeling<strong>en</strong><br />
• Nieuwe afzetmogelijkhed<strong>en</strong> voor rest- <strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> geleid tot<br />
nev<strong>en</strong>strom<strong>en</strong>, in plaats van veevoer<br />
<strong>de</strong> opkomst van e<strong>en</strong> nieuw<br />
• Klimaatveran<strong>de</strong>ring (Kyoto protocol)<br />
beleidsveld in Ne<strong>de</strong>rland,<br />
• Energieschaarste <strong>en</strong> leveringszekerheid vrag<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> “Biobased Economy”,<br />
an<strong>de</strong>re bronn<strong>en</strong><br />
gericht op <strong>de</strong> toepassing<br />
Focus<br />
van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong><br />
• Hernieuwbare <strong>en</strong>ergie<br />
voor <strong>en</strong>ergie, chemicaliën<br />
• Vraag naar nieuwe product<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet het aanbod van<br />
<strong>en</strong> material<strong>en</strong>. De<br />
gewass<strong>en</strong> is leid<strong>en</strong>d<br />
drijfver<strong>en</strong> voor het<br />
• Hoogwaardige eindproduct<strong>en</strong><br />
<strong>biobased</strong> <strong>economy</strong> beleid<br />
• Meer focus op rest- <strong>en</strong> nev<strong>en</strong>strom<strong>en</strong> dan op<br />
zijn echter sterk<br />
gewass<strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong>d van <strong>de</strong><br />
• Verbind<strong>en</strong> van landbouw met an<strong>de</strong>re sector<strong>en</strong> (bv<br />
drijfver<strong>en</strong> voor het<br />
chemie <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergie)<br />
agrificatiebeleid, zij zijn<br />
• Nieuwe technologieën: witte biotech, bioraffinage<br />
ook robuuster <strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
Leid<strong>en</strong><strong>de</strong> organisaties<br />
gedrag<strong>en</strong> door veel meer<br />
• Ministeries van LNV, EZ <strong>en</strong> VROM<br />
partij<strong>en</strong> (zie box 3). In<br />
• Chemische industrie<br />
eerste instantie werd het<br />
• Agrifood industrie<br />
beleid met name<br />
getrokk<strong>en</strong> door <strong>de</strong><br />
ministeries van EZ <strong>en</strong> VROM, als on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el van <strong>de</strong> “Transitie naar e<strong>en</strong> duurzame<br />
<strong>en</strong>ergiehuishouding”, <strong>en</strong> hield het ministerie van LNV zich <strong>en</strong>igszins afzijdig, door <strong>de</strong> slechte<br />
ervaring<strong>en</strong> met agrificatie. Sinds eind 2004 echter is ook het ministerie van LNV opnieuw<br />
actief op dit gebied. LNV is sinds 2007 overheidsbreed zelfs <strong>de</strong> eerste verantwoor<strong>de</strong>lijke voor<br />
het beleidsveld Biobased Economy. Vergelijkbare ontwikkeling<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> in an<strong>de</strong>re<br />
land<strong>en</strong> (Entwistle et al., 2003).<br />
De grote vraag is nu of nieuwe verbinding<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> sector<strong>en</strong>, agrifood,<br />
<strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> chemie, gelegd <strong>en</strong> versterkt kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>en</strong> of <strong>de</strong>ze daadwerkelijk zull<strong>en</strong> leid<strong>en</strong><br />
tot e<strong>en</strong> substantiële verschuiving in grondstofgebruik van aardolie naar gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong>.<br />
17
18<br />
3. E<strong>en</strong> studie naar succes- <strong>en</strong> faalfactor<strong>en</strong> van agrificatie<br />
in Ne<strong>de</strong>rland<br />
In 2000, aan het eind van het agrificatiebeleid is op verzoek van het ministerie van LNV e<strong>en</strong><br />
studie uitgevoerd door van Roekel <strong>en</strong> Koster (2000) naar succes- <strong>en</strong> faalfactor<strong>en</strong> voor<br />
agrificatie in Ne<strong>de</strong>rland. De studie was voor e<strong>en</strong> belangrijk <strong>de</strong>el ingegev<strong>en</strong> door <strong>de</strong><br />
teleurstelling over het uitblijv<strong>en</strong> van zichtbare effect<strong>en</strong> van het agrificatiebeleid. Doel van <strong>de</strong><br />
studie was e<strong>en</strong> beter zicht te krijg<strong>en</strong> op welke factor<strong>en</strong> van invloed zijn <strong>bij</strong> het ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
naar <strong>de</strong> markt br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van nieuwe non-food product<strong>en</strong> uit gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong>.<br />
De aanpak die werd gekoz<strong>en</strong> was om <strong>de</strong> analyse te richt<strong>en</strong> op alle bek<strong>en</strong><strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
agrificatietraject<strong>en</strong> (zie tabel 1). Gegev<strong>en</strong>s werd<strong>en</strong> verzameld door interviews te houd<strong>en</strong> met<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die direct of indirect betrokk<strong>en</strong> war<strong>en</strong> geweest <strong>bij</strong> het agrificatiebeleid of <strong>bij</strong> één of<br />
meer<strong>de</strong>re agrificatietraject<strong>en</strong>. De betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> vanuit vier verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
achtergrond<strong>en</strong>: landbouw, industrie, overheid of k<strong>en</strong>nisinstelling<strong>en</strong>. In totaal werd<strong>en</strong><br />
neg<strong>en</strong><strong>en</strong>zev<strong>en</strong>tig m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> geïnterviewd. Aan <strong>de</strong> betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> werd gevraagd of e<strong>en</strong> h<strong>en</strong><br />
bek<strong>en</strong>d agrificatietraject succesvol was (geweest) of niet. Vervolg<strong>en</strong>s werd gevraagd welke<br />
factor<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> geleid tot het succes of het fal<strong>en</strong> van het traject. Criteria voor<br />
succes war<strong>en</strong> ge<strong>de</strong>finieerd als:<br />
- heeft het traject geleid tot e<strong>en</strong> nieuw product in <strong>de</strong> markt,<br />
- heeft het traject geleid tot extra hectares teelt in Ne<strong>de</strong>rland,<br />
- heeft het traject nieuwe relevante k<strong>en</strong>nis opgeleverd,<br />
- heeft het traject geleid tot nieuw beleid.<br />
Uit <strong>de</strong> reacties bleek dat <strong>de</strong> perceptie van betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> achtergrond<br />
(landbouw, industrie, overheid of k<strong>en</strong>nisinstelling<strong>en</strong>) over het succes of fal<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
traject<strong>en</strong> sterk verschil<strong>de</strong>. (zie figuur 5). In het <strong>bij</strong>zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> overheid war<strong>en</strong><br />
negatief, zij war<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>ing dat slechts 1 van <strong>de</strong> 11 door h<strong>en</strong> beoor<strong>de</strong>el<strong>de</strong> traject<strong>en</strong><br />
succesvol was geweest. Betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> uit <strong>de</strong> landbouw beschouwd<strong>en</strong> circa 20% van <strong>de</strong><br />
traject<strong>en</strong> als succesvol, uit <strong>de</strong> industrie circa 30% <strong>en</strong> uit <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksinstelling<strong>en</strong> circa 40%.<br />
Dit grote verschil kan wellicht verklaard word<strong>en</strong> uit het feit dat on<strong>de</strong>rzoek <strong>en</strong> industrie <strong>de</strong><br />
pot<strong>en</strong>tie zag<strong>en</strong> van <strong>de</strong> nieuw ontwikkel<strong>de</strong> technologische opties, <strong>en</strong> <strong>de</strong>ze ontwikkeling<strong>en</strong><br />
beschouwd<strong>en</strong> als relevante nieuwe k<strong>en</strong>nis, terwijl m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> overheid <strong>en</strong> <strong>de</strong> landbouw, die<br />
min<strong>de</strong>r inzicht hadd<strong>en</strong> in <strong>de</strong> technologische k<strong>en</strong>nisopbouw, meer kek<strong>en</strong> naar het ontbrek<strong>en</strong><br />
van nieuwe product<strong>en</strong> of bebouw<strong>de</strong> hectares.
Tabel 1. E<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d overzicht van <strong>de</strong> 58 agrificatie traject<strong>en</strong> uitgevoerd in<br />
Ne<strong>de</strong>rland tuss<strong>en</strong> 1980 <strong>en</strong> 2000.<br />
Product Toepassing Compon<strong>en</strong>t Gewas<br />
Lijm<strong>en</strong> Plastics, papier, hotmelts Glut<strong>en</strong>, zetmeel,<br />
Chemische<br />
additiev<strong>en</strong><br />
Crosslinkers (verf),<br />
weekmakers<br />
Coatings Papier, textiel, plastics,<br />
voedsel<br />
Composiet<strong>en</strong> Automobiel,<br />
bouwmaterial<strong>en</strong>,<br />
windturbines, vorm<strong>de</strong>l<strong>en</strong><br />
Vezels Papier, non-wov<strong>en</strong>s, textiel,<br />
geotextiel<strong>en</strong>,<br />
bouwmaterial<strong>en</strong>,<br />
isolatiematerial<strong>en</strong><br />
Films Verpakking<strong>en</strong>, land- <strong>en</strong><br />
tuinbouw<br />
Fijnchemicaliën Emulsifiers,<br />
smeermid<strong>de</strong>l<strong>en</strong>,<br />
complexant<strong>en</strong>, <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>tia,<br />
kiemremmers, etc.<br />
Plastic <strong>en</strong><br />
rubber<br />
Verpakking<strong>en</strong>, vorm<strong>de</strong>l<strong>en</strong>,<br />
schuim<strong>en</strong>, etc.<br />
inuline<br />
Olie, vetzur<strong>en</strong>,<br />
glut<strong>en</strong>, zetmeel<br />
Zetmeel, bloem,<br />
glut<strong>en</strong>, vetzur<strong>en</strong><br />
Tarwe, aardappel,<br />
cichorei<br />
Olievlas, cal<strong>en</strong>dula,<br />
aardappel, tarwe<br />
Aardappel, tarwe,<br />
oliezad<strong>en</strong><br />
Vezels Vlas, h<strong>en</strong>nep, stro<br />
Vezels Vlas, h<strong>en</strong>nep,<br />
olifantsgras<br />
Zetmeel, glut<strong>en</strong>,<br />
keratine<br />
Olie, vetzur<strong>en</strong>,<br />
inuline, limone<strong>en</strong>,<br />
carvon<br />
Zetmeel, olie,<br />
melkzuur<br />
Aardappel, tarwe,<br />
kipp<strong>en</strong>ver<strong>en</strong><br />
19<br />
Oliezad<strong>en</strong>, cichorei,<br />
crambe, karwij<br />
Aardappel, olievlas,<br />
maïs
20<br />
Ondanks het feit dat het agrificatiebeleid <strong>de</strong> gestel<strong>de</strong> doel<strong>en</strong> niet heeft gehaald, blijkt <strong>de</strong><br />
technologie die is ontwikkeld on<strong>de</strong>r dit beleid wel <strong>de</strong>gelijk waar<strong>de</strong>vol, <strong>en</strong> word<strong>en</strong> er <strong>de</strong> laatste<br />
jar<strong>en</strong> steeds meer product<strong>en</strong> in <strong>de</strong> markt gezet die op <strong>de</strong>ze ontwikkeling<strong>en</strong> gebaseerd zijn,<br />
zoals in het volg<strong>en</strong><strong>de</strong> hoofdstuk wordt beschrev<strong>en</strong>.<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Landbouwsector<br />
(18)<br />
Figuur 5. Perceptie van succes of fal<strong>en</strong> van agrificatieproject<strong>en</strong> van betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> uit <strong>de</strong><br />
vier betrokk<strong>en</strong> sector<strong>en</strong>, <strong>de</strong> getall<strong>en</strong> achter <strong>de</strong> sector<strong>en</strong> ton<strong>en</strong> het aantal reacties. (van<br />
Roekel <strong>en</strong> Koster, 2000)<br />
Industrie (57) K<strong>en</strong>nisinstitut<strong>en</strong><br />
(60)<br />
Overheid (11)<br />
Op basis van <strong>de</strong> antwoord<strong>en</strong> van <strong>de</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> studie van van Roekel <strong>en</strong> Koster<br />
(2000) is door Bos et al. (2008) e<strong>en</strong> aantal factor<strong>en</strong> ge<strong>de</strong>finieerd die belangrijk zijn voor het<br />
succes van innovatieve ontwikkeling<strong>en</strong> op basis van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong>:<br />
% succesvol<br />
% mislukt<br />
- Cruciaal voor e<strong>en</strong> succesvol initiatief is het bestaan van e<strong>en</strong> specifieke marktvraag<br />
voor het nieuwe product. Maar e<strong>en</strong> markt ontwikkelt zich niet vanzelf, <strong>de</strong>ze moet<br />
gecreëerd word<strong>en</strong>. Daarom is het belangrijk dat e<strong>en</strong> bedrijf of e<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rnemer die het<br />
nieuwe product in <strong>de</strong> markt wil zett<strong>en</strong> ook werkelijk het voortouw neemt als<br />
marktintroductie in zicht komt.
- De innovatieve ontwikkeling moet natuurlijk technologisch haalbaar zijn, maar e<strong>en</strong><br />
succesvolle nieuwe technologie is op zichzelf niet g<strong>en</strong>oeg om e<strong>en</strong> succesvolle<br />
marktintroductie te garan<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, <strong>de</strong> marktvraag moet wel <strong>de</strong>gelijk ontwikkeld word<strong>en</strong>.<br />
- De beschikbaarheid van geschikte infrastructuur helpt <strong>bij</strong> het naar <strong>de</strong> markt br<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> nieuwe ontwikkeling, als e<strong>en</strong> grote investering in infrastructuur nodig is kan dit<br />
e<strong>en</strong> grote drempel vorm<strong>en</strong> voor nieuwe ontwikkeling<strong>en</strong>.<br />
- Veel succesvolle ontwikkeling<strong>en</strong> zijn spin-offs van bestaan<strong>de</strong> agrifood ket<strong>en</strong>s. Het<br />
opzett<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> compleet nieuwe ket<strong>en</strong> met nieuwe spelers is veel moeilijker <strong>en</strong><br />
kostbaar<strong>de</strong>r.<br />
- Milieuvoor<strong>de</strong>l<strong>en</strong> zoals bioafbreekbaarheid of hernieuwbaarheid, <strong>en</strong> duurzaamheid in het<br />
algeme<strong>en</strong>, zijn op zichzelf niet g<strong>en</strong>oeg om e<strong>en</strong> (<strong>biobased</strong>) product te verkop<strong>en</strong>, t<strong>en</strong>zij<br />
<strong>de</strong>ze eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> specifieke functionele voor<strong>de</strong>l<strong>en</strong> oplever<strong>en</strong> in <strong>de</strong> beoog<strong>de</strong><br />
toepassing.<br />
- Bestaan<strong>de</strong> regelgeving kan marktintroductie bemoeilijk<strong>en</strong>. Wet- <strong>en</strong> regelgeving <strong>en</strong><br />
standaard<strong>en</strong> zijn vaak afgestemd op <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> synthetische product<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
introductie van nieuwe <strong>biobased</strong> alternatiev<strong>en</strong> bemoeilijk<strong>en</strong>. Nieuwe regelgeving die<br />
gebruik van bestaan<strong>de</strong> product<strong>en</strong> verbiedt of ontmoedigt, of <strong>biobased</strong> product<strong>en</strong><br />
bevoor<strong>de</strong>elt, is vaak noodzakelijk om e<strong>en</strong> impuls te gev<strong>en</strong> aan nieuwe <strong>biobased</strong><br />
product<strong>en</strong>.<br />
- De eindmarkt voor <strong>biobased</strong> product<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> grondstoff<strong>en</strong>markt verschill<strong>en</strong> sterk van<br />
elkaar. In Ne<strong>de</strong>rland, <strong>en</strong> in grote <strong>de</strong>l<strong>en</strong> van Europa, is <strong>de</strong> grondstofproductie vaak zo<br />
duur dat grondstoff<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geïmporteerd. Daarom betek<strong>en</strong>t <strong>de</strong> succesvolle<br />
introductie van e<strong>en</strong> nieuw product uit gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> niet automatisch ook<br />
succes voor pot<strong>en</strong>tiële lokale produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van <strong>de</strong> grondstoff<strong>en</strong>.<br />
De algem<strong>en</strong>e t<strong>en</strong>eur van <strong>de</strong>ze conclusies is dat aanbodgericht ontwikkel<strong>en</strong> van<br />
<strong>bij</strong>voorbeeld e<strong>en</strong> nieuw gewas, zon<strong>de</strong>r expliciet <strong>de</strong> applicatieontwikkeling t<strong>en</strong> behoeve van het<br />
beoog<strong>de</strong> eindproduct mee te nem<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> heilloze weg is die tot niets leidt.<br />
Deze conclusies zijn vooral belangrijk op het niveau van individuele traject<strong>en</strong> om <strong>de</strong> kans<strong>en</strong><br />
op succes te vergrot<strong>en</strong>.<br />
21
22<br />
4. Analyse van <strong>de</strong> drie perio<strong>de</strong>s aan <strong>de</strong> hand van het<br />
Strategic Niche Managem<strong>en</strong>t mo<strong>de</strong>l<br />
Analytisch ka<strong>de</strong>r<br />
Bij <strong>de</strong> studie van van Roekel <strong>en</strong> Koster (2000) lag <strong>de</strong> focus op <strong>de</strong> analyse van <strong>de</strong><br />
verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse agrificatietraject<strong>en</strong> zelf. Het is echter zeer verhel<strong>de</strong>r<strong>en</strong>d om <strong>de</strong> drie<br />
perio<strong>de</strong>s die in hoofdstuk 2 zijn ge<strong>de</strong>finieerd, <strong>de</strong> eerste jar<strong>en</strong> van het agrificatiebeleid, het<br />
agrificatiebeleid in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ‘90 <strong>en</strong> het <strong>biobased</strong> <strong>economy</strong> beleid, te analyser<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> bre<strong>de</strong>r<br />
ka<strong>de</strong>r. Hiervoor kan het Strategisch Niche Managem<strong>en</strong>t (SNM) mo<strong>de</strong>l word<strong>en</strong> gebruikt. In<br />
<strong>de</strong>ze paragraaf wordt e<strong>en</strong> meer theoretische inleiding gegev<strong>en</strong> van het SNM mo<strong>de</strong>l. In <strong>de</strong><br />
volg<strong>en</strong><strong>de</strong> paragraf<strong>en</strong> wordt e<strong>en</strong> analyse gemaakt van <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> process<strong>en</strong> die <strong>de</strong><br />
afgelop<strong>en</strong> 25 jaar hebb<strong>en</strong> gespeeld binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> sector<strong>en</strong>.<br />
Het SNM mo<strong>de</strong>l geeft e<strong>en</strong> theoretisch ka<strong>de</strong>r om het ontstaan van radicale technologische<br />
innovaties te verklar<strong>en</strong>. SNM is oorspronkelijk opgezet om <strong>de</strong> introductie <strong>en</strong> verspreiding van<br />
nieuwe duurzame technologie te on<strong>de</strong>rsteun<strong>en</strong>. Naast <strong>de</strong>ze meer theoretische b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring kan<br />
SNM ook gebruikt word<strong>en</strong> om innovatieprocess<strong>en</strong> te stur<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun kans op succes te<br />
vergrot<strong>en</strong>. SNM is ontwikkeld op basis van eer<strong>de</strong>re innovatietheorieën die technologische<br />
veran<strong>de</strong>ring beschrev<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> evolutionair proces, waar<strong>bij</strong> zak<strong>en</strong> als variatie (<strong>de</strong> ontwikkeling<br />
van verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> nieuwe technologische opties binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> R&D wereld), selectie (selectie door<br />
<strong>de</strong> maatschappij van <strong>de</strong> meest nuttige technologische opties) <strong>en</strong> ret<strong>en</strong>tie (het mechanisme dat<br />
ervoor zorgt dat bestaan<strong>de</strong> technologie e<strong>en</strong> barrière vormt voor <strong>de</strong> introductie van nieuwe<br />
technologie) e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal, voornamelijk Ne<strong>de</strong>rlandse, auteurs hebb<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze<br />
inzicht<strong>en</strong> gecombineerd in e<strong>en</strong> mo<strong>de</strong>l met drie niveaus (zie figuur 6), het socio-technisch<br />
landschap niveau, het regime niveau <strong>en</strong> het niche niveau (Rip <strong>en</strong> Kemp, 1998; Geels, 2002).<br />
Het socio-technische landschap niveau refereert aan <strong>de</strong> relatief vastligg<strong>en</strong><strong>de</strong> materiële <strong>en</strong><br />
immateriële context van e<strong>en</strong> maatschappij: natuurlijke hulpbronn<strong>en</strong>, infrastructuur (gas- <strong>en</strong><br />
electriciteitsnet, weg<strong>en</strong>), politieke cultuur <strong>en</strong> coalities, macro-economische aspect<strong>en</strong> (olieprijs,<br />
recessies), <strong>de</strong>mografie, etcetera. Deze heterog<strong>en</strong>e set aan factor<strong>en</strong> limiteert het aantal<br />
mogelijke richting<strong>en</strong> waarin nieuwe technologie zich kan ontwikkel<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voorbeeld is <strong>de</strong>
Socio-technisch<br />
landschap niveau<br />
Regime niveau<br />
Niche niveau<br />
Figuur 6. Mo<strong>de</strong>l van technologische veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> met drie niveaus. Transitie wordt<br />
veroorzaakt door sam<strong>en</strong>voeging van veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> lager niveau. (naar Geels 2002)<br />
overgang naar e<strong>en</strong> waterstof-economie, die on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re wordt bemoeilijkt door <strong>de</strong><br />
bestaan<strong>de</strong> infrastructuur van b<strong>en</strong>zinestations. Het socio-technische landschap vormt e<strong>en</strong><br />
externe structuur voor <strong>de</strong> invloedssfeer van individuele actor<strong>en</strong> waar ze rek<strong>en</strong>ing mee moet<strong>en</strong><br />
houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> die ze niet zelf kunn<strong>en</strong> beïnvloed<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> transitie wordt ge<strong>de</strong>finieerd als e<strong>en</strong><br />
grootschalige veran<strong>de</strong>ring op het niveau van het socio-technische landschap. De overgang<br />
naar e<strong>en</strong> gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> economie, e<strong>en</strong> <strong>biobased</strong> <strong>economy</strong>, is dus e<strong>en</strong> transitie.<br />
Het regime niveau verwijst naar groep<strong>en</strong> van actor<strong>en</strong> rondom e<strong>en</strong> bepaald technologisch<br />
systeem <strong>en</strong> <strong>de</strong> afsprak<strong>en</strong> <strong>en</strong> gewoontes die in die groep<strong>en</strong> bestaan. Neem <strong>bij</strong>voorbeeld het<br />
agroregime: met consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> retailers (hun voorkeur<strong>en</strong> voor product<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
productvorm<strong>en</strong>), <strong>de</strong> agrifoodbedrijv<strong>en</strong> (<strong>bij</strong>voorbeeld voorkeur<strong>en</strong> voor productie <strong>en</strong><br />
conserveringsmethod<strong>en</strong>), <strong>de</strong> primaire sector, <strong>en</strong> beleidsmakers <strong>en</strong> als sterk bepal<strong>en</strong><strong>de</strong> factor<br />
op EU niveau het GLB (Geme<strong>en</strong>schappelijk Landbouwbeleid). Verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> sector<strong>en</strong>, met<br />
afnemers <strong>en</strong> gerelateerd beleid <strong>en</strong> wetgeving, vorm<strong>en</strong> dus verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> regimes. Voor onze<br />
analyse kunn<strong>en</strong> we on<strong>de</strong>rscheid mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> het chemieregime, het agroregime <strong>en</strong> het<br />
<strong>en</strong>ergieregime.<br />
23
24<br />
Het niche niveau is het niveau waarop nieuwe technologie ontstaat. Niches vorm<strong>en</strong><br />
bescherm<strong>de</strong> “ruimtes” waar nieuwe technologie getest kan word<strong>en</strong> zon<strong>de</strong>r dat ze aan (alle)<br />
regels van het regime hoeft te voldo<strong>en</strong>, zoals prijs/kwaliteit verhouding, gebruikersvoorkeur<strong>en</strong><br />
of wettelijke eis<strong>en</strong>. Bescherming kan <strong>bij</strong>voorbeeld <strong>de</strong> vorm hebb<strong>en</strong> van subsidies, regelgeving<br />
of an<strong>de</strong>re bescherm<strong>en</strong><strong>de</strong> maatregel<strong>en</strong>. In <strong>de</strong> literatuur word<strong>en</strong> drie verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> soort<strong>en</strong><br />
niches on<strong>de</strong>rscheid<strong>en</strong>: markt niches, technologische niches <strong>en</strong> R&D niches.<br />
- E<strong>en</strong> markt niche is e<strong>en</strong> specifiek toepassingsdomein waar specifieke, lokale<br />
omstandighed<strong>en</strong> resulter<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> voorkeur voor e<strong>en</strong> nieuwe technologie bov<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
bestaan<strong>de</strong> technologie, dus zon<strong>de</strong>r extra b<strong>en</strong>odig<strong>de</strong> bescherming (Levinthal, 1998).<br />
- Technologische niches zijn speciale toepassingsdomein<strong>en</strong> die beschermd word<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> (sommige van) <strong>de</strong> regels van het regime. Door <strong>de</strong>ze bescherming word<strong>en</strong><br />
nieuwe (tij<strong>de</strong>lijke) markt<strong>en</strong> gecreëerd die het experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> nieuwe<br />
technologie mogelijk mak<strong>en</strong> (Schot <strong>en</strong> Rip, 1996).<br />
- E<strong>en</strong> R&D niche kan word<strong>en</strong> ge<strong>de</strong>finieerd als e<strong>en</strong> bescherm<strong>de</strong> ruimte binn<strong>en</strong> R&D<br />
activiteit<strong>en</strong>, gecreëerd op basis van verwachting<strong>en</strong>. Deze ruimte maakt het voor<br />
wet<strong>en</strong>schappers mogelijk om zich te richt<strong>en</strong> op <strong>de</strong> ontwikkeling van e<strong>en</strong> nieuwe<br />
technologie die e<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tiële radicale innovatie vormt, maar die ge<strong>en</strong> huidige<br />
marktwaar<strong>de</strong> heeft (naar Rav<strong>en</strong>, 2005). Eén of meer<strong>de</strong>re technologische<br />
ontwikkelingsproject<strong>en</strong>, gericht op e<strong>en</strong> specifieke nieuwe technologie <strong>en</strong> uitgevoerd<br />
door e<strong>en</strong> bedrijf of e<strong>en</strong> consortium van bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of R&D institut<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
R&D niche word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd.<br />
De SNM theorie gaat er vanuit dat technologische transitie op het socio-technische<br />
landschap niveau plaats vind<strong>en</strong> door ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong><strong>de</strong> clustering van technologische<br />
veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> op <strong>de</strong> lagere niveau’s (zie figuur 6). De richting <strong>en</strong> <strong>de</strong> uitkomst van<br />
technologische veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> niet het resultaat zijn van veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> op één specifiek<br />
niveau, maar word<strong>en</strong> bepaald door <strong>de</strong> interactie tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> niveaus (Rav<strong>en</strong>, 2005).<br />
Veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> op het (socio-technische) landschap niveau, <strong>bij</strong>voorbeeld e<strong>en</strong> sterke verhoging<br />
van <strong>de</strong> wereldolieprijs, kan druk legg<strong>en</strong> op het chemie- of <strong>en</strong>ergieregime <strong>en</strong> resulter<strong>en</strong> in<br />
veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> op regime niveau. Veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong><strong>de</strong> regimes kunn<strong>en</strong> kans<strong>en</strong> creër<strong>en</strong> voor nieuwe<br />
technologieën (Rav<strong>en</strong>, 2004; Geels, 2002) <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dus ruimte creër<strong>en</strong> voor ontwikkeling<strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> niches.
Rav<strong>en</strong> (2005) geeft op basis van het SNM mo<strong>de</strong>l e<strong>en</strong> handvat om <strong>de</strong> kans op succes van<br />
nieuwe technologieën te analyser<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> functie van twee factor<strong>en</strong>: <strong>de</strong> stabiliteit op regime<br />
niveau <strong>en</strong> <strong>de</strong> kwaliteit van <strong>de</strong> process<strong>en</strong> die op niche niveau plaatsvind<strong>en</strong>. Rav<strong>en</strong> stelt dat <strong>bij</strong><br />
to<strong>en</strong>em<strong>en</strong><strong>de</strong> instabiliteit op regim<strong>en</strong>iveau nieuwe niches kunn<strong>en</strong> ontstaan <strong>en</strong> bestaan<strong>de</strong> kunn<strong>en</strong><br />
uitgroei<strong>en</strong>. Niches hebb<strong>en</strong> dan <strong>de</strong> mogelijkheid om uit te groei<strong>en</strong> van R&D niches tot ofwel<br />
technologische niches, waar grote schaal technologie-experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uitgevoerd<br />
(Rav<strong>en</strong>, 2006), ofwel marktniches, waar echte product<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geproduceerd <strong>en</strong> verkocht.<br />
De kans dat dat gebeurt is me<strong>de</strong> afhankelijk van <strong>de</strong> kwaliteit van <strong>de</strong> niches. De kwaliteit kan<br />
word<strong>en</strong> geanalyseerd door <strong>de</strong> interne process<strong>en</strong> van elke niche te bekijk<strong>en</strong>. Van <strong>de</strong>r Laak et<br />
al. (2007), gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ka<strong>de</strong>r om niches te analyser<strong>en</strong> op basis van drie verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
process<strong>en</strong> die los van <strong>de</strong> technologieontwikkeling <strong>de</strong> kern vorm<strong>en</strong> van activiteit<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> niche.<br />
- Het eerste proces is het verwoord<strong>en</strong> <strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> van verwachting<strong>en</strong>, relevante actor<strong>en</strong><br />
do<strong>en</strong> mee in e<strong>en</strong> project op basis van verwachting<strong>en</strong>. Het proces van het verwoord<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> van verwachting<strong>en</strong> loopt goed volg<strong>en</strong>s van <strong>de</strong>r Laak et al. (2007) als a) e<strong>en</strong><br />
to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d aantal <strong>de</strong>elnemers <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> verwachting<strong>en</strong> <strong>de</strong>elt (<strong>de</strong> verwachting<strong>en</strong><br />
converger<strong>en</strong>), <strong>en</strong> b) <strong>de</strong> verwachting<strong>en</strong> gebaseerd zijn op, <strong>en</strong> on<strong>de</strong>rsteund word<strong>en</strong><br />
door, tastbare resultat<strong>en</strong> uit experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
- Het twee<strong>de</strong> proces is het bouw<strong>en</strong> van sociale netwerk<strong>en</strong>. Het bouw<strong>en</strong> van sociale<br />
netwerk<strong>en</strong> gaat goed als a) het netwerk breed is, dus inclusief bedrijv<strong>en</strong>,<br />
beleidsmakers, wet<strong>en</strong>schappers <strong>en</strong> an<strong>de</strong>re relevante actor<strong>en</strong>, <strong>en</strong> als b) regelmatige<br />
interactie tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> actor<strong>en</strong> ervoor zorgt dat het netwerk op één lijn wordt gebracht<br />
<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>.<br />
- Het <strong>de</strong>r<strong>de</strong> proces is het leerproces. E<strong>en</strong> goed leerproces binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> niches wordt<br />
algeme<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als cruciaal voor succesvolle innovatie. E<strong>en</strong> goed leerproces is a)<br />
breed, niet alle<strong>en</strong> gefocust op techno-economische optimalisatie maar ook op het in<br />
lijn br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van <strong>de</strong> technische aspect<strong>en</strong> (<strong>bij</strong>voorbeeld het technische ontwerp, <strong>de</strong><br />
infrastructuur) <strong>en</strong> <strong>de</strong> sociale aspect<strong>en</strong> (<strong>bij</strong>voorbeeld gebruikersvoorkeur<strong>en</strong>, regulering<br />
<strong>en</strong> culturele inbedding) <strong>en</strong> is b) reflectief, wat betek<strong>en</strong>t dat er aandacht is voor<br />
on<strong>de</strong>rligg<strong>en</strong><strong>de</strong> aannames zoals sociale waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook <strong>de</strong> bereidheid om van koers te<br />
veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong> als <strong>de</strong> technologie niet met <strong>de</strong>ze aannames overe<strong>en</strong>komt.<br />
Dit analytisch ka<strong>de</strong>r zal in <strong>de</strong> kom<strong>en</strong><strong>de</strong> paragraf<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebruikt om <strong>de</strong> technologische<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> op het gebied van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> in Ne<strong>de</strong>rland in <strong>de</strong> drie g<strong>en</strong>oem<strong>de</strong><br />
perio<strong>de</strong>s te analyser<strong>en</strong> <strong>en</strong> beoor<strong>de</strong>l<strong>en</strong>.<br />
25
26<br />
De ontwikkeling<strong>en</strong> op regime niveau<br />
Lat<strong>en</strong> we eerst kijk<strong>en</strong> naar <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> op regime niveau, <strong>en</strong> dan met name het<br />
agroregime, het chemieregime <strong>en</strong> het <strong>en</strong>ergieregime. Deze ontwikkeling<strong>en</strong> staan sterk on<strong>de</strong>r<br />
invloed van veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> op socio-technisch landschap niveau. De spanning<strong>en</strong> op<br />
regim<strong>en</strong>iveau (<strong>en</strong> socio-technisch landschapniveau) zijn nauw gerelateerd aan <strong>de</strong> drijfver<strong>en</strong> die<br />
zijn g<strong>en</strong>oemd in <strong>de</strong> box<strong>en</strong> in hoofdstuk 2.<br />
De eerste jar<strong>en</strong> van agrificatie, <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> 80.<br />
In <strong>de</strong> eerste perio<strong>de</strong> van agrificatie (ruwweg <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ’80) ontstond er instabiliteit in het<br />
agroregime. De landbouwoverschott<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> dui<strong>de</strong>lijk gemaakt dat het ruim 20 jaar ou<strong>de</strong><br />
systeem van <strong>de</strong> Europese landbouwpolitiek ingrijp<strong>en</strong>d veran<strong>de</strong>rd zou moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Dat dit<br />
consequ<strong>en</strong>ties voor <strong>de</strong> inkom<strong>en</strong>spositie van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse boer<strong>en</strong> zou hebb<strong>en</strong> was<br />
overdui<strong>de</strong>lijk, <strong>en</strong> hoewel <strong>de</strong> afbouw van <strong>de</strong> garantieprijz<strong>en</strong> langzaam ging, nam <strong>de</strong> stabiliteit<br />
van het agroregime af door <strong>de</strong>ze vooruitzicht<strong>en</strong>. Dit initieer<strong>de</strong> <strong>en</strong> stimuleer<strong>de</strong> <strong>de</strong> discussie<br />
rond agrificatie. En hoewel er e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> i<strong>de</strong>e was dat <strong>de</strong> nieuw te ontwikkel<strong>en</strong> product<strong>en</strong><br />
hun plek moest<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> in non-food toepassing<strong>en</strong>, was er niet één specifiek regime dat het<br />
doel was van <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong>. Van sommige ontwikkeling<strong>en</strong> was <strong>de</strong> verwachting dat ze<br />
direct tot consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>product<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> leid<strong>en</strong>, van an<strong>de</strong>re werd verwacht dat ze nieuwe<br />
chemische ingrediënt<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> lever<strong>en</strong>. Het chemieregime was in die jar<strong>en</strong> echter niet echt<br />
geïnteresseerd in gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong>: het chemieregime was in e<strong>en</strong> relatief stabiele toestand<br />
in die jar<strong>en</strong> <strong>en</strong> investeer<strong>de</strong> het meeste van haar R&D geld in ontwikkeling van product<strong>en</strong> uit<br />
petrochemische grondstoff<strong>en</strong>. Milieumaatregel<strong>en</strong> richtt<strong>en</strong> zich meer op <strong>de</strong> fabriek<strong>en</strong> dan op <strong>de</strong><br />
product<strong>en</strong>, <strong>bij</strong>voorbeeld via het afvang<strong>en</strong> van scha<strong>de</strong>lijke uitstoot. In het <strong>en</strong>ergieregime, dat in<br />
Ne<strong>de</strong>rland in die jar<strong>en</strong> werd gedomineerd door vier grote spelers, ontstond wat instabiliteit<br />
teg<strong>en</strong> het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> eerste perio<strong>de</strong>, on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re door zorg<strong>en</strong> over <strong>de</strong> emissie van<br />
broeikasgass<strong>en</strong>. Zij koz<strong>en</strong> ervoor dit te lijf te gaan met e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong><strong>de</strong> inzet van (organisch)<br />
afval als grondstof (Rav<strong>en</strong>, 2006). Dit betek<strong>en</strong>t dat <strong>de</strong> oorspronkelijke agrificatieontwikkeling<br />
in het agroregime nogal geïsoleerd van an<strong>de</strong>re regimes plaatsvond.<br />
De twee<strong>de</strong> perio<strong>de</strong>, <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ‘90.<br />
In <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> (ruwweg <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ’90), verschoof <strong>de</strong> focus van agrificatie naar<br />
duurzaamheid <strong>en</strong> product<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> hogere toegevoeg<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>, <strong>en</strong> er kwam meer oog<br />
voor applicatietechnologieontwikkeling, zoals hoofdstuk 2 laat zi<strong>en</strong>. De instabiliteit in het
agroregime was in <strong>de</strong>ze jar<strong>en</strong> ver<strong>de</strong>r toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, doordat <strong>de</strong> effect<strong>en</strong> van <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong><br />
van het GLB steeds sterker ging<strong>en</strong> doorwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> het economische perspectief steeds ver<strong>de</strong>r<br />
afnam, <strong>en</strong> door e<strong>en</strong> negatief milieu-imago van <strong>de</strong> agrosector in <strong>de</strong> maatschappij.<br />
De boodschap van duurzaamheid begon echter ook door te dring<strong>en</strong> tot an<strong>de</strong>re sector<strong>en</strong>,<br />
vooral in <strong>de</strong>l<strong>en</strong> van het <strong>en</strong>ergieregime, maar ook binn<strong>en</strong> het chemieregime. De verfindustrie,<br />
<strong>bij</strong>voorbeeld, kwam on<strong>de</strong>r vuur te ligg<strong>en</strong> door verscherpte wetgeving op het gebied van <strong>de</strong><br />
uitstoot van vluchtige organische oplosmid<strong>de</strong>l<strong>en</strong>, die kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot <strong>de</strong> schil<strong>de</strong>rsziekte, <strong>en</strong><br />
begon te zoek<strong>en</strong> naar an<strong>de</strong>re system<strong>en</strong> dan <strong>de</strong> standaard alkydhars<strong>en</strong>, die tot dan toe het<br />
leeuw<strong>en</strong><strong>de</strong>el van <strong>de</strong> verv<strong>en</strong> uitmaakte. Discussies over <strong>de</strong> negatieve gezondheidseffect<strong>en</strong> van<br />
ftalaatweekmakers leidd<strong>en</strong> ertoe dat industriële partij<strong>en</strong> op zoek ging<strong>en</strong> naar alternatiev<strong>en</strong> op<br />
hernieuwbare basis. Daarnaast zorgd<strong>en</strong> ook <strong>de</strong> steeds ver<strong>de</strong>r to<strong>en</strong>em<strong>en</strong><strong>de</strong> hoeveelhed<strong>en</strong><br />
verpakkingsafval voor e<strong>en</strong> publieke discussie over het gebruik van verpakkingsmaterial<strong>en</strong> in<br />
het algeme<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>de</strong> roep om bioafbreekbare verpakking<strong>en</strong> in het <strong>bij</strong>zon<strong>de</strong>r. Dit bracht<br />
<strong>bij</strong>voorbeeld <strong>de</strong> verpakkingsindustrie ertoe om e<strong>en</strong> verpakkingsconv<strong>en</strong>ant af te sluit<strong>en</strong> met als<br />
doel het terugdring<strong>en</strong> van <strong>de</strong> hoeveelheid gebruikt verpakkingsmateriaal.<br />
Uit <strong>de</strong>ze voorbeeld<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong> geconclu<strong>de</strong>erd dat het chemieregime, dat tot dan toe vrij<br />
stabiel was geweest, langzaam maar zeker on<strong>de</strong>r druk kwam te staan door <strong>de</strong> negatieve<br />
effect<strong>en</strong> van zijn product<strong>en</strong>, <strong>en</strong> daarom on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re <strong>de</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> van gro<strong>en</strong>e<br />
grondstoff<strong>en</strong> begon te on<strong>de</strong>rzoek<strong>en</strong>. Dit wordt ook zichtbaar in het feit dat gedur<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>ze<br />
jar<strong>en</strong> <strong>de</strong> sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> industrie <strong>en</strong> <strong>de</strong> k<strong>en</strong>nisinstelling<strong>en</strong> op dit on<strong>de</strong>rwerp to<strong>en</strong>am,<br />
on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re met hulp van het eer<strong>de</strong>r g<strong>en</strong>oem<strong>de</strong> PBTS subsidie programma, <strong>en</strong> <strong>de</strong> Europese<br />
on<strong>de</strong>rzoeksprogramma’s. Maar met <strong>de</strong> lage <strong>en</strong>ergieprijz<strong>en</strong> van <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ’90, werd al snel<br />
dui<strong>de</strong>lijk dat alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> milieuvoor<strong>de</strong>el niet g<strong>en</strong>oeg was om e<strong>en</strong> nieuw product in <strong>de</strong> markt te<br />
zett<strong>en</strong>, zolang <strong>de</strong> prijs hoger was dan het alternatief uit aardolie <strong>en</strong> ook <strong>de</strong> prestaties van het<br />
product achter blev<strong>en</strong> <strong>bij</strong> het bestaan<strong>de</strong> alternatief (wat vaak het geval was).<br />
Toch werd<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> <strong>de</strong> eerste nieuwe product<strong>en</strong> in <strong>de</strong> markt<br />
geïntroduceerd: zetmeelplastics in e<strong>en</strong> aantal nichemarkt<strong>en</strong> (<strong>bij</strong>voorbeeld Mater-Bi TM van<br />
Novamont, Paragon van Avebe), agrovezelversterkte composietmaterial<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> aantal<br />
toepassing<strong>en</strong> in <strong>de</strong> automobielindustrie (Kaup et al., 2002) <strong>en</strong> polymelkzuur (PLA) plastic uit<br />
maïs (NatureWorksPLA <strong>en</strong> Ingeo van CargillDow) voor e<strong>en</strong> aantal nichemarkt<strong>en</strong> (zie figuur 7),<br />
om e<strong>en</strong> paar te noem<strong>en</strong>.<br />
27
28<br />
Figuur 7. Polymelkzuur, e<strong>en</strong> nieuw bio-afbreekbaar plastic, op <strong>de</strong> markt gebracht door<br />
NatureWorksPLA, oorspronkelijk e<strong>en</strong> joint v<strong>en</strong>ture van Cargill (agrifoodbedrijf) <strong>en</strong> Dow<br />
(chemiebedrijf). (Foto: Bert Annevelink)<br />
De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> perio<strong>de</strong>, <strong>biobased</strong> <strong>economy</strong>.<br />
In <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> (na <strong>de</strong> mill<strong>en</strong>niumwisseling), begonn<strong>en</strong> <strong>de</strong> zak<strong>en</strong> drastisch te<br />
veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong>. Het agroregime was nog steeds in e<strong>en</strong> instabiele toestand. Dit gold zeker voor <strong>de</strong><br />
primaire sector, door het blijv<strong>en</strong>d afnem<strong>en</strong><strong>de</strong> economische perspectief <strong>en</strong> <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>re<br />
hervorming<strong>en</strong> van het geme<strong>en</strong>schappelijk landbouwbeleid. Deze hervorming<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
geïnitieerd door Eurocommissaris Fischler (Europese geme<strong>en</strong>schap, 2004) <strong>en</strong> leidd<strong>en</strong> tot<br />
heftige discussies in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> die volgd<strong>en</strong>. In <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> nam echter ook <strong>de</strong> stabiliteit in <strong>de</strong><br />
agrifood industrie af door afnem<strong>en</strong><strong>de</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> om hun reststrom<strong>en</strong> te verkop<strong>en</strong> voor<br />
e<strong>en</strong> acceptabele prijs zoals in hoofdstuk 2 wordt beschrev<strong>en</strong>. Ook het chemieregime <strong>en</strong> het<br />
<strong>en</strong>ergieregime kwam<strong>en</strong> in <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> ver<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>r druk te staan door <strong>de</strong> wereldwij<strong>de</strong><br />
ontwikkeling<strong>en</strong>. In het chemieregime leid<strong>de</strong> dit <strong>bij</strong>voorbeeld tot <strong>de</strong> focus op <strong>de</strong> “witte-” of<br />
industriële biotechnologie <strong>en</strong> <strong>de</strong> ontwikkeling van nieuwe industriële <strong>en</strong>zym<strong>en</strong>, die kunn<strong>en</strong>
word<strong>en</strong> gebruikt <strong>bij</strong> chemische process<strong>en</strong> op gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong>. In het <strong>en</strong>ergieregime<br />
leid<strong>de</strong> <strong>de</strong>ze instabiliteit tot <strong>de</strong> ontwikkeling van technologie om biomassa te gebruik<strong>en</strong> voor <strong>de</strong><br />
productie van elektriciteit (Rav<strong>en</strong>, 2005) <strong>en</strong> tot <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>re ontwikkeling van warmte-kracht<br />
koppeling technologie (WKK). De huidige instabiliteit in al <strong>de</strong>ze regimes kan mogelijk leid<strong>en</strong> tot<br />
nieuwe gezam<strong>en</strong>lijke ontwikkeling<strong>en</strong>, die voor zowel het agroregime als het chemie- <strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>ergieregime gunstig zijn. Maar op dit mom<strong>en</strong>t is het nog absoluut niet zeker of dit ook gaat<br />
gebeur<strong>en</strong>. De chemische industrie, <strong>bij</strong>voorbeeld, gebruikt mom<strong>en</strong>teel vaak bestaan<strong>de</strong><br />
bulkproduct<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> landbouw wanneer gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ingezet: witte<br />
biotechnologie ontwikkeling<strong>en</strong> zijn <strong>bij</strong> voorkeur gebaseerd op suiker (Nossin, 2005). Suiker<br />
kan gekocht word<strong>en</strong> op <strong>de</strong> wereldmarkt, <strong>en</strong> dit levert voor <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse agrosector dan<br />
weinig extra toegevoeg<strong>de</strong> waar<strong>de</strong>. Het chemieregime zoekt dus niet per se <strong>de</strong> verbinding met<br />
het agroregime. Voor <strong>de</strong> bedrijv<strong>en</strong> in <strong>de</strong> agrosector zou het aantrekkelijker zijn als <strong>de</strong><br />
chemische industrie iets ver<strong>de</strong>r bewerkte product<strong>en</strong> zou afnem<strong>en</strong>, zodat e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el van <strong>de</strong><br />
toegevoeg<strong>de</strong> waar<strong>de</strong> van <strong>de</strong>ze product<strong>en</strong> in <strong>de</strong> agrosector wordt behaald. Op <strong>de</strong>ze manier<br />
kunn<strong>en</strong> nieuwe verbinding<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> mogelijke integratie ontstaan tuss<strong>en</strong> het agroregime <strong>en</strong><br />
het chemieregime. Het gezam<strong>en</strong>lijk oppakk<strong>en</strong> van bioraffinagepilots, waar<strong>bij</strong> gewass<strong>en</strong>,<br />
gewasrest<strong>en</strong> of reststrom<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gesplitst in interessante fracties, biedt hier <strong>bij</strong>voorbeeld<br />
ook kans<strong>en</strong>. De overheid kan hier e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> in het aanjag<strong>en</strong> van <strong>de</strong>rgelijke consortia. E<strong>en</strong><br />
voorbeeld waar gezam<strong>en</strong>lijke ontwikkeling wellicht tot we<strong>de</strong>rzijds voor<strong>de</strong>el kan leid<strong>en</strong> is <strong>de</strong><br />
geplan<strong>de</strong> (maar mom<strong>en</strong>teel uitgestel<strong>de</strong>) nieuwe productie site van <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse ethanol<br />
produc<strong>en</strong>t Nedalco, waar bioethanol voor biobrandstoff<strong>en</strong> zal word<strong>en</strong> gemaakt uit e<strong>en</strong><br />
reststroom van <strong>de</strong> na<strong>bij</strong>geleg<strong>en</strong> zetmeel produc<strong>en</strong>t Cerestar (Nedalco, 2004).<br />
In Ne<strong>de</strong>rland is e<strong>en</strong> nieuw Energietransitieprogramma gestart, waarin zes ministeries<br />
sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> 5 . De transitie naar e<strong>en</strong> Biobased Economy, of e<strong>en</strong> gro<strong>en</strong>e economie, is één van<br />
<strong>de</strong> hoofd transitiepad<strong>en</strong> in dit programma, <strong>en</strong> <strong>de</strong> ministeries van LNV, EZ, VROM <strong>en</strong> V&W<br />
werk<strong>en</strong> nauw sam<strong>en</strong> op dit transitiepad. Ook spelers uit <strong>de</strong> industrie <strong>en</strong> <strong>de</strong> k<strong>en</strong>nisinstelling<strong>en</strong><br />
spel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol in dit programma.<br />
Het ziet ernaar uit dat er nu meer mogelijkhed<strong>en</strong> zijn voor het daadwerkelijk gebruik<strong>en</strong> van<br />
gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> in non-food toepassing<strong>en</strong>, veel meer dan e<strong>en</strong> aantal jaar geled<strong>en</strong>. Dit<br />
gaat zowel op voor <strong>de</strong> ontwikkeling van geheel nieuwe niches als voor <strong>de</strong> doorontwikkeling<br />
van technologische niches naar marktniches.<br />
5 Informatie op: www.<strong>en</strong>ergietransitie.nl<br />
29
30<br />
Ontwikkeling van e<strong>en</strong> technologie-expertiseveld.<br />
Veel ontwikkeling<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> eerste twee agrificatieperio<strong>de</strong>s zijn (nog) nooit voor<strong>bij</strong> het niveau<br />
van technologische experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> R&D niche gekom<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal van <strong>de</strong><br />
ontwikkeling<strong>en</strong> is echter wel doorgegroeid naar het niveau van e<strong>en</strong> technologische niche. Eén<br />
van <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> die wel zijn doorgegroeid zijn agrovezelcomposiet<strong>en</strong> (kunststoff<strong>en</strong><br />
versterkt met agrovezels, figuur 8). Dit voorbeeld kan goed gebruikt word<strong>en</strong> om <strong>de</strong> process<strong>en</strong><br />
die spel<strong>en</strong> <strong>bij</strong> <strong>de</strong> ontwikkeling van e<strong>en</strong> nieuwe toepassing ver<strong>de</strong>r toe te licht<strong>en</strong>.<br />
Het vroege werk op het gebied van agrovezelcomposiet<strong>en</strong>, in <strong>bij</strong>voorbeeld het<br />
vlasprogramma (1991-1996), dat door <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse overheid werd betaald, was sterk<br />
gefocust op het nauwkeurig met<strong>en</strong> van die eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van <strong>de</strong> vlasvezels, waarvan werd<br />
aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dat ze belangrijk zoud<strong>en</strong> zijn voor het toepass<strong>en</strong> van <strong>de</strong> vezels in<br />
composietmaterial<strong>en</strong> (<strong>bij</strong>voorbeeld van Haz<strong>en</strong>donk et al., 1993 <strong>en</strong> 1996). Naar <strong>de</strong><br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van <strong>de</strong> composietmaterial<strong>en</strong> zelf die met <strong>de</strong> vezels gemaakt moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
werd echter veel min<strong>de</strong>r gekek<strong>en</strong>. In 1996 werd e<strong>en</strong> zeer optimistisch eindrapport van het<br />
programma naar buit<strong>en</strong> gebracht, waar<strong>bij</strong> <strong>de</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> van het gebruik van agrovezels <strong>en</strong><br />
agrovezelcomposiet<strong>en</strong> als bouwmaterial<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> geschetst van (van Kem<strong>en</strong>a<strong>de</strong> et al.,<br />
Figuur 8. Agrovezelcomposiet<strong>en</strong> in <strong>de</strong> Merce<strong>de</strong>s S-klasse. (Foto: DaimlerChrysler)
1996). Deze verwachting<strong>en</strong> war<strong>en</strong> echter voor e<strong>en</strong> groot <strong>de</strong>el gebaseerd op theoretische<br />
extrapolaties, zon<strong>de</strong>r dat er veel werkelijke experim<strong>en</strong>tele gegev<strong>en</strong>s over <strong>de</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
van <strong>de</strong>ze material<strong>en</strong> beschikbaar war<strong>en</strong>. De analyse was relatief smal <strong>en</strong> aanbodgedrev<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
er werd veel min<strong>de</strong>r gekek<strong>en</strong> naar <strong>de</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> uitein<strong>de</strong>lijke gebruiker van het<br />
composietmateriaal nodig zou hebb<strong>en</strong>. Nieuwe sam<strong>en</strong>werkingsproject<strong>en</strong> met <strong>de</strong> industrie, die<br />
na het vlas programma werd<strong>en</strong> gestart, leidd<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s wel tot e<strong>en</strong> meer toegepaste focus<br />
in het on<strong>de</strong>rzoek (Bos, 2004).<br />
Dit verloop van het R&D proces was zeker niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> Ne<strong>de</strong>rlands f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong>, ook <strong>de</strong><br />
internationale wet<strong>en</strong>schappelijke literatuur op agrovezelcomposiet<strong>en</strong> laat e<strong>en</strong> <strong>de</strong>rgelijke tr<strong>en</strong>d<br />
zi<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> blik op alle eind 2003 beschikbare wet<strong>en</strong>schappelijke literatuur over<br />
agrovezelcomposiet<strong>en</strong> (Bos, 2004) laat zi<strong>en</strong> dat vroege publicaties uit <strong>de</strong> eerste helft van <strong>de</strong><br />
jar<strong>en</strong> ’90 geschrev<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> door on<strong>de</strong>rzoekers, veelal met band<strong>en</strong> met Merce<strong>de</strong>s (e<strong>en</strong> van<br />
<strong>de</strong> “early-adopters” van <strong>de</strong>ze material<strong>en</strong>, figuur 8), in semi-wet<strong>en</strong>schappelijke blad<strong>en</strong> zoals<br />
Kunststoffe (Fölster <strong>en</strong> Michaeli, 1993, Schlösser <strong>en</strong> Fölster, 1995). In <strong>de</strong>ze papers werd<strong>en</strong><br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003<br />
materiaalkun<strong>de</strong> polymeertechnologie chemie textielkun<strong>de</strong><br />
werktuigbouwkun<strong>de</strong> agrotechnologie biomateriaalkun<strong>de</strong> bedrijv<strong>en</strong><br />
Figuur 9. Aantal publicaties per wet<strong>en</strong>schappelijke discipline (on<strong>de</strong>rzoeksgroep van <strong>de</strong><br />
schrijvers) op het gebied van agrovezelcomposiet<strong>en</strong>. Data uit het literatuuroverzicht uit het<br />
proefschrift van Bos (2004).<br />
31
32<br />
<strong>de</strong> mogelijke eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> geschetst van <strong>de</strong>ze material<strong>en</strong>, gebaseerd op theoretische<br />
voorspelling<strong>en</strong>. Wet<strong>en</strong>schappelijke literatuur, waarin eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong> van<br />
material<strong>en</strong> die op labschaal war<strong>en</strong> gemaakt versche<strong>en</strong> in <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> jar<strong>en</strong><br />
neg<strong>en</strong>tig. Aan het eind van <strong>de</strong> ’90-er jar<strong>en</strong> verleg<strong>de</strong> het on<strong>de</strong>rzoek <strong>de</strong> focus naar <strong>de</strong><br />
ontwikkeling van goe<strong>de</strong> grotere schaal productieprocess<strong>en</strong> (één van <strong>de</strong> factor<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> less<strong>en</strong><br />
van agrificatie), <strong>en</strong> naar <strong>de</strong> optimalisatie van e<strong>en</strong> aantal specifieke materiaaleig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
nodig voor verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> toepassing<strong>en</strong>.<br />
Over <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> he<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> zo meer <strong>en</strong> meer aspect<strong>en</strong> van <strong>de</strong> nieuwe material<strong>en</strong><br />
ontwikkeld, on<strong>de</strong>rzocht <strong>en</strong> gepubliceerd in wet<strong>en</strong>schappelijke <strong>en</strong> semi-wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
papers. Figuur 9 verdui<strong>de</strong>lijkt dit ver<strong>de</strong>r. Hierin wordt <strong>de</strong> verschuiving getoond in <strong>de</strong><br />
wet<strong>en</strong>schappelijke disciplines die werk<strong>en</strong> op het gebied van agrovezelcomposiet<strong>en</strong>.<br />
Oorspronkelijk werd het veld gedomineerd door agrotechnologische on<strong>de</strong>rzoekers,<br />
textielon<strong>de</strong>rzoekers <strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal werktuigbouwkundig<strong>en</strong>. Met het verstrijk<strong>en</strong> van <strong>de</strong> tijd<br />
raakt<strong>en</strong> meer <strong>en</strong> meer materiaalkundig<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> <strong>bij</strong> het on<strong>de</strong>rzoek, <strong>en</strong> ook<br />
polymeertechnolog<strong>en</strong> <strong>en</strong> chemici begonn<strong>en</strong> te publicer<strong>en</strong> over agrovezelcomposiet<strong>en</strong>. Daarna<br />
betrad<strong>en</strong> groep<strong>en</strong> gespecialiseerd in biomaterial<strong>en</strong> <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> steeg het aantal<br />
papers van bedrijv<strong>en</strong> over <strong>de</strong> jar<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r interessant feit is <strong>de</strong> sterke to<strong>en</strong>ame van het<br />
totaal aantal publicaties van 1993 tot <strong>en</strong> met 2003. Gecombineerd met <strong>de</strong> to<strong>en</strong>ame van het<br />
gebruik van agrovezels in on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re <strong>de</strong> Duitse automobielindustrie, van 4 kton in 1996 tot<br />
19 kton in 2003 (Karus et al., 2004) is zo te zi<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> R&D niche zich heeft ontwikkeld tot<br />
e<strong>en</strong> marktniche waarin meer toepassing<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ontwikkeld.<br />
De ontwikkeling van zetmeelplastics toont vergelijkbare karakteristiek<strong>en</strong>. Oorspronkelijk,<br />
vroeg in <strong>de</strong> neg<strong>en</strong>tiger jar<strong>en</strong>, was veel werk gefocust op <strong>de</strong> invloed van <strong>bij</strong>voorbeeld<br />
weekmakers of m<strong>en</strong>gsels met an<strong>de</strong>re polymer<strong>en</strong> op <strong>de</strong> treksterkte van het materiaal (één van<br />
<strong>de</strong> zwakke punt<strong>en</strong>). Pas rec<strong>en</strong>t is <strong>de</strong> k<strong>en</strong>nis over <strong>de</strong> verwerkingseig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van <strong>de</strong>ze<br />
material<strong>en</strong> flink gesteg<strong>en</strong>, met name door sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rzoekers <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
plasticverwerk<strong>en</strong><strong>de</strong> industrie, waardoor <strong>de</strong> technologische niche <strong>en</strong> het mogelijke<br />
toepassingsgebied sterk werd verbreed. Dit heeft <strong>bij</strong>voorbeeld <strong>de</strong> weg geplaveid voor het nu<br />
sterk to<strong>en</strong>em<strong>en</strong><strong>de</strong> gebruik van zetmeelplastic folies in verpakkingsmaterial<strong>en</strong> (zie figuur 10). 6<br />
6 Persoonlijke communicatie met Frans Kapp<strong>en</strong>, februari 2006.
Figuur 10. Zetmeelplastics als nieuwe verpakkingsmaterial<strong>en</strong>. (Foto: Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR)<br />
De process<strong>en</strong> op niche niveau<br />
Lat<strong>en</strong> we nu e<strong>en</strong>s kijk<strong>en</strong> naar <strong>de</strong> kwaliteit van <strong>de</strong> niches waarbinn<strong>en</strong> <strong>de</strong> daadwerkelijke<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> plaatsvind<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> ver<strong>de</strong>re analyse van <strong>de</strong> kwaliteit van <strong>de</strong> niches kan word<strong>en</strong><br />
uitgevoerd aan <strong>de</strong> hand van <strong>de</strong> kwaliteit van <strong>de</strong> drie process<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong> door van <strong>de</strong>r Laak<br />
et al. (2007): het verwoord<strong>en</strong> <strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> van verwachting<strong>en</strong>, het bouw<strong>en</strong> van sociale<br />
netwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> leerprocess<strong>en</strong>. Deze analyse kan word<strong>en</strong> gemaakt voor elk van <strong>de</strong> drie<br />
perio<strong>de</strong>s die in hoofdstuk 2 beschrev<strong>en</strong> zijn. Het vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwoord<strong>en</strong> van verwachting<strong>en</strong> is<br />
hier<strong>bij</strong> sterk gerelateerd aan <strong>de</strong> focus zoals beschrev<strong>en</strong> in <strong>de</strong> box<strong>en</strong> in hoofdstuk 2, <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
leid<strong>en</strong><strong>de</strong> organisaties zijn belangrijke spelers in <strong>de</strong> sociale netwerk<strong>en</strong>.<br />
De eerste jar<strong>en</strong> van agrificatie, <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> 80.<br />
In <strong>de</strong> eerste perio<strong>de</strong>, <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ’80, werd het vorm<strong>en</strong> van <strong>de</strong> verwachting<strong>en</strong> geïnitieerd door<br />
<strong>de</strong> overproductie van <strong>de</strong> agrosector <strong>en</strong> <strong>de</strong> crisis in <strong>de</strong> primaire productie. Aangezi<strong>en</strong><br />
agrificatie e<strong>en</strong> licht<strong>en</strong>d perspectief bood om e<strong>en</strong> aantal van <strong>de</strong> problem<strong>en</strong> in <strong>de</strong> agrosector in<br />
één klap op te loss<strong>en</strong>, werd <strong>de</strong> ontwikkeling omarmd door spelers uit verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l<strong>en</strong> van<br />
<strong>de</strong> agrowereld: boer<strong>en</strong>, bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> on<strong>de</strong>rnemers, <strong>en</strong> ook lokale <strong>en</strong> nationale beleidsmakers.<br />
E<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d aantal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>de</strong>el<strong>de</strong> <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> verwachting<strong>en</strong>, <strong>de</strong> verwachting<strong>en</strong><br />
33
34<br />
convergeerd<strong>en</strong> dus, één van <strong>de</strong> tek<strong>en</strong><strong>en</strong> van e<strong>en</strong> goed verlop<strong>en</strong>d proces. De sociale<br />
netwerk<strong>en</strong>, hoewel breed in professionele achtergrond van <strong>de</strong> <strong>de</strong>elnemers (van boer<strong>en</strong> tot<br />
beleidsmakers), blev<strong>en</strong> toch vooral beperkt tot spelers uit het agroregime, wat e<strong>en</strong> inher<strong>en</strong>te<br />
zwakte was. Aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant maakte het feit dat <strong>de</strong> meeste spelers uit het agroregime<br />
kwam<strong>en</strong> het makkelijker om het netwerk op één lijn te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, <strong>de</strong> actor<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong><br />
regelmatig <strong>bij</strong>e<strong>en</strong> in <strong>bij</strong>e<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> rondom <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeks- <strong>en</strong> ontwikkelingsprogramma’s <strong>en</strong><br />
an<strong>de</strong>re workshops (van Roekel <strong>en</strong> Koster, 2000). Maar aangezi<strong>en</strong> het netwerk voornamelijk<br />
binn<strong>en</strong> het agroregime bleef, war<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze <strong>bij</strong>e<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> min<strong>de</strong>r effectief dan ze hadd<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> zijn. Het leerproces binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> programma’s was oorspronkelijk voornamelijk gefocust<br />
op techno-economische optimalisatie, <strong>en</strong> zelfs daarbinn<strong>en</strong> lag <strong>de</strong> focus op e<strong>en</strong> zeer smal<br />
gebiedje van <strong>de</strong> process<strong>en</strong>, zoals het voorbeeld van <strong>de</strong> agrovezelcomposiet<strong>en</strong> laat zi<strong>en</strong>.<br />
Het uitblijv<strong>en</strong> van tastbare resultat<strong>en</strong> zorg<strong>de</strong> er aan het eind van <strong>de</strong> eerste perio<strong>de</strong> voor dat<br />
binn<strong>en</strong> het netwerk <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> heroverwog<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat <strong>de</strong> focus werd verlegd<br />
zoals te zi<strong>en</strong> is in <strong>de</strong> vergelijking van box 1 <strong>en</strong> 2 uit hoofdstuk 2. Binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> Di<strong>en</strong>st<br />
Landbouwkundig On<strong>de</strong>rzoek (DLO) werd het ATO opgericht, e<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rzoeksinstituut dat als<br />
opdracht meekreeg zich te richt<strong>en</strong> op applicatietechnologieontwikkeling. Dit zijn voorbeeld<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> goed leerproces, dat mogelijk was door het bestaan van het sociale netwerk rondom<br />
<strong>de</strong> agrificatieontwikkeling. Het directe effect van het verlegg<strong>en</strong> van <strong>de</strong> focus was dat meer<br />
bedrijv<strong>en</strong> uit an<strong>de</strong>re regimes betrokk<strong>en</strong> raakt<strong>en</strong> <strong>bij</strong> <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> in <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> perio<strong>de</strong>. Dit<br />
werd me<strong>de</strong> mogelijk gemaakt door het op<strong>en</strong>stell<strong>en</strong> van <strong>de</strong> PBTS regeling (zie voetnoot 2,<br />
hoofdstuk 2) voor agrificatieproject<strong>en</strong><br />
De twee<strong>de</strong> perio<strong>de</strong>, <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ‘90.<br />
Tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> (<strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ’90), war<strong>en</strong> <strong>de</strong> verwachting<strong>en</strong> van <strong>de</strong> actor<strong>en</strong> die <strong>bij</strong> <strong>de</strong><br />
agrificatieontwikkeling<strong>en</strong> war<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> veran<strong>de</strong>rd, t<strong>en</strong> opzichte van <strong>de</strong> vorige perio<strong>de</strong>, <strong>en</strong><br />
ook war<strong>en</strong> <strong>de</strong> verwachting<strong>en</strong> wat meer gematigd geword<strong>en</strong>, vooral veroorzaakt door het<br />
uitblijv<strong>en</strong> van tastbare resultat<strong>en</strong> (nieuwe product<strong>en</strong> in <strong>de</strong> markt). Maar het effect hiervan was<br />
dat er min<strong>de</strong>r glans uitging van <strong>de</strong> agrificatieontwikkeling <strong>en</strong> dat het netwerk langzaam in<br />
grootte afnam. De interesse van <strong>de</strong> beleidsmakers van het ministerie van LNV verdwe<strong>en</strong><br />
grot<strong>en</strong><strong>de</strong>els 7 , maar op lokaal <strong>en</strong> regionaal niveau blev<strong>en</strong> <strong>de</strong> beleidsmakers wel <strong>de</strong>gelijk<br />
betrokk<strong>en</strong>. Aangezi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijk <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> nu werd uitgevoerd binn<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
industrie, werd het veld rond agrificatie min<strong>de</strong>r transparant. Terwijl het in <strong>de</strong> eerste perio<strong>de</strong><br />
7 Geert West<strong>en</strong>brink, persoonlijke communicatie 2004.
normaal was om <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoeksresultat<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> publiek te verspreid<strong>en</strong> (zie van Roekel <strong>en</strong><br />
Koster, 2000), werd <strong>de</strong> rapportage over <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> nu meer verspreid over<br />
verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> projectrapportages, wat het proces van het converger<strong>en</strong> van <strong>de</strong> verwachting<strong>en</strong><br />
bemoeilijkte. Ook hierdoor begon het netwerk ver<strong>de</strong>r te verzwakk<strong>en</strong>. De eerste daadwerkelijke<br />
resultat<strong>en</strong>, <strong>bij</strong>voorbeeld <strong>de</strong> eerste zetmeelplasticproduct<strong>en</strong> die <strong>de</strong> markt bereikt<strong>en</strong> 8 , of <strong>de</strong><br />
opkom<strong>en</strong><strong>de</strong> toepassing van agrovezelcomposiet<strong>en</strong> in <strong>de</strong> automobielindustrie 9 werd<strong>en</strong> hierdoor<br />
niet breed herk<strong>en</strong>d <strong>en</strong> b<strong>en</strong>oemd als resultat<strong>en</strong> uit het agrificatiebeleid. Er war<strong>en</strong> te weinig<br />
resultat<strong>en</strong> <strong>en</strong> ze war<strong>en</strong> te verspreid om nog <strong>de</strong> algem<strong>en</strong>e verwachting<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van<br />
agrificatie <strong>en</strong> het sociale netwerk te versterk<strong>en</strong>. Dit is ook te zi<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> resultat<strong>en</strong> van <strong>de</strong><br />
studie van van Roekel <strong>en</strong> Koster (2000) gepres<strong>en</strong>teerd in hoofdstuk 3. Het leerproces vond in<br />
<strong>de</strong> twee<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> met name plaats op het niveau van <strong>de</strong> R&D- <strong>en</strong> technologische niches. In<br />
het <strong>bij</strong>zon<strong>de</strong>r binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> technologische niches van <strong>de</strong> bioafbreekbare verpakkingsmaterial<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> van <strong>de</strong> agrovezelcomposiet<strong>en</strong>, ging<strong>en</strong> <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> door <strong>en</strong> <strong>de</strong>ze niches war<strong>en</strong> sterk<br />
g<strong>en</strong>oeg, ook om <strong>de</strong> algem<strong>en</strong>e verzwakking van het agrificatiebeleid te weerstaan. Rondom <strong>de</strong><br />
agrovezelcomposiet<strong>en</strong> ontstond e<strong>en</strong> internationaal netwerk in <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> jar<strong>en</strong><br />
’90, bestaan<strong>de</strong> uit industrie, k<strong>en</strong>nisinstelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> overheid <strong>en</strong> met jaarlijkse confer<strong>en</strong>ties in<br />
Duitsland <strong>en</strong> <strong>de</strong> USA 10 . Dit leid<strong>de</strong> ook tot <strong>de</strong> ontwikkeling van verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> technologieën voor<br />
<strong>de</strong> productie <strong>en</strong> toepassing van agrovezelcomposiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> marktintroductie (<strong>en</strong> daarmee <strong>de</strong><br />
vorming van e<strong>en</strong> marktniche) van verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> material<strong>en</strong> in <strong>de</strong> automobielindustrie. In <strong>de</strong><br />
technologische niche van <strong>de</strong> bioafbreekbare verpakkingsmaterial<strong>en</strong> was het leerproces niet<br />
alle<strong>en</strong> gefocust op technologische maar ook op sociale issues, zoals regulering <strong>en</strong><br />
gebruikersvoorkeur<strong>en</strong> (zie <strong>bij</strong>voorbeeld Bolck et al., 2003). In <strong>de</strong>ze niche raakt<strong>en</strong> uitein<strong>de</strong>lijk<br />
<strong>de</strong> retailers betrokk<strong>en</strong>, wat er toe leid<strong>de</strong> dat Albert Heijn zijn biologische product<strong>en</strong> in<br />
biologisch afbreekbare verpakking<strong>en</strong>, inclusief <strong>de</strong> nieuwe bioafbreekbare plastics, is gaan<br />
verpakk<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zich hiermee e<strong>en</strong> marktniche heeft ontwikkeld. Ook <strong>de</strong> discussie over <strong>de</strong><br />
milieuaspect<strong>en</strong> van bioafbreekbare verpakking<strong>en</strong> kwam op. Dus, hoewel het leerproces op het<br />
niveau van <strong>de</strong> agrificatiebeleid zelf steeds ver<strong>de</strong>r afnam <strong>en</strong> uitein<strong>de</strong>lijk leid<strong>de</strong> tot het i<strong>de</strong>e dat<br />
8 Bijvoorbeeld e<strong>en</strong> bioafbreekbare vuilniszak van Proterra rond 1995, e<strong>en</strong> zetmeel slokdarmafsluiter voor <strong>de</strong><br />
slachtindustrie van Avebe in 1994.<br />
9 Het gebruik van agrovezelcomposiet<strong>en</strong> in geperste vorm<strong>de</strong>l<strong>en</strong> begon in 1996 in Duitsland (Kaup et al.,<br />
2003).<br />
10 De Wood and Natural Fibre Composites symposia in Kassel, Duitsland <strong>en</strong> <strong>de</strong> WPC confer<strong>en</strong>ties in Madison,<br />
USA.<br />
35
36<br />
agrificatie één grote mislukking was, was het leerproces binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal niches, die zich<br />
van ee R&D tot e<strong>en</strong> technologische niche hadd<strong>en</strong> ontwikkeld, zowel breed als reflectief.<br />
De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> perio<strong>de</strong>, <strong>biobased</strong> <strong>economy</strong>.<br />
In <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> (ruwweg na 2000) is het verwoord<strong>en</strong> <strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> van verwachting<strong>en</strong><br />
niet langer gebaseerd op <strong>de</strong> verwachting<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> agrificatieperio<strong>de</strong>, maar op nieuwe<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> die op nationaal <strong>en</strong> internationaal niveau plaatsvind<strong>en</strong>. In Ne<strong>de</strong>rland wordt het<br />
proces opgepakt door on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re <strong>de</strong> “transitie naar e<strong>en</strong> duurzame <strong>en</strong>ergiehuishouding”. Het<br />
proces wordt versterkt door het feit dat nu e<strong>en</strong> aantal van <strong>de</strong> <strong>biobased</strong> product<strong>en</strong><br />
daadwerkelijk <strong>de</strong> markt hebb<strong>en</strong> bereikt. Het is nog wat vroeg om te reflecter<strong>en</strong> op <strong>de</strong> kwaliteit<br />
van het proces van het vorm<strong>en</strong> van verwachting<strong>en</strong>. Wat wel kan word<strong>en</strong> gezegd is dat het<br />
proces in elk geval niet beperkt is tot e<strong>en</strong> discussie on<strong>de</strong>r <strong>de</strong>skundig<strong>en</strong>. Ook in <strong>de</strong> nationale<br />
krant<strong>en</strong> word<strong>en</strong> discussies over <strong>de</strong> kans<strong>en</strong> <strong>en</strong> bedreiging<strong>en</strong> van <strong>de</strong> ontwikkeling naar e<strong>en</strong><br />
<strong>biobased</strong> <strong>economy</strong> gevoerd. Het netwerk is weer verbreed vergelek<strong>en</strong> met <strong>de</strong> vorige perio<strong>de</strong>.<br />
Niet alle<strong>en</strong> actor<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> nationale overheid zijn opnieuw actief, ook <strong>de</strong> lokale <strong>en</strong> provinciale<br />
overhed<strong>en</strong> formuler<strong>en</strong> beleidsdoelstelling<strong>en</strong> op het gebied van <strong>de</strong> <strong>biobased</strong> <strong>economy</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn nu zowel actor<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> chemie- <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergieregimes actief, als actor<strong>en</strong> uit <strong>de</strong><br />
agrifood industrie <strong>en</strong> uit <strong>de</strong> primaire sector. De verbinding binn<strong>en</strong> het netwerk wordt<br />
on<strong>de</strong>rsteund door workshops <strong>en</strong> confer<strong>en</strong>ties op nationaal niveau, maar ook binn<strong>en</strong> Europa.<br />
Het leerproces is gefocust op <strong>de</strong> technisch-economische optimalisatie, maar ook op<br />
regulering. Er is ook veel aandacht voor <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rligg<strong>en</strong><strong>de</strong> aannames, zoals <strong>de</strong> duurzaamheid<br />
van <strong>biobased</strong> technologie <strong>en</strong> het effect van <strong>de</strong> import van biomassa voor non-food<br />
toepassing<strong>en</strong>. De niche process<strong>en</strong> zijn daarom robuuster dan in <strong>de</strong> eerste twee perio<strong>de</strong>s van<br />
agrificatie.<br />
Het vorm<strong>en</strong> van verwachting<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> factor tijd<br />
E<strong>en</strong> van <strong>de</strong> aspect<strong>en</strong> die naar vor<strong>en</strong> komt in <strong>de</strong> analyse in <strong>de</strong> vorige paragraaf is <strong>de</strong><br />
mismatch tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> tijd die nodig is om technologische niches te ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> tastbare<br />
resultat<strong>en</strong> te lever<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> vergankelijkheid van verwachting<strong>en</strong>.<br />
In al <strong>de</strong> technologieontwikkelingcases, moet het gat tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> initiële vaak meer algem<strong>en</strong>e<br />
ontwikkeling <strong>en</strong> <strong>de</strong> uitein<strong>de</strong>lijke gebruiker van het product word<strong>en</strong> overbrugd door specifieke<br />
toepassingsontwikkeling. Voordat e<strong>en</strong> investering in <strong>bij</strong>voorbeeld grotere schaal<br />
verwerkingsapparatuur gelegitimeerd is moet er veel k<strong>en</strong>nis over het proces aanwezig zijn. En
het kost relatief veel tijd om <strong>de</strong>ze k<strong>en</strong>nis te vergar<strong>en</strong>, <strong>en</strong> te <strong>de</strong>l<strong>en</strong> met alle betrokk<strong>en</strong> partij<strong>en</strong>,<br />
bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nisinstelling<strong>en</strong>. Vaak volg<strong>en</strong> inzicht<strong>en</strong> noodzakelijkerwijs in <strong>de</strong> tijd op elkaar, of<br />
op werk van an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ze niet tegelijkertijd word<strong>en</strong> verkreg<strong>en</strong>. Dit betek<strong>en</strong>t dat<br />
innovatieve ontwikkeling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> flinke doorlooptijd kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> R&D<br />
(<strong>bij</strong> industrie <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nisinstelling<strong>en</strong>) <strong>en</strong> marktpartij<strong>en</strong> is cruciaal in <strong>de</strong>rgelijke ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> lange tijdshorizon ook.<br />
In <strong>de</strong> industrie is het algeme<strong>en</strong> geaccepteerd dat <strong>de</strong> ontwikkeling van <strong>bij</strong>voorbeeld e<strong>en</strong><br />
nieuw polymeer op zijn minst ti<strong>en</strong> jaar duurt, waar<strong>bij</strong> het on<strong>de</strong>rzoek langzamerhand verbreedt<br />
van <strong>de</strong> chemie (hoe maak je het) naar <strong>de</strong> fysische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, naar <strong>de</strong> mechanische<br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> manier om het te verwerk<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> eindproduct <strong>en</strong> uitein<strong>de</strong>lijk naar<br />
toegepast on<strong>de</strong>rzoek om het precies te fine-tun<strong>en</strong> naar <strong>de</strong> w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van <strong>de</strong> eindafnemer. Deze<br />
aspect<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> ook word<strong>en</strong> meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>bij</strong> het vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwoord<strong>en</strong> van <strong>de</strong><br />
verwachting<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>en</strong> toepassing van nieuwe material<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
product<strong>en</strong> uit gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong>.<br />
Dit aspect van tijd <strong>en</strong> timing komt ook naar vor<strong>en</strong> als we kijk<strong>en</strong> naar <strong>de</strong> studie van van<br />
Roekel <strong>en</strong> Koster (2000). Volg<strong>en</strong>d op één van <strong>de</strong> project<strong>en</strong> die daarin staat aangemerkt als<br />
gefaald, agrovezelplasticcompounds, is in 2007 e<strong>en</strong> bedrijf opgezet om <strong>de</strong>ze material<strong>en</strong> te<br />
gaan producer<strong>en</strong> 11 , terwijl e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r project dat werd aangemerkt als succesvol, <strong>de</strong> productie<br />
van e<strong>en</strong> natuurlijke kleurstof, zich op dat mom<strong>en</strong>t in e<strong>en</strong> vergelijkbaar stadium van<br />
ontwikkeling bevond 12 . Voor het eerste project was 2000 e<strong>en</strong>voudigweg te vroeg om te<br />
oor<strong>de</strong>l<strong>en</strong> over succes of fal<strong>en</strong>, omdat e<strong>en</strong> belangrijk <strong>de</strong>el van <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> nog moest<br />
kom<strong>en</strong>.<br />
11 Martin Snij<strong>de</strong>r, persoonlijke communicatie, 2007<br />
12 Sietze Vellema, persoonlijke communicatie 2006<br />
37
38<br />
5. De rol van beleid in innovatie<br />
De analyse in <strong>de</strong>ze publicatie spitst zich toe op het veld van non-food toepassing<strong>en</strong> van<br />
gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong>. Eén van <strong>de</strong> aspect<strong>en</strong> van dit veld is dat het voornamelijk om e<strong>en</strong><br />
business-to-business markt gaat. Consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong> niet of er e<strong>en</strong><br />
hernieuwbare grondstof in e<strong>en</strong> product zit, <strong>en</strong> produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> het over het algeme<strong>en</strong><br />
niet in hun marketing. De overheid heeft echter wel e<strong>en</strong> specifieke rol in dit veld. De overheid<br />
kan word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als één van <strong>de</strong> actor<strong>en</strong> op regim<strong>en</strong>iveau, <strong>en</strong> wordt beïnvloed door zowel<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> op het socio-technische landschap niveau als door an<strong>de</strong>re actor<strong>en</strong> op regime<br />
niveau. Daarnaast kan <strong>de</strong> overheid ook zelf, door haar beleid, an<strong>de</strong>re actor<strong>en</strong> op het regime<br />
niveau beïnvloed<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>bij</strong>voorbeeld het verbind<strong>en</strong> van regimes stimuler<strong>en</strong>. De overheid kan<br />
ook haar beleid gebruik<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> goe<strong>de</strong> omgeving te creër<strong>en</strong> voor bepaal<strong>de</strong> niches.<br />
Als we kijk<strong>en</strong> naar <strong>de</strong> karakteristiek<strong>en</strong> van het beleid in <strong>de</strong> drie verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> perio<strong>de</strong>s,<br />
omschrev<strong>en</strong> in <strong>de</strong> drie box<strong>en</strong> in hoofdstuk 2, dan wordt <strong>de</strong>ze on<strong>de</strong>rlinge afhankelijkheid<br />
dui<strong>de</strong>lijk. Het initiële agrificatiebeleid van <strong>de</strong> overheid in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> ’80 kwam voort uit <strong>de</strong><br />
instabiliteit die ontstond in het agroregime. De overheid hoopte met het beleid impliciet<br />
marktniches te creër<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> toepassing van nieuwe non-food product<strong>en</strong>, maar het beleid<br />
resulteer<strong>de</strong> vooral in <strong>de</strong> ontwikkeling van R&D niches, met <strong>de</strong> focus meer op on<strong>de</strong>rzoek dan<br />
op ontwikkeling. To<strong>en</strong> het in <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig dui<strong>de</strong>lijk werd dat er nog steeds ge<strong>en</strong><br />
marktniches ontstond<strong>en</strong>, veran<strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>de</strong> focus van het beleid, <strong>en</strong> marktpartij<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
meer promin<strong>en</strong>te rol in <strong>de</strong> beleidsimplem<strong>en</strong>tatie. Invloed<strong>en</strong> uit het socio-technische landschap,<br />
zoals <strong>de</strong> maatschappelijke zorg<strong>en</strong> over het milieu <strong>en</strong> gezondheid, hadd<strong>en</strong> ook hun invloed op<br />
het beleid. In <strong>de</strong>ze nieuwe context hoopte <strong>de</strong> overheid opnieuw dat ze e<strong>en</strong> markt kond<strong>en</strong><br />
creër<strong>en</strong> voor hernieuwbare non-food product<strong>en</strong>. Maar ook nu ontwikkeld<strong>en</strong> zich slechts e<strong>en</strong><br />
beperkt aantal R&D niches tot technologische- of marktniches. De overheid ontwikkel<strong>de</strong> ook<br />
ge<strong>en</strong> beleid om <strong>de</strong> introductie van <strong>de</strong> nieuwe product<strong>en</strong> in <strong>de</strong> markt te on<strong>de</strong>rsteun<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat<br />
terwijl er wel on<strong>de</strong>rsteuning kwam voor concurrer<strong>en</strong><strong>de</strong> toepassing<strong>en</strong> van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong><br />
zoals voor gro<strong>en</strong>e stroom. In <strong>de</strong> laatste perio<strong>de</strong> (na 2000), leidd<strong>en</strong> <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> in het<br />
socio-technische landschap opnieuw tot her<strong>de</strong>finiëring van het beleid op dit gebied. Eén van <strong>de</strong><br />
ding<strong>en</strong> die <strong>de</strong> overheid nu heeft gedaan is het financieel on<strong>de</strong>rsteun<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> groot aantal<br />
PPS (publiek private sam<strong>en</strong>werking) programma’s, on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re op het gebied van <strong>de</strong><br />
industriële biotechnologie. Gezi<strong>en</strong> <strong>de</strong> stand van <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> zijn ook dit vooral R&D<br />
niches.
Hieruit kan word<strong>en</strong> geconclu<strong>de</strong>erd dat <strong>de</strong> overheid zeer effectief is geweest in het creër<strong>en</strong><br />
van nieuwe R&D niches, maar min<strong>de</strong>r effectief in het on<strong>de</strong>rsteun<strong>en</strong> van <strong>de</strong> ontwikkeling van<br />
nieuwe marktniches. Naast <strong>de</strong> beperking<strong>en</strong> die Europese regelgeving oplegt voor het<br />
on<strong>de</strong>rsteun<strong>en</strong> van marktniches, komt dit ook doordat het mak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> marktrijp product<br />
e<strong>en</strong> lange a<strong>de</strong>m vergt. E<strong>en</strong> voorbeeld hiervan is <strong>de</strong> agrovezelcomposietcase: tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> eerste<br />
ontwikkelingsperio<strong>de</strong> was <strong>de</strong> status te embryonaal om het tot e<strong>en</strong> daadwerkelijke applicatie te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>: <strong>de</strong> mechanische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> war<strong>en</strong> niet goed g<strong>en</strong>oeg <strong>en</strong> <strong>de</strong> productietechnologie<br />
was niet klaar. Overhed<strong>en</strong> verwacht<strong>en</strong> vaak resultaat op korte termijn, of op zijn minst op e<strong>en</strong><br />
termijn die binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> regeerperio<strong>de</strong> valt: vier jaar. Voor technologische ontwikkeling<strong>en</strong> is dit<br />
vaak ge<strong>en</strong> realistische verwachting, omdat, zoals we hebb<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>, niches tijd nodig hebb<strong>en</strong><br />
om zich te ontwikkel<strong>en</strong>. Maar het is wel zo dat het initiër<strong>en</strong> van <strong>de</strong> R&D niches door <strong>de</strong><br />
overheid, <strong>en</strong> hun ver<strong>de</strong>re verbreding <strong>en</strong> kwaliteitsverbetering, heel erg belangrijk is geweest<br />
voor <strong>de</strong> ontwikkeling van e<strong>en</strong> aantal nieuwe <strong>biobased</strong> material<strong>en</strong>. Zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> 20 jaar<br />
agrificatiebeleid, zoud<strong>en</strong> ze nu waarschijnlijk niet bestaan.<br />
Eén van <strong>de</strong> voorbeeld<strong>en</strong> waar het beleid mom<strong>en</strong>teel wel e<strong>en</strong> marktniche creëert is op het<br />
gebied van <strong>de</strong> biobrandstoff<strong>en</strong>. On<strong>de</strong>r invloed van <strong>de</strong> Europese biofuels directive, is door <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse overheid e<strong>en</strong> <strong>bij</strong>m<strong>en</strong>gverplichting ingesteld die nu leidt tot <strong>de</strong> ontwikkeling van<br />
e<strong>en</strong> marktniche. Daar<strong>bij</strong> moet word<strong>en</strong> aangetek<strong>en</strong>d dat <strong>de</strong> zog<strong>en</strong>aam<strong>de</strong> eerste g<strong>en</strong>eratie<br />
biobrandstoff<strong>en</strong> geproduceerd kan word<strong>en</strong> met bestaan<strong>de</strong> technologie, hiervoor zijn ge<strong>en</strong><br />
innovatieve ontwikkeling<strong>en</strong> nodig. Voordat <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> g<strong>en</strong>eratie biobrandstoff<strong>en</strong> toegepast kan<br />
word<strong>en</strong> is nog wel ver<strong>de</strong>re technologische ontwikkeling nodig.<br />
Entwistle et al. (2003) gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> opsomming van verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> beleidsvorm<strong>en</strong> die kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gebruikt om <strong>de</strong> marktontwikkeling van non-food product<strong>en</strong> te on<strong>de</strong>rsteun<strong>en</strong>:<br />
- economisch beleid (<strong>bij</strong>voorbeeld beurz<strong>en</strong>, subsidies, markttoegang teg<strong>en</strong> lagere<br />
tariev<strong>en</strong>),<br />
- fiscaal beleid (<strong>bij</strong>voorbeeld accijnsverlaging om prijsverhouding te beïnvloed<strong>en</strong>),<br />
- vrijwillige programma’s (<strong>bij</strong>voorbeeld gedragsco<strong>de</strong>s),<br />
- wet- <strong>en</strong> regelgeving,<br />
- informatie <strong>en</strong> educatie programma’s,<br />
- R&D programma’s,<br />
- an<strong>de</strong>re programma’s.<br />
In Ne<strong>de</strong>rland is tot nu toe voornamelijk het instrum<strong>en</strong>t van <strong>de</strong> R&D programma’s gebruikt<br />
om <strong>de</strong> toepassing van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> te stimuler<strong>en</strong>.<br />
39
40<br />
Rav<strong>en</strong> (2005) stelt dat technologieontwikkeling het resultaat is van interactie tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> drie<br />
niveaus, het socio-technische landschap, het regim<strong>en</strong>iveau <strong>en</strong> het nich<strong>en</strong>iveau. Bov<strong>en</strong>staan<strong>de</strong><br />
analyse laat zi<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> overheid, beïnvloed door veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> in het socio-technische<br />
landschap, e<strong>en</strong> specifieke <strong>en</strong> belangrijke rol kan hebb<strong>en</strong> in het creër<strong>en</strong> van <strong>de</strong> interacties<br />
tuss<strong>en</strong> het niche- <strong>en</strong> regim<strong>en</strong>iveau.
6. Conclusies<br />
Terugkijk<strong>en</strong>d naar 25 jaar beleid voor innovaties voor non-food toepassing<strong>en</strong> van gro<strong>en</strong>e<br />
grondstoff<strong>en</strong>, is één van <strong>de</strong> aspect<strong>en</strong> die opvalt <strong>de</strong> grote discrepantie tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> lange tijd die<br />
nodig is om nieuwe innovaties te ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> vergankelijkheid van verwachting<strong>en</strong>.<br />
Hoewel het agrificatiebeleid eind jar<strong>en</strong> ’90 werd afgedaan als één grote mislukking, blijkt het<br />
uitein<strong>de</strong>lijk toch e<strong>en</strong> aanjager geweest te zijn voor ontwikkeling<strong>en</strong> die zich vanaf <strong>de</strong><br />
mill<strong>en</strong>niumwisseling versterkt hebb<strong>en</strong> voortgezet. Zon<strong>de</strong>r het (internationale) agrificatiebeleid<br />
was e<strong>en</strong> aantal van <strong>de</strong> huidige nieuwe <strong>biobased</strong> product<strong>en</strong> zeker niet ontwikkeld.<br />
Verwachting<strong>en</strong> zijn noodzakelijk om innovatieve ontwikkeling<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> richting te<br />
start<strong>en</strong>, maar aangezi<strong>en</strong> technologische ontwikkeling lang duurt, is het <strong>bij</strong>na onvermij<strong>de</strong>lijke<br />
dat na <strong>en</strong>ige tijd m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> teleurgesteld rak<strong>en</strong>. Dit is e<strong>en</strong> feit dat zowel door on<strong>de</strong>rzoekers als<br />
door beleidsmakers <strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rk<strong>en</strong>d. Beter begrip van <strong>en</strong> grip op dit<br />
mechanisme kan help<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> meer constant innovatiebeleid op te zett<strong>en</strong>. Dit kan help<strong>en</strong><br />
om innovatieprocess<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> langere perio<strong>de</strong> beter te focuss<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee te versnell<strong>en</strong>.<br />
Aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant bestaat er ook e<strong>en</strong> zekere koppigheid binn<strong>en</strong> het R&D veld. Zolang <strong>de</strong><br />
verwachting<strong>en</strong> van <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzoekers <strong>en</strong> ontwikkelaars overeind blijv<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong> zij prober<strong>en</strong> om<br />
fonds<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> voor het uitvoer<strong>en</strong> van het on<strong>de</strong>rzoek. Dit is zichtbaar in <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> perio<strong>de</strong><br />
waar <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> “on<strong>de</strong>rgronds” ging<strong>en</strong>. Hoewel veel min<strong>de</strong>r zichtbaar voor<br />
beleidsmakers <strong>en</strong> maatschappij werd<strong>en</strong> <strong>de</strong> meest veelbelov<strong>en</strong><strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> voortgezet<br />
binn<strong>en</strong> smallere netwerk<strong>en</strong> van on<strong>de</strong>rzoekers <strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r feit dat naar vor<strong>en</strong> komt door vergelijking van <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> met<br />
<strong>de</strong> eerste perio<strong>de</strong> is dat <strong>de</strong> focus van het beleid <strong>en</strong> <strong>de</strong> manier waarop <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gesubsidieerd, me<strong>de</strong> <strong>de</strong> sam<strong>en</strong>werkingsvorm binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> project<strong>en</strong> bepaalt. Vanaf <strong>de</strong><br />
twee<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> werd publiek-private sam<strong>en</strong>werking gestimuleerd door programma’s als <strong>de</strong><br />
PBTS, <strong>en</strong> ook <strong>de</strong> Europese ka<strong>de</strong>rprogramma’s. Zoals uit dit boekje blijkt is nauwe<br />
sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rzoekers <strong>en</strong> marktpartij<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tieel voor <strong>de</strong> ontwikkeling van<br />
marktwaardige product<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re conclusie is dat hoewel <strong>de</strong> drijfver<strong>en</strong> voor het beleid voor non-food toepassing<br />
van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> sterk veran<strong>de</strong>rd zijn <strong>de</strong> afgelop<strong>en</strong> vijf<strong>en</strong>twintig jaar, <strong>de</strong> overheid tot<br />
nu toe vooral heeft ingezet op het stimuler<strong>en</strong> van <strong>de</strong> R&D op dit gebied. R&D is e<strong>en</strong><br />
belangrijke factor is voor innovatie, maar het is ge<strong>en</strong>szins <strong>de</strong> <strong>en</strong>ige voorwaar<strong>de</strong> voor het op <strong>de</strong><br />
markt kom<strong>en</strong> van nieuwe innovatieve product<strong>en</strong>. An<strong>de</strong>re beleidsmaatregel<strong>en</strong> die<br />
marktintroductie van gro<strong>en</strong>e grondstoff<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> echter e<strong>en</strong> veel directere<br />
41
42<br />
invloed op <strong>de</strong> markt uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> dan R&D, <strong>en</strong> verg<strong>en</strong> daarom zwaar<strong>de</strong>re politieke beslissing<strong>en</strong>.<br />
Door met name te invester<strong>en</strong> in R&D programma’s <strong>en</strong> te verwacht<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> markt voor <strong>de</strong><br />
nieuwe ontwikkeling<strong>en</strong> wel vanzelf van <strong>de</strong> grond komt, versterkt <strong>de</strong> overheid <strong>de</strong> zog<strong>en</strong>aam<strong>de</strong><br />
innovatieparadox: <strong>de</strong> aanwezigheid van veel fundam<strong>en</strong>tele k<strong>en</strong>nis, maar slechts weinig<br />
concrete toepassing<strong>en</strong> in <strong>de</strong> markt.<br />
Niettemin laat <strong>de</strong> analyse van <strong>de</strong> process<strong>en</strong> op regime- <strong>en</strong> nich<strong>en</strong>iveau zi<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> tr<strong>en</strong>d<br />
naar e<strong>en</strong> <strong>biobased</strong> <strong>economy</strong> nu veel robuuster is dan in <strong>de</strong> voorgaan<strong>de</strong> eeuw. Daarom zijn er<br />
voor <strong>de</strong> overheid nu goe<strong>de</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> om <strong>de</strong>ze tr<strong>en</strong>d te versterk<strong>en</strong>, waar<strong>bij</strong> <strong>de</strong> less<strong>en</strong> uit<br />
25 jaar agrificatiebeleid niet mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verget<strong>en</strong>.
7. Refer<strong>en</strong>ties<br />
Anoniem, 2002. Roadmap for biomass technologies in the United States,<br />
www.biomass.govtools.us/pdfs/FinalBiomassRoadmap.pdf. Geraadpleegd 17 november<br />
2005<br />
Bolck, C., van Alst, M., Mol<strong>en</strong>veld, K., Sch<strong>en</strong>nink, G., van <strong>de</strong>r Zee, M., 2003. Nieuwe<br />
composteerbare verpakking<strong>en</strong> voor voedseltoepassing<strong>en</strong>. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR, Ne<strong>de</strong>rland.<br />
Beschikbaar op: www.gro<strong>en</strong>egrondstoff<strong>en</strong>.nl.<br />
Bos, H.L., 2004. The pot<strong>en</strong>tial of flax fibres as reinforcem<strong>en</strong>t for composite materials, PhD<br />
Thesis, TU Eindhov<strong>en</strong>, Ne<strong>de</strong>rland.<br />
Bos, H.L., Slingerland, M.A., Elbers<strong>en</strong>, H.W., Rabbinge, R., 2008. Beyond agrification: tw<strong>en</strong>ty<br />
five years of policy and innovation for non-food application of r<strong>en</strong>ewable resources in the<br />
Netherlands. Biofuels, Bioproducts and Biorefineries 2, 343.<br />
Ehr<strong>en</strong>berg, J. (ed.), 2002. Curr<strong>en</strong>t situation and future prospects of EU industry using<br />
r<strong>en</strong>ewable raw materials. European Commission, DG Enterprise, Brussels, February 2002.<br />
Elbers<strong>en</strong>, H.W., Kapp<strong>en</strong>, F., Hiddink, J., 2002. Quickscan hoogwaardige toepassing<strong>en</strong> voor<br />
rest- <strong>en</strong> nev<strong>en</strong>strom<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> voedings- <strong>en</strong> g<strong>en</strong>otmid<strong>de</strong>l<strong>en</strong>industrie. E<strong>en</strong> rapport voor LNV-<br />
I&H. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR.<br />
Entwistle, G., Walker, K., Knight, B., Booth, E., Middleton, J., 2003. Analysis of Governm<strong>en</strong>t<br />
policies, public R&D programmes and private sector strategies to support the on-food use<br />
of crops. May 2003. Prepared for: Sci<strong>en</strong>ce Directorate Departm<strong>en</strong>t for Environm<strong>en</strong>t, Food<br />
& Rural Affairs (DEFRA). Project Co<strong>de</strong>: NF0515. Beschikbaar op:<br />
www2.<strong>de</strong>fra.gov.uk/sci<strong>en</strong>ce/project_data/Docum<strong>en</strong>tLibrary/NF0515/NF0515_1022_FRP.<br />
pdf. Geraadpleegd 20 september 2006.<br />
European Communities, 2004. The Common Agricultural Policy Explained, beschikbaar op<br />
http://europa.eu.int/comm/agriculture/publi/capexplained/cap_<strong>en</strong>.pdf. Geraadpleegd op<br />
22 februari 2006.<br />
EU Biofuels Directive (2003/30/EC).<br />
Fölster, Th., Michaeli, W., 1993. Kunststoffe 83, 687.<br />
Geels, F.W., 2002. Un<strong>de</strong>rstanding the dynamics of technological transitions, PhD Thesis,<br />
Universiteit Tw<strong>en</strong>te, Ensche<strong>de</strong>.<br />
Van Haz<strong>en</strong>donk, J.M., van <strong>de</strong>r Putt<strong>en</strong>, J.C., Keur<strong>en</strong>tjes, J.T.F., Prins, A., 1993. Coll. Sol. Surf.<br />
A. 81, 251.<br />
43
44<br />
Van Haz<strong>en</strong>donk, J.M., Reinerink, E.J.M., <strong>de</strong> Waard, P., van Dam, J.E.G., 1996. Carb. Res.<br />
291, 141.<br />
Karus, M., Ortmann, S., Vogt, G.D., 2004. Use of natural fibres in composites in the German<br />
automotive production 1996 to 2003, Nova Institut, Germany.<br />
Kaup, M., Karus, M., Ortmann, S., 2003. Naturfasereinsatz in Verbundwerkstoff<strong>en</strong> in <strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong>utsch<strong>en</strong> und österreichisch<strong>en</strong> Automobilindustrie - Status 2002, Analyse und Tr<strong>en</strong>ds,<br />
Nova Institut, Duitsland.<br />
Van Kem<strong>en</strong>a<strong>de</strong>, M.J.J.M., van Haz<strong>en</strong>donk, J.M., Mod<strong>de</strong>r, J.F., van Dam, J.E.G., 1996.<br />
Toepassing van Agrovezels in Bouw- <strong>en</strong> Composietmaterial<strong>en</strong>, ATO-DLO, Ne<strong>de</strong>rland.<br />
Van <strong>de</strong>r Laak, W.W.M., Rav<strong>en</strong>, R.P.J.M., Verbong, G.P.J., 2007. Strategic Niche Managem<strong>en</strong>t<br />
for Biofuels, Analysing past experim<strong>en</strong>ts for <strong>de</strong>veloping new regional policies. Energy<br />
Policy (submitted).<br />
Levinthal, D.A., 1998. The slow pace of rapid technological change: gradualism and<br />
punctuation in technological change. Industrial and Corporate Change 7: 217-247<br />
Ministerie van LNV, 1996. Brief over agrificatie.<br />
Nedalco, 2004. Press release: http://www.novem.nl/<strong>de</strong>fault.asp?docum<strong>en</strong>tId=115964.<br />
Geraadpleegd op 20 september 2008.<br />
Nossin, P.M.M., 2005. Sustainability at work within DSM, Technology and Innovation.<br />
Pres<strong>en</strong>ted at BioPerspectives 2005 BREW Symposium “White Biotechnology” May 11,<br />
Wiesbad<strong>en</strong>, Germany.<br />
Project groep “Duurzame productie van biomassa”, 2007. Toetsingska<strong>de</strong>r voor duurzame<br />
biomassa, final report, beschikbaar op http://www.vrom.nl/docs/20070427-<br />
toetsingska<strong>de</strong>r-duurzame-biomassa.pdf. Geraadpleegd 4 maart 2008.<br />
Rabbinge, R., van Latesteijn, H.C., 1992. Long-term options for land use in the European<br />
community. Agricultural Systems 40: 195-210.<br />
Rabobank International, 2001. De Ne<strong>de</strong>rlandse akkerbouwkolom. Het geheel is meer dan <strong>de</strong><br />
som <strong>de</strong>r <strong>de</strong>l<strong>en</strong>. Rabobank Food <strong>en</strong> Agribusiness Research. Utrecht, Ne<strong>de</strong>rland.<br />
Rav<strong>en</strong>, R.P.J.M., 2004. Implem<strong>en</strong>tation of manure digestion and co-combustion in the Dutch<br />
electricity regimel a multi-level analysis of market implem<strong>en</strong>tation in the Netherlands,<br />
Energy Policy (32) 29-39.<br />
Rav<strong>en</strong>, R.P.J.M., 2005. Strategic Niche Managem<strong>en</strong>t for Biomass, A comparative study on the<br />
experim<strong>en</strong>tal introduction of bio<strong>en</strong>ergy technologies in the Netherlands and D<strong>en</strong>mark, PhD<br />
Thesis, TU Eindhov<strong>en</strong>, Ne<strong>de</strong>rland.
Rav<strong>en</strong>, R.P.J.M., 2006. Towards alternative trajectories? Reconfigurations in the Dutch<br />
electricity regime, Research Policy (35).<br />
Rip, A., Kemp, R., 1998. Technological change, in: Rayner S. and Malone E.L. (eds) Human<br />
Choice and Climate change, Vol 2.: 327-399<br />
Van Roekel, G., Koster, R.A.C., 2000. Succes- <strong>en</strong> Faalfactor<strong>en</strong> van agrificatie in Ne<strong>de</strong>rland,<br />
ISBN 90-858-008-8, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, Ne<strong>de</strong>rland.<br />
Schlösser, Th., Fölster, Th. (1995), Kunststoffe 85, 319.<br />
Schot, J.W. and Rip, A., 1996. The past and future of constructive technology assessm<strong>en</strong>t.<br />
Technology Forecasting and Social Change 54: 251-268.<br />
VNCI, 2006. Jaarverslag 2006 op www.VNCI.nl. Geraadpleegd juli 2007.<br />
WTRG Economics, 2005, Cru<strong>de</strong> Oil prices 1947-2004,<br />
http://www.wtrg.com/oil_graphs/oilprice1947.gif. Geraadpleegd 22 februari 2006.<br />
45
46<br />
Colofon<br />
<strong>Agrificatie</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> Biobased Economy<br />
Harriëtte Bos<br />
2008<br />
© Agrotechnology & Food Sci<strong>en</strong>ces Group, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
ISBN 978-90-8585-345-9<br />
Druk: Propress, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
Biobased Products<br />
Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> University and Research C<strong>en</strong>tre<br />
Bornsesteeg 59<br />
Postbus 17<br />
6700 AA Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
Internet: www.afsg.wur.nl<br />
E-mail: info.afsg@wur.nl<br />
Zijn er relaties die u met <strong>de</strong>ze publicatie e<strong>en</strong> plezier kunt do<strong>en</strong><br />
dan zoud<strong>en</strong> we dat graag van u vernem<strong>en</strong>.<br />
De publicatie is mogelijk gemaakt door het beleidson<strong>de</strong>rsteun<strong>en</strong>d<br />
on<strong>de</strong>rzoekscluster Economische Perspectiefvolle Agroket<strong>en</strong>s, thema Biobased<br />
Economy (BO-03-007), gefinancierd door het Ministerie van Landbouw, Natuur <strong>en</strong><br />
Voedselkwaliteit. Het is <strong>de</strong> neg<strong>en</strong><strong>de</strong> in e<strong>en</strong> reeks publicaties over het gebruik van<br />
agrogrondstoff<strong>en</strong> <strong>en</strong> nev<strong>en</strong>strom<strong>en</strong> in veilige <strong>en</strong> gezon<strong>de</strong> product<strong>en</strong> voor<br />
consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>- <strong>en</strong> industriële markt<strong>en</strong>.