brochure - Felix Archief

Oudste stadsplattegrond
van Antwerpen
Oude en nieuwe Rode Poort

De topografi sch-historische atlas van het FelixArchief bevat echte
pareltjes. Bij het oplijsten van te restaureren stukken kwam recent
een uniek cartografi sch document bovenaan de prioriteitenlijst
te staan. De met de hand getekende stadsplattegrond is mogelijk
de oudst gekende plattegrond van de stad. Daarom is hij van
uitzonderlijk belang voor de studie en de geschiedenis van
Antwerpen.
De plattegrond toont ons de achtereenvolgende middeleeuwse
stadsuitbreidingen met hun versterkingen en poorten, tot en met
de Spaanse omwalling (1542) en de citadel (1567). Daardoor zien
we de stad met verschillende omwallingen, een situatie die in
realiteit nooit heeft bestaan. Zo zijn de stadspoorten van de laatmiddeleeuwse
omwalling en de Spaanse omwalling broederlijk naast
elkaar te vinden: bijvoorbeeld de oude en de nieuwe Kipdorppoort of
de oude en de nieuwe Rode Poort.
Oude en nieuwe Kipdorppoort

Door het voorkomen van versterkingswerken die dateren van de 13e tot
de 16e eeuw, beschikken we over een unieke kaart die de groei van de
stad afbeeldt in die periode. Vermoedelijk is de basis van de plattegrond
gekopieerd van oudere bronnen. Daaraan heeft de tekenaar in de tweede
helft van de 16e eeuw recentere elementen toegevoegd.
De leesrichting van straatnamen en andere toponiemen doet vermoeden
dat de plattegrond georiënteerd moet worden naar het westen (Schelde
boven). De huisgevels in de binnenstad staan loodrecht getekend op
de straat. Ze lijken als het ware neergeklapt, net zoals de kerken en de
kathedraal. Daardoor zijn alle gebouwen telkens vanuit verschillende
gezichtspunten getekend. Deze voorstelling van de huizen is kenmerkend
voor middeleeuwse tekeningen van steden en komt na 1530 niet meer voor.

1 2
Op het middeleeuwse stratenpatroon werden ook belangrijke gebouwen
toegevoegd, zoals het stadhuis [1] en het Hessenhuis [2] (beiden voltooid in
1564). Ze dateren van na de afbraak van de middeleeuwse omwalling in de
eerste helft van de 16e eeuw. Dergelijke gebouwen werden wel in perspectief
getekend, in tegenstelling tot de middeleeuwse bebouwing.
Onbekend is onbemind
In de publicaties over de iconografi e van Antwerpen van de historici Floris
Prims, Jan Denucé, Henri Wauwermans of Ary Delen vinden we nauwelijks
een spoor van dit bijzondere document. Enkel Walter Couvreur (1914-1996)
verwees in 1984 kort naar dit document:
Het uitzicht aan de landzijde van de 14de-15de-eeuwse stadsommuring
[...] is bekend door: [...] enkele niet of nauwelijks bekende stadsplans en
ontwerpen van verdedigingswerken van ca. 1540, o.a. een grote stadskaart
[...] met dubbele omheining [...] en en twee koncentrische stadsgrachten,
stadsgrachten,
bewaard bewaard in het Antwerpse stadsarchief. stadsarchief. (tentoonstellingscatalogus (tentoonstellingscatalogus Om en
rond de Antwerpse vesten, p. 11)

3 4
De stadsplattegrond is getekend op de achterzijde van een ander interessant
document: een kaart van de waterlopen in de wijde omgeving van Gent [3].
De kaart, met een geel ingekleurde rand, bestrijkt de volledige oppervlakte
van het papier. Dit doet vermoeden dat deze kaart de oudste is van de twee
en dus de oorspronkelijke voorzijde.
Het afgebeelde gebied is te situeren in de rechthoek tussen Maldegem,
Sint-Gillis-Waas, Dendermonde en Deinze. De auteur van de kaart had
in het bijzonder oog voor de hydrografie: de waterlopen, maar ook de
bruggen en dammen tekende hij met veel detail. Bij elke waterloop gaf hij
ook de overstromingsgebieden weer [4]. De aandacht voor de hydrografie
doet vermoeden dat de kaart is opgemaakt ofwel naar aanleiding van
waterstaatkundige werken ofwel vanuit militair oogpunt. De middeleeuwse
verdediging van de stad Gent was ondermeer gebaseerd op het onder water
zetten van een aantal gebieden rond de stad.
De citadel van Gent (1540) en het Sas van Gent (ca. 1550) staan al wel op de
kaart, terwijl de nieuwe omwalling die tussen 1577 en 1584 werd gebouwd,
nog niet is afgebeeld. De kaart moet dus dateren uit het derde kwart van
de 16e eeuw. Dat betekent meteen dat we hier te maken hebben met één
van de oudste hydrografische kaarten van dit deel van het graafschap
Vlaanderen.
Inventarisnummers
Oudste stadsplattegrond: 12 # 11667 – 11670
Hydrografische kaart: 12 # 11990 – 11993

Dit prachtige cartografi sche document, met een unieke plattegrond van
Antwerpen en een zeer vroege hydrografi sche kaart van de omgeving van
Gent, heeft in de loop van de geschiedenis heel wat schade opgelopen.
Ze bestaat uit vier grote en een reeks kleinere fragmenten. Er ontbreken
ook delen door de inwerking van vocht en schimmel. Een oude restauratie
waarbij zwakke delen van het papier verstevigd werden met calqueerpapier,
heeft eigenlijk meer kwaad dan goed gedaan.
Om de conservatie van dit precieuze document te garanderen, bereiden we
een grondige restauratie voor. Na de restauratie zullen we beide kaarten zo
snel mogelijk digitaal ter beschikking stellen zowel voor wetenschappelijk
onderzoek als voor geïnteresseerde kijklustigen. Door vergelijking met
andere historische bronnen, zal het onderzoek ongetwijfeld nieuwe
inzichten opleveren over de ontstaansgeschiedenis van de plattegrond en
over de ontwikkeling van de stad in de 16e eeuw.
Via een studiedag en een publicatie kunnen de onderzoeksresultaten naar
een breder publiek worden verspreid. In 2015 brengen we dit bijzondere
document onder de aandacht van de deelnemers van de 26th International
Conference on the History of Cartography, die in Antwerpen plaatsvindt.
Oorlogsschade
De slechte toestand van dit cartografi sch document is mogelijk te verklaren
door de oorlogsgebeurtenissen in in 1914. Denucé schrijft daarover daarover in
het Antwerpsch Archievenblad van 1927: “Het Stadsarchief heeft eene
aanzienlijke verzameling topographische en geographische plannen en
kaarten, ongelukkiglijk niet meer zoo rijk als een twaalftal jaren geleden. In
October 1914, vóór de beschieting van de stad, had men de meeste stukken
in de kelders van het stadhuis geborgen, en ze er maanden lang ingelaten,
zonder toezicht. Veel is er toen door het water vernield; heeler porte-folios
zijn zijn letterlijk in pap vergaan.” Maar Maar hij hij voegde voegde er nog nog aan toe: “Ondanks “Ondanks
de ramp van 1914 1914 blijft het Stadsarchief nog steeds de voornaamste
bewaarplaats van van oude topographische en aardrijkskundige plannen en
kaarten te Antwerpen.”
V.U.: Inge Schoups - C73618
www.felixarchief.be
03 338 94 11