Schuldgevoel en schaamte - Protestantse Gemeente Zevenaar ...
Schuldgevoel en schaamte - Protestantse Gemeente Zevenaar ...
Schuldgevoel en schaamte - Protestantse Gemeente Zevenaar ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
LEEN DEN BESTEN<br />
<strong>Schuldgevoel</strong> <strong>en</strong> <strong>schaamte</strong><br />
Tekort schiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>schaamte</strong><br />
Regelmatig in ons lev<strong>en</strong> fal<strong>en</strong> we <strong>en</strong> schiet<strong>en</strong> we tekort. Soms houd<strong>en</strong> we onze fout<strong>en</strong> <strong>en</strong> misstapp<strong>en</strong><br />
zorgvuldig voor ander<strong>en</strong> verborg<strong>en</strong> of wiss<strong>en</strong> alle spor<strong>en</strong> ervan uit. We word<strong>en</strong> door ander<strong>en</strong> op dezelfde<br />
wijze als vroeger bejeg<strong>en</strong>d. We voel<strong>en</strong> dat de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zich niet tot ons richt<strong>en</strong> zoals we nu zijn (als ze<br />
wist<strong>en</strong> wat we hebb<strong>en</strong> gedaan, zoud<strong>en</strong> ze ons anders b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong>), maar zoals we vroeger war<strong>en</strong>. De<br />
vri<strong>en</strong>delijkheid of achting die we ontvang<strong>en</strong>, is niet voor ons bedoeld, maar voor dieg<strong>en</strong>e die we e<strong>en</strong>s<br />
war<strong>en</strong>. Dit wet<strong>en</strong>d, voel<strong>en</strong> we ons geïsoleerd. Ons (terechte) schuldgevoel staat e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> relatie met de<br />
ander in de weg. We scham<strong>en</strong> ons.<br />
We zijn g<strong>en</strong>eigd om de woord<strong>en</strong><br />
schuldgevoel <strong>en</strong> <strong>schaamte</strong> door elkaar te<br />
gebruik<strong>en</strong>. Het zijn ev<strong>en</strong>wel verschill<strong>en</strong>de<br />
emoties, die soms dicht bij<br />
elkaar in de buurt kom<strong>en</strong>, soms ver uit<br />
elkaar ligg<strong>en</strong>. De overe<strong>en</strong>komst is dat<br />
beide cognitieve emoties zijn: emoties<br />
die afhankelijk zijn van oordel<strong>en</strong>, interpretatie,<br />
inschatting, overtuiging <strong>en</strong><br />
geloof. <strong>Schuldgevoel</strong> is e<strong>en</strong> onbehaaglijk<br />
gevoel over wat ik heb gedaan of nagelat<strong>en</strong>.<br />
Het is het pijnlijke besef dat ik<br />
gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> overschred<strong>en</strong> of gedragsregels<br />
(norm<strong>en</strong>) geschond<strong>en</strong> heb. Het gaat sam<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> gevoel van verantwoordelijkheid<br />
voor of spijt van de reële of in fantasie gemaakte overtreding. Anders gezegd: E<strong>en</strong> schuldgevoel<br />
is e<strong>en</strong> zelfbestraff<strong>en</strong>de, zelfkritiser<strong>en</strong>de reactie van zelfteleurstelling, waarmee de sch<strong>en</strong>ding van e<strong>en</strong><br />
morele standaard gepaard gaat of waardoor zij gevolgd wordt. 1<br />
Volg<strong>en</strong>s de Nederlandse filosoof Baruch de Spinoza (1632-1677) is er sprake van <strong>schaamte</strong> als we<br />
iets gedaan hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat ander<strong>en</strong> dat afkeur<strong>en</strong>. 'Schaamte is droefheid, vergezeld door de<br />
voorstelling van e<strong>en</strong> of andere door onszelf verrichte daad, waarvan wij m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat zij door ander<strong>en</strong><br />
gelaakt wordt.' 2 Inderdaad, als ik op iets betrapt word, voel ik <strong>schaamte</strong>: de ander had niet moet<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
of merk<strong>en</strong> wat ik heb gedaan, ook al heb ik er zelf mogelijk ge<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> mee. Schaamte is het pijnlijke<br />
gevoel dat ontstaat als ik me bekek<strong>en</strong> weet 3 <strong>en</strong> ik me bewust word van mezelf als iemand die niet<br />
1 Phillips 1982, 152.<br />
2 Spinoza 1985, 185-186.<br />
3 De Franse filosoof Jean-Paul Sartre (1905-1980) beschreef de relatie tuss<strong>en</strong> de blik van de ander <strong>en</strong> <strong>schaamte</strong>. Elk<br />
id<strong>en</strong>titeitsbesef is volg<strong>en</strong>s Sartre afhankelijk van de oordel<strong>en</strong>de blik die ander<strong>en</strong> op je werp<strong>en</strong> <strong>en</strong> die belev<strong>en</strong>is is<br />
tegelijk het bewijs dat andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bestaan. Omdat ik door de ander word waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, besef ik, dat ik besta.<br />
De wereld waarvan ik het middelpunt was, verdwijnt voor me. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong>, met het waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, word ik<br />
beoordeeld, al was het alle<strong>en</strong> maar, omdat ik word gelokaliseerd. Dat betek<strong>en</strong>t verlies aan vrijheid, omdat ik niet<br />
langer onbelemmerd <strong>en</strong> naïef mijn eig<strong>en</strong> gedrag kan continuer<strong>en</strong>. Ik word ingedeeld in andermans perspectief zonder<br />
daar nog <strong>en</strong>ige zegg<strong>en</strong>schap over te hebb<strong>en</strong>. Ik b<strong>en</strong> aan de blik van de ander uitgeleverd als e<strong>en</strong> slaaf aan zijn<br />
koper. Ik val terug als ding onder de ding<strong>en</strong>. Dit verlies aan vrijheid <strong>en</strong> zelfstandigheid <strong>en</strong> dit besef van eig<strong>en</strong> behoeftigheid<br />
wekk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> diep gevoel van <strong>schaamte</strong>. [zie: Van Heerd<strong>en</strong> 1992, 9-23].<br />
Schaamte is volg<strong>en</strong>s Sartre primair <strong>schaamte</strong> voor (dat wil zegg<strong>en</strong>: 'in teg<strong>en</strong>woordigheid van') iemand: ik<br />
schaam me voor mezelf zoals ik aan de ander verschijn. Ik word voor de ander tot object <strong>en</strong> draag als zodanig e<strong>en</strong><br />
oordeel over mezelf. 'De zuivere <strong>schaamte</strong> is niet e<strong>en</strong> gevoel dat m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> of ander afkeur<strong>en</strong>swaardig object is,<br />
maar, algeme<strong>en</strong>, dat m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> object is, d.w.z. dat ik me herk<strong>en</strong> in dit vernederde, afhankelijke, verstarde wez<strong>en</strong><br />
dat ik "voor e<strong>en</strong> ander" b<strong>en</strong>. De <strong>schaamte</strong> (Frans: honte) is e<strong>en</strong> gevoel van oergevall<strong>en</strong>heid, niet over het feit dat ik<br />
deze of g<strong>en</strong>e fout begaan zou hebb<strong>en</strong>, maar gewoonweg over het feit dat ik in de wereld "gevall<strong>en</strong>" b<strong>en</strong>... <strong>en</strong> dat ik<br />
de bemiddeling van e<strong>en</strong> ander nodig heb om te zijn wat ik b<strong>en</strong>. De <strong>schaamte</strong> (Frans: pudeur) <strong>en</strong> in het bijzonder de<br />
1
echtschap<strong>en</strong> is, niet eervol, onbehoorlijk, belachelijk of stom. 4 Het is het onlustgevoel dat optreedt<br />
wanneer ik betrapt word op iets dat ik geheim had will<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>, omdat ik de afkeuring van de geme<strong>en</strong>schap<br />
vrees. 5 Het is e<strong>en</strong> huivering die onvoorbereid <strong>en</strong> onbered<strong>en</strong>eerd van hoofd tot voet<strong>en</strong> door<br />
me he<strong>en</strong> gaat als ik me bewust word dat andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> of erachter kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> dat ik in moreel<br />
opzicht tekortschiet <strong>en</strong> dus niet b<strong>en</strong> die ik behoor te zijn. 6 Of het is e<strong>en</strong> slecht gevoel dat ik heb<br />
vrees om betrapt te word<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> toestand van naaktheid zijn slechts symbolische verbijzondering van de oer<strong>schaamte</strong>'<br />
(Frans: honte originelle) [Geciteerd door Lindijer 1995, 17].<br />
In de visie van Sartre wordt <strong>schaamte</strong> e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale rol toebedeeld <strong>en</strong> verdwijnt het verschil tuss<strong>en</strong><br />
<strong>schaamte</strong> over e<strong>en</strong> wandaad of misstap <strong>en</strong> de <strong>schaamte</strong> die k<strong>en</strong>nelijk inher<strong>en</strong>t is aan elke bewustwording. Sartre<br />
heeft hierin gelijk, dat ik mijn eig<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit pas ontdek door uitdrukkelijke aandacht van de ander, maar het<br />
lijkt me overdrev<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong>zijdig te zegg<strong>en</strong> dat de erk<strong>en</strong>ning van deze bemiddeling tot <strong>schaamte</strong> leidt. Door de<br />
ander gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, kan ook prettig zijn <strong>en</strong> e<strong>en</strong> gevoel van eig<strong>en</strong>waarde versterk<strong>en</strong>. Gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> tek<strong>en</strong><br />
ervan zijn, dat de ander op me betrokk<strong>en</strong> is.<br />
4<br />
Gans 1988, 46.<br />
5<br />
De Froe 1978, 571.<br />
6<br />
Volg<strong>en</strong>s de Franse filosoof Jean-Paul Sartre (1905-1980) klinkt in <strong>schaamte</strong> de bek<strong>en</strong>t<strong>en</strong>is door van iets dat ik b<strong>en</strong>,<br />
zonder dat ik geheel <strong>en</strong> al kan bevatt<strong>en</strong> wat ik dan wel b<strong>en</strong>. Ik schaam me over (e<strong>en</strong> aanzicht van) mijn zijn t<strong>en</strong><br />
overstaan van het aangezicht van e<strong>en</strong> ander (die ik niet b<strong>en</strong>). Ik schaam me zoals ik verschijn aan, besta voor de<br />
ander. Wat ik b<strong>en</strong>, staat in zijn betrapp<strong>en</strong>de og<strong>en</strong>, in zijn vernietig<strong>en</strong>de blik te lez<strong>en</strong>, al wordt het mij niet helemaal<br />
duidelijk wat dat precies voorstelt. Schaamte is de erk<strong>en</strong>ning dat ik b<strong>en</strong> zoals de ander mij ziet, zonder dat ik<br />
kan zi<strong>en</strong> wat hij ziet. Het is de 'onmiddellijke huivering die van mijn hoofd tot mijn voet<strong>en</strong> door mij he<strong>en</strong> gaat<br />
zonder <strong>en</strong>igerlei discursieve voorbereiding.' Ik schaam mij al voor ik het bewust weet. Mijn lichaam vertolkt in o.a.<br />
bloz<strong>en</strong>, hoezeer ik geraakt b<strong>en</strong> door de blik van de ander. Als ik over mijn <strong>schaamte</strong> ga nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, op<strong>en</strong>baart de<br />
blik van de ander mij e<strong>en</strong> uiterst onbehaaglijke dim<strong>en</strong>sie van mijn zijn. Schaamte is de ontdekking van e<strong>en</strong> exist<strong>en</strong>tieel<br />
tekort, namelijk van e<strong>en</strong> bestaan dat aan de blik, de vrijheid van de ander is uitgeleverd [zie: Struyker Boudier<br />
1982, 29-31].<br />
De Franse filosoof Emmanuel Levinas (1906-1995) keerde zich teg<strong>en</strong> Sartre. In het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van Levinas<br />
stond niet het 'ik' of zoiets als 'de wereld' c<strong>en</strong>traal, maar de a/Ander. Voor hem gold dat de a/Ander altijd belangrijker<br />
is dan ik: Wat ik b<strong>en</strong>, wordt bepaald door de a/Ander die mij als het ware gijzelt door e<strong>en</strong> appèl te do<strong>en</strong> op<br />
mijn verantwoordelijkheid voor hem. De ervaring van het gelaat van de a/Ander heeft het karakter van e<strong>en</strong> appèl.<br />
Dit appèl geeft mijn lev<strong>en</strong> inhoud <strong>en</strong> zin. Mijn m<strong>en</strong>selijkheid schuilt in de a/Ander. Teg<strong>en</strong>over de autonomie van<br />
bewustzijn <strong>en</strong> vrijheid, zoals door Sartre naar vor<strong>en</strong> gebracht, stelde Levinas de heteronomie van het gewet<strong>en</strong>, dat<br />
mij bezorgd wordt door gelaat <strong>en</strong> aanspraak van de a/Ander. Schaamte is hiervan het eerste tek<strong>en</strong>: daarin daagt<br />
e<strong>en</strong> eerste besef van schuld <strong>en</strong> verantwoordelijkheid. Goedheid komt niet uit mezelf voort, maar is e<strong>en</strong> antwoord<br />
op het appèl dat op me wordt gedaan. Dit appèl verheft me tot e<strong>en</strong> goedheid die ik van nature niet in me heb. De<br />
a/Ander vormt ge<strong>en</strong> hindernis of bedreiging, maar roept e<strong>en</strong> halt toe aan mijn moorddadig imperialisme. Hij verbiedt<br />
mij de ego-trip die ik voortdur<strong>en</strong>d maak <strong>en</strong> waarvan het schaamrood op mijn kak<strong>en</strong> de bek<strong>en</strong>t<strong>en</strong>is is. Door de<br />
confrontatie met het appèl van het gelaat van de a/Ander word ik in mijn kommerloze goedgelovigheid geschokt:<br />
ik zie plots mijn willekeur <strong>en</strong> gevaarlijk egoc<strong>en</strong>trisme; ik voel me niet gefrustreerd, maar schuldig. 'De aanspraak<br />
van het Gelaat roept in mij niet <strong>en</strong>kel <strong>schaamte</strong> op, maar ook het verlang<strong>en</strong> om mij met al de mogelijkhed<strong>en</strong> van<br />
mijn economisch bestaan in volkom<strong>en</strong> niet-onverschilligheid aan het lot van de Ander toe te wijd<strong>en</strong>. Het is nu ge<strong>en</strong><br />
verlang<strong>en</strong> meer dat uit e<strong>en</strong> behoefte ontstaat <strong>en</strong> dus uiteindelijk ik-gericht is, doch e<strong>en</strong> verlang<strong>en</strong> dat in het ik<br />
gewekt wordt om zich radicaal beschikbaar <strong>en</strong> di<strong>en</strong>stbaar te stell<strong>en</strong> voor het welzijn van de Ander' [Burggraeve<br />
1986, 173]. Dankzij de a/Ander kan ik uit mijn beperkte zelfg<strong>en</strong>oegzaamheid, uit het geslot<strong>en</strong> cirkeltje van het Ik<br />
tred<strong>en</strong>. De a/Ander maakt mij vrij, omdat hij me in staat stelt te kiez<strong>en</strong> voor hem. Ik merk pas hoezeer ik e<strong>en</strong> in<br />
mezelf opgeslot<strong>en</strong> bestaan leid, als dit doorbrok<strong>en</strong> wordt door de a/Ander die e<strong>en</strong> beroep doet op mijn hulp <strong>en</strong><br />
bijstand. De blik van de a/Ander is niet de vernietig<strong>en</strong>de blik van Medusa, maar met de liefdevolle blik van de<br />
oneindig Goede. 'Mijn bestaan blijkt niet veroordeeld tot vrijheid, maar aangesprok<strong>en</strong> op zijn vrijheid. Haar willekeur<br />
wordt aan de kaak gesteld <strong>en</strong> krijgt e<strong>en</strong> zin. Ik word gesommeerd, gedagvaard, beschuldigd, aangewez<strong>en</strong>,<br />
uitverkor<strong>en</strong>, bezocht, achtervolgd, geobsedeerd, aangespoord, onderricht, terechtgewez<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> zin die niet<br />
van mij afkomstig is; door e<strong>en</strong> zijn dat niet van mij is, maar dat wel alles voor mij te betek<strong>en</strong><strong>en</strong> heeft. Mijn<br />
<strong>schaamte</strong> voor de a/Ander maakt dit als het ware voelbaar: ze is e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ... van mij tot de a/Ander' [Struyker<br />
Boudier 1982, 35]. Ik heb jeg<strong>en</strong>s de a/Ander e<strong>en</strong> verplichting zonder dat iemand mij kan vervang<strong>en</strong>. Mijn werkelijke<br />
vrijheid wordt gesticht <strong>en</strong> gerechtvaardigd door het beroep dat op mijn verantwoordelijkheid wordt gedaan.<br />
Iets zegt me te antwoord<strong>en</strong>. Ik kan de kwetsbaarheid niet te bov<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Zij is mijn eerste vrijheid, die<br />
dieper reikt dan de vrijheid van het soevereine Ik. Als ik de a/Ander niet serieus neem, sta ik schuldig. Luister ik<br />
naar hem, aanvaard ik hem als de a/Ander die e<strong>en</strong> beroep op mij doet, dan op<strong>en</strong>t zich voor mij de weg van de<br />
gerechtigheid. Wanneer ik mij laat leid<strong>en</strong> door de wil tot gerechtigheid, b<strong>en</strong> ik niet langer opgeslot<strong>en</strong> in mezelf,<br />
maar dan op<strong>en</strong>baart zich de diepm<strong>en</strong>selijke trek van de gastvrijheid die de voorwaarde is van e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>de mede-<br />
2
over bijvoorbeeld mijn handicap, mijn onaantrekkelijk<br />
uiterlijk, mijn seksuele geremdheid, de armoede van<br />
het gezin waaruit ik kom, of de buurt waarin ik woon.<br />
In het laatste geval heeft <strong>schaamte</strong> niets met schuld<br />
te mak<strong>en</strong>.<br />
Schaamte heeft te mak<strong>en</strong> met de zorg om de integriteit<br />
van de eig<strong>en</strong> persoon 7 <strong>en</strong> die van ander<strong>en</strong> bij wie<br />
we ons betrokk<strong>en</strong> voel<strong>en</strong>. Ze neemt af met het gevoel<br />
van betrokk<strong>en</strong>heid. 8 Sommige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
<strong>schaamte</strong> meer: ze hebb<strong>en</strong> <strong>schaamte</strong> de kop afgebet<strong>en</strong>.<br />
Sommige ander<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> <strong>schaamte</strong>, zolang<br />
ze zich gezi<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>. Voor h<strong>en</strong> geldt: 'De kaars<br />
uit, de <strong>schaamte</strong> uit'. Ze trekk<strong>en</strong> zich nerg<strong>en</strong>s meer<br />
iets van aan, zodra ze d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, dat ze niet gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Vandaar dat de Franse filosoof Blaise Pascal<br />
(1623-1662) kon zegg<strong>en</strong>: 'Alle<strong>en</strong> zij die ge<strong>en</strong> <strong>schaamte</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, zoud<strong>en</strong> zich moet<strong>en</strong> scham<strong>en</strong>.' 9<br />
Schaamte vereist e<strong>en</strong> publiek<br />
We voel<strong>en</strong> <strong>schaamte</strong> als we doel<strong>en</strong>, gesteld door ideal<strong>en</strong>, niet bereik<strong>en</strong>, of als we handel<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> manier<br />
die door ander<strong>en</strong> wordt veroordeeld. 10 We voel<strong>en</strong> <strong>schaamte</strong> als we bijvoorbeeld onvoldo<strong>en</strong>de prester<strong>en</strong>,<br />
fal<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> relatie, b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> onze norm<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>, ontactisch optred<strong>en</strong>, of ons inhumaan gedrag<strong>en</strong>.<br />
11 We voel<strong>en</strong> <strong>schaamte</strong> als we beseff<strong>en</strong> dat we niets hebb<strong>en</strong> om ons achter te verberg<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat we<br />
alle<strong>en</strong> maar zijn die we zijn <strong>en</strong> teg<strong>en</strong> wil <strong>en</strong> dank onze beperkthed<strong>en</strong> <strong>en</strong> tekortkoming<strong>en</strong> blootgev<strong>en</strong>. -<br />
'Schaamte vereist e<strong>en</strong> publiek, zo niet in werkelijkheid, dan toch symbolisch.' 12 Bij <strong>schaamte</strong> heb ik het<br />
m<strong>en</strong>selijkheid, grondslag van sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>won<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> naar gerechtigheid dorst<strong>en</strong>de wereld.<br />
'Uit Sartres analyse van de <strong>schaamte</strong> spreekt e<strong>en</strong> ontluister<strong>en</strong>de, ontm<strong>en</strong>selijk<strong>en</strong>de blik die mij van mijzelf<br />
vervreemdt. Uit die van Levinas spreekt e<strong>en</strong> luisterrijke blik, die mij ook aan mijzelf ontrukt, maar mij zo pas op<br />
de hoogte van mijzelf br<strong>en</strong>gt. De <strong>schaamte</strong> van Sartre is e<strong>en</strong> lijd<strong>en</strong> aan mijzlef, de <strong>schaamte</strong> van Levinas is e<strong>en</strong><br />
lijd<strong>en</strong> aan de ander. In beide gevall<strong>en</strong> staat de ander aan de oorsprong van dit lijd<strong>en</strong>. Ik word te kijk gezet waardoor<br />
ik in nood geraak, maar Sartre verstaat dit als e<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tele bekommernis om eig<strong>en</strong> nood, Levinas als e<strong>en</strong><br />
fundam<strong>en</strong>tele bekommernis om de bescham<strong>en</strong>de nood van de ander.' [Struyker Boudier 1982, 35]. `<br />
7<br />
Volg<strong>en</strong>s de Griekse filosoof Aristoteles (384-322 voor Christus) is <strong>schaamte</strong> te beschrijv<strong>en</strong> als vrees voor e<strong>en</strong> slechte<br />
naam <strong>en</strong> in haar effect te vergelijk<strong>en</strong> met de vrees voor gevaar: zij die zich scham<strong>en</strong> word<strong>en</strong> rood, zij die bang<br />
word<strong>en</strong> verblek<strong>en</strong>.<br />
8<br />
Verhoev<strong>en</strong> 1989, 154.<br />
9<br />
Geciteerd door Buddingh 1967, 408.<br />
10<br />
De Griekse ethicus Democritus (circa 470-circa 370 voor Christus) wees erop, dat <strong>schaamte</strong> zich manifesteert op<br />
de gr<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> het ik <strong>en</strong> de ander. Op deze gr<strong>en</strong>s is de ander de leermeester van het ik. Vandaar zijn opmerking:<br />
'We moet<strong>en</strong> ons teg<strong>en</strong>over andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> niet meer scham<strong>en</strong> dan teg<strong>en</strong>over onszelf, <strong>en</strong> niet eerder iets verkeerds<br />
do<strong>en</strong> wanneer niemand het te wet<strong>en</strong> zal kom<strong>en</strong> dan wanneer alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> het zull<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>. Maar we moet<strong>en</strong> ons<br />
bij voorkeur teg<strong>en</strong>over onszelf scham<strong>en</strong> <strong>en</strong> dit moet als e<strong>en</strong> regel voor het ziel<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> vaststaan: niets do<strong>en</strong> wat<br />
onbehoorlijk is' [Geciteerd door Verhoev<strong>en</strong> 1989, 159]. Democritus hield de gemoedsrust (ataraxia) voor het hoogste<br />
goed, te bereik<strong>en</strong> door bij alle ding<strong>en</strong> de juiste maat in acht te nem<strong>en</strong>.<br />
11<br />
Na de Tweede Wereldoorlog werd wel gezegd, dat Duitsers zeid<strong>en</strong> hoe erg ze de oorlog vond<strong>en</strong>, omdat ze er mee<br />
schuldig aan wist<strong>en</strong>, terwijl de Japanners zeid<strong>en</strong> dat ze zich zo over de oorlog schaamd<strong>en</strong>, omdat ze die verlor<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong>. In Duitsland zou sprake zijn van e<strong>en</strong> 'schuldcultuur', in Japan van e<strong>en</strong> '<strong>schaamte</strong>cultuur'. De eeuw<strong>en</strong> door<br />
beseft<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> dat ze 'vuile hand<strong>en</strong>' maakt<strong>en</strong> bij wat ze ded<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat zelfs hun schijnbaar zuivere beslissing<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
dad<strong>en</strong> toch in de praktijk nog door onzuivere motiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> onbillijke consequ<strong>en</strong>ties 'besmet' war<strong>en</strong>. Ze beleefd<strong>en</strong><br />
hun smet dikwijls als <strong>schaamte</strong> t<strong>en</strong> opzichte van de kritische blik van de god<strong>en</strong> <strong>en</strong> probeerd<strong>en</strong> door cultische reiniging<strong>en</strong><br />
(het nakom<strong>en</strong> van allerlei voorschrift<strong>en</strong>) die smet weg te nem<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> stap verder ging<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die het<br />
tekort van alle m<strong>en</strong>selijke handeling<strong>en</strong> niet meer louter als uiterlijke smet beleefd<strong>en</strong>, maar als iets wat het innerlijk<br />
van de m<strong>en</strong>s betreft. Bij h<strong>en</strong> ontstond het besef van geheel <strong>en</strong> van binn<strong>en</strong> uit (individueel) verantwoordelijk te<br />
zijn. Teg<strong>en</strong>over de goddelijke Macht(<strong>en</strong>) ervoer<strong>en</strong> ze niet slechts <strong>schaamte</strong>, maar vooral ook schuld. Reiniging van<br />
zedelijk vuil was in hun beleving ontoereik<strong>en</strong>d. Nodig was e<strong>en</strong> meer innerlijke zuivering <strong>en</strong> verandering.<br />
12<br />
Phillips 1982, 152.<br />
3
idee dat 'het publiek', andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, wet<strong>en</strong> wie ik b<strong>en</strong>; ik voel me te kijk staan of vrees te kijk te zull<strong>en</strong><br />
staan als schuldige, als tekortschiet<strong>en</strong>de; 13 ik voel me waardeloos in vergelijking tot ander<strong>en</strong>; ik 'voel<br />
me klein, hulpeloos, verlamd <strong>en</strong> passief teg<strong>en</strong>over e<strong>en</strong> grote machtige ander, die mij kan hon<strong>en</strong>, verwerp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> in de steek lat<strong>en</strong>'; 14 angstvallig probeer ik te verzwijg<strong>en</strong> wat er met me aan de hand is; ik heb<br />
de drang weg te kruip<strong>en</strong>, mijn gezicht te verberg<strong>en</strong>; 15 ik besef dat ik niets heb om me achter te verberg<strong>en</strong>:<br />
teg<strong>en</strong> wil <strong>en</strong> dank moet ik mijn beperktheid blootgev<strong>en</strong>. 16<br />
Er is e<strong>en</strong> inflatie van mijn zelfgevoel; mijn zelfwaardering wordt minder t<strong>en</strong> gevolge van e<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong><br />
kloof tuss<strong>en</strong> wie ik feitelijk b<strong>en</strong> <strong>en</strong> wie ik, naar ik me<strong>en</strong>, zou moet<strong>en</strong> zijn. Dat leidt tot allerlei wijz<strong>en</strong><br />
van wegmak<strong>en</strong>, verstopp<strong>en</strong>, ongezi<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>. 17 Ik sla de og<strong>en</strong> neer (vanuit het magische gevoel dat<br />
wie niet kijkt ook niet gezi<strong>en</strong> wordt), ik bloos (bedek mijn eig<strong>en</strong> gelaatsuitdrukking, verberg mijn ondervond<strong>en</strong><br />
zwakheid), of ik verstar (trek e<strong>en</strong> poker face <strong>en</strong> verlies daarmee letterlijk mijn eig<strong>en</strong> gezicht).<br />
Kortom: Schaamte markeert mijn privacy, mijn intimiteit, mijn persoonlijke zwakheid. En het functioneert<br />
als e<strong>en</strong> masker: het maskeert e<strong>en</strong> probleem én het moet ook zelf weer gemaskeerd (bedekt <strong>en</strong><br />
verzweg<strong>en</strong>) word<strong>en</strong>. 18<br />
Acc<strong>en</strong>t op het eig<strong>en</strong> aandeel in e<strong>en</strong> gebeur<strong>en</strong><br />
Bij <strong>schaamte</strong> valt het acc<strong>en</strong>t op het eig<strong>en</strong> aandeel in e<strong>en</strong> gebeur<strong>en</strong> zonder dat de ander geheel uit het<br />
gezicht verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> is. Bij schuldgevoel valt het op wat de ander te drag<strong>en</strong> krijgt zonder dat de eig<strong>en</strong> rol<br />
geheel uit het oog verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> is. 19 Schaamte raakt mijn hele persoon: ik schaam me over mezelf. E<strong>en</strong><br />
schuldgevoel is minder totaal: ik weet me schuldig omdat ik iets gedaan of nagelat<strong>en</strong> heb. Op mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
dat ik me schuldig voel, kan ik spijt of verdriet hebb<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> misstap of nalatigheid. Op mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
dat ik me schaam over bepaalde tekortkoming<strong>en</strong>, doortrekt de gevoelsaando<strong>en</strong>ing van <strong>schaamte</strong> mijn<br />
hele persoon. 'Het 'teg<strong>en</strong>gif' van schuld is<br />
vergeving, <strong>en</strong> van <strong>schaamte</strong> zelfaanvaarding<br />
ondanks zwakheid, gebrek<strong>en</strong> <strong>en</strong> mislukking<strong>en</strong>.'<br />
20<br />
Eén <strong>en</strong> hetzelfde voorval kan aanleiding<br />
gev<strong>en</strong> tot zowel e<strong>en</strong> schuld- als e<strong>en</strong><br />
<strong>schaamte</strong>gevoel. Als ik e<strong>en</strong> norm overschrijd,<br />
als ik e<strong>en</strong> taboe doorbreek, voel ik me schuldig.<br />
Als ik mezelf daarin erg teg<strong>en</strong>val, schaam<br />
ik me. Als ik e<strong>en</strong> ernstige verkeersovertreding<br />
bega waardoor e<strong>en</strong> slachtoffer valt,<br />
<strong>en</strong> ik word daarop aangesprok<strong>en</strong> door politie<br />
<strong>en</strong> justitie, voel ik me niet alle<strong>en</strong> schuldig,<br />
maar schaam ik me ook.<br />
Schaamte kan door schuld word<strong>en</strong> afgeweerd<br />
<strong>en</strong> omgekeerd. E<strong>en</strong> voorbeeld: Seksuele verlang<strong>en</strong>s mobiliser<strong>en</strong> schuld; deze wordt afgeweerd<br />
door middel van geremdheid of regressief gedrag; dat geeft weer aanleiding tot <strong>schaamte</strong>; deze<br />
<strong>schaamte</strong> wordt afgeweerd door overcomp<strong>en</strong>satie; dit eindigt weer bij schuld. Als schuld bek<strong>en</strong>d <strong>en</strong><br />
geboet wordt, kunn<strong>en</strong> de verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> innerlijke rust weer hersteld word<strong>en</strong>. 'Schuld, die niet wijkt<br />
door berouw, boetedo<strong>en</strong>ing of vergoeding, is verdacht <strong>en</strong> meestal e<strong>en</strong> def<strong>en</strong>sie van <strong>schaamte</strong>.' 21<br />
13 Struyker Boudier 1982, 27.<br />
14 Van der Zwaal 1988, 18.<br />
15 Het woord <strong>schaamte</strong> heeft Germaanse <strong>en</strong> Scandinavische wortels (scama, skam); de grondbetek<strong>en</strong>is hiervan is<br />
bedekk<strong>en</strong>, verhull<strong>en</strong>.<br />
16 Heering 1974, 113.<br />
17 Mettrop 1988, 12.<br />
18 Van der Zwaal 1988, 20, 24.<br />
19 Lindijer 1995, 30.<br />
20 Lindijer, 1995, 32.<br />
21 Van der Zwaal 1988, 23.<br />
4
Het verschil tuss<strong>en</strong> schuldgevoel <strong>en</strong><br />
<strong>schaamte</strong> verget<strong>en</strong> we als we bijvoorbeeld<br />
kritiek hor<strong>en</strong> op wat we hebb<strong>en</strong> gedaan <strong>en</strong><br />
dat dan mete<strong>en</strong> vertal<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> beoordeling<br />
van het soort m<strong>en</strong>s dat we zijn We gaan er<br />
dan van uit dat onze waarde als persoon, <strong>en</strong><br />
niet alle<strong>en</strong> ons gedrag, in het geding is <strong>en</strong><br />
tekortschiet. Waar we bij schuldgevoel behoefte<br />
hebb<strong>en</strong> ons bloot te gev<strong>en</strong> <strong>en</strong> boete<br />
te do<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> we bij <strong>schaamte</strong> de neiging<br />
ons terug te trekk<strong>en</strong>. Bij <strong>schaamte</strong> vrez<strong>en</strong><br />
we niet zozeer de gevolg<strong>en</strong> van ontmaskering,<br />
alswel de ontmaskering zelf. 'Schaamte<br />
weerspiegelt de preoccupatie met die ander<strong>en</strong>,<br />
van wie we afhankelijk zijn voor bevestiging<br />
van onze eig<strong>en</strong>waarde. Hoe c<strong>en</strong>traler<br />
de positie van deze ander<strong>en</strong> in ons bestaan<br />
<strong>en</strong> hoe belangrijker ze voor ons zijn, des te<br />
waarschijnlijker is het dat we <strong>schaamte</strong><br />
ervar<strong>en</strong> wanneer we e<strong>en</strong> norm of maatstaf<br />
overtred<strong>en</strong> die we met h<strong>en</strong> del<strong>en</strong>.' 22<br />
Plaatsvervang<strong>en</strong>de schuld bestaat niet, plaatsvervang<strong>en</strong>de <strong>schaamte</strong> wel. 'Dat is te begrijp<strong>en</strong>,<br />
omdat voor schuld nodig is <strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de is dat ik iets heb gedaan <strong>en</strong> dat ik het zelf afkeur. Voor<br />
<strong>schaamte</strong> zijn ander<strong>en</strong> nodig. Als het gaat om plaatsvervang<strong>en</strong>de <strong>schaamte</strong> doet e<strong>en</strong> ander (waar ik me<br />
erg<strong>en</strong>s om mee id<strong>en</strong>tificeer of iets mee te mak<strong>en</strong> heb: familie, vri<strong>en</strong>din, landg<strong>en</strong>oot, collega) iets waarover<br />
ik me, als ik het zou do<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander<strong>en</strong> het zoud<strong>en</strong> merk<strong>en</strong>, zou scham<strong>en</strong>.' 23<br />
Schuldcultuur <strong>en</strong> <strong>schaamte</strong>cultuur<br />
Er bestaat e<strong>en</strong> relatie tuss<strong>en</strong> de wijze waarop m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> schuld <strong>en</strong> <strong>schaamte</strong> belev<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bepaalde<br />
cultuur of cultuurperiode. In de <strong>en</strong>e cultuur of cultuurperiode zijn m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> eerder g<strong>en</strong>eigd tot <strong>schaamte</strong>,<br />
in de andere eerder tot schuld. Vandaar dat vaak het onderscheid gemaakt wordt tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> schuldcultuur<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>schaamte</strong>cultuur. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> schuldcultuur word<strong>en</strong> gestuurd door hun gewet<strong>en</strong>, het gezag<br />
van ouders, kerk <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving dat ze verinnerlijkt <strong>en</strong> zich eig<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gemaakt. De ander is deel<br />
van h<strong>en</strong>zelf geword<strong>en</strong>. Ze beam<strong>en</strong> de wet in vrijheid, omdat het uiterlijke gebod tot innerlijk motief is<br />
geword<strong>en</strong>. Voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> <strong>schaamte</strong>cultuur daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> is de instantie die uiteindelijk het morele<br />
oordeel over h<strong>en</strong> velt, niet meer de erk<strong>en</strong>de autoriteit van God zoals christ<strong>en</strong><strong>en</strong> zeid<strong>en</strong>, of de vader<br />
zoals de Oost<strong>en</strong>rijkse psychoanalyticus Sigmund Freud (1856-1939) me<strong>en</strong>de. De instantie die morele<br />
oordeel velt is ook niet de sam<strong>en</strong>leving zoals de Franse socioloog Emil Durkheim (1858-1917) b<strong>en</strong>adrukte.<br />
Het de ander<strong>en</strong> om wier wel <strong>en</strong> wee ze gev<strong>en</strong>. 24<br />
De christelijke schuldcultuur lijkt mom<strong>en</strong>teel plaats te mak<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> postmoderne <strong>schaamte</strong>cultuur:<br />
'Het zwaartepunt van de moraal wordt verlegd. Het is e<strong>en</strong> beweging van binn<strong>en</strong> naar buit<strong>en</strong>: van<br />
het interne forum van het gewet<strong>en</strong>, de innerlijke rechtbank, naar het externe forum van de sancties, de<br />
publieke afstraffing. Als hed<strong>en</strong>daagse m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> schuldig staan, dan do<strong>en</strong> ze dat niet meer teg<strong>en</strong>over God<br />
of hun gewet<strong>en</strong>, maar teg<strong>en</strong>over ander<strong>en</strong> aan wi<strong>en</strong>s oordeel zij gewicht hecht<strong>en</strong>. Het innerlijk schuldgevoel<br />
heeft plaats gemaakt voor de <strong>schaamte</strong> om aan de schandpaal g<strong>en</strong>ageld te word<strong>en</strong>. Het oordeel van<br />
ander<strong>en</strong> bepaalt zo niet alle<strong>en</strong> ons gevoel van eig<strong>en</strong> waarde, maar ook de morele status die we onszelf<br />
toek<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Zijn we goede of slechte m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, zijn de handeling<strong>en</strong> die we verricht<strong>en</strong> goed of fout? Dat<br />
22 Phillips 1982, 152.<br />
23 Van Reij<strong>en</strong> 1999, 162.<br />
24 De Lange 1998, 3. In zijn boek The Lonely Crowd. A study of the changing American character (New Hav<strong>en</strong>: Yale<br />
University Press 1950) typeerde de Amerikaanse socioloog David Riesman het verschil tuss<strong>en</strong> inner-directed <strong>en</strong><br />
outer-directed m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
5
kunn<strong>en</strong> we pas zegg<strong>en</strong> als ze de toets van de publieke m<strong>en</strong>ingsvorming hebb<strong>en</strong> doorstaan.' 25<br />
In e<strong>en</strong> schuldcultuur belicham<strong>en</strong> de ander<strong>en</strong> e<strong>en</strong> heilige gr<strong>en</strong>s die ik niet mag overschrijd<strong>en</strong>, in<br />
e<strong>en</strong> <strong>schaamte</strong>cultuur belicham<strong>en</strong> ze het ideaal dat ik mezelf gesteld heb. 'Zij zijn voor mij niet de belichaming<br />
van e<strong>en</strong> Teg<strong>en</strong>over, e<strong>en</strong> Halt, maar het Verl<strong>en</strong>gstuk van mijn eig<strong>en</strong> zelfwaardering. Zij zijn<br />
ge<strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordiging van God, maar van mijn eig<strong>en</strong> ik-ideaal. Aan hun oordeel wil ik mijzelf afmet<strong>en</strong>,<br />
omdat het eig<strong>en</strong>lijk mijn oordeel is. Als ik me voor h<strong>en</strong> schaam <strong>en</strong> h<strong>en</strong> niet meer onder og<strong>en</strong> durf te<br />
kom<strong>en</strong>, schaam ik me eig<strong>en</strong>lijk voor mezelf. Ik schiet tekort t<strong>en</strong> opzichte van mijn eig<strong>en</strong> ideale standaard.'<br />
26 Het onderscheid tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> schuld- <strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>schaamte</strong>cultuur is betrekkelijk. Veel elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit<br />
e<strong>en</strong> schuldcultuur bestaan in e<strong>en</strong> <strong>schaamte</strong>cultuur<br />
<strong>en</strong> omgekeerd.<br />
Schaamte kan negatief, maar ook positief werk<strong>en</strong><br />
Als we beschaamd zijn, zegg<strong>en</strong> of do<strong>en</strong> we soms iets<br />
waarvan we niet doorhebb<strong>en</strong>, dat het met onze<br />
<strong>schaamte</strong> te mak<strong>en</strong> heeft. We legg<strong>en</strong> sterk de nadruk<br />
op eig<strong>en</strong> goedheid <strong>en</strong> onschuld <strong>en</strong> onze superioriteit<br />
in vergelijking met ander<strong>en</strong>. Of we strev<strong>en</strong><br />
naar volkom<strong>en</strong>heid (perfectionisme is e<strong>en</strong> poging om<br />
het gevoel dat ik onontkoombaar in gebreke blijf, te<br />
comp<strong>en</strong>ser<strong>en</strong>). Of we schepp<strong>en</strong> e<strong>en</strong> fantasiewereld<br />
waardoor het bescham<strong>en</strong>de min of meer wordt weggedrukt.<br />
Of we vermijd<strong>en</strong> zoveel mogelijk situaties<br />
waarbij we in contact kom<strong>en</strong> met ander<strong>en</strong>, prober<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oeg aan onszelf te hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> niemand toe<br />
tot ons innerlijk. Of we prat<strong>en</strong> niet meer in zinn<strong>en</strong>,<br />
maar sprek<strong>en</strong> in <strong>en</strong>kele woord<strong>en</strong> <strong>en</strong> antwoord<strong>en</strong><br />
minimaal <strong>en</strong> vrijwel onverstaanbaar.<br />
Schaamte kan negatief werk<strong>en</strong>. Het kan, door het ermee sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de oordeel over onszelf als minder<br />
goed dan de ander, ons berov<strong>en</strong> van ons gevoel van eig<strong>en</strong>waarde, e<strong>en</strong> barrière vorm<strong>en</strong> voor zelfaanvaarding,<br />
ons het gevoel gev<strong>en</strong> geïsoleerd te zijn, e<strong>en</strong> aanslag vorm<strong>en</strong> op ons geluk <strong>en</strong> ons goede functioner<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> zelfs bijdrag<strong>en</strong> tot pathologische e<strong>en</strong>zaamheid <strong>en</strong> depressie. Schaamte kan er de oorzaak van<br />
zijn, dat we in bepaalde moeilijkhed<strong>en</strong> niet geholp<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. 'Valse <strong>schaamte</strong> weerhoudt de dwaz<strong>en</strong><br />
hun zwer<strong>en</strong> te ton<strong>en</strong>, zodat ze ong<strong>en</strong>ez<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>', aldus de Romeinse dichter Quintus Horatius (65-8<br />
voor Christus). 27<br />
Schaamte kan ook positief werk<strong>en</strong>. 28 Ze helpt e<strong>en</strong> gevoel van privacy te bewar<strong>en</strong>; ze br<strong>en</strong>gt eig<strong>en</strong><br />
id<strong>en</strong>titeitsaspect<strong>en</strong> aan het licht, die anders voor onszelf 'onzichtbaar' zoud<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>; ze zegt ons, dat<br />
iets mis is gegaan, waarschuwt ons teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dreig<strong>en</strong>de verkeerde gang van zak<strong>en</strong> of att<strong>en</strong>deert ons op<br />
wat inhumaan is; <strong>en</strong> ze voorkomt dat we ons overgev<strong>en</strong> aan perverse activiteit<strong>en</strong>. In <strong>schaamte</strong> kunn<strong>en</strong><br />
we morele kracht vind<strong>en</strong>: 29 aan ons overgedrag<strong>en</strong> norm<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opnieuw actief; <strong>en</strong> opvatting<strong>en</strong> over<br />
25 De Lange 1998, 3.<br />
26 De Lange 1998, 3.<br />
27 Epistolae, I, 16, 24: 'Stultorum incurata pudor malus ulcera celat.'<br />
28 De Duitse filosoof Friedrich Nietzsche (1844-1900) wees erop, dat <strong>schaamte</strong> verneder<strong>en</strong>d kan zijn, e<strong>en</strong> aanslag op<br />
echtheid <strong>en</strong> fierheid - <strong>en</strong> dus overwonn<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong>. Hij protesteerde teg<strong>en</strong> ziekelijke verwekelijking <strong>en</strong> vermoralisering<br />
waardoor het gedierte 'm<strong>en</strong>s' leert om zich t<strong>en</strong>slotte voor al zijn instinct<strong>en</strong> te scham<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s hem<br />
was, to<strong>en</strong> de m<strong>en</strong>sheid zich nog niet schaamde voor haar wreedheid, het lev<strong>en</strong> op aarde vrolijker dan nu. Nietzsche<br />
wees er ook op, dat <strong>schaamte</strong> e<strong>en</strong> kostbaar bezit kan zijn dat waarschuwt voor gr<strong>en</strong>soverschrijding<strong>en</strong>, waakt over<br />
het geheim in ieder m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> respect eist voor wie lijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> afhankelijk zijn [Lindijer 1995, 61-70].<br />
29 De Pools-Britse socioloog Zygmunt Bauman (º 1925) wees op <strong>schaamte</strong> als teg<strong>en</strong>kracht: Schaamtegevoel is 'e<strong>en</strong><br />
onmisbare voorwaarde voor de overwinning op het langzaam werk<strong>en</strong>de vergif, de kwaadaardige erf<strong>en</strong>is van de<br />
Holocaust.' Alle<strong>en</strong> het bevrijd<strong>en</strong>de gevoel van <strong>schaamte</strong> kan help<strong>en</strong> om de morele betek<strong>en</strong>is van deze afschuwelijke<br />
ervaring te vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo het spook van de Holocaust te verdrijv<strong>en</strong>. Bauman gaf hiervan e<strong>en</strong> voorbeeld: 'Ik b<strong>en</strong> er<br />
niet zeker van hoe ik zou reager<strong>en</strong> als er e<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>de aan mijn deur klopte die mij vroeg om mijzelf <strong>en</strong> mijn<br />
6
goed <strong>en</strong> kwaad kunn<strong>en</strong> zich ontwikkel<strong>en</strong>, verdiept word<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitgroei<strong>en</strong> naar nieuwe visies. 30 Schaamte<br />
kan ons aanzett<strong>en</strong> tot goed gedrag. 31 Onder gunstige omstandighed<strong>en</strong> kan <strong>schaamte</strong> ons het kunn<strong>en</strong> inlev<strong>en</strong><br />
in ander<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong>. Mits herk<strong>en</strong>d <strong>en</strong> bewust ervar<strong>en</strong>, kan <strong>schaamte</strong> uitgebouwd word<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong><br />
productieve <strong>en</strong> groeibevorder<strong>en</strong>de beleving. 32 En <strong>schaamte</strong> staat de geme<strong>en</strong>schap toe 'gezam<strong>en</strong>lijk het<br />
morele gedrag te bekrachtig<strong>en</strong> in plaats van dit uitsluit<strong>en</strong>d over te lat<strong>en</strong> aan de individuele verantwoordelijkheid.'<br />
33<br />
Teveel aan <strong>schaamte</strong> isoleert <strong>en</strong> verlamt<br />
We moet<strong>en</strong> oppass<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> teveel aan<br />
<strong>schaamte</strong>, omdat die ons verlamt <strong>en</strong> isoleert.<br />
Schaamte is verbond<strong>en</strong> met gevoel<strong>en</strong>s<br />
van verstoring van harmonie <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>wicht,<br />
met pijn <strong>en</strong> met geschoktheid. Elke <strong>schaamte</strong><br />
vraagt om e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> vorm van herstel.<br />
'Het kan gaan om (zoveel mogelijk) de<br />
<strong>schaamte</strong> voorbijkom<strong>en</strong>, om troost vind<strong>en</strong><br />
bij pijnlijke <strong>schaamte</strong>-ervaring<strong>en</strong>, om ler<strong>en</strong><br />
lev<strong>en</strong> met blijv<strong>en</strong>de <strong>schaamte</strong>gevoel<strong>en</strong>s, <strong>en</strong><br />
om tot verandering <strong>en</strong> vernieuwing kom<strong>en</strong><br />
door <strong>schaamte</strong>.' 34 Het is van belang<br />
ve <strong>schaamte</strong> te bestrijd<strong>en</strong>. 'Als <strong>schaamte</strong><br />
ons vernedert <strong>en</strong> klein houdt, is het goed de<br />
strijd aan te bind<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> tradities, instelling<strong>en</strong><br />
of m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die ons de vernedering <strong>en</strong><br />
de <strong>schaamte</strong> aando<strong>en</strong>. Het kan e<strong>en</strong> lange <strong>en</strong><br />
moeilijke weg word<strong>en</strong>. Oude opvatting<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gevoel<strong>en</strong>s blijv<strong>en</strong> in ons spok<strong>en</strong>, hoewel ons<br />
verstand al verder is. Groep<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
die in dezelfde situatie verker<strong>en</strong> <strong>en</strong> met<br />
hetzelfde gevecht bezig zijn, kunn<strong>en</strong> vaak<br />
help<strong>en</strong>.' 35 Het is van belang positieve<br />
gezin te offer<strong>en</strong> om zijn lev<strong>en</strong> te redd<strong>en</strong>. Mij is zo'n keuze bespaard. Maar ik b<strong>en</strong> er zeker van dat ik, als ik e<strong>en</strong><br />
schuilplaats had geweigerd, volledig in staat zou zijn om teg<strong>en</strong>over ander<strong>en</strong> <strong>en</strong> mijzelf te rechtvaardig<strong>en</strong>, dat het,<br />
gerek<strong>en</strong>d het aantal geredde <strong>en</strong> verlor<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>s, e<strong>en</strong> volkom<strong>en</strong> redelijke beslissing was om de onbek<strong>en</strong>de weg te<br />
stur<strong>en</strong>. Ik b<strong>en</strong> er ook zeker van dat ik die onredelijke, onlogische, niettemin al-te-m<strong>en</strong>selijke <strong>schaamte</strong> zou voel<strong>en</strong>.<br />
En toch b<strong>en</strong> ik er ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s zeker van, dat, als er niet dit gevoel van <strong>schaamte</strong> was, mijn beslissing om de onbek<strong>en</strong>de<br />
weg te stur<strong>en</strong> voort zou gaan mij te verontreinig<strong>en</strong> tot het einde van mijn dag<strong>en</strong>' [Bauman 1989, 204].<br />
30 Lindijer 1995, 155.<br />
31 In de De<strong>en</strong>se verzetsfilm 'De rode aarde' was de hoofdpersoon e<strong>en</strong> man die álles voor de verzetsbeweging op het<br />
spel zette, door <strong>en</strong> door eerlijk, door <strong>en</strong> door sterk. Zijn vri<strong>en</strong>d vroeg hem e<strong>en</strong>s: 'Waarom doe je dit eig<strong>en</strong>lijk? Doe<br />
je het uit liefde voor je vaderland, doe je het voor ons of om de rechtvaardigheid of om de vrijheid?' 'Nee', antwoordde<br />
de man, 'niet om die ding<strong>en</strong>, want misschi<strong>en</strong> geloof ik niet e<strong>en</strong>s in die ding<strong>en</strong>. Waarom dan wel? Ik geloof<br />
alle<strong>en</strong>, omdat ik me scham<strong>en</strong> zou, als ik het naliet.'<br />
Politie- <strong>en</strong> justitiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die m<strong>en</strong><strong>en</strong>, dat <strong>schaamte</strong> de meest indring<strong>en</strong>de vorm van gedragsbeïnvloeding<br />
is, pleit<strong>en</strong> er nog wel e<strong>en</strong>s voor om bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>, waarin dader, slachtoffer <strong>en</strong> andere bij e<strong>en</strong> delict<br />
betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> (familie, bur<strong>en</strong>) met elkaar overlegg<strong>en</strong> over herstel van de materiële <strong>en</strong> immateriële schade <strong>en</strong> hoe<br />
herhaling voorkom<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s deze bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> bij iemand thuis, in e<strong>en</strong> kerk of ver<strong>en</strong>igingsgebouw<br />
of op e<strong>en</strong> politiepost zou de dader zich, meer dan door politie <strong>en</strong> justitie, zodanig aangesprok<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>, dat hij<br />
zich schaamt. Die <strong>schaamte</strong> wordt als e<strong>en</strong> belangrijke rem op latere recidive gezi<strong>en</strong>.<br />
32 Van der Zwaal 1988, 26.<br />
33 Gaylin 1979, 58.<br />
34 Lindijer 1995, 162.<br />
35 Lindijer 1995, 130.<br />
7
<strong>schaamte</strong> te honorer<strong>en</strong>. Dit kan<br />
bijvoorbeeld door te stopp<strong>en</strong> met<br />
iets wat bescham<strong>en</strong>d is, door de<br />
koers van ons lev<strong>en</strong> bij te stell<strong>en</strong><br />
of door te hoge ideeën over onszelf<br />
e<strong>en</strong> realistische, bereikbare<br />
inhoud te gev<strong>en</strong> <strong>en</strong> vooral door<br />
onszelf niet als waardeloos weg te<br />
gooi<strong>en</strong>, maar welwill<strong>en</strong>d <strong>en</strong> mild<br />
naar onszelf te kijk<strong>en</strong>.<br />
© Le<strong>en</strong> d<strong>en</strong> Best<strong>en</strong>,<br />
Zev<strong>en</strong>aar, 23 januari 2013.<br />
Geraadpleegde literatuur<br />
Bauman, Zygmunt, Modernity and the Holocaust, Cambridge: Polity Press 1989.<br />
Buddingh, C., Citat<strong>en</strong>omnibus, Utrecht/Antwerp<strong>en</strong>: Het Spectrum 1967.<br />
Burggraeve, Roger, Het gelaat van de bevrijding. E<strong>en</strong> heilsd<strong>en</strong>k<strong>en</strong> in het spoor van Emmanuel Levinas,<br />
Tielt/Weesp: Lannoo 1986.<br />
Froe, A.de, 'Schaamte', in: De Gids 141 (1978) 8/9, 571-572.<br />
Gans, E., ‘''Ik schaam me dood...”; schuld <strong>en</strong> <strong>schaamte</strong> bij adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>', in: Mettrop, P.J.G., Thiel, M.L. van &<br />
Wiersma, E.M., red., Schuld <strong>en</strong> <strong>schaamte</strong>. Pychoanalytische opstell<strong>en</strong>, Meppel/Amsterdam: Boom 1988, 45-59.<br />
Gaylin, Willard, Feelings. Our Vital Signs, New York 1979.<br />
Heerd<strong>en</strong>, Jaap van, Het vreemde in de blik van Jean-Paul Sartre, Amsterdam: Prometheus 1992.<br />
Heering, Herman Johan, Over het boze als macht <strong>en</strong> als werkelijkheid, Meppel: Boom 1974.<br />
Lange, Frits de, 'Bekijk<strong>en</strong> of bekek<strong>en</strong> word<strong>en</strong>', in: Voorlopig, Essays rond maatschappij <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sbeschouwing 30<br />
(juni 1998) 6, 2-5.<br />
Lindijer, Coert H., Tast<strong>en</strong> naar <strong>schaamte</strong>, Kamp<strong>en</strong>: Kok 1995.<br />
Mettrop, P.J.G., 'Inleiding', in: Mettrop, P.J.G., Thiel, M.L. van & Wiersema, E.M., red., Schuld <strong>en</strong> <strong>schaamte</strong>.<br />
Psycho-analytische opstell<strong>en</strong>, Meppel/Amsterdam: Boom 1988.<br />
Phillips, Derek L., 'De lof van de schuld: moraliteit <strong>en</strong> schuld in de moderne tijd', in: De Gids 145 (1982) 3/4, 145-<br />
163.<br />
Reij<strong>en</strong>, Miriam van, Filosofer<strong>en</strong> over emoties, Baarn: Neliss<strong>en</strong> 1999.<br />
Spinoza, Baruch de, Ethica. Uit het Latijn vertaald <strong>en</strong> van verklar<strong>en</strong>de aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> door Nico van Suchtel<strong>en</strong>,<br />
Amsterdam: Wereldbibliotheek 1985.<br />
Struyker Boudier, Kees, Het lijkt nerg<strong>en</strong>s op. Invall<strong>en</strong> <strong>en</strong> ideeën over lief <strong>en</strong> leed, Baarn: Amboboek<strong>en</strong> 1982.<br />
Verhoev<strong>en</strong>, Cornelis, E<strong>en</strong> velijn<strong>en</strong> blad. Essays over aandacht <strong>en</strong> achterdocht, Baarn: Ambo 1989.<br />
Zwaal, P. van der, 'Verzwijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong>: de oorsprong van twee houding<strong>en</strong>', in: Mettrop, P.J.G., Thiel, M.L.<br />
van & Wiersma, E.M., red., Schuld <strong>en</strong> <strong>schaamte</strong>. Pychoanalytische opstell<strong>en</strong>, Meppel/Amsterdam 1988: Boom, 15-<br />
31.<br />
8