Darde Klokke nr 153 - Historische Kring Ommen

Van de redactie
Dit is het laatste nummer van 2009. Dit keer hebben we een gevarieerd aanbod aan artikelen.
Adriaan Grootenhuis heeft ons een aantal artikelen verstrekt, die we de komende
maanden zullen plaatsen.
Van Mannes Schoppink kregen we een artikel over de familie Ten Bokkel.
De heer en mevrouw Butink-Alferink schreven een artikel over de Peterhof aan de Stationsweg.
Mevrouw Hoekman-Van Elburg reageerde op het artikel over de ULO in 1944.
De heer Van der Harst deed dat ook, maar dan naar aanleiding van het artikel “Uit het
dagboek van een toerist”.
Verder treft u in dit nummer en ook in de komende nummers kleine artikelen uit de Opregte
Ommer Courant. Uit een nalatenschap hebben we een groot aantal kranten uit de
jaren 1917, 1920, 1931 en 1932. Ook hieruit blijkt dat wij hedendaagse ontwikkelingen
vinden al jaren geleden voor het eerst het daglicht hebben gezien.
Dick de Boer en Gerko Warner hebben hun tweede deel over de buurtschap Besthmen
geschreven. Naar verwachting krijgt dit nog een vervolg.
Mevrouw Van den Berg-Molthoff uit Bussum schreef een artikel over haar herinneringen
aan de hongertochten uit 1944/1945. Het is haar persoonlijk relaas uit een ingrijpende periode
in haar leven.
Hooge Graven is het eerste artikel dat we in dit blad van Adriaan Grootenhuis publiceren.
Dit is het eerste verhaal uit een reeks, die we inmiddels op de plank hebben liggen.
Mevrouw Newble-de Graaf uit Schotland heeft haar herinnering aan haar opa, Gait van
der Pieter, in het Ommens opgeschreven.
Omslagfoto: De NH-kerk in Lemele. De foto is althans voor de redactie van onbekende
datum.
Inhoudsopgave
De Ommer familie Ten Bokkel ........................................... M. Schoppink .............. blz. 2
De Peterhof in Ommen ....................................................... Fam. Butink-Alferink .. blz. 7
ULO 1944 - een reactie ...................................................... D. Hoekman ................ blz. 6
Uit het dagboek van een toerist - een reactie ..................... J. van der Harst .......... blz. 9
Het oude Besthmen - het Besthmenerveld .......................... D. de Boer/G. Warner . blz. 10
Hongertochten 1944/1945 .................................................. A.M.H. van den Berg .. blz. 16
Hooge Graven .................................................................... A. Grootenhuis ............ blz. 18
Mien opa ............................................................................. J. Newble ..................... blz. 20
1

Ds. Jan Willem te Bokkel
(1815-1888)
Zoons Ommer dominee
worden strijdbaar atheïsten
door Mannes Schoppink
Waar nu aan Den Lagen Oordt de Rabobank is gesitueerd, stond van 1961 tot 1987 het
gereformeerde verenigingsgebouw d’ Olde Wheeme oftewel ‘de oude pastorie’. Van 1877
tot 1949 werd de pastorie (die enkele keren werden herbouwd) bewoond door de gereformeerde
predikanten Jan Hendrik Vos, Jan Bakker, Lubbert Smilde, Willem de Graaf, Jacob
Koppe en Johan Frederik Colenbrander (en hun gezinnen). Van 1949 tot 1961 werden
er klassen in ondergebracht van de Dr. A.C. van Raalteschool. Het gereformeerde kerkbestuur
had het huis in 1877 gekocht van de dat jaar naar Geesteren (Achterhoek) vertrokken
ds. Jan Willem te Bokkel (ten onrechte vaak ‘ten Bokkel’ genoemd, zijn twee jongste
zoons kregen deze toevoeging pas officieel). Te Bokkel keerde toen terug naar de omgeving
waarin hij was opgegroeid. Misschien was het na 33 jaar predikant te zijn geweest
van de Christelijk Afgescheiden gemeente van Ommen ook wel een vlucht, want wat had
hij er – zeker in z’n privéleven – veel meegemaakt.
Jan Willem te Bokkel werd op zondag 15 januari 1815 geboren in het Gelderse Aalten.
Zijn ouders behoorden tot de boerenstand. Ze boerden letterlijk goed, het heeft de familie
dan ook nooit ontbroken aan noodzakelijke financiële middelen. Jan Willem ‘bekeerde’
zich al vroeg. IJverig Schriftonderzoek en het lezen van ‘oude schrijvers’ brachten hem tot
de overtuiging dat de leer die in de Hervormde Kerk werd gebracht niet ‘bijbels’ (meer)
was. Trouw bezocht hij in zijn jeugd de catechisaties, maar hij vond er bij zijn leermeesters
geen gehoor. Toen andere ontevredenen heimelijk bijeenkomsten hielden bij de familie
Bouwhuis in Winterswijk, sloot Jan Willem er zich direct bij aan. Van verschillende
kanten kreeg de boerenzoon te horen dat hij zelf voor predikant moest studeren. Hij voelde
zich zelf echter nog niet ‘geroepen’ en aanvankelijk aarzelden ook zijn ouders. Toen
een naburige gemeente aanbood financieel borg te staan voor de studie van de pientere
knaap, gingen de ouders alsnog om. Jan Willem werd in Hattem en Schiedam opgeleid
door ds. Anthony Brummelkamp en in Ommen door ds. Albert Christiaan van Raalte. Hij
zette zich voor de volle honderd procent in en soms was hem dat nog niet genoeg. Zijn
lichamelijke gesteldheid had hier nog wel eens onder te lijden.
Jan Willems eerste gemeente was Winterswijk (16 juli 1843). Onder de gemeenteleden
bevond zich ook Anna Margaretha Esselink (1823-1872), die in meer dan één opzicht onder
de indruk was van de knappe en geleerde boerenzoon. De vonk sloeg over, waarna de
twee op 7 november 1844 trouwden. Drie dagen later hield Jan Willem zijn afscheidspreek
in Winterswijk, om samen met zijn jonge vrouw naar Ommen te vertrekken. De
Christelijk Afgescheiden gemeente van Ommen had een beroep op Jan Willem uitgebracht.
Natuurlijk zal zijn leermeester A.C. van Raalte een goed woordje voor hem hebben
gedaan. Van Raalte had nog genoeg werk in Ommen te
doen, maar hij had aangegeven dat hij in het meer centraal
gelegen Arnhem een predikantenopleiding wilde
starten. Jan Willem te Bokkel zou ongetwijfeld een goede
opvolger zijn.
Ondertussen wensten de afgescheidenen in Ommen een
eigen, christelijke school. Het gemeentebestuur was echter
fel tegen. In die tijd was er ook nog eens sprake van
een flinke economische crisis. De aardappelziekte sloeg
keihard toe en ook de roggeoogst mislukte. In september
1846 vertrokken onder leiding van Van Raalte vanuit
Rotterdam 109 personen uit heel het land (met daarbij
één gezin uit Ommen) om in Amerika een betere toekomst
tegemoet te gaan. Althans, dat hoopte men.
In 1850 kwam na tussenkomst van de provincie en zeer
tegen de wens van het gemeentebestuur de christelijke
school in Ommen er toch, de eerste in de vier noordelij-
2

ke provincies. Er werd een gebouwtje gehuurd van de familie Brinkhuis, achter de Hervormde
kerk. Het eerste schoolhoofd was de heer P. van Malsen.
Zeven kinderen
Jan Willem en zijn vrouw Anna Margaretha werden verblijd met liefst zeven kinderen. Op
22 september 1845 werd de oudste dochter Aleida Dela te Bokkel geboren. Daarna volgden
Wander (13 juli 1847), Johannes (24 juni 1849), Jan Gerhard (5 maart 1852), Dela
Aleida (21 mei 1853), Jan Gerhard (14 december 1856) en Wander (16 juli 1863). De kinderen
brachten naast vreugde om hun geboorte ook veel zorgen en verdriet met zich mee.
Het woonhuis aan de latere Den Lagen Oordt was zeer slecht geïsoleerd en tochtte aan alle
kanten. Een ziekte als tuberculose (‘de gevreesde ziekte’) had dan ook vrij spel. De oudste
Jan Gerhard overleed niet lang na zijn geboorte (6 april 1852), de oudste Wander op
slechts 13-jarige leeftijd (23 januari 1861). Het is (mij) niet bekend of deze sterfgevallen
reeds met tbc hadden te maken, die uit later jaren hadden dat wel.
Trots zal Jan Willem ongetwijfeld zijn geweest toen zijn dochter Aleida Dela op 11 oktober
1867 trouwde met de in Vriezenveen geboren en getogen en in Noordeloos werkzame
predikant Gerrit Bramer (1837-1901). Jan Willem had Bramer zelf twee jaar opgeleid.
Aleida Dela en haar man verhuisden in 1869 naar Bramers nieuwe standplaats, het Friese
Idskenhuizen (gem. Doniawerstal). Het huwelijk bleef helaas kinderloos. Groot was het
verdriet toen Aleida Dela op 12 december 1871 plotseling overleed. Twee jaar later hertrouwde
Bramer met Johanna Geertrui te Raa. Zij kregen wel kinderen, liefst negen in getal.
Uiteraard werd de oudste dochter Aleida Dela genoemd. En gelukkig zat er ook nog
een predikant tussen.
Voor Jan Willem te Bokkel was de gifbeker ondertussen nog lang niet leeg. In 1871
brandde de pastorie af en op zaterdag 13 januari 1872, nauwelijks een maand na het overlijden
van zijn oudste dochter, verloor hij zijn vrouw Anna Margaretha op slechts 58jarige
leeftijd aan tbc. Een jaar later hertrouwde de predikant, die toen eveneens 58 jaar
oud was, te Zwolle met de negen jaar jongere Marianne Eskes (1824-1894). Leek er even
weer wat geluk te zijn teruggekeerd in het leven van de Te Bokkels, in het voorjaar van
1875 sloeg het noodlot andermaal onbarmhartig toe. Eerst overleed dochter Dela Aleida
op 21-jarige leeftijd (24 februari), drie dagen later volgde de 25-jarige Johannes. Beiden
leden aan tbc. Het verlies kwam ongenadig hard aan. Jan Willem was een zenuwinzinking
nabij. Het In Memoriam in De Bazuin (het orgaan van de Theologische Hogeschool te
Kampen) van 29 juni 1888 hierover: ,,Zijn Zender heeft hem door diepe wegen geleid. De
sterfgevallen hadden zoveel invloed op zijn gestel, dat het een schok kreeg, die hij nooit
geheel te boven is gekomen. Hij trok zich bijna geheel uit de wereld terug. Zijn ziel was
stil tot God, van wie hij wist, dat Hij uit getrouwheid verdrukt en druppelen van troost in
de lijdenskelk stort.” In een familiebijbel plaatste Jan Willem op verschillende plaatsen
aantekeningen, daar waar hij dacht dat hij er troost uit kon putten. Hij berustte in zijn lot
en was er stellig van overtuigd dat het verlies van zijn kinderen ‘de wil des Heeren’ was
geweest.
Jan Willem deelde de kerkenraad ondertussen mee dat de uitgestrekte gemeente van Ommen
voor hem te groot geworden was. Waar hij eerder beroepen uit Deventer en Noord-
Amerika naast zich had neergelegd, besloot hij in 1877 in te gaan op het beroep dat de
veel kleinere gemeente van Geesteren op hem uit had gebracht. De Ommer gereformeerden
zullen dat niet (helemaal) erg hebben gevonden. Dat lezen we tenminste tussen de
regels door in de kerkenraadnotulen van 5 juli 1867 reeds: ,,…Wordt besloten dat de Leeraar,
die de volgende week als curator der Theologische School vanwege de provincie
Overijssel te Kampen de jaarlijkse Ver. van Cur. tot afneming der examina moet bijwonen
aldaar pogingen om een der dan aldaar aanwezige leeraren te bewegen den volgenden
zondag alhier den predikant waar te nemen zal aanvaarden, dewijl anders zou moeten gelezen
worden. En de gemeente ook wel eens verandering van spijs die eten doet, begeert.”
In het voorjaar van 1882 zag Jan Willem zich genoodzaakt vanwege opspelende tbc zijn
ambt neer te leggen. Hij vroeg zijn emeritaat aan bij de classis Varsseveld en kreeg deze
op de meest eervolle wijze. Daar de predikant zelf goed in de slappe was zat, hoefde hij
zijn hand niet bij anderen op te houden. ,,God had hem met tijdelijke goederen ruimschoots
bedeeld,” zo wist De Bazuin na zijn overlijden te melden. De laatste jaren van zijn
leven woonde Jan Willem met zijn tweede vrouw in Zwolle.
Nog eenmaal was hij trouwens in Ommen terug. Op donderdag 15 april 1886 sprak hij er
bij de viering van het 50-jarig bestaan van de Christelijk Afgescheiden gemeente. Het gekozen
tekstgedeelte was 1 Corinthe 15: 1 en 2: ,,Voorts, broeders, ik maak u bekend het
3

Jan Gerhard ten Bokkel
(1856-1932)
Evangelie dat ik u verkondigd heb, hetwelk gij ook aangenomen hebt, in hetwelk gij ook
staat, door hetwelk gij ook zalig wordt, indien gij het behoudt op zoodanige wijze als ik
het u verkondigd heb, tenzij dat gij tevergeefs geloofd hebt.”
Jan Willem overleed op maandag 25 juni 1888 in zijn huis aan de Walstraat in Zwolle. De
Bazuin hierover: ,,Eindelijk dwong zijn kwaal hem de kamer te houden. Hevige aanvallen
van benauwdheid kreeg hij in de laatste weken van zijn leven. Hij snakte soms naar adem,
maar in de grootste smarten was zijn hart in de Heere gerust. De 25 e juni is hij zacht en
naar wij vast geloven, zalig ontslapen en geniet hij nu het genadeloon, door de Heer aan
zijn trouwe dienaren beloofd.” Even verder over de begrafenis: ,,Zijn as ruste in vrede,
zijn weduwe worde gesterkt en zijn twee volwassen zonen mogen de nagedachtenis van
hun onvergetelijke vader eren door zijn voetstappen te drukken.” Dat waren die twee volwassen
zonen echter niet van plan.
Hartgrondige afkeer
Jan Gerhard ten Bokkel (‘ten!’) was de oudste van de twee volwassen zonen. Hij werd
geboren op 14 december 1856 in de pastorie in de latere Den Lagen Oordt. Hij bezocht de
christelijke school naast de Hervormde kerk en kreeg daar les van meester Van der Velden.
Na de lagere school ging hij naar het gymnasium in Zwolle. Hij moest elke zondag
drie keer naar de kerk om daar als twaalfjarige reeds het orgel te bespelen. Hij ontwikkelde
een fenomenale bijbelkennis, maar ook een hartgrondige afkeer van het geloof. Hij wilde
graag studeren. Van zijn vader mocht dat echter slechts theologie zijn en dan alleen nog
maar in Kampen (net als schoonzoon Gerrit Bramer). Een jaar nadat zijn vader was hertrouwd,
om precies te zijn in 1874, besloten Jan Gerhard en zijn jongere broer Wander het
ouderlijk huis te verlaten. Niet vergeten mag worden dan Jan Gerhard zelf ook tuberculose
had, maar dat hij niet lijdzaam zijn lot wenste af te wachten.
In Zwolle begonnen Jan Gerhard en Wander een opleiding tot landmeter bij het kadaster.
Jan Gerhard verbleef vanwege zijn beroep enige tijd in Dordrecht en Haarlem, voordat hij
bij het kadaster in Amsterdam kwam te werken.
In deze tijd verloor hij de laatste resten van zijn
geloof en zou hij de rest van zijn leven aanhanger
worden van Ernst Haeckel, Charles Darwin en
Multatuli. Toen in 1879 het vrijdenkerstijdschrift
De Dageraad wederom verscheen, werd Jan Gerhard
een van de trouwste medewerkers. Eerst
was dat nog heel bescheiden als verspreider van
het blad, vanaf 1882 schreef hij er tal van artikelen
voor.
Verder raakte hij in contact met Lodewijk van
Deyssel, met wie hij levenslang bevriend zou
blijven. Ook kwam hij regelmatig in contact met
vooraanstaande schilders als Breitner en Jan
Toorop. In 1884 werd Jan Gerhard overgeplaatst
naar Groningen. De domineeszoon werd in 1887
secretaris van de Groninger afdeling van de Nederlandsche
Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht
(NBvAKS). Bij het overlijden van Multatuli
in hetzelfde jaar stuurde hij namens de afdeling
van de NBvAKS een rouwbrief en krans naar
Nieder-Ingelheim. Voor Multatuli had hij grote
bewondering. Deze was van deïst (‘God als de
maker van de natuurwetten’) atheïst (‘er is helemaal geen God’) geworden.
Zo formuleerde Multatuli (pseudoniem voor Eduard Douwes Dekker) dat ook in ‘Het gebed
van den onwetende’ (‘Ik ken u niet, o God! Ik riep U aan, ik zocht/ Ik smeekte om
antwoord, en Gij zweegt!/ De vader zwijgt, o God, er is geen God’). In de tijd dat Jan Gerhard
in Groningen woonde schreef hij anoniem het boekje ‘Dominee, Pastoor of Rabbi’
(Amsterdam, 1890). Het werd een totale afrekening met het geloof. ,,We strijden tegen
den godsdienst voornamelijk om twee redenen. 1. Omdat de goddienerij elken vasten
grond van waarheid mist en derhalve een gruwel is in de oog van den waarheidsvriend, en
2. Omdat de verschillende godsdiensten, en de Christelijke niet het minst, steeds een zeer
groot gedeelte van het menschendom ongelukkig hebben gemaakt.”
4

Nam vader Jan Willem, de predikant, de Bijbel letterlijk, ja zelfs van kaft tot kaft, zoon
Jan Gerhard kon daar niets (meer) mee. ,,We menen dat de godsdienst, zooals zij in ons
landje door dominees, pastoors, rabbis enz. wordt geleerd, op den duur het volk ongelukkig
maakt. Ongelukkig, ten gevolge van domheid en onwetendheid. Wij nu wilden het
volk gaarne gelukkig zien hier op aarde, gelukkig door verstand en wetenschap. Daarom
en daarom alleen strijden wij tegen het geloof.”
Jan Gerhard gebruikte in ‘de drie geestelijken’, zoals het boekje in de volksmond ook wel
werd genoemd, spot eveneens als middel. ,,Als wij moeten lijden vanwege Eva’s zonden
hoe zit dat dan eigenlijk met de dieren, die waarachtig in den regel ook niet voor hun plezier
leven, heeft het eerste paard wellicht in het Paradijs verboden haver gevreten?”
Jan Willem zocht zijn troost in de Bijbel door bijvoorbeeld bepaalde verzen aan te strepen,
voor Jan Gerhard was dit pure schijn. ,,’t Is immers mogelijk, dat het met den godsdienst
gaat als met de jenever. Ook deze verzacht dikwijls het lijden en stemt tot vrolijkheid.
Daar is niets, zegt de Engelsche dichter Byron, dat iemand bij een schipbreuk of ander
gevaar zoo kalmeert als godsdienst en rum en men ziet dan ook bij zoon gelegenheid
de helft van de bemanning bidden en de andere helft bezig het
rumvaatje te ledigen.”
De auteur liet het boekje zelf drukken. De verkoopprijs bedroeg slechts tien
cent per exemplaar. In het eerste jaar na de verschijning werden er maar
liefst 50.000 van verkocht (met latere herdrukken erbij uiteindelijk zelfs
60.000). In ieder geval was ‘Dominee, Pastoor of Rabbi’ de meest verkochte
titel van de tweede helft van de 19 e eeuw in Nederland.
De directe formuleringen, de heldere taal, de humor en de spot, de vaart van
de vertellingen en het volstrekt ondubbelzinnige karakter waren de kracht
ervan en moeten als voornaamste oorzaken van de hoge verkoopcijfers worden
gezien. De conclusies in het boekje logen er niet om. ,,Indien God voor de schepping
bewustzijn gehad had, dan zou de schepping een niet te verontschuldigen misdaad zijn. En
de martelingen, vervolgingen en godsdienstoorlogen zijn geen historische onvolkomenheden,
wat de moderne theologie daarover ook mag beweren – alsof er zoiets bestaat als
vooruitgang in het geloof, alsof men zomaar opzij kan schuiven wat vroeger is verteld,
gepredikt en afgedwongen.” Als gezegd verscheen ‘Dominee, Pastoor of Rabbi’ anoniem.
Waarom? Zo vroeg ook kleinzoon Jan (Gerhard Arnold) ten Bokkel (1929) zich af, die
enige jaren geleden promoveerde op (onder meer) het gedachtegoed van zijn grootvader.
In zijn boek ‘Gids en Genieën’ (2003) schrijft hij: ,,Vanaf 1890 stond zijn naam als redactielid
vermeld op het titelblad van De Dageraad. Angst voor het verliezen van zijn overheidsbetrekking
kon dus geen rol hebben gespeeld. Het is denkbaar dat piëteit jegens zijn
vader die kort daarvoor was overleden of jegens zijn stiefmoeder, die nog in leven was,
een rol heeft gespeeld. Waarschijnlijker is echter dat hij aan de brochure de volle slagkracht
van de vrijdenkersvereniging De Dageraad wilde meegeven. Hij besefte bezig te
zijn met een escalatie van de antitheologische discussie. De signatuur van een onbekende
jonge schrijver zou daarvoor mogelijk onvoldoende zijn.” Jammer blijft het wel dat het
boekje anoniem werd uitgebracht. Mogelijk dat er anders veel meer over Jan Gerhards
jeugd in Ommen bekend zou zijn geworden.
Felle reacties
‘Dominee, Pastoor of Rabbi’ veroorzaakte buitengewoon felle reacties. De schrijver werden
hel en verdoemenis aangezegd. Ook werd hij door tegenstanders op één lijn met de
duivel zelf geplaatst. In eigen kring waren er eveneens kritische geluiden. Men vond de
brochure te plat, te grof en onnodig kwetsend jegens gelovige arbeiders. Jan Gerhard erkende
dit, maar vond de ‘kwaal’ erger en zag zijn scherpe taal als een ‘noodzakelijk kwaad’.
Kritiek kwam er evenwel ook van Ferdinand Domela Nieuwenhuis, de voorman van
de anarchistische Sociaal-Democratische Bond. Domela vond dat Jan Gerhard onvoldoende
aandacht gaf aan de sociale strijd en zich veel te veel focuste op de funeste invloed van
de kerken. Domela was zelf vroeger (doopsgezind) predikant geweest. Zijn geloof was
gevallen zoals dat met dominosteentjes gaat. Hij had echter geen reden zich er tegen af te
zetten, zoals Jan Gerhard dat wel had. Domela begreep wel dat mensen hun troost zochten
in de kerk, Jan Gerhard vond godsdienst juist de oorzaak van alle narigheid en die moest
daarom voor alles worden bestreden. Vertelt het volgende citaat uit ‘Dominee, Pastoor of
Rabbi’ ook niet iets over hoe Jan Gerhard zijn opvoeding had ervaren? ,,Door de eeuwige
voorpreeken van de tien geboden en andere bijbelsche voorschriften en het voortdurende
5
Familieboek van fam. Ten
Bokkel

Jan Gerhard en Sally Saltet
aandringen op bidden en niet zondigen, ten einde daardoor de hel te ontlopen en een
plaatsje in de hemel machtig te worden, zijn onze karakters door en door bedorven. Het
verrichten van eene edelen daad om haarzelve is uitzondering geworden, de gedachte aan
loon en beloning werd regel.”
Jan Gerhard trouwde op 37-jarige leeftijd (7 juni 1894) met de eveneens 37-jarige Sally
Saltet uit Amsterdam. Twee jaar later werd hun enige kind geboren: Johannes Arnold Paul
Constant ten Bokkel (22 september 1896). De laatste drie namen waren afkomstig van een
van Jan Gerhards beste vrienden, Arnold Paul Constant Ising (1857-1904). Broer Wander
trouwde op 5 augustus 1892 in het Groningse Termunten met Mina Catherina Hellema
(1865-1933). Met Wander had zij gemeen dat haar vader predikant was, zij het dat deze de
‘moderne’ richting was toegedaan.
Van Wander (overleden 12 oktober 1923), die van beroep controleur was, is verder vrij
weinig bekend. Een enkele keer wordt zijn naam genoemd als schrijver van een artikel in
De Dageraad, waaruit we de conclusie mogen trekken dat ook hij zich had ontworsteld
van zijn gereformeerde jeugd in Ommen. Uit het huwelijk met Mina werden geen kinderen
geboren.
In 1897 verhuisde Jan Gerhard naar Leeuwarden, waar hij controleur der directe belastingen
werd. Hij maakte een voorspoedige carrière door en werd in 1905 ontvanger der directe
belastingen in Nijmegen. Van hem is bekend dat hij sociaal-democratische voormannen
en instellingen financieel ondersteunde. Na de Eerste Wereldoorlog leidde Jan Gerhard
een teruggetrokken bestaan. Hij gold als een bescheiden en zachtaardige mens, die
vond dat hij als vermogend man geen leidende rol in de arbeidersbeweging (SDAP) kon
spelen. Zijn gezondheid bleef hem parten spelen. Hij herstelde van zijn tuberculose door
te experimenteren met intensieve gymnastiek en koude buitenlucht. Het was daarom dat
hij de meeste winters doorbracht in Zwitserland. Ook maakte hij diverse andere verre reizen.
Eén winter bleef hij in Nederland, hetgeen hem direct fataal werd. Jan Gerhard overleed
op zaterdag 30 april 1932 op 75-jarige leeftijd te Heemstede. Enige dagen later werd
hij gecremeerd in Driehuis-Westerveld. Cremeren is in Nederland pas sinds 1955 bij wet
erkend, daarvoor werd het slechts gedoogd. De urn van Jan Gerhard, alsmede die van zijn
vrouw Sally (overl. 22 april 1926 te Haarlem) en die van Wander en zijn vrouw Mina werden
geplaatst in de twee oudste columbaria van Westerveld en zijn daar ook nog als zodanig
te vinden.
Helaas hebben zowel Jan Willem te Bokkel als zijn zoon Jan Gerhard ten Bokkel geen
groot archief nagelaten. Johannes Arnold Paul Constant ten Bokkel, de zoon van Jan Gerhard,
moest niets hebben van de ideeën van zijn vader. Hij was een strijdbaar tegenstander
van de SDAP en later van de PvdA en heeft wellicht mede vanuit die optiek eventueel aan
hem nagelaten documenten van zijn vader vernietigd. Johannes, die van beroep advocaat
was, was liberaal en voelde zich meer thuis bij de VVD. Alles wat er bewaard bleef uit de
erfenis van zijn vader was de complete uitgave in honderd delen van de werken van Voltaire
en enkele boeken van Multatuli en Spinoza. Johannes overleed op 19 juli 1976 in
Haarlem op 79-jarige leeftijd.
Slot
Tot zover dit verhaal van uitersten. Jan Willem had tijdens zijn leven zijn eerste vrouw en
vijf van zijn zeven kinderen verloren. De arme man moet vanuit zijn godsdienstige beleving
misschien wel het gevoel hebben gehad dat hij ook zijn jongste twee kinderen was
kwijtgeraakt. Hij had om met de bijbelse apostel Paulus te spreken de goede strijd gestreden
en daarbij het geloof behouden. Voor wat dat laatste waard was, zouden zijn zoons
Jan Gerhard en Wander hier onmiddellijk aan hebben toegevoegd.
Geraadpleegde bronnen:
- ‘De Bazuin’, uitg. Theologische Hogeschool Kampen, 29 juni 1888.
- Archief van de Gereformeerde Kerk van Ommen.
- ‘De geschiedenis van Ommen’, door G. Steen en W. Veldsink, uitg. Drukkerij en Uitgeverij G. Veldhuis,
1948.
- ‘Ommen rond de 19 e eeuw’, door G. Steen, 1982.
- ‘Gedenkt uw voorgangers’, deel I en II, door Joh. De Haas, uitg. Vijlbrief Haarlem, 1984.
- ‘De Afscheiding van 1834 in Overijssel’, door dr. J. Wesseling, uitg. De Vuurbaak Barneveld, 1986.
- ‘Op weg, anderhalve eeuw Gereformeerde Kerk Ommen’, door A. Ruiter, uitg. Gereformeerde Kerk Ommen,
1986.
- ‘Dominee, Pastoor of Rabbi?’, door J.G. ten Bokkel, uitg. De Dageraad Amsterdam, 1890.
6

- ‘Gidsen en Genieën, De Dageraad en het vrije denken in Nederland 1855-1898’, door mr. Jan G.A. ten Bokkel,
2003.
- ‘God noch autoriteit, geschiedenis van de vrijdenkersbeweging in Nederland’, door Bert Gasenbeek, Herman
Blom en Jo Nabuurs, uitg. Boom, 2006.
- ‘Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland’, www.iisg.nl.
- ‘Het Gereformeerden Boek’, door Willem Bouwman, uitg. Waanders Zwolle, 2009.
- mailwisseling met mr. Jan G.A. ten Bokkel te Santpoort.
Peterhof Ommen
door Henk en Ada Butink-Alferink
Van Henk en Ada Butink-Alferink uit Wilnis ontvingen we bovenstaande foto van de Peterhof,
aan de Stationsweg in Ommen. Ze hebben niet alleen de geschiedenis van het huis,
maar ook van de bewoners tot op de bodem uitgezicht.
Toelichting bij de foto van de Peterhof
Ongeveer in 1880 gebouwd, eigendom van het landgoed Het Laar.
In 1911 gekocht door Ph.D. Baron van Pallandt van Eerde (waarschijnlijk genoemd naar
zijn zoon Peter). NB. De Ada Hoeve (scouting) is genoemd naar zijn dochter Ada. Ongeveer
1939 gesloopt.
Nieuwbouw (huidig pand) begon in 1940.
De personen op de foto zijn Bernardus Alferink en Anje Bos. Ze hebben in Ommen gewoond
van 1887-1891 en van 1911-1918 (op de Peterhof)
Foto is in bezit van Ada Alferink-Butink (het zijn de ouders van haar opa).
Rechts op de foto, naast de Peterhof, is de vleugel van de villa te zien die er nog staat.
De foto moet tussen 1911-1918 gemaakt zijn.
Uittreksel stamboom gegevens (foto staat ook op deze site): http://home.hetnet.nl/~xela-
94/levenbernardus1841.html
Bevolkingsregister 1880-1890 Ambt Ommen
Datum inschrijving: 4-3-1887
Vorige woonplaats: Heino, Overijssel
Alferink Bernardus M, hoofd, RK, kleermaker en Bos Antje V, vrouw
7

Bevolkingsregister 1890-1900 Ambt Ommen
Datum inschrijving: -
Alferink Bernardus, 17-4-1841 Steenwijk, RK, kleermaker, vertrek 2-6-1891 naar Dalfsen
Bos Antje, 10-2-1845 Steenwijkerwold, vertrek 2-6-1891 naar Dalfsen
Bevolkingsregister 1910-1920 Ambt Ommen
Datum inschrijving: 6-2-1911
Vestiging in de gemeente: 4-2-1911
Vorige woonplaats: Hellendoorn
Alferink Bernardus, 17-4-1841 Steenwijk, RK, kleermaker, vertrek 10-4-1918 naar Wierden
Overijssel. Opmerking de gemeentegrens van Wierden liep toen door het oostelijke
deel van Nijverdal (waar ze gingen wonen).
Plaatsen waar Bernardus Alferink heeft gewoond:
geboren in Steenwijk, in Steenwijkerwold bij zijn huwelijk.
Enter in 1872, vervolgens Raalte, Heino en Ommen per maart 1887. Dalfsen per juni
1891, Hellendoorn en Ommen per februari 1911. Daarna in de gemeente Wierden
(=Nijverdal) per april 1918.
Bron: Jan Frens, huidige bewoner van de Peterhof op 18-09-2009.
8
ULO in 1944
Op het artikel over de ULO aan het Vrijthof anno 1944 kregen we onderstaande reactie.
Mevrouw Diny Hoekman-van Elburg uit
Wageningen reageerde en schreef o.a. het
volgende.
De foto op pagina 8 was haar klas. De achternaam
van de genoemde Jennie is niet
Pauw, maar Zandman uit Lemelerveld.
De onbekende persoon links, gehurkt, is
Lenie (Leentje) Velsink.
Op de klassenfoto op pagina 11 stond
eveneens een onbekend persoon. Mevrouw
kon zich alleen herinneren dat men hem
“knaapje” noemden. Hij kwam in hun
klas, toen ze in een lokaal van de Edithschool
aan de Koesteeg zaten. Vaag meent ze dat het wellicht een kind van NSB-ouders
was. Ze is er zeker van dat deze jongen lichtrood haar had.
Van enkele kinderen werkte hun vader op Kamp Erica.
In dit nummer van de Darde Klokke treft u op verschillende plaatsen artikeltjes aan uit de
Oprechte Ommer Courant. Uit de nalatenschap van de heer Dirk van Eerten hebben we
een groot aantal kranten uit de jaren 1917 en 1932 verkregen. Het is verbazingwekkend
hoe weinig feitelijk veranderd is in al die jaren.

Geachte redactie,
Zoals steeds lees ik met veel plezier uw tijdschrift. Het dialect is ook zo prachtig!
Ik heb een suggestie op uw vraag bij artikel 'Uit het dagboek van een toerist' op blz. 17
van D.K. no 151.
Ik heb van mijn moeder, die een groot deel van haar leven in Ommen sleet wel eens gehoord
dat burgermeester Oud van Rotterdam logeerde in Hotel Gerrits, op de hoek van
de Kruisstraat en de Bouweind (?), juist bij het Vrijthof.
Daar stonden in de 1930-er jaren bomen. Ik weet dat nog goed omdat ik daar op de
school heb gezeten van 1929 tot 1935.
Deze onbekende toerist wist blijkbaar niet dat we zijn 'Brink' in Ommen het Vrijthof
noemden. Brinken komen m.i. alleen voor in Drenthe.
In mijn vage herinnering was de Zevensprong een soort spel waarbij 7 sprongetjes gemaakt
werden. Vraag me niet hoe. Als ik me goed herinner werd erbij gezongen
Ter nadere achtergrond informatie: ik woonde met mijn moeder en zuster Hillie tussen
1925 en 1935 in Ommen.
Mijn vader overleed In Voorburg in 1924 en toen ging mijn moeder met haar kinderen
terug naar haar wortels in Ommen. Ik was toen 2 jaar oud. Ze heette Lucretia Kramer,
geboren in 1883 en ze was een zus van de heer Peter Kramer, geboren in 1881 en eens
de bezitter van de manufacturen zaak op de hoek van de Brugstraat en de Kruisstraat.
Hij is de grootvader van Peter Kramer, nu woonachtig op de Koeksenbelt, Zwolseweg
11. Peter senior en Lucretia woonden op Brugstraat 18 (?), waar eerst mijn grootvader
en later mijn tante Hillie ook een manufacturen zaak hadden. Toen mijn moeder in
Ommen terugkwam met haar kindern woonde ze op Stationsweg 10.
Ik heb een mooie jeugd in Ommen gehad en ik kom er nog graag, minstens éénmaal
per jaar.
Hopende u hiermee van dienst te zijn, typ ik
hoogachtend,
Johannes van der Harst
9
De geschiedenis herhaalt
zich kennelijk

St. Jorishoeve
Het oude Besthmen
het Besthmenerveld
door Dick de Boer / Gerko Warner
Het noordwestelijke deel van Besthmen was vroeger een uithoek: heide, struikgewas, wat
zandverstuiving en bos – nauwelijks bebouwing. Op de kaart van 1901 zien we alleen het
huis op de hoek van de huidige Wolfskuilstraat en de Wolfskuillaan van (1930) Meijering
Wel liep er de weg van Ommen naar het zuiden: na het tolhuis splitste deze zich naar links
(den Ham) en min of meer rechtdoor (Lemele), net zo als nu eigenlijk nog. Aan deze weg
waren al wel enige huizen zoals het net gebouwde Hei en Dennen. Maar verder was hier
woestenij, gemeenschappelijke gronden, jachtgebied. Het gebied ten westen van de Hammerweg
stond en staat bekend als De Wolfskuil. Het woordenboek geeft voor dit woord
verschillende betekenissen: een afgedekte kuil om wolven te vangen of een put met militaire
functie lijkt op dit terrein minder van toepassing. Maar omdat het een glooiend terrein
betreft dat bovendien vlakbij Het Laar is gelegen lijkt de derde betekenis de minst
onwaarschijnlijke: een diepte aan het einde van een parkachtige omgeving om de toegang
te bemoeilijken maar zonder het uitzicht te belemmeren. Of is dit toch wat te modern gedacht?
Hoe lang bestond die naam al voor dit gebied?
De Wolfskuil hoorde bij het Besthmenerveld,
het onontgonnen deel van de marke en het zal in
1853 bij de verdeling grotendeels naar Het Laar
zijn gegaan. Jonkheer Ocker Repelaer van Driel
kocht in 1939 28 ha. Voor een goed doel: het
opvangen van bleekneusjes uit de Randstad. Via
het Leger des Heils konden zij hier aansterken in
een kindersanatorium. De Blokhut, het Open
Luchttheater, de Repelaerhoeve zijn bekende
namen in dit gebied. Tijdens de Tweede Wereldoorlog
werd het gevorderd door de Duitsers, in
1947 brandde een groot deel af. Reeds kort hierna
werd het weer opgebouwd zij het dat de gemeente
Ommen in de jaren vijftig een gedeelte
overnam en met flinke winst bouwkavels uitgaf
aan de gegoede burgerij. Thans is nog 16 ½ ha.
als vakantiecentrum De Wolfskuil ten gebruike van de Jonkheer Repelaer van Drielsstichting
(HRS) met drie groepsaccomodaties, twee groepskampeerterreinen benevens enkele
individuele kampeerveldjes – met voorrang voor bovengenoemde doelgroep.
De situatie van het noordwestelijke deel van Besthmen veranderde ingrijpend aan het begin
van de twintigste eeuw: in 1897 startte J.G.Kramer jr. een boterfabriek in een houten
gebouw aan de Hammerweg. Hij had drie werknemers onder wie A.Gort, wiens zoon Willem
later melkventer werd. In 1903 kwam de spoorlijn Zwolle-Ommen gereed, in 1905
werd ook het vervolgstuk naar Mariënberg (richting Emmen) voltooid. Kort daarop werd
de boterfabriek verkocht aan A. Lubberink en in 1910 werd er een Coöperatie van gemaakt
waaraan 241 boeren uit de omgeving meededen. De eerste voorzitter was H. Batterink.
De ‘coöperatieve stoomroomboterfabriek De Vechtstreek’ groeide daarna uit tot een
bloeiende onderneming die in de jaren ’30 een fikse uitbreiding kreeg. Zoals bekend draait
de fabriek nog steeds en produceert ze vooral melkpoeder. Een derde verandering vond
plaats aan de rand van het gebied: de kanalisatie van Vecht en Regge met gevolgen voor
eigendomsverhoudingen en beweiding.
Spoor en fabriek hadden uiteraard een toename van bebouwing tot gevolg. Er werd een
station gezet (het hele traject Ommen-Emmen kreeg stations naar ontwerp van Eduard
Cuypers) en voor het personeel van het spoor en van de fabriek verrezen woningen. Toch
waren enkele villa’s van de elite hieraan voorafgegaan. Al gauw volgden de thans nog
10

fraai ogende optrekjes van (hogere) ambtenaren en ondernemers.
Een kazerne van de marechaussee bracht de nodige
levendigheid: de jonge policiers mochten contractueel
niet te vroeg trouwen en moesten dus ergens ondergebracht
worden. En te midden van al deze bouwactiviteiten
was er natuurlijk behoefte aan nering en tijdelijk onderdak:
het stationskoffiehuis van De Wit (later Kuijt, thans
de Wildzang), het café en pension van Van Aalderen
waaraan later de naam Paping aan verbonden zou blijven
en ook diverse pensions. Aan de latere Stationsweg verscheen
een garagebedrijf (Luttekes) en een bakkerij
(Hengelaar), vóór de boerderij van Meiberg. Vlakbij de
spoorwegovergang kwam een spoorwachterswoning die
er nu nog staat (te koop...) waar lange tijd ploegbaas Boterman heeft gewoond. Het staat
pal aan de weg, net als enkele andere huizen aan de Hammerweg: dit heeft te maken met
een andere activiteit die plaats moest vinden, de wegverbreding. Zowel in de jaren twintig
als in de jaren zestig moest deze weg vanwege het toenemende verkeer verbeterd worden;
en ook de meest recente aanpak van de weg (circa 1990) is thans al weer ontoereikend
gebleken. Tenslotte, bijna zouden we het vergeten omdat alle sporen zijn uitgewist: tussen
1910 en 1936 reed er vijf keer daags een treintje heen en weer naar Deventer. De reis met
de stoptrein duurde anderhalf uur, de sneltrein deed er een uur over. Aangezien dit traject
niet voldoende ontwikkeld kon worden hief men het lijntje op, haltes en rails werden af-
resp. opgebroken.
Toen Aart Wagenaar ( in 2009 wordt hij 88) als jongen daar in de buurt speelde – in de
‘belties’ rookte hij zijn eerste sigaret die kameraad Daan Hulst, zoon van de toenmalige
zuiveldirecteur, uit het kantoor van zijn vader had ontvreemd – als Aart rond 1930 de
straat in keek zag hij vanuit zijn ouderlijk huis (thans nr 9) aan de overkant dezelfde huizen
die er nu nog staan (huidige nrs 2-10). Ze lagen op grond van de familie Gerrits (van
hotel Het Zwarte Paard aan de Kruisstraat), die de eerste twee woningen liet zetten voor
Keukenkamp(2) en Meijering (4)), later kwamen de huizen 6 (dames Gerrits), 8
(opperwachtmeester marechaussee Vd Valk/ Veldman, later Beumers) en 10
(vertegenwoordiger Unilever De Vries). Dat was op de plek waar eerder het eierpakhuis
van Valk uit Den Ham had gestaan. Vlak voor de hoek met het toen al bestaande weggetje
(thans Wolfskuilstraat) stond de bakkerij annex kruidenierszaak van Ronhaar (getrouwd
met J.Schuttert) – het ietwat vervallen geheel is onlangs afgebroken en vervangen door
een moderne woning (12).
Dat weggetje, de Wolfskuil in, voerde naar de houtzagerij aan het spoor van Van Dijk,
waarvan nog oude foto’s zijn. Het bedrijf was in 1907 opgericht door Gerrits en Makkinga.
Aan deze straat woonden in de jaren dertig al meer mensen: rechts Makkinga, de molenaar
bij de Konijnenbeltmolen; Van Dijk zelf; rijkspolitieagent De Jong en tenslotte een
gepensioneerde stationschef , later notarisklerk Maris. Aan de linkerkant had je zoals boven
reeds genoemd van oudsher Meyering, dan kwam er een heel stuk leegte en op het
eind stonden drie huisjes van de familie Lokin (eigenaar van hotel De Zon), bewoond door
handelsreiziger Mastenbroek, De Lange (?) en de derde kan Wagenaar zich niet meer herinneren:
rijksambtenaar Harms, houtzager GJ Jansen en/of
molenaar Van Rijssen?
Terug naar de Hammerweg. Daar stond en staat nog
steeds de statige villa ‘Hei en Dennen’, in 1903 gebouwd
voor jhr. J.L. van Nahuijs, die van 1900 tot 1906 burgemeester
was. Er is sprake van een eerder huis op deze
plek: sinds 1898 woonde daar burgemeester Wentholt?
Korte tijd is het huis dan bewoond door baron A.J.A. Mulert,
vervolgens door inspecteur P ten Kate waarna het in
handen komt van A Folkertsma, administrateur van de
Stichting Eerde, in 1873 in Workum geboren. Hij is getrouwd
met Wilhelmina Cardinaal, later met Marie Kroon.
In de nog steeds herkenbare uitbouw van de villa ( die
thans voor 1,25 miljoen te koop staat) was het kantoor van
11
Melkfabriek

de Sterkampen gevestigd. Nog voor de oorlog wordt de villa een pension voor gegoede
bejaarden en o.a. de ongehuwde notaris Hospers - onder leiding van de familie Zwart, die
(later?) aan de overkant van de straat wonen; in de oorlog is er een verzorgingstehuis van
gemaakt, waar kunstschilder Wierts en zijn partner én verpleegster Duurink de scepter
zwaaiden. Na de oorlog deed het dienst als gereformeerde pastorie (ds Schaafsma, later ds
Homburg) – de uitbouw diende als woning voor de familie Gaasbeek. Vervolgens werd
het een huis voor gehandicapten (later verhuisd naar de Patrijsstraat) en later kwam het
aan de huidige bewoonster, Mw A Pieterman, voormalig directrice van een technische
groothandel.
Het huis op nr 16, pal aan de weg, is wit en oud: gezet door Mannes Steen uit Den Ham
(geb. 1861), getrouwd met zijn plaatsgenote Dieka Ebbink en veldwachter van beroep.
Later woonde zijn zoon hier, de postbode.
Iets meer naar achter ziet men nu het complex van de rijksmarechaussee, de ‘kazerne’ genoemd
maar het zijn kleine woonhuizen met een kantoor in het midden (18-24): daarin
verbleven alleen getrouwde lieden, destijds Bokkers, Arendsen en De Vries. Het kantoor
kende ook twee cellen voor gevangenen. Naast het complex (nu het moderne huis Zie niet
om, 24a) was een moestuin annex parkeerruimte voor auto en paard.
Het huidige nr 26 (Genista) moet er destijds ook al gestaan hebben en volgens Wagenaar
woonden hier eerst Massier, later Scholten – deze namen zijn op de bevolkingslijst 1920-
30 niet terug te vinden. Wel de bewoonster van nr 28, Mw Verhoog-Scheer, geb. 1859 die
er woonde met twee ongehuwde dochters van wie er één onderwijzeres was in Dalmsholte.
Het huis ernaast had destijds als nr G 39h en is gezet door rijksbelasting-ontvanger J
Troost (geb. 1862 te Coevorden), die er woonde met vrouw, dochter en schoonzoon
Numan, die in de voetsporen van zijn schoonvader trad.
Op nr 32 woonde eveneens een belastingambtenaar, de heer W Spa (1891, Bellingwolde)
getrouwd met mw J Engels uit Emmen. Ze hadden twee kinderen: een zoon (1921) en een
dochter (1926). Later werd dit huis bewoond door Veldman, commies bij de rijksbelastingen
De huidige huizen op nr 34,36 en 38 stonden er nog niet. Wel was hier het huis van Falkenburg,
naar wie de moderne bebouwing van de Falkenburgerf is genoemd. Zij waren
een soort hereboeren met grond in Dalmsholte en Archem. Op de bevolkingslijst komen
alleen de namen van de zoons Hendrik(1911) en Philip (1913) voor - zij wonen bij [hun
moeder?] weduwe jkvr. Van der Wijck (geb. 1872) op G 39a en zijn leerling geweest van
de Pythagorasschool.
Pythagoras? Jawel, en die naam heeft te maken met het volgende grote gebouw (naast het
moderne complex Reggehof), de villa Henan (nr 40). Dit hooggelegen huis is gebouwd
voor burgemeester mr A.W baron Bentinck (1906-1916) en werd genoemd naar zijn twee
dochters, Henny en Anna. Het was of kwam in het bezit van de Van Pallandts (door de
erfenis van Rudolf Theodoor in 1913?) en baron Philip Dirk, enthousiast over de beweging
van Krishnamurti, introduceerde hier een schoolsysteem dat gebaseerd was op een
mix van theosofische en moderne pedagogische ideeën, bestemd voor 4-15 jarigen. De
school werd echter al in 1926 gesloten vanwege
geringe geldmiddelen. Van de vele inwonende
onderwijzers en leerlingen noemen we slechts
meester David Abraham Kool, getrouwd met
een dochter van de bankier Pierson. In de jaren
dertig was hier o.a. een nutskleuterschool. In de
oorlog was het in handen van de Duitsers, na de
oorlog is het als conferentieoord gebruikt ( korte
tijd Troelstra-oord) en tegenwoordig heeft het
een hotel/horecabestemming. De naam is laatstelijk
gewijzigd in Wildthout
12
Het naastliggende terrein (het huidige bungalowpark
Reggehuus) kende voor de oorlog
slechts één huis, in het bos, en dat was van Mw
‘Effie’ Andrée Wiltens, die o.m. werkzaam was
voor de Sterkampen. Zij was telg uit een geslacht
van gefortuneerde planters. In 1922 min

of meer toevallig op bezoek in Ommen raakte zij tijdens een wandeling in
de Wolfskuil zo onder de indruk van het uitzicht op de Archemerberg dat
zij besloot deze plek te kopen en er te gaan wonen: Bargsigt. Ze trouwde
later met de veel oudere bankier Pierson, die in 1936 in haar pas gereedgekomen
villa (ontworpen door de architect F.A. Eschauzier) komt wonen. Ze
ontvingen er vele kunstenaars en literatoren zoals A Roland Holst, Victor
van Vriesland en Jacques Bloem. De rest van de geschiedenis, tot de huidige
eigenaar, werkgeversvoorzitter Wientjes, is ons vooralsnog onbekend.
De tuinmanswoning (nu 46a/b) werd bewoond door Wissink (eerder Roelof
Timmer, G 28a of 23?).
Het Giethemer kerkpad heeft door de aanleg van het brugje in 1907 meer
betekenis gekregen. Het huis aan de Hammerzijde ervan (48) was de kruidenierszaak
Aan het Rot, wiens dochter (geb. 1929) met postbode Winters
is getrouwd. Hierna komt nog steeds een kale vlakte, we zijn dan buiten de
bebouwde kom. In de verte zag men het Tolhuis, dat destijds allang buiten
gebruik was, bewoond door de familie Pannen. Nog vóór het tolhuis kwam
de woning van rietdekker Vosjan (52), bij wie zijn medewerker Bril (50)
later ook een huis zette, dat 1875 gulden heeft gekost. Hem volgde
Linthorst op. Na het tolhuis kwam voor de splitsing alleen nog Hutman
(58), die o.a. een pension had.
Schuin tegenover het tolhuis stond de molen - de splitsing van de weg kwam destijds al
vóór de molen. De Lemelerweg, die tot en met de Nieuwe Brug ook nog tot Besthmen
gerekend wordt, kende in de jaren ’30 de volgende bewoners: Makkinga
(kuikenbroederij), de ‘kantonnier’ (wegwerker) Bouman, schoolmeester VdWerf, Hellwich
in het Eekhoorntje en Aan het Rot op erve Willems, de oude boerderij die bij de bevrijding
vernield is en in 1951 weer opgebouwd. Aan de Steile Oever woonden nog de
dames Knappert in het Mierennest en Mw Wilmans van de SDAP. De vakantiehuisjes aan
de Regge stonden er toen ook al.
We zijn nu toe aan de oneven zijde van de Hammerweg en voor het gemak keren we eerst
naar de spoorlijn terug. Daar verrezen enkele grote gebouwen: de huidige garage Bouwman
werd voorafgegaan door verschillende andere (Leerenveld, Scholten, Stegeman)
maar voor de oorlog stond hier tot circa 1960 de suikerwarenfabriek van de Deventenaar
Peters en de Amsterdammer De Graaf; ernaast stond de rijwiel en autoreparatie van de
familie Spaaij, een naam die op de bevolkingslijst overigens niet voorkomt. Iets verder
naar achteren was een gebouwencomplex dat in de jaren dertig gebruikt werd als buitenslagerij
van de joodse familie De Haas, wier eigenlijk zaak in de stad was. Zij hebben als
één van de weinige joden in Ommen het transport naar de gaskamers weten te ontlopen:
vader stierf in de oorlog, moeder vlak erna en de kinderen doken succesvol onder. Toch is
de zaak niet voortgezet. Dit complex heeft ook een koffiehuis gehad (Guichelaar), later
kwam hier ook de wasserij van Wagenaar.
Het huis met het huidige nr 7 werd bewoond door de heer Sijtsma, eerste ambtenaar van
de gemeente. Later kwam hier de technisch ambtenaar Beunk.
Het dubbele huis 9-11 werd bewoond door
de vader van onze informant, Wagenaar, die
van daaruit zijn wasserij begon. De buurvrouw
was juffrouw Mulder. Het huis is in
1922 gezet door Van Eerten, de boekdrukker,
wiens zoon Dirk er in 1928 geboren is.
Ook houthandelaar Van Dijk moet er enige
tijd hebben gewoond.
Op nr 13 woonde in de jaren ’30 de weduwe
De Graaf, de moeder van de suikerwaren-directeur.
Later woonde Chris de Graaf
er, de vader van de huidige tandarts.
Vele bewoners heeft het wat naar achter
gelegen huis nr 15 gehad: dit was het pension
Boschlust van de H Zwart en T Wage-
13

Houtzagerij Van Dijk
naar, waar o.a. Ida Pierson (geb.
1864), vrijmetselaar, één van de gasten
was. In de schuur ernaast was een
klompenmakerij. De thans weer in
aanbouw zijnde plek van het lange tijd
verwaarloosde huis op nr 17 was destijds
van notarisklerk en bankkassier B
Lubbers, getrouwd met onderwijzeres
Meijer uit Meppel. Het heette ‘De
Kamp’. De man schijnt bij een bankoverval
om het leven te zijn gekomen.
In dit huis huurde ook juffrouw Van de
Koppel.
Het dubbele huis 19-21 was gebouwd
voor personeel van de zuivelfabriek.
Voor de oorlog woonden er de melkontvanger
Wijnhout en de machinist
Mulder. De huidige huizen aan het begin van de Bergweg (links) stonden er toen nog niet.
Wel liep er een paadje linksaf naar de boerderij van Schuttert-Jonkers. Daarna kwamen
twee huizen: Solvana, een houten huis?, bewoond door enige dames en pensiongasten, en
op nr 4 de gepensioneerde stationschef Van der Zee. Vervolgens de boerderij van Oebele
Guichelaar, wiens zoon Jacob melkboer werd. Van hieruit gingen ook de toegangwegen
naar de latere Kamp (nrs 40 en 44):
Tenslotte op de Ridderinkof (tegenwoordig Melenboer) het echtpaar JW Schuurman-
Tijssen, telegrafist.
Aan de rechterzijde van de Bergweg waren toen nog geen huizen.
Vervolgen we nu de Hammerweg dan staan we eerst oog in oog met het grote complex
van de zuivelfabriek en de directeurswoning ernaast (Kruissink, later Hulst, wiens zoon en
opvolger Daan al eerder voorkwam in dit verhaal). Het huis op nr 29 is gebouwd door
‘commies’ Veldman, wiens dochter, gehuwd met Stegeman, er nu nog woont... Het huidige
nr 31 was er destijds nog niet, maar nr 33 werd destijds gezet door de Friese advocaat
J.L. Frima, met vrouw, zuster en dochter. Ook de nrs 35 en 37 zijn van na de oorlog, waarna
we bij het fraaie huis op de hoek met de (destijds nog niet bestaande, pas rond 1960
aangelegde) Dennenlaan komen. Het is gezet door inspecteur Waterstaat Dikkerboom,
wiens dochter later met tandarts Bosma trouwde.
Vele huisnummers en nog grotere lappen grond kunnen we nu overslaan: fraaie maar naoorlogse
bouwwerken staan daar. Pas op nr 53, op de hoek met (alweer) de Bergweg, staat
nr 53 en die is van voor de oorlog. Op het hek stonden voor de spelende kinderen destijds
intrigerende tekens: hadden die met de theosofie of het sterkamp te maken? Waarschijnlijk
door van Pallandt is het huis destijds gezet voor zijn administrateur De Jong. Vóór de molen
en tegenover het tolhuis stonden tenslotte nog enige huisjes, wier eigenaar vooralsnog
onbekend zijn gebleven.
14

1 9 3 2 !!
15
In de Oprechte Ommer
Courant uit de zomer van
1932 stonden een paar
leuke artikeltjes, die je
eigenlijk zo met 2009
kunt vergelijken. De elektrische
fiets en de gsm
deden in 1932 ook al van
zich spreken.
Een van ‘s lands meest
bekende grutters opende
op 12 mei 1932 aan de
Middenstraat in Ommen

Hongertochten vanuit West-Nederland
door mevrouw A.M.H. van den Berg-Molthoff
Op verzoek van mevrouw D. Ekkelenkamp zal ik proberen verslag te doen
van de zogeheten “Hongertochten” die ik, op 16-jarige leeftijd met mijn vader, toen 52
jaar, in de winter van 1944/1945 maakte. We kwamen toen uiteindelijk aan in de omgeving
van Stegeren, Junne en Beerze, in de gemeente Ommen.
We gingen op maandagmorgen op weg met twee fietsen en een aanhangwagentje, die mijn
vader zelf gemaakt had. Via Baarn belandden we in Hierden op de Veluwe om onderweg
iets te eten. In Hierden sliepen
we geloof ik bij een boer.
Dagen lang hebben we bij verschillende
boerderijen aangeklopt
om rogge of iets
anders te krijgen. Vaak kregen
we een glas water, melk of een
boterham.
Uiteindelijk kwamen we na een
paar dagen fietsen terecht bij de
familie Hageman in Stegeren
Daar werden we gastvrij ontvangen
en mochten we binnenkomen
en mee eten. Voor ons
een weldaad, omdat we niets
meer gewend waren.
Van deze tocht herinner ik nu nog de laatste dag. Het was zaterdag en we sliepen toen na
zeven lange dagen in een school in Zwolle. Dat was een school van het Rode Kruis met
veel lotgenoten. Midden in de nacht kwam er iemand van het toilet terug en het fluisterde
door de zaal: “Het sneeuwt, het sneeuwt!” Dit werd van deze reis de meest barre dag. Wij
moesten nog 100 kilometer fietsen. Mijn vader was vast van plan voor de zondag thuis te
komen.
Hoe dan ook, we gingen allemaal moedig op weg. Mijn moeder had al eerder brood gestoomd
met spek erop en onderweg terug hadden we dat bewaard
voor lange moeilijke tochten.
De hele dag waaide een sneeuwjacht. Het enige dat me van
die dag is bijgebleven, dat ik geen rechterwang meer over
zou houden. Zo zeer deed het me en omdat het zo rauw was
geworden. We hadden de wind tegen en vorderden maar
langzaam. Uiteindelijk waren we via Soest in Hilversum beland.
Daar kreeg mijn vader een klapband. Hij kon toen niet
meer en ging op de stoep van een huis, tegenover de Vituskerk,
zitten. De mensen kwamen buiten en gaven hem een
glas water te drinken. Maar wat nu, de fiets met mij boven op
de kar die al zo’n 100 pond rogge droeg? Die rogge hadden
stukje bij beetje bij elkaar gesprokkeld. We hadden dit van
goedgeefse boeren gekregen, die soms ‘s morgens heel vroeg
al stonden te dorsen om ons allemaal een pond rogge mee te
kunnen geven. Dit was echt “Heb Uw naaste lief.” Ik zal dat
nooit vergeten.
‘s Avonds om tien uur kwamen we eindelijk veilig thuis in
Bussum aan. Moeder had voor ons stamppot gemaakt. Mijn
vader heeft die nacht in een stoel geslapen en ik hoefde de
volgende dag niet naar de kerk. Dat was toen heel wat, maar
omdat het bezetting was, mocht er meer.
16

Later ging mijn vader nog
een keer richting Ommen. Ik
ging niet mee, maar bij mijn
vader waren toen een buurman
en een jongere broer. Ze
hadden een grote handkar bij
zich uit het bedrijf van mijn
vader. Het was de bedoeling
dat ze aardappels gingen halen.
Volgens verwachtten ze
een week op reis te zijn. Het
was koud weer, maar ze hadden
goede moed.
Ze zijn teruggekomen met
een gevulde handkar met
aardappels. Ik kan het nu niet
meer navragen, want mijn
vader en mijn broer zijn beiden
overleden. Ik weet ook
niet meer waar ze de aardappels
vandaan hebben gehaald.
Het was zwaar trekken, soms liep er een voor met een touw om te trekken en twee
duwden de kar. Het grote, heikele punt was de IJsselbrug. Dat was een spannend moment
voor velen, want er was soms controle en soms in beslagname. Het was dus zeer riskant
om er goed door te komen.
Bij deze tocht met de kar was het de vraag of
ze er goed doorkwamen. Mijn broer had toen
een gevaarlijke leeftijd en om problemen te
voorkomen, had mijn vader voor de hele tocht
een groot dekzeil over de handwagen. Het was
niet alleen tegen bevriezing, maar ook bedoeld
om mijn broer er onder te verbergen. Ze zijn
zonder problemen thuis gekomen, waarna onze
buurman ook zijn deel van de aardappels
heeft gekregen. We hadden hiermee voldoende
eten voor de rest van de winter. Het was
wel spannend, maar gaf toch veel vreugde en
dankbaarheid dat het zo goed was afgelopen.
Omdat onze andere buurman slachter was bij
het stadhuis, hadden mijn vader en hij twee
varkens verstopt in een kot tussen de schuren
en de werkplaats. Het stiekem slachten was ook heel spannend, maar er was een vakman
bij. Ook hier ontbrak het ons aan niets. Mijn moeder die vroeger bij een boerenfamilie
gewerkt had, kon alles van de slacht verwerken, b.v. balkenbrei. Iedere morgen stond een
pan op het fornuis.
Wat dat betreft waren mijn ouders voor geen kleintje vervaard en hebben ze goed voor ons
kinderen gezorgd.
De familie uit Ommen zijn we
nooit vergeten en tot op de dag
van vandaag gaat er met Kerst
en Nieuwjaar een kaartje of een
briefje naar toe en dat zal zo
blijven tot ik er ook niet meer
ben.
Nog steeds hartelijk bedankt
voor zoveel gastvrijheid, belangeloos
helpen en er zijn voor de
medemens. Ik hoop er nog eens
te komen om ze nog een keer te
zien.
17
Huize Hageman, Nieboersteeg
1 in Stegeren

Bijzondere zaken en plekjes op
‘Hooge Graven’
Het ‘hutje in het bos’
Door Adriaan Grootenhuis
Het ruim 70 hectare grote golfterrein telt een aantal zaken en plekjes met een bijzondere
geschiedenis. De vijvers op het ‘oude’ gedeelte; wat hadden ze eigenlijk voor
functie? Die duikplank op de vijveroever bij de hut? Voor wie was dat? Een eikenbos
geplant in 1914, wat is daar nu nog van over? Waar nu hole 6 gelegen is, stond in
vroegere jaren een boerderij! En waarom heet de plek rond hole 13 ‘Sonneveld’?
Een serie over bijzondere plekjes. Deze maand gaat het over het hutje in het bos’.
De weg naar de hut
Het derde toegangshek aan de Hessenweg Oost leidt linia recta naar de prachtige vijver en
boshut in het hartje van het golfterrein ‘Hooge Graven’. Er wordt geen hole gekruist en
het is mogelijk zonder enige
overlast voor de golfers het
huisje te bereiken en te gebruiken.
De prachtige vijver gelegen tussen
de herenafslag van hole 18
en de bocht van hole 17 afslag is
vroeger evenals de vijver bij
hole 2 gegraven als lokvijver
voor de eendenjacht. Ooit was
het bruidsboeket van buurmeisje
Heleen (dochter van Hans Drijver)
opgeluisterd met een aantal
prachtige waterlelies uit deze
vijver. Bij de aanleg van de eerste
9 hebben we de vijver verlengd
en een groot aantal rododendrons verplant.
Deze staan nu links van de herentee van 18 en sluiten zo het intieme kampeerterreintje
naast de boshut prachtig af.
De duikplank.
Het boshuis is in de jaren 50 gebouwd voor bosgereedschap. Later werd het uitgebouwd
tot een jachthut. Hermannes Stegeman, de bekende fotograaf van o.a. het blad ‘De Nederlandse
Jager’ is de sportieveling, die de duikplank op het schiereilandje heeft aangelegd.
Wonende in Amsterdam, trok zijn
geboorteplaats Ommen nog zo
intens dat hij de zomerweekenden
doorbracht in deze prachtige omgeving,
tevens een prachtige omgeving
voor zijn natuuropnames.
De avonden bracht hij overigens
niet alleen door. Nog twee andere
prominenten uit deze omgeving
met Hermannes allen van het
bouwjaar 1931, hadden hier hun
stekkie voor de nodige sterke verhalen.
Mij werd verteld dat in de
vijver karpers gevangen werden
van een omvang die zijn weerga
18

tot ver in de omtrek jaloerse vissers
deed watertanden. Naar mate de avond
en nacht vorderde, groeiden de graskarpers
in omvang en gewicht.
Vele bezoekers.
Gravend in het verleden komen vele
herinneringen, vooral van de betrokkenen
die ik er naar vraag, naar boven.
Dat deze bezoekers van dit unieke
plekje veel te vertellen hebben is weer
een heel ander verhaal. Dat komt vast
nog wel eens ter sprake. Ik weet bijna
zeker dat Elze V. hier zeer benieuwd
naar is. Zij heeft ongetwijfeld meer recente herinneringen aan logeerpartijen in het hutje
op de golfbaan, dan de maten met jaargang 1931.
En de eigenaar van al dit moois?, die kon nooit nie de slaap hier vatten. Uilen, kikkers en
wat al niet stoorden zijn fijngevoelig gestel. Hij vertoeft hier dan ook zelden. Wat dat betreft
is Ben N. de kampioen.
19
Het afdekken van de lading
op een aanhangwagen is
dus niet alleen van deze
tijd!

In 1932 werd het electrisch
koken geïntroduceerd.
Mien Opa
door Jansje Newble-deGraaf
(Schotland)
Vrogger vreug´n ze mi'j nog wel is: "En woar bin ie der eene van?" Dan zee'k altied: "Van
Antien van Gait van der Pieter." Dan wussen ze't allemoale wel.
Mien Opa kenn'n iederiene. Ie was mien held. Ik hadde wel's boekpiene toen ik 'n joar of
twee ware, en dan zee'e: "Kom moar met mi'j met." dan pakk'n e mien kleine haantien in
zien groot'n hand en dan leup'n wi'j saam'n
weg. De boekpiene was dan zo vort.
Ik moche Zundags ok vaake bi'j um zitt'n in
de karke, en dan zung e zo mooi, en kreeg ik'n
groot pepermuntie, woar ik wel'n poos zute
met was.
Elke Dinsdag was 'e op de markt met zien
biggen. In de schoelpauze gung ik der noar
toe, en dan kreeg ik 'n kwartie, veur snoepies.
Hi'j warken ok nooit op Zundag, wel de biesten
voer'n natuurlijk, maar varder niks.
's Oams zat 'e in zien groot'n stoel, en dan
lez'n 'e veur, as opoe an het sokken verstellen
was, en noa elke moaltied lez'n 'e ok uut de
Biebel.
Hi'j hef t'r wel verdriet van 'ehad toen de Nieuwe
Psalmberijming d'er kwaam, want toen
kon 'e niet meer uut zien heufd zingen. Hi'j
hef Psalm 25 nog in mien Poesie album
'eschrev'n.
Opa is t'er now al 40 joar niet meer, maar ik
zal'em nooit verget'n.
20