Ezechiël: een bewogen grensganger - Protestantse Gemeente ...

Ezechiël
Kebar
Ezechiël: een bewogen grensganger
Ezechiël werd geboren in 623 voor Christus. Zijn naam betekent: ‘moge God je sterkte verlenen’ of ‘God
is sterk’, ‘God maakt (make) sterk’. Ezechiël, de zoon van Buzi, stamde uit een priesterfamilie en diende
misschien – evenals generaties voor hem – met minutieuze plichtsvervulling in de tempel te Jeruzalem. Hij
was getrouwd. Of hij kinderen had, is
niet bekend. In 597 voor Christus werd
Ezechiël samen met andere vooraanstaande
burgers gedeporteerd. 1 Ezechiel
kwam terecht in het dorpje Tel Aviv
(= Lenteheuvel) dat gelegen was aan
het kanaal Nachar Kebar (in het zuiden
van het huidige Irak, even ten noorden
van de grote wereldstad Babel), een
kanaal dat diende voor de irrigatie in
die omgeving.
Vijf jaar sloot Ezechiël zich in
zijn eentje in zijn huis op en richtte tot
niemand een woord. Als grensganger 2
tussen een oude en een nieuwe wereld
voelde hij zich wellicht een verscheurd
man in een verscheurde wereld. Door
te moeten leven in ballingschap was hij zowel psychisch als fysiek ontheemd. De wereld van de ballingschap
was hem volkomen vreemd en kwam hem daarom als zinloos voor. Als je uit je omgeving wordt
weggerukt, zodat alle vertrouwde steunpunten wegvallen, je wereld in scherven valt, je het vermoeden
hebt dat je nooit meer terug zult komen op de plekken waar herinneringen aan verbonden zijn die wezenlijk
zijn voor je identiteit en voorgoed in een vreemde omgeving vastzit, dan voel je je bedreigd in je bestaan.
Als daar bovendien nog menselijke wreedheid bij komt kijken, word je geconfronteerd met het probleem
van het kwaad in een wereld die geschapen heet te zijn door een rechtvaardige en goedgunstige
God.
1 Het was de bedoeling van Nebukadnezar om de bevolking af te romen en alleen de allerarmsten achter te laten (2 Koningen
24:14). Op grond hiervan kunnen we aannemen dat Ezechiël behoorde tot de Jeruzalemse aristocratie. Misschien is hij lid geweest
van het invloedrijke priestergeslacht, dat zijn afstamming herleidde tot Zadok, de door Salomo geïnstalleerde hogepriester [Anderson
z.j. 6].
2 Soetendorp 1964, 81.
1

Ezechiël heeft mogelijk de stad Babylon bezocht. De toegang
tot het stadscentrum werd bewaakt door de grootse Ishtarpoort,
genoemd naar Ishtar, de moedergodin en vrouw van de
staatsgod Mardoek. Door deze poort betrad men een processieweg
die leidde naar de zikkurat (tempeltoren), die als een
hoge berg boven de stad uitrees. Deze immense, ceremoniële
poort is bedekt met draken en stieren en werd door Nebukadnessar
aan de godin Ishtar gewijd. De poort was de belangrijkste
toegang tot de straten en tempels in Babylon.
De Ishtar-Poort was de achtste poort in Babylon, gebouwd
tijdens de heerschappij van Koning Nebukadnessar II (604- 562
v.Chr.). De fundering werd tussen 1899 en 1914 ontdekt. De
poort werd vroeger beschouwd als een wereldwonder, maar
werd van de lijst gehaald en de Pharos van Alexandrië werd het
nieuwe zevende wereldwonder. De poort was gewijd de godin
Ishtar, een van de Assyrische godinnen uit het antieke gebied
Mesopotamië. De poort is versierd met blauwe tegels met
daarop onder andere draken, leeuwen en stieren. De deuren
waren vermoedelijk gemaakt van cederhout. De complete
Ishtar-Poort werd tot een hoogte van meer dan 14 meter gereconstrueerd
en bevindt zich nu in het Pergamon Museum in
Berlijn.
Babylon was een middelpunt van handel. De stad had een muur
van 17,5 km lang en 24 m breed. Een strijdwagen kon op de
muur keren. De binnenstad had acht poorten.
Ezechiël worstelde in stilte en in eenzaamheid
met de grote vragen die hem sinds de
deportatie bezig hielden. Tot er iets gebeurde
dat zijn leven nog meer op zijn kop zette dan de
deportatie. In 593 kreeg hij als dertigjarige 3 een
verpletterend visioen, dat eeuwen later voor
joodse mystici van groot belang zou worden. 4
Door zijn bijzondere ervaring wist Ezechiël zich
geroepen tot profeet. Meer dan twintig jaar
sprak hij onvermoeibaar en met ijzeren plichtsbetrachting
steeds opnieuw zijn medeballingen
toe. Hij bleef proberen hen ervan te overtuigen
dat de God tegen wie zij en hun voorouders
gezondigd hadden, hen rechtvaardigheid bijbracht,
hen van hun onreinheid zuiverde en hun
de goddelijke heerschappij over de wereld
toonde. 5 Zelfs toen zijn vrouw stierf, bleef hij
doorgaan. Ezechiël had het daarbij niet gemakkelijk.
Nu eens brak hij onder de spanningen
van zijn ambt, dan weer werd hij stom en stijf,
was beangst of kreunde hij (3:14v; 12:17v;
21:11; 4:4v). Pas na een harde strijd tegen de
fanatieke weerstand (2:3, 6; 3:7), de apathie
(33:31-33) en de vertwijfeling (20:32) van zijn
landgenoten die niet meer geloofden in een
nieuw begin, werd hij door hen als een profetische
autoriteit aanvaard (8:1; 14:1; 20:1).
Als priester moet Ezechiël gehecht zijn
geweest aan de tempel en de liturgie, de fundamenten
van Israëls bestaan, van de bestaande
traditionele orde. Als profeet moest hij constateren
dat dit alles door de schuld van het volk
waardeloos was geworden. In de ballingschap
werd hem duidelijk dat God ook zonder tempel
de weg naar zijn volk weet te vinden. De priester
zag met pijn in het hart het bankroet van
alles wat hem dierbaar was. De profeet waakte
tegen de wanhoop (13) en opende nieuwe perspectieven.
Hij sprak over opstanding uit het
graf van de ballingschap, een nieuwe vredevorst,
een nieuw verbond (37), een nieuw, herenigd
volk met een nieuwe geest (34), een nieuwe
tempel met een paradijselijke bron (40-43), een
nieuw land (40-48). In dit alles zou Juda een
wereldwijde zending vervullen: het zou Gods
instrument zijn voor de redding van de volken. 6
Ezechiël bewaarde de ballingen voor syncretis-
3 Het dertigste levensjaar was het jaar waarop Ezechiël volgens voorschrift in Jeruzalem priester zou zijn geworden. Juist in dat
jaar werd hij tot profeet geroepen. De rabbijnse traditie interpreteerde de dertig jaar ook wel als de jaren die waren verstreken na
de vondst van het wetboek ten tijde van koning Josia, de omkeer die die vondst teweegbracht en de teloorgang van die omkeer.
Ze zag het optreden van Ezechiël in dat licht. Dertig werd later de leeftijd van de mystieke inwijding in het visioen van Ezechiël.
4 De kabbalistiek, de geheime leer van de joodse mystiek, vond in het roepingsvisioen uit Ezechiël 1 een aanknopingspunt. In de joodse
traditie mochten, aldus kerkvader Hieronymus (circa 347-420), jongens onder de dertig jaar dit hoofdstuk niet lezen, omdat hun jeugdige
onervarenheid de diepte van het hier geopenbaarde godsmysterie niet aan zou kunnen [ Van Goudoever 1964, 88; Bouhuijs &
Deurloo, 1979, 65]. Ook mochten ze het begin van Genesis, het Hooglied en het slot van Ezechiël niet lezen.
5 Darr 1995, 241.
6 Tromp 1971, 1698.
2

De ‘hangende tuinen’ in Babylon (= Poort van God) bestonden uit
een serie terrassen, omringd door muren met torens. Op die
muren waren bomen, struiken en bloemen geplant. De tuinen
'hingen' als het ware boven de oevers van de rivier de Eufraat.
Bijzonder was de irrigatiemethode: onderaardse kanalen zorgden
voor de aanvoer van water. Volgens de legende liet Nebukadnezar
de tuinen aanleggen om zijn depressieve kersverse echtgenote,
Amytes, op te vrolijken. Amytes kwam uit een bergachtige
streek en was gewend veel groen om zich heen te hebben. De
tuinen moesten haar helpen wennen aan het leven in het grote
Babylon.
me en assimilatie, leerde een individuele verantwoordelijkheid
en bereidde de herbouw
van de joodse staat na de ballingschap voor.
Hoewel hij geen spoedige bevrijding verwachtte,
zag hij toch in de verre toekomst een
nationaal herstel (33–37) en maakte hij het
bestek van een nieuwe tempel met gedetailleerde
bijzonderheden (40–43). Het benadrukken
van de geboden en van Gods trouw
door Ezechiël, maakte dat de ballingen zich
min of meer gingen vastklampen aan de wetsgehoorzaamheid
en de belofte van Gods
trouw. Uit deze houding groeide een nieuwe
geloofsbeleving rond en in de synagoge waar
de Thora werd gelezen en geleerd.
De tijd waarin Ezechiël leefde
Ezechiël leefde in een roerige tijd. De Scythen
(een Indo-Europees nomadisch volk van
Iraanse afkomst dat leefde op de steppen van
Centraal-Azië) en Cimmeriërs (een vroeg-
Europees ruitervolk) plunderden het gebied
ten noordwesten van de Eufraat. De Meden
(een Iraans volk) verwoestten in 614 Assur
(gelegen aan de Tigris in het huidige Irak). Nabopolassar, de koning van Babylonië, sloot zich bij de Meden
aan en bracht samen met hen in 612 'de woning van de leeuwen', Ninevé, de hoofdstad van Assyrië
(eveneens aan de Tigris gelegen), ten val. Het eens zo machtige Perzische (Assyrische) Rijk was nu gereduceerd
tot een aantal troepen, generaals en edelen die zich om Harran (een stad in het zuidoosten van Turkije
bij de grens met Syrië), rond de laatste Assyrische koning, Assur-uballit II, schaarden.
Josia, de koning van de Assyrische vazalstaat Juda, zag zijn kans schoon. Hij herstelde het Judese
gezag over een groot deel van het gebied waarover David eens regeerde. Hij streefde naar een nationaal en
religieus reveil om langs die weg de onafhankelijkheid van zijn land te bewaren. Josia had de kant van de
opstand tegen Assyrië gekozen en was dus bereid Nabopolassar te steunen. Maar Necho II, de Egyptische
farao, vreesde een nieuwe sterke macht in de streken van de Eufraat en de Tigris en koos ervoor om het
zwakke Assyrische rijk te steunen. Toen dit in 610 onder de voet dreigde te worden gelopen, schoot hij te
hulp. Josia wilde voorkomen dat Necho Juda zou beschouwen als een hem toebehorende doorgangsweg
naar het noorden. Hij probeerde Necho en het optrekkende Egyptische leger bij Megiddo tegen te houden.
Josia kwam daarbij om het leven (608). De Egyptenaren
staken nu de Eufraat over en belegerden samen met Assuruballit
II Harran. De Babyloniërs wisten zonder al te veel tegenstand
te ontmoeten Harran in te nemen. Assur-uballit moest
vluchten. Necho trok zich terug. Wel liet hij een leger achter
om Syrië verder te controleren.
Op zijn terugtocht naar Egypte zette Necho Joachaz,
die zijn vader Josia was opgevolgd als koning van Juda, af en
verving hem al na drie maanden door diens broer Eljakim die
toen van Necho de naam Jojakim ontving (2 Koningen 23:34).
Daarmee werd Juda een vazalstaat van Egypte. Ondertussen
probeerden de Babyloniërs de Egyptenaren te verdrijven uit
hun posities ten westen van de Eufraat. Hun koning, Nabopolassar,
liet in 605 het commando over aan zijn zoon Nebukadnezar
II. Die wist de Egyptenaren kort daarna beslissend te
verslaan in de Slag bij Karkemish. Met de invloed van Egypte in
Syrië en Palestina was het nu afgelopen. Juda werd vazalstaat
van Babel. Met de strijd om de macht tussen Egypte en Baby-
Nebukadnessar
3

lonië was het nog niet gedaan. Een gevecht tussen de Egyptische en Babylonische strijdkrachten (601)
eindigde onbeslist. Toen de Babyloniërs zich terugtrokken, kwam koning Jojakim van Juda – in vertrouwen
op en niet zonder ruggespraak met Egypte - in opstand tegen Nebukadnezar, zijn Babylonische opperheer
(2 Koningen 24:1). Hij betaalde niet langer het tribuut aan Babel en rekende daarbij op hulp van
de zijde van Egypte. Dit noodzaakte Nebukadnezar tot een ingrijpen. De steun van Egypte kwam te laat.
In 598 veroverde Nebukadnezar Jeruzalem en plunderde de tempel en het paleis. Jojachin, de opvolger
van Jojakim, waagde het niet om ernstige tegenstand te bieden en gaf zich al gauw met de koninginmoeder
en zijn voornaamste staatsdienaren aan Nebukadnezar over. Nebukadnezar zette Mattanja, een
veel jongere broer van Jojakim op de troon (597) die daarbij de naam Zedekia ontving (2 Koningen 24:17).
Ook roofde hij de belangrijkste schatten van de tempel en van het paleis. Jojachin en andere leden van de
koninklijke familie, en politieke, militaire en religieuze leiders, inclusief Ezechiël, deporteerde hij naar Babylonië.
Daar leefden de ballingen niet alleen in een vreemde omgeving, terwijl ze hun familie, vrienden en
bezittingen achter hadden moeten laten, maar ook in onzekerheid over hun eigen toekomst en over het lot
van hun land van herkomst. Angstig en hunkerend naar goddelijke leiding zochten ze naar een geruststellend
woord.
In het thuisland zwoer Zedikia onder aanroeping van de naam van de Eeuwige trouw aan Nebukadnezar
(17:13, 16). Vermoedelijk daartoe aangezet door de nieuwe, onbekwame en eerzuchtige invloedrijken
die de plaats van de gedeporteerde machthebbers hadden ingenomen, maakte hij zich schuldig aan
eedbreuk. Dit werd hem door Ezechiël zeer aangerekend (17:19-21). Ook zocht hij steun bij Egypte
(17:15). De kleinzoon van farao Necho, Hofra, scheen zich ten doel gesteld te hebben het voorbeeld van
zijn grootvader te volgen en een poging te willen doen om het Syrische kustland in zijn macht te krijgen.
Maar hij was tegen de macht van het Babylonische rijk niet opgewassen. Van de hulp die Zedekia verwachtte,
kwam dan ook niets terecht. Nebukadnezar greep nu onmiddellijk in. Hij belegerde Jeruzalem en
nam na zware gevechten anderhalf jaar later de stad in en deed die en de tempel in vlammen opgaan. Zedekia
probeerde met de hem ter beschikking staande troepen te ontkomen, maar werd achterhaald, naar
het hoofdkwartier van Nebukadnezar in Ribla gebracht en voor zijn trouweloosheid gestraft: zijn zonen
werden voor zijn ogen gedood; daarna werden hem de ogen uitgestoken en werd hij, met twee koperen
ketenen geboeid, als gevangene naar Babel gebracht (2 Koningen 25:4-7). Daar stierf hij. Er volgde nu een
tweede deportatie. Het kleine groepje mensen dat in Juda achterbleef, werd onder de hoede gesteld van
Gedalja. Deze werd al gauw op lafhartige wijze vermoord. Veel achtergeblevenen namen uit vrees voor
wraak de wijk naar Egypte (2 Koningen 25:22-26). De wraak liet inderdaad niet lang op zich wachten.
Toen er allerlei woelingen ontstonden, die wellicht waren uitgelokt door de moord op Gedalja,
greep Nebukadnezar (in 582 v. Chr.) opnieuw in, dreef een aantal Judeeërs door middel van razzia’s bijeen
en zette hen op transport naar
Babylon. De allerarmsten liet hij
achter om de oogst te verzorgen
(Jeremia 29:2; 2 Koningen 25:12).
‘Door het land op deze wijze lam
te leggen, verwijderde Nebukadnezar
met succes elke dreiging van
een nationaal réveil.’ 7 Het land liet
hij in zo’n rampzalige toestand
achter, dat het zelfs onder gunstige
omstandigheden nog jaren
gekost zou hebben, voordat er
van herstel sprake zou kunnen
zijn. Nebukadnezar deelde het
vroegere Juda in stukken. Een
deel voegde hij bij de Babylonische
provincie Samaria. De Edomieten
(de latere Idumeeërs), die
Hangende tuinen in Babylon
uit hun vaderland ten zuidoosten van de Dode Zee waren verdreven naar de streek rondom Hebron, slokten
de rest op. Opnieuw vertrokken een aantal Judeeërs naar Egypte om daar een nieuw leven te beginnen.
Slechts een handje vol mensen bleef wonen in de onmiddellijke nabijheid van de ruïnes van Jeruzalem.
7 Anderson z.j. 23.
4

Profeet
Een profeet was over het algemeen niet erg
populair bij tijdgenoten. Hij vond geen
reeksen aanhangers die zijn werk ondersteunden.
Wel werd hij meermalen geciteerd.
Ook werden zijn heftige polemieken
met de gevestigde orde van zijn tijd en met
de autoriteiten die de voornaamste plaats in
de maatschappij innamen, druk besproken.
Hij werd zo ‘het lied van de straat’ 8 Een
profeet was dikwijls een eenling die tegenover
de staat, de grote politiek stond. Hij
was voorzegger en tegenspeler. Hij had
geen wijding, geen aanstelling door wie of
wat ook. En toch verhinderde dat hem niet
om met de grootste stelligheid het woord te
voeren. Als hij dat deed, sprak hij concreet
en actueel, met het oog op de omstandigheden
en gebeurtenissen van zijn tijd. Waar
hij het over had, was voor iedereen duidelijk.
Hij wees haarscherp de ontsporingen
aan in het godsdienstige, politieke en sociale
leven. Als hij het over de toekomst had,
had hij het over de naaste toekomst. Een
profeet zag scherp, maar was geen helderziende
scherp. Hij was een waarheidszegger,
geen waarzegger. Hij zei niet wat er
gebeuren zou, maar kon gebeuren. Hij
Buonarroti Michelangelo (1475-1564), Ezechiël, 1510, fresco,
Vaticaanstad: Sixtijnse kapel.
sprak niet over een onafwendbaar lot, maar riep mensen op om het schijnbaar onafwendbare te keren.
De profeten van Israël waren pleitbezorgers van de armen: ze hielden niet op ‘het uit te schreeuwen’
dat een maatschappij die het recht van de sociaal
zwakkeren met de voeten treedt, niet kan blijven bestaan.
Zij die leiding gaven dienden zich in te zetten
voor de handhaving van de uiterste rechtvaardigheid.
Profeten zeiden dat wat hun tijdgenoten niet zagen. In
tijden van voorspoed hadden zij het over ondergang,
maar in tijden van absolute en uitzichtloze ondergang
spraken ze over ‘verlaten steden die weer herbouwd
zullen worden en waarin mensen weer zullen wonen’,
over ‘de terugkeer van de verbannen kinderen naar hun
gebied’ of over ‘het water dat stroomt door de woestijn.’
Hun protest tegen het onrecht in de wereld en
hun bezwering dat dit de wereld ten gronde richt, lag
op één lijn met hun verkondiging dat rechtvaardigheid
en liefde zullen zegevieren. 9
Opzet van het boek Ezechiël
Ezechiël heeft mogelijk een soort dagboek bijgehouden.
Veel stukken zijn in de eerste persoon gesteld.
Door hun tijdsaanduidingen passen ze bij elkaar. In het
vijfde jaar werd Ezechiël geroepen. In het zesde jaar
verliet de Eeuwige Jeruzalem (8), in het zevende jaar
8 Soetendorp 1971, 1700.
9 Soetendorp 1971, 1700.
Peter Paul Rubens (1577-1640), Ezechiël, naar Michelangelo
(1475-1564).
5

hield Ezechiël een fel requisitoir waarmee hij volgens sommigen de bouw van een heiligdom in ballingschap
torpedeerde (20). In het vijfentwintigste jaar van zijn ballingschap, in het veertiende jaar na de val
van Jeruzalem, kreeg hij een visioen van een nieuwe tempel (40). Veertien fragmenten in het boek zijn van
een datum voorzien (1:1, 2; 3:16; 8:1; 20:1; 24:1; 26:1; 29:17; 30:20; 31:1; 32:1; 32:17; 33:21 en 40:1). Deze
data, die van 594 (of 593) tot april 571 (of 570) v. Chr. gaan, staan grotendeels in chronologische volgorde
en dragen ertoe bij dat het boek goed gestructureerd lijkt te zijn.
Zevenmaal komt de formulering voor: ‘Ik werd door de
hand van de Eeuwige gegrepen’ (1:2, …, 37:1, 40:1), telkens als
inleiding op een visioen. Drieënnegentig keer komt de formule:
‘En je zult weten dat ik de Eeuwige ben’ voor. De visioenen zijn
steeds volgens hetzelfde schema opgebouwd: (1) inleidingsformule,
(2) opwekking om te luisteren, (3) zending of vermaning, (4)
opdracht om te spreken, (5) ongeacht het gevolg.
Het lijkt aannemelijk dat de kern van het boek - twee verzamelingen
van redevoeringen tegen Israël, Juda en Jeruzalem, en tegen
de niet-Israëlitische volken – teruggaat op eigenhandige aantekeningen
van Ezechiël en dat de hoofdstukken 40-48 teruggaan op
een later geschrift van hem. Daarnaast zullen er kleinere verzamelingen
van redevoeringen hebben bestaan, gedeeltelijk opgetekend
door Ezechiël, gedeeltelijk door zijn leerlingen. Latere redacteuren
hebben het geheel wellicht bijeengebracht en uitgebouwd zijn tot
het bestaande boek. Het redactiewerk is enige jaren nadat de Babylonische
ballingschap beëindigd was (538 v.Chr.) afgerond. De
Septuaginta-tekst (vertaling van de Hebreeuwse tekst in het
Grieks, gemaakt tussen circa 250 v.Chr. en 100 v.Chr.) verschilt in
Mozaïek van de profeet Ezechiël
veel opzichten van die van de Masoretische tekst (de door joodse
Bijbelgeleerden vastgestelde geautoriseerde tekst). In sommige gevallen is niet uit te maken of de tekst
oorspronkelijk van Ezechiël is of van later hand.
De uiteindelijke vorm van het boek Ezechiël komt overeen met die van andere profetische verzamelde
werken. Het bestaat uit drie delen:
1. Roepingsvisioenen van Ezechiël (1-3)
2. Bedreiging
a. over Israël, Juda en Jeruzalem (4-24)
- belegering en val van Jeruzalem worden in symbolische handelingen uitgebeeld (4-5)
- aanklacht tegen de afgodendienst: Israëls einde nadert (6-7)
- visioen over Jeruzalems zonde en straf daarvoor (8-11)
- beelden van deportatie en angst (12)
- Ezechiël klaagt de valse profeten aan (13:1-14:11)
- het oordeel is onafwendbaar (14:12-23)
- twee symbolen voor Jeruzalem: brandhout en hoer (15-16)
- symbolische voorstelling van het lot van Jojakin en Zedekia (17)
- over persoonlijke aansprakelijkheid (18)
- klaaglied over de ondergang van het koningshuis (19)
- terugblik op de geschiedenis: de ontrouw van het volk (20:1-32)
- belofte van een nieuwe uittocht (30:33-44)
- andere symbolische uitbeeldingen van Jeruzalems zonde en straf (21-22)
- Samaria en Jeruzalem: twee hoeren (23)
- twee symbolische uitbeeldingen: een roestige pot, het optreden van de profeet zelf (24)
b. over de niet-Israëlitische volken (25-32)
- tegen de buurvolken Ammon, Moab, Edom en de Filistijnen (25)
- tegen Tyrus en Sidon (26:1-28:33)
- belofte voor de veiligheid van Israël (28:24-26)
6

- dreigende woorden tegen Egypte en de farao (29-32)
3. Belofte
a. voor het eigen volk (34-39)
- aanklacht tegen de leiders; God neemt zelf de leiding over (34)
- dreigende woorden tegen Edom (35)
- belofte van herstel: voor Israël begint een nieuw leven (36)
- visioen van Ezechiël: Israël staat op uit de dood (37:1-14)
- belofte van hereniging van Juda en Israël (37:15-28)
- profetie tegen Gog: hij bedreigt Israël maar wordt verslagen (38-39)
b. de nieuwe tempel, het nieuwe land, de nieuwe stad (40-48)
- de nieuwe tempel; de Eeuwige gaat er weer wonen (40-43)
- de vernieuwde eredienst (44-46)
- het land opnieuw bewoond en het openbare leven hersteld (47:13-48:35).
Hoofdstuk 33 vormt een overgangshoofdstuk. Het spreekt over de val van Jeruzalem en een nieuw begin.
In 24:26 wordt een belofte gedaan die onmiddellijk aansluit
bij 33:21. De tussenliggende hoofdstukken zijn wellicht
later toegevoegd.
Ezechiël houdt de boekrol vast, Oxford: Bodleian.
10 Het visioen van 40-48 vormt de tegenhanger
van het visioen van 8-11 (een visionaire tocht langs
de tempelgebouwen van Jeruzalem waar verscheidene gruwelijke
handelingen worden verricht). In 11:23 beschreef
Ezechiël het vertrek van de bevrijdende kracht van God in
oostelijke richting: de stad werd aan haar lot overgelaten
(11:22-25). In 40-48 beschreef hij dat ze van dezelfde richting
terugkeerde naar de tempel.
Ezechiël sprak in 4-24 niet alleen de ballingen aan,
maar ook de in Juda en Jeruzalem achtergeblevenen. Sommigen
veronderstellen dat hij een tijdlang in Babel en een
tijdlang in Jeruzalem is geweest. Hiertegen zijn twee bezwaren:
waarom zwijgt te tekst er over? En: zouden de Babyloniërs
ooit aan een balling toestemming hebben gegeven om
terug te keren? 11 Ik ga er van uit dat Ezechiël alleen onder
de medeballingen heeft gewerkt en dat hij zich over hun
hoofden heen richtte tot zijn volksgenoten in het thuisland.
De klaagliederen (19:1-14; 27:1-28:19) worden als
poëtische hoogtepunten van het boek beschouwd. De stijl van het visioen van de nieuwe tempel (40-48) is
zakelijk en technisch.
Het boek bevat uiteenlopende teksten. ‘Men vindt er realistische ondergangsbeschrijvingen, satirische
klaagliederen, lyrische schoonheidsuitbeeldingen, passages met een bizarre beeldspraak die hier en daar
plotseling overgaat naar de werkelijkheid, een mengeling soms van oeroude mythologische verhaalfragmenten
en keiharde in de religieus-politieke situatie van Ezechiëls dagen passende uitspraken.’ 12 De
teksten bevatten duidelijk elementen uit de priesterlijke traditie, die vooral de nadruk legde op Gods verhevenheid
en heiligheid.
Inhoud van het boek
Ezechiël uitte in 4-24 beschuldigingen en bedreigingen tegen de burgers van Jeruzalem (5:5-17; 16; 22), de
bewoners van Israëls bergen (6:1-14) en ‘de vier hoeken van het land’, dat is Juda’s gehele bevolking (7:1-
27), tegen mannelijke en vrouwelijke profeten (13), tegen de ballingen die betrokken waren bij schijnbaar
ongeoorloofde vormen van aanbidding (14), tegen koning Zedekia (17) en tegen Israëls vorsten (19).
10 Tromp 1971, 1698.
11 Maarsingh 1985, 14.
12 Streefkerk 1971, 1758.
Marc Chagalll, Visioen van Ezechiël
(1:4-14), circa 1956.
7

Voortdurend hamerde hij er op dat de ballingen hun hoop op bevrijding en nationale redding niet kunnen
baseren op Israëls relatie met God in het verleden of met Jeruzalems bevoorrechte positie. Over de situatie
in de tempel te Jeruzalem was Ezechiël verbijsterd. In een van zijn visioenen (8-11) kreeg hij een rondleiding
door de tempel. Tot zijn afgrijzen zag hij dat de mensen van Juda, hoewel ze op het punt stonden,
uitgeroeid te worden, afgoden aanbaden. De tempel zelf was ontwijd: de muren van de vertrekken waren
beschilderd met kronkelende slangen en afstotende dieren; priesters deden verschrikkelijke dingen; vrouwen
beweenden de stervende god Tammoez (8:14) 13 en mannen aanbaden de zon met hun gezicht naar
het Oosten en hun rug naar het heiligdom gekeerd. Tenslotte zag de profeet dat de vreemde wagen die hij
in zijn eerste visioen gezien had, de kabood 14 (het imponerende, de bevrijdende kracht, de stralende verschijning)
van de Eeuwige meevoerde.
Ezechiël keerde zich ook tegen de niet-Israëlitische
volken. Sommige van deze volken verweet hij een ‘ha-haha-mentaliteit’:
ze namen een spottende toeschouwershouding
aan tegenover de ondergang van Juda en de verwoesting
van Jeruzalem. Ezechiël beschuldigde Ammon en
Moab van een leedvermaak zonder daden (25:3, 6, 8) en
Edom, Filistea en Tyrus van een leedvermaak gepaard met
vijandelijke acties of een profiteursmentaliteit (25:12, 15;
26:2). Andere volken, meestal verpersoonlijkt in de figuur
van de koning, verweet hij een ‘bla-bla-bla-mentaliteit’. Hij
klaagde de hoogmoed, opgeblazenheid en zelfhandhavingshouding
van Tyrus en Egypte aan (27-32). Tyrus verweet
hij onrecht op handelsgebied en Egypte het verleiden
van Juda om zijn vertrouwen te stellen in de politieke en
militaire macht van Egypte. 15 Het doel van de onheilsprofetieën
was gelegen in de erkenning van de kabood (bevrijdende
kracht) van Israëls God. De onheilspellende verschrikkingen
die Ezechiël de volken aankondigde (25-32), be-
Ezechiël, fresco in Novgorod Volotovo.
schreef hij in dezelfde woorden als die hij zijn eigen volk
aanzei (4-24).
Na de verwoesting van Jeruzalem en van de tempel
(33:21) in 586 v.Chr., toen een grote moedeloosheid en uitzichtloosheid het volk beheerste, veranderde
Ezechiëls boodschap van een vonnis in een aankondiging van bevrijding: De Eeuwige zal in de toekomst
Israëls ‘goede herder’ zijn (34:15; vergelijk Psalm 23, Psalm 100:3; Jesaja 40:11), het volk zal vrede en
voorspoed mogen ervaren in het eigen hernieuwde land (36:8-12), Hij zal nieuw leven scheppen waar het
menselijkerwijs niet meer verwacht mag worden (37:1-14). Een laatste kosmische strijd, die begonnen is
toen de strijdkrachten van de Eeuwige Israël aanvielen, zal de oppermacht en heiligheid van de Eeuwige
aantonen. Deze heeft betrekking op alle volken (38-39).
Het boek besluit met een groot visioen van de tempel die weer wordt opgebouwd, van de opnieuw
gevestigde godsdienst en van een vernieuwd, goed georganiseerd geboorteland.
Het spreken van Ezechiël werd begeleid door tekenen (handelingen die in zichzelf al een boodschap aan
de ballingen waren) om zijn woorden te bekrachtigen (4:1-5:4; 12:1-20; 24:15-40). Op een tichelsteen tekende
hij een diagram van Jeruzalem onder beleg, met schansen, legerkampen en stormrammen (4:1-3).
Honderdvijftig dagen lang lag hij op zijn linkerzijde en daarna veertig dagen op zijn rechterzijde om aan te
13 De Babyloniërs markeerden de terugloop van de uren daglicht en het begin van de hete zomer die vergezeld gaat van droogte
met een zesdaagse rouwperiode voor de god Tammoez, de god van de vegetatie en de oogst die opkwam en stierf zoals het graan
en het ontstaan en vergaan in de natuur representeerde. Tammoez werd de naam voor de vierde maand van het jaar. De joden
namen deze naam over van de Babyloniërs.
14 Het begrip kabood komt negen maal bij Ezechiël voor. Letterlijk betekent het: dat wat iemand zwaar of gewichtig maakt; het
imponerende van iemand. Kabood (Grieks: doxa = glans) maakt de betekenis van een persoon of een zaak aanschouwelijk. Vooral
het bezit aan goederen (Genesis 31:1; Psalm 49:17) of hoge positie (Genesis 45:13) maakte iemand in het oude Oosten tot een
persoon van aanzien. Dikwijls is er sprake van de kabood van de Eeuwige. De mens kan het bij de aanblik van die kabood niet
uithouden. Het openbaar worden van de kabood werd door sommige groepen in het Oude Testament pas in de heilstijd verwacht
(Jesaja 40:50). Het Nieuwe Testament volgt het oudtestamentisch spraakgebruik. Doxa is er Gods aanzien; zijn schitterende majesteit,
die soms wordt waargenomen (Lucas 2:9). Doxologie (lofprijzing): ‘eer aan God’ betekent de erkenning of lovende vaststelling
dat God de kabood bezit (1 Petrus 4:11); het is tegelijk een oproep om Hem als zodanig te erkennen.
15 Streefkerk 1971, 1758.
8

De profeet Ezechiël, circa 1120, Middenportaal
Cremona kathdraal, Duomo (Lombardië)
geven hoelang respectievelijk Israël en Juda gestraft zouden worden.
Terwijl hij op z’n zij lag, woog hij kleine rantsoenen voedsel
en water uit om de ontberingen voor het komende beleg aan te
duiden (4:9-11). Hij sneed zijn haar af met een zwaard en scheidde
het in drie gedeelten om het drievoudige lot uit te beelden dat de
inwoners van Jeruzalem zou treffen (5:1-12). Hij pakte zijn bagage
en klom bij nacht door een gat in de muur, als iemand die uit de
stad probeert weg te vluchten onder bescherming van de duisternis
(12:1-16). Hij at zijn brood al bevend en dronk zijn water al
sidderend, als symbool van de nerveuze angst die men tijdens het
beleg van Jeruzalem zou ondervinden (12:17-20). Toen zijn vrouw
stierf, moest hij zich onthouden van openlijk rouwbetoon (24:15-
18) om de ballingen duidelijk te maken dat de val van Jeruzalem
hen zou vervullen met een verdriet dat te diep was voor tranen.
Ezechiëls woorden en tekenen wekten wel nieuwsgierigheid op,
maar riepen geen berouw en omkeer op. De ballingen hadden
ogen om te kijken maar zagen niets en oren om te horen, maar
luisterden niet (12:2). Ze praatten allemaal over hem en zeiden
tegen elkaar: ‘Kom, we gaan luisteren naar wat de Eeuwige ons te
zeggen heeft’. Ze kwamen in grote groepen naar hem toe, hoorden
hem aan, maar handelden niet naar zijn woorden (33:30-33).
Roepingservaring van Ezechiël
Diverse profetenboeken beginnen met een bijzondere roepingsgeschiedenis
van de profeet. Zo’n roepingsgeschiedenis is doorgaans
vol veelzeggende beeldspraak, waarbij het beeld het gesproken woord onderstreept en omgekeerd. Een
roepingsvisioen diende de gedachte te versterken, dat de geroepene geen eigen belangen najoeg en dus
geen ‘broodprofeet’ was. Hij hoefde er niet van te leven. Het gehoor geven aan zijn roeping zou hem mogelijk
veel kosten, mogelijk zelfs zijn leven.
Ezechiël vertelde over wat hij schouwde en hoorde. Er stak een storm op uit het noorden. 16 Uit
een zwarte wolk, omgeven door een lichtgloed, schoten
felle bliksemschichten. 17 Te midden van deze
stormachtige duisternis waren vier sterke wezens. Ze
leken op de gevleugelde, sfinxachtige wezens die op
de toegangspoort van het paleis van Babylon waren
afgebeeld. Elk wezen had vier gezichten: dat van een
man, een leeuw, een stier, een adelaar. Elk had ook
vier vleugels. De vier wezens flitsten heen en weer als
bliksemstralen. Naast elk van de wezens stond een
enorm hoog lichtuitstralend wiel. De wielen hadden
brede velgen, die – gek genoeg – vol ogen zaten. Ze
beschikten dus over ontzaglijk veel gezichtspunten.
Als de wezens bewogen, bewogen de wielen naast
hen ook. Als de vier wezens klepperden met hun
vleugels, klonk dat als het gebulder van de zee, als het
dreunende stampen van een aanstormende infanterie.
Fries met een stier afkomstig van de Ishtarpoort in het
oude Babylon.
16 Evenals bij Elia (1 Koningen 19:11-13) werd Gods verschijning aangekondigd door een stormwind en door vuur. Evenals Elia
ervoer Ezechiël dat God niet in de elementen is, maar boven de elementen staat: de elementen vormen slechts zijn troon. Sommigen
veronderstellen dat wat Ezechiël zag aan storm, wolken en bliksemschichten samenhangt met het feit dat de erge stormen in
de richting van Babel uit het noorden plegen te komen. Anderen wijzen er op dat uit noordelijke streken vaak de vijanden kwamen
opzetten. Zelf de Egyptenaren konden Babel alleen bereiken via Noord-Syrië, omdat de woestijn ten westen van Babel voor
grote legers volstrekt onbegaanbaar was. Mogelijk duidt het Hebreeuwse woord tsafoon (vertaald met: noorden) op de hoogste
plaats in het hemelgewelf, de plek waar volgens de oosterlingen in de Oudheid de poolster zich bevindt, dus het noorden. Berend
Maarsingh (1916-1995) meende dat hier duidelijk gemaakt wordt dat de Eeuwige uit zijn eigenlijke woonplaats, de hemel, komt
[Maarsingh 1985, 22].
17 Vergelijk Psalm 29.
9

Boven de vier wezens was een soort koepel 18 met de verblindende glinstering van ijskristal. Toen Ezechiël
nog verder omhoog keek, zag hij boven de koepel (het uitspansel) een schitterende troon, gedragen door
de vier geheimzinnige wezens en voorzien van metalen wielen die alle richtingen uit konden. 19 Op de
troon zetelde een gedaante met het uiterlijk van een mens. En een machtige stem klonk.
Ik wil proberen het visioen te duiden. Ik besef dat dat niet eenvoudig is. 20 Een visioenbeschrijving bedoelt
geen exacte weergave te geven van wat een visionair zag en hoorde, maar wil veeleer een symbolische
uitdrukking zijn van zijn ideeën en ervaringen. Een voorbeeld. Een visionair vertelde dat kleren wit gewassen
werden in het bloed van een lam (Openbaring 7). Lees je dit als een weergave van een werkelijk gebeurd
feit, dan wordt het onbegrijpelijk. Bloed is immers niet een geschikt product om kleren wit te wassen.
Lees je het als symbooltaal, dan verwijst ‘bloed van het lam’ naar het verlossingswerk van Christus, en
‘wit’ naar ‘reinheid’, ‘bevrijd zijn van schuld’. Ook in het visioen van Ezechiël hebben te maken met symbooltaal.
Elk detail heeft een verwijst naar iets. 21 De vraag is alleen waarnaar.
De beelden van het visioen zijn zowel gevoed door Israëls priesterlijke overlevering, waarmee Ezechiël
vertrouwd was, als door de Babylonische symboliek, die tijdens de ballingschap op hem had ingewerkt.
Ezechiël zal vier levende wezens, vier gezichten, vier vleugels. Vier was in de Babylonische mythologie het
18 Exodus 24:10 spreekt over ‘een plaveisel van safier, helder stralend als de hemel zelf’, Daniël 12:3 over een ‘fonkelend hemelgewelf’,
Openbaring 4 over een ‘glazen zee’ en Openbaring 22:1 over een rivier die helder is als kristal en ontspringt aan de troon
van God en van het lam.
19 De Zwitser Erich von Däniken (º 1935) meende dat Ezechiël een soort vliegende schotel moet hebben gezien, afkomstig van
een andere planeet. Zie E. von Däniken, Waren de goden kosmonauten? Herinneringen aan de toekomst. Onopgeloste raadsels uit het verleden,
Deventer: Ankh-Hermes, 1995 (31e druk). Gevestigde wetenschappers beschouwen het werk van Von Däniken als
pseudowetenschap of zelfs morosofie (een evident absurde waanwetenschappelijke theorie) en zijn van mening dat zijn conclusies
niet worden ondersteund door zijn argumenten. Zijn theorieën vallen onder de paleocontacttheorie (theorieën die stellen dat er in
de prehistorie contacten waren tussen mensen en geavanceerde buitenaardse beschavingen).
20 Het ‘troonwagen-visioen’, ook wel ‘merkaba-visioen’ genoemd, werd vooral bestudeerd in die kringen, waar men zocht naar
exoterische wijsheid. We treffen merkaba-speculaties aan in de zogenaamde Henoch-boeken (het Ethiopische, het Slavische en
het Hebreeuwse boek Henoch, tweede eeuw v. Chr. tot tweede eeuw na Chr.), en in de Qunramrollen (Dode Zeerollen). Sommigen
zoeken de oorsprong van de joodse mystiek in deze speculaties. Het visioen maakt meerdere duidingen mogelijk.
21 Symbooltaal lijkt op poëzie. Ze wil iets oproepen. Symbool komt van sym-ballein: samenvoegen. Een symbool brengt diverse
dingen bij elkaar. Een symbool heeft veel betekenislagen en kan dan ook meerdere dingen oproepen. Sommige mensen zien een
kruis aan de muur van een kerk en voelen dankbaarheid voor het levensgeschenk van Jezus, een ander voelt schuldgevoel omdat
hij tekort schiet, of het geeft een besef van Gods vergeving, of een weerzin tegen je opvoeding, hoop op een nieuw begin, een
herinnering aan je overleden echtgenoot, enzovoort. Een symbool heeft een werkingskracht: het doet iets. Het kan tot je spreken.
Symbolen zijn sterk cultuurbepaald. Ze dragen iets van de verzamelde wijsheid van mensen in zich. Een regenboog is daar een
goed voorbeeld van. Veel mensen reageren op een regenboog met een gevoel van hoop. Ergens schijnt de zon, ook al regent het
nu. In de Bijbel is de regenboog een teken van Gods vriendschap met mensen. In het verhaal van Noach hing God zijn krijgsboog
tussen de wolken als een herinnering aan zijn verbond met mensen: nooit meer God in oorlog met mensen (Genesis 6). Een
regenboog kan - als je dat verhaal kent - ook een existentiële laag in jezelf aanspreken als je je afvraagt of het leven - en jouw leven
- wel zin heeft.
10

getal van de volheid. Vier was de hele kosmos, die vier hoeken van het firmament, de vier windstreken. 22
Elk van de vier wezens was mens, leeuw, stier en adelaar tegelijk. De leeuw: spreekwoordelijk het sterkste
dier, de adelaar: de meest imposante vogel, de stier: het meest waardevolle gedomesticeerde dier en de
mens: het schepsel dat heerst over alles. De wezens hadden vier gezichten, naar alle windrichtingen. Welke
kant ze dus ook uit wilden, het was altijd voor een van deze vier rechtdoor. Ze hoefden zich niet om te
draaien. Mogelijk waren de vier wezens personificaties van het goddelijk-kosmische, het eeuwige natuurgebeuren
dat het ritme van het heelal en van ieder
mensenleven bepaalt. Opvallend is dat in het visioen
de vier wezens allereerst mens waren en niet,
zoals in de gangbare Babylonische mythologie dier
waren.
Met de vier wezens correspondeerde op
aarde een wiel waarin nog een wiel zat. Een wiel is
vaak een symbool voor de kringloop; een wiel in
een wiel is dan de kringloop in het kwadraat. Ezechiël
zag, of beter doorzag het Babylonische bestaansmodel
als een gigantische machinerie, een
kringloopsysteem. Het herinnerde hem eraan dat
God, zoals die in zijn eigen geloofstraditie beleden
werd, niet de God van de eeuwige kringloop is, niet
de God van het noodlot, maar de God van de geschiedenis,
een God die met mensen een weg gaat
en bevrijdend met hen meetrekt de toekomst tegemoet.
Wezens en wielen vormden de troonwagen,
de strijdwagen, 23 het voertuig, het instrument
van God zich bedient. In de Babylonische mythologie
kwam iets vergelijkbaars voor: de goden rijden
op kleine wagens, door mensen en dieren getrokken
24. De vier wezens waren in het visioen van
Ezechiël niet meer dan knechten die de kar mochten
trekken. Zij werden ingeschakeld in de bevrij-
Rafaël (1483–1520), Het visioen van Ezechiël, olieverf op
paneel (41 × 29 cm) — ca. 1518, Florence: Museum Palazzo
Pitti.
De troon van een gedaante die er uitzag als een mens die
Ezechiël op zich zag toekomen, werd gedragen door vier
gevleugelde wezens. Elk wezen had vier gezichten: dat van
een mens, van een os, een leeuw en van een adelaar. De
vier gezichten, die iets weerspiegelden van Gods koningsmacht,
zijn in het boek Openbaring uitgegroeid tot vier
afzonderlijke wezens (Openbaring 4:7). En zo heeft Rafaël
ze ook uitgebeeld.
Ezechiël is zelf nauwelijks zichtbaar op dit paneel.
Hij staat linksonder, in de lichtbundel.
Kerkvader Hiëronymus (circa 347-420) gebruikte
de vier gezichten van het merkwaardige wezen als symbolen
van de vier evangelisten: de mens voor Mattheüs, de
leeuw voor Marcus, de os voor Lukas en de adelaar voor
Johannes.
Het werk werd in 1799 door Franse troepen meegenomen
uit Florence naar Parijs. Na de ondergang van
Napoleon werd het in 1816 teruggegeven. Sindsdien bevindt
het zich in de Galleria Palatina van het Palazzo Pitti.
dingsbeweging die uitging van de troon. De bevrijdende
kracht (kabood – gewicht, glans) zag Ezechiël
aanwezig in de gestalte die op de troon zat. Het
bovenlichaam was als blinkend metaal, als vuur
door een rand omsloten; het onderlichaam was als
vuur, omgeven door een felle gloed. Die gestalte liet
zich niet definiëren en al helemaal niet in beelden
vastleggen. Hij zat op een troonwagen die zeer
beweeglijk was en was dus niet aan enige plaats
gebonden.
Boven zich zag Ezechiël iets als een ontzagwekkend
ijskristal. Dat moest God zijn, zo zeiden
in de loop van de tijd veel mensen. Want de
wereld moet toch ergens vandaan komen. God als
ijskristal. Zo ontzaglijk, zo verblindend, zo kil. God
als een ijzeren blinde almacht die zich welft over
geluk en ongeluk, over goed en kwaad, over liefde
22 Volgens Henri van Praag (1916-1988) zijn de vier wezens de dragers van de dierenriem, waarbinnen naar antieke voorstelling
het firmament rust. ‘In de Zodiak der astrologen fungeren Waterman (= mens), leeuw, stier en schorpioen (= arend) nog steeds
als vier grondtekens voor lucht, vuur, aarde en water’ [Van Praag 1964, 95-96].
23 Het Hebreeuwse woord merkaba duidt niet alleen op een strijdwagen van de Israëlieten (2 Kronieken 9:25) en die van de vijand
(Exodus 15:25) of op een koninklijke wagen (1 Samuël 8:11), maar ook op een wagen van de hemel en van God (2 Koningen
2:11; 6:17; Psalm 68:18; vergelijk 2 Koningen 23:11 – wagen van de zonnegod).
24 Van Praag 1964, 94.
11

Peter Paul Rubens (1577-1640), Visioen van Ezechiël, tussen 1605
en 1608, 30 x 22,5 cm, Florence: Museo Horne
feiten neer’ of ‘blijf zitten waar je zit’. Altijd hoorde de
aangesprokene: ‘Ga. Rechtop. Je voeten stevig op de
grond.’ De stem van de Roepende horen, impliceerde
dat je tot bevrijding werd aangezet en dus in beweging
kwam. En dat je dan ook ging, een weg van dagen.
Dag na dag. En deed wat gedaan moest worden. Ezechiël,
de ‘zoon van adam’, Adamserfgenaam, moest
zich richten tot de ‘zonen/kinderen van Israël’. ‘Ik stel
jou aan tot wachter’, zo hoorde hij. Hij besefte wat dit
inhield: een wachter was gestationeerd op een heuvel
of hoge muur, speurde de horizon af op zoek naar
vijanden en maakte medeburgers attent op gevaar.
Ezechiël als wachter was er om de hem gegeven
woorden te bewaren, om te waarschuwen, om te waken,
te volharden totdat de morgen daagde, totdat in
de harten van degenen tot wie hij was gezonden inzicht
in de eigen situatie ontstond.
en wreedheid. Maar Ezechiël keek door het
ijskristal heen en zag een gedaante met het
uiterlijk van een mens, gezeten op een troon, in
een verbijsterende lichtglans (kabood). Tegelijk
hoorde hij een angstaanjagend geluid, als de
stem van de Ontzagwekkende (1:24). Die ervaring
van het mysterieuze, van de heilige God,
deed hem sidderen en trok hem aan. Ze was
fascinerend en angstaanjagend tegelijk. 25
‘Toen ik dit zag’, zo vertelde Ezechiël,
‘viel ik plat voorover op de grond. Ik hoorde
een stem zeggen: “Zoon van een mens sta op”’
(2:3). Ezechiël ervoer dat hij niet werd aangesproken
bij zijn eigen naam, maar bij zijn
soortnaam, als exemplaar van de mensensoort:
zoon van een mens (ben-adam). 26 Het bepaalde
hem bij zijn nietigheid en grootheid, bij het
oneindig kwalitatief onderscheid tussen God en
mens. Hij, de mens, Elckerlyc, Jan Modaal
mocht er zijn in dienst van de Eeuwige tot
heelheid van zijn volk. Als er in de verhalen
van de geloofstraditie van Israël sprake van was
dat de mens werd aangesproken, dan werd
nooit zoiets gezegd als: ‘Leg je maar bij de
Nicolas Larmessin (IV) (1684-1755), midden achttiende
eeuw. Naar Raphael (1483-1520)
25 Dijkstra 2004, 412-413.
26 In geen enkel boek in het Oude Testament kom deze term in de betekenis van zwak schepsel zo vaak voor als in het boek
Ezechiël (93 maal).
12

Ezechiël moest naar zijn medeballingen
gaan en tot hen ‘het woord van God’
spreken. De goddelozen moest hij waarschuwen
voor hun dreigende lot en de afvallige
rechtvaardigen tot inkeer brengen (3:16-21).
De opdracht die Ezechiël kreeg, werd onderstreept
door een beeld: een hand strekte zich
uit in de richting van de profeet, met daarin
een boekrol, aan twee zijden vol geschreven
Visioen van Ezechïel
27
met klaagliederen en weeklachten. Het beeld
was vol symboliek: het was de aanzegging dat
verdriet en leed zijn deel zouden zijn. Ezechiel
moest die boekrol opeten en ‘het woord
van God’ verteren, zodat het een deel van
hemzelf werd. Ezechiël gehoorzaamde. En
wat onverteerbaar leek, smaakte de taaleter,
de woordenproever, zoet als honing (3:3).
Ezechiël moest in zijn roeping geloven
en niet afhankelijk zijn van het succes
ervan bij de mensen. Hij zou in netelige situaties
komen; hij zou de gebeten hond worden
en de woorden die hem zouden worden toegevoegd,
zouden hem steken. Hij moest zich
er niet door laten afschrikken of ontmoedigen.
Na zijn roepingservaring was Ezechiël
door stomheid geslagen en kon zeven dagen
niets zeggen (3:15). Hij kon pas weer spreken toen God zijn mond opende.
Wat Ezechiël zag en hoorde was mede bepaald door de omgeving waarin hij verkeerde. Bovendien was
het geworteld in de ervaring van zijn volk. Hij kende de verhalen over de roepingservaring van Mozes
(Exodus 3) en mogelijk ook die van Jesaja (Jesaja 6) en Jeremia (10:9-17). Ook hier storm, vuur, donder,
bliksem, een stem die klinkt. En hij kende de verhalen over de ervaring van de zeventig oudsten van het
volk ten tijde van Mozes. ‘Onder Gods voeten was iets als een plaveisel van saffier, helder stralend als de
hemel zelf’ (Exodus 24:10).
27 Terwijl een boekrol gewoonlijk alleen aan de binnenkant was beschreven, was dit geschrift zo overladen dat zelfs de buitenzijde
benut moest worden.
13

Basisovertuigingen bij Ezechiël
Ezechiël wist zich geroepen te spreken tot het huis van Israël. ‘Israël’ duidde hier op ‘verbondsvolk’, een
term die werd toegepast op de joden 28, die in Juda of in de Babylonische ballingschap leefden. Ezechiël
stelde vast dat er in Israëls geschiedenis nooit een tijd was geweest waarin het zonder zonde was. In twee
preken beschreef hij Israëls geschiedenis met het beeld
van een overspelige vrouw (16 en 23), een beeld dat ook
Hosea en Jeremia hadden gebruikt. In de eerste preek
(16) stelde Ezechiël vast dat Israëls verdorvenheid terugging
op het feit dat het volk het product was van een
ontuchtige vereniging. De Eeuwige (JHWH) kreeg echter
medelijden met het onwettige kind en deed het een
trouwbelofte. Maar het meisje vertrouwde op haar
schoonheid en vergat dat ze zowel haar leven als haar
schoonheid aan de Eeuwige te danken had. Begerig
drong ze zich aan iedere voorbijganger op en kocht haar
minnaars om om tot haar te komen. In de tweede preek
Ezechiël was sterk overtuigd van de
heiligheid van de Eeuwige. In zijn tegenwoordigheid
kan niets onheiligs of profaans
bestaan. Fel trok Ezechiël daarom van leer
tegen de cultische zonden in Juda, zoals de
schending van de sabbat en het aanbidden
van andere goden (8-11). Ook trok hij van
leer tegen zonden op ethisch niveau (22):
bloedvergieten, overspel, afpersing, het niet
(23) maakte van de tweelingzussen Ohola (Noord-Israël
/ Samaria) en Ohiliba (Juda) de laatste het nog erger. Ze
zou daarom de ongenade van het oordeel moeten dragen
en te midden van de volken een voorwerp van
blaam worden. Haar geschiedenis, de historie van het
verbroken verbond, moest tot een eind komen, opdat de
Eeuwige het verbond zou kunnen vernieuwen dat hij
met haar in de dagen van haar jeugd had gesloten (16:59-
63). 29
28 Jood (Jehudi) betekent letterlijk een afstammeling van de Judeeërs die vroeger in Juda woonden. Hoewel de joden verstrooid of
verspreid werden over andere landen (zoals Babylonië en Egypte), bleven ze eer bewijzen aan hun Judese afstamming en tradities.
29 Anderson z.j. 15.
14

eren van vader en moeder, en de schending van de rechten van wees, weduwe en vreemdeling. Hij legde er
de nadruk op, dat ieder individu verantwoordelijk is voor zijn eigen lotsbestemming en zich voor God
moet verantwoorden (18:1-4).
Ezechiël was doordrenkt van een wereldopvatting
waarin de Eeuwige centraal stond.
Beslissende gebeurtenissen in Israëls geschiedenis
zag hij dan ook niet simpelweg als het lot of
als het resultaat van een toevallige samenloop
van ongunstige omstandigheden. De Eeuwige
heerst over de geschiedenis. Ezechiël was somber
over de toekomst van Israël. Hij geloofde dat
de gebeurtenissen uit 597 nog maar het begin
van het lijden van zijn volk vormden. Bepaalde
Judeeërs, onder wie de profeet Chananja (Jeremia
28:1-14), konden dan wel beweren dat de
situatie spoedig zou verbeteren, maar Ezechiël
geloofde er niets van. Hij bleef erbij dat zijn
Ezechiël kreeg de opdracht het beleg van Jeruzalem symbolisch
te beleven. Nu was het dal vol uitgedroogde beenderen. Zo was
Israël er aan toe: geen leven en geen hoop meer. Dat had
Israël, aldus de profeet, aan zichzelf te wijten. Het had dus
geen recht op bevrijding meer. Het had zijn eigen bestaan
ondermijnd. Redding komt van God, zonder voorwaarde vooraf.
Geen enkele prestatie wordt verondersteld. Redding is er alleen,
omdat God liever leven ziet dan de dood (33:11). Het
visioen van de beenderen die gaan leven, herinnert aan de
schepping van de mens (Genesis 1).
niet’, ‘De Eeuwige heeft het land verlaten’ (8:12)
aanvaardde hij niet. De Eeuwige zal, aldus Ezechiël,
Juda en Jeruzalem straffen zoals hij eerder Israël had
gestraft. De straffen waren in proportie en rechtvaardig.
Israël had een zodanige schuld opgebouwd
dat het al eeuwen eerder een verbanning uit eigen
land had verdiend (20:23-24). Alleen de zorg van de
Eeuwige voor zijn reputatie had de vernietiging van
het land uitgesteld. Waar de Eeuwige een nieuwe
toekomst schept, is dit niet een beloning voor de
menselijke rechtschapenheid, maar uitsluitend omdat
de Eeuwige trouw is aan zichzelf en aan het verbond
dat hij met zijn volk gesloten had. De Eeuwige is
soeverein verheven boven zowel de wanhoop als de
ongegronde hoop van mensen. Hij geef wat ze niet
verwachten: een nieuw begin (36:26; vergelijk 11:19-
20). Niet omwille van Israëls goedheid, maar omdat
de volken uit Israëls tragedie afleiden dat Hij niet bij
machte is het te redden. Omdat een verkeerde opvatting
zijn eer, zijn heilige Naam, te na komt, handhaaft
de Eeuwige zijn heiligheid. De volken zullen
weten dat de Eeuwige God is doordat Hij een hulpeloos
volk zonder hoop herstelt en in haar midden
woont (37:36). 30
woord Gods waarachtige woord was. De benarde
situatie van zijn volk zag hij niet – zoals velen
in zijn tijd – als een teken was van de zwakheid
van de Eeuwige. De klacht ‘De Eeuwige ziet ons
William Blake (1757-1827), Whirlwind: Ezekiel's Vision of
the Cherubim and Eyed Wheels, circa 1803-1805, pen en
waterverf op papier, 39,4 x 29,5 cm, Boston: Museum of
Fine Arts.
30 De vereniging van de noordelijke en zuidelijke stammen werd geen werkelijkheid. Het overblijfsel van het Noordelijk Rijk (later
bekend als Samaria) en de afstammelingen van de staat Juda werden tenslotte door een zo grote rivaliteit gescheiden, dat men kon
zeggen: ‘Joden hebben geen omgang met Samaritanen’(Johannes 4:9). De joden hielden vol dat zij ‘het ware Israël’ waren, waarbij
ze de term Israël niet in de politieke betekenis gebruikten maar in de godsdienstige zin van ‘het verbondsvolk.’
15

© Leen den Besten,
Zevenaar, 14 februari 2012.
Geraadpleegde literatuur
Aalders, G.Ch., Ezechiël, Kampen: N.V. Uitgeversmaatschappij J.H.Kok,
1955.
Anderson, Bernhard W., De wereld van het Oude Testament. III. Het hernieuwde
Verbond, Baarn: Bosch & Keuning N.V.
Armstrong, Karen, Een geschiedenis van God. Vierduizend jaar jodendom, christendom
en islam, Baarn: Uitgeverij Anthos, 1996.
Barnard, Willem, Stille omgang. Notities in het dagelijks verkeer met de Schriften,
Tielt: Lannoo, 1995, 820-855.
Born, A. van den, Ezechiël, Roermond, Maaseik: J.J. Romen & Zonen – uitgevers,
1954.
Bouhuijs, K. & Deurloo, K.A., Dichter bij de profeten, Baarn: Uitgeverij Ten
Have b.v., 1979.
Berkhof, H., Bijbeloverdenkingen, Nijkerk: Uitgeverij G.F. Callenbach b.v., 1986.
Deel van raam in de Sainte Chapelle te Parijs,
laat dertiende eeuw. Ezechiël ziet de vier
wezens. Boven hem is Christus op de troon
afgebeeld, achter hem de tempel van Salomo
te Jeruzalem.
Darr, Katheryn Pfisterer, ‘Ezechiël’, in: Carol A. Newsom & Sharon H. Ringe, red., Met eigen ogen. Commentaar op de bijbel vanuit het
perspectief van vrouwen, Zoetermeer: Meinema, 1995, 241-251.
Dijkstra, M., ‘Ezechiël visionair’, in: Frans Maas, Jacques Maar & Klaas Spronk, red., De bijbel spiritueel. Bronnen van geestelijk leven in
de bijbelse geschriften, Zoetermeer, Kapellen: Pelckmans, Zoetermeer: Meinema, 2004, 409-423.
Goudoever, J. van, ‘Het troonwagen-visioen’, in: P.A.H. de Boer, J. van Goudoever, H.J. Kater, H. van Praag, C.A. Rijk & J.
Soetendorp, Zoals er gezegd is over de profeten der ballingschap, Zeist: W. de Haan, Antwerpen: Standaard Boekhandel, 1964, 88-91.
Lust,J., ‘Het Godsbeeld bij Ezechiël’, in: John Bakhoven e.a., red. De Bijbel, band IV, Amsterdam: De geïllustreerde Pers N.V.,
Haarlem: Uitgeverij Spaarnestad N.V.; Leiden: Nederlandse Rotogravure Maatschappij N.V., 1971, 1729-1730.
Maarsingh, B., Ezechiël, I, De Prediking van het Oude Testament, Nijkerk: Uitgeverij G.F. Callenbach BV, 1985.
Huub Oosterhuis, En ik zag: een nieuwe hemel, Baarn: Uitgeverij Ambo b.v., 1984.
Praag, H. van, ‘Het Merkaba-visioen van Ezechiel’, in: P.A.H. de Boer, J. van Goudoever, H.J. Kater, H. van Praag, C.A. Rijk & J.
Soetendorp, Zoals er gezegd is over de profeten der ballingschap, Zeist: W. de Haan, Antwerpen: Standaard Boekhandel, 1964, 92-97.
Rijk, C.A., ‘Ezechiel, profeet der ballingschap’, in: P.A.H. de Boer, J. van Goudoever, H.J. Kater, H. van Praag, C.A. Rijk & J.
Soetendorp, Zoals er gezegd is over de profeten der ballingschap, Zeist: W. de Haan, Antwerpen: Standaard Boekhandel, 1964, 83-87.
Soetendorp, J., ‘Jechezkeel - Ezechiel, de in zichzelf verdeelde, priester en profeet’, in: P.A.H. de Boer, J. van Goudoever, H.J.
Kater, H. van Praag, C.A. Rijk & J. Soetendorp, Zoals er gezegd is over de profeten der ballingschap, Zeist: W. de Haan, Antwerpen: Standaard
Boekhandel, 1964, 71-82.
Soetendorp, J., ‘De Waarheid, het “lied van de straat”’, in: John Bakhoven e.a., red. De Bijbel, band IV, Amsterdam: De geïllustreerde
Pers N.V., Haarlem: Uitgeverij Spaarnestad N.V.; Leiden: Nederlandse Rotogravure Maatschappij N.V., 1971, 1700.
Streefkerk, C. J., ‘De volken zullen weten dat Ik JHWH ben’, in: John Bakhoven e.a., red. De Bijbel, band IV, Amsterdam: De
geïllustreerde Pers N.V., Haarlem: Uitgeverij Spaarnestad N.V.; Leiden: Nederlandse Rotogravure Maatschappij N.V., 1971, 1758-
1759.
Tromp, Nic.J., ‘Ezechiël’, in: John Bakhoven e.a., red. De Bijbel, band IV, Amsterdam: De geïllustreerde Pers N.V., Haarlem:
Uitgeverij Spaarnestad N.V.; Leiden: Nederlandse Rotogravure Maatschappij N.V., 1971, 1697-1698.
Tromp, Nic.J., ‘Een overdrachtelijke verrijzenis’, in: John Bakhoven e.a., red. De Bijbel, band IV, Amsterdam: De geïllustreerde
Pers N.V., Haarlem: Uitgeverij Spaarnestad N.V.; Leiden: Nederlandse Rotogravure Maatschappij N.V., 1971, 1761-1762.
Tromp, Nico, Een bewogen grensganger. Ezechiël en de kracht van het levende woord, Amersfoort: De Horstink, 1980.
Het visioen van Ezechiël, middeleeuws
miniatuur, Paris: Bibliothèque Nationale de
France.
Ezechiëls Visioen van de nieuwe tempel, Bijbel in het Latijn, Lyon, Jacques
Mareschal
16

Het troonwagenvisioen verbeeld
Visioen van Ezechiël, Zuricher Bibel
Visioen van Ezechiël, in: Hieronymi Pradi et Ioannis Baptistae
Villalpandi e Societate Iesu In Ezechielem explanationes
et apparatus vrbis, ac templi Hierosolymitani. Commentariis
et imaginibus illustratus opus tribus tomis distinctum
quid vero singulis contineatur, quarta pagina indicabit,
zestiende eeuw.
Ezechiël 34:25 (Italië), in: The Bible and its Story Taught by One
Thousand Picture Lessons, edited by Charles F. Horne and Julius
A. Bewer, published by Francis R. Niglutsch, New York, in 1908.
1670.
17

Jan Luyken (1649-1712) en Casper Luyken (1672-1708), De
heerlykheid des heeren die Ezechiël zag onder een stormwind,
prent, 40,4 x 42,4 cm, 1690, Amsterdam Museum.
18

Ezechiël op een raam van de Sainte-
Chapelle te Parijs, dertiende eeuw. Behalve
de boekrol (boven zijn mond) zijn ook
de vier wezens met de vier gezichten
afgebeeld. Ezechiël kreeg bevel de rol op
te eten: hij moest de goddelijke boodschap
volledig in zich opnemen.
Ezechiëls visioen van een wiel. In het portaal van de
kathedraal te Amiens.
Lucas Cranach de Oudere (1472-1552), Visioen van Ezechiël,
Winchster Bible: rechts de cherub, links de vier wielen.
19

Shlomo Katz (1937-1992) Het visioen van Ezechiël, circa
1979, litho.
Constantina, Ezechiëls visioen, olieverf op linnen, 2011.
20

Een dal vol beenderen: een parabel over de ballingschap
Ezechiël zag het herstel van zijn volk als een opstanding uit de dood. De plaatsen van ballingschap zijn Israëls graven.
Maar de levensgeest zal vaardig worden. Ezechiël hoorde: Profeteer en zeg: ‘Dit zegt God, de Eeuwige: Mijn
volk, ik zal jullie graven openen, Ik zal jullie uit jullie graven laten komen en ik zal jullie naar het land Israël brengen’
(37:12).
Melchior Bocksberger (circa 1540-1589), Het visioen van
Ezechiël, voor 1589, olieverf op linnen, 69 x 60,5 cm
Rafaël (1483-1520), Het visioen van Ezechiël, Florence: Palazzio Pitti
Quinten Massijs (II) 1543-1589), Het visioen van Ezechiël over
de opstanding, 1589, olieverf op linnen, 237 x 218 cm, pirvéverzameling,
Frankfurt am Main.
21

Francisco Collantes (1599-1656), Het visioen van Ezechiël (37:1): het zicht op Jeruzalem, 1630, 177 x 205 cm, Madrid: Museo
del Prado.
Het dal van de dorre doodsbeenderen (Ezechiël 37), in:
Biblia, das ist, Die gantze Heylige Schrifft Teutsch / D.
Mart. Luth..
Lutherbijbel, 1545, Het opwekkingsvisioen uit Ezechiël 37.
Dal van de dorre doodsbeenderen, in LutherBiblia
22

Tintoretto (1518-1594), visioen van
Ezechiël
Gustave Doré (1832-1883), Het visioen van het dal van de dorre doodsbeenderen.
David Bomberg (1890-1957), Vision of Ezekiel (37:1-14), 1912, olieverf op linnen, 115 x 138 cm, London: Tate Gallery
23

Het nieuwe Jeruzalem en de nieuwe tempel
In Ezechiël 40-42 is een beschrijving van de tempel, zoals de Eeuwige die, aldus Ezechiël, tot stand zal laten komen.
Daarbij is alles visionair groot, getuige het feit dat de berg Sion, die nauwelijks 800 meter hoog is, wordt beschouwd
als de hoogste berg van alle bergen, met een plat draagvlak voor het nieuwe heiligdom, zodat de tempel van de toekomst
boven alles verheven zal zijn.
Ezechiel, 16e-eeuws
fresco in Pantokratorklooster
Athos.
Uit de tempel zag Ezechiël(47:1-12) een
nietig stroompje komen. Het werd gaandeweg
breder en dieper, totdat het geweldige
afmetingen aannam. Door die
‘tempelrivier’ werd niet alleen het dorre,
woestijnachtige gebied ten oosten van
Jeruzalem omgevormd tot een land dat de
beste vruchten oplevert, maar veranderde
ook de Dode Zee met haar zeer zoute
water in een zoetwatermeer, waarin tal
van vissen konden leven.
Links:
Jan Luyken 1649-1712), Ezechël in de tempel,
in: Historie des Ouden en Nieuwen Testaments.
Verrykt met meer dan vierhonderd
Printverbeeldingen in koper gesneeden.
T’Amsterdam, bij Pieter Mortier, boekverkoper
MDCC.
24