rapportage inventarisatie en evaluatie van technische alternatieven ...

RAPPORTAGE
Jonge Poerink Milieuadvies
Auteur: B. Jonge Poerink
Zuurdijk, april 2008
INVENTARISATIE EN EVALUATIE VAN TECHNISCHE
ALTERNATIEVEN VOOR VASTE RUNDERMEST
IN WEIDEVOGELRESERVATEN IN
FRIESLAND EN GRONINGEN

Inhoudsopgave
1. INLEIDING...................................................................................................................... 3
2. WERKWIJZE.................................................................................................................... 4
2.1 Algemeen.............................................................................................................. 4
2.2 Chemische samenstelling .................................................................................... 4
2.3 Selectiemethode .................................................................................................. 4
3. CHEMISCHE SAMENSTELLING....................................................................................... 7
3.1 Vaste mest rundvee.............................................................................................. 7
3.2 Overige organische meststoffen, composten en digestaten ........................... 7
4. SELECTIE VAN ALTERNATIEVEN................................................................................... 10
4.1 Algemeen............................................................................................................ 10
4.2 Selectiestap 1: selectie op basis van chemische samenstelling.................... 10
4.2.1 Beoordelingscriteria..................................................................................... 10
4.2.2 Beoordeling .................................................................................................. 11
4.3 Selectiestap 2: selectie op basis van beschikbaarheid................................... 13
4.3.2 Beoordelingscriteria..................................................................................... 13
4.3.3 Beoordeling .................................................................................................. 14
4.4 Selectiestap 3: selectie op basis van milieuaspecten .................................... 16
4.4.1 Beoordelingscriteria..................................................................................... 16
4.4.2 Beoordeling .................................................................................................. 16
4.5 Selectiestap 4: selectie op basis van praktische uitvoerbaarheid ................ 18
4.5.1 Beoordelingscriteria .................................................................................. 18
4.5.2 Beoordeling................................................................................................ 18
4.6 Selectiestap 5: selectie op basis van kosten ................................................... 19
4.6.1 Beoordelingscriteria.................................................................................... 19
4.6.2 Beoordeling .................................................................................................. 19
5. GESELECTEERDE ALTERNATIEVEN............................................................................... 20
5.1 Paardenmest....................................................................................................... 20
5.2 Groencompost.................................................................................................... 23
5.3 (Gecomposteerde) dikke fractie runderdrijfmest ............................................ 27
6. CONCLUSIES ............................................................................................................... 30
7. GERAADPLEEGDE BRONNEN..................................................................................... 30
1

7.1 Literatuur .............................................................................................................. 32
7.2 Wetgeving, Richtlijnen en Handreikingen......................................................... 34
7.3 Websites............................................................................................................... 35
7.4 Geraadpleegde personen en stakeholders..................................................... 35
Bijlagen
Bijlage 1
Toetsing samenstelling organische meststoffen, composten en digestaten als
alternatief voor vaste mest van rundvee aan globale referentiewaarden
Bijlage 2
Samenvatting specifieke wettelijke voorschriften met betrekking tot de aanleg van
een opslag van vaste mest
Bijlage 3
Samenvatting specifieke wettelijke voorschriften met betrekking tot de aanleg van
een composteringshoop
Bijlage 4
Gebruiksnormen, werkingscoëfficiënten stikstof en fosfaat
Bijlage 5
Overzicht groencomposteerders in de Provincie Friesland
2

1. INLEIDING
In opdracht van Altenburg en Wymenga te Veenwouden heeft Jonge Poerink
Milieuadvies een inventarisatie uitgevoerd naar alternatieven voor vaste stalmest
van rundvee in weidevogelreservaten. Deze inventarisatie is uitgevoerd als
onderdeel van het Investeringsplan weidevogelreservaten Fryslân en Groningen
2007.
Aanleiding is het feit dat vaste mest van rundvee vaak onvoldoende beschikbaar is,
terwijl regelmatige bemesting met vaste stalmest in de reservaten noodzakelijk is.
Vaste mest heeft in verhouding tot drijfmest een hoger gehalte organische stof en
lagere gehalten ammoniak. Door deze eigenschappen heeft vaste stalmest een
positief effect op het bodemleven. Het bodemleven speelt een vitale rol als
voedselbron voor weidevogels. Het uitgangspunt bij deze inventarisatie is dan ook
dat een alternatief voor vaste stalmest van rundvee in de eerste plaats een
vergelijkbaar gunstig effect op het bodemleven moet hebben.
De doelstelling van deze inventarisatie is het vinden van alternatieven voor vaste
stalmest van rundvee, waarvan een vergelijkbaar of beter effect op het
bodemleven kan worden verwacht. Een dergelijk alternatief moet globaal aan de
volgende eisen voldoen:
- een vergelijkbare of betere samenstelling dan vaste runderstalmest
- voldoende beschikbaar in de regio Friesland en Groningen
- voldoet aan de eisen op milieugebied
- relatief eenvoudig toepasbaar
- relatief lage investeringen en kosten
- vrij van onkruidzaden en pathogenen
- maatschappelijk acceptabel
De inventarisatie is uitgevoerd als een ‘Quick Scan’ , waarbij in verband met de
omvang van de materie en de beperkt beschikbare tijd doelgericht en efficiënt is
gewerkt. De benodigde informatie is verzameld aan de hand van
literatuurgegevens en raadpleging van experts, producenten en
ervaringsdeskundigen. Alle in deze rapportage genoemde kosten zijn globaal en
indicatief bedoeld; er kunnen geen rechten aan worden ontleend.
In Hoofdstuk 2 van dit rapport is kort de werkwijze toegelicht. Vervolgens is in
hoofdstuk 3 een overzicht van de samenstelling van zowel vaste runderstalmest als
de mogelijke alternatieven gegeven. In hoofdstuk 4 is stapsgewijs de beoordeling en
selectie van de verschillende alternatieven besproken, waarna de geselecteerde
alternatieven nader worden toegelicht in hoofdstuk 5.
3

2. WERKWIJZE
2.1 Algemeen
De inventarisatie is globaal in de volgende stappen uitgevoerd:
- Inventariseren chemische eigenschappen vaste stalmest van
rundvee op basis van literatuurgegevens.
- Brede inventarisatie van mogelijke alternatieven voor
rundveestalmest in weidevogelreservaten door middel van interviews
met experts en literatuuronderzoek.
- Inventariseren chemische eigenschappen alternatieven op basis van
literatuurgegevens.
- Selectie van alternatieven op basis van chemische samenstelling,
beschikbare hoeveelheid, milieuaspecten, praktische
uitvoerbaarheid, kosten en de verspreiding van zaden en
pathogenen.
2.2 Chemische samenstelling
Van zo veel mogelijk organische meststoffen, composten en digestaten zijn
gegevens over de chemische samenstelling verzameld. Het betreft voornamelijk de
volgende chemische componenten:
- Droge stof (DS)
- Organische Stof (OS)
- Totale Stikstof (N-tot)
- Minerale Stikstof (N-min)
- Organische Stikstof (N-org)
- Fosfaat (P O )
- Kali (K 0)
- Koolstof: Stikstof verhouding (C/N)
- Dichtheid
- Zuurgraad (pH)
2.3 Selectiemethode
Om een gerichte selectie van alternatieven te kunnen uitvoeren is gekozen voor een
stapsgewijze aanpak. Bij iedere selectiestap zijn de producten beoordeeld op een
bepaald criterium. Achtereenvolgens zijn de volgende selectiestappen uitgevoerd:
Stap 1: selectie op basis van chemische samenstelling
4

Stap 2: selectie op basis van beschikbaarheid
Stap 3: selectie op basis van milieuaspecten
Stap 4: selectie op basis van praktische toepasbaarheid
Stap 5: selectie op basis van globaal geraamde investerings- en variabele kosten
Het selectieproces is weergegeven in het diagram op de volgende pagina. De
exacte beoordelingscriteria zijn voor iedere selectiestap nader uitgewerkt. Dit staat
bij de betreffende selectiestap beschreven in hoofdstuk 4.
5

Stap 1: Chemische
samenstelling van het
product vergelijkbaar
met vaste
runderstalmest?
J
A
Stap 2: Voldoende
beschikbaarheid van
het product in de regio
Friesland en Groningen?
J
A
Stap 3: Product en
toepassingsmethode
voldoet aan de
gestelde milieu-eisen?
J
A
Stap 4:
Toepassingsmethode
praktisch goed
uitvoerbaar?
J
Stap 5:
Investeringskosten en
variabele kosten
relatief laag
J
NEE
NEE
NEE
NEE
NEE
BETREFFENDE PRODUCT EN TOEPASSINGSMETHODE
VOLDOET AAN DE GESTELDE SELECTIECRITERIA.
GESELECTEERDE ALTERNATIEVEN WORDEN VERDER
UITGEWERKT EN GETOETST OP OVERIGE CRITERIA
6
Betreffende organische
meststof, compost of
digestaat voldoet niet aan
selectiecriteria en valt af
als alternatief
Betreffende organische
meststof, compost of
digestaat voldoet niet aan
selectiecriteria en valt af
als alternatief
Betreffende organische
meststof, compost of
digestaat voldoet niet aan
selectiecriteria en valt af
als alternatief
Betreffende organische
meststof, compost of
digestaat voldoet niet aan
selectiecriteria en valt af als
alternatief
Betreffende organische
meststof, compost of
digestaat voldoet niet aan
selectiecriteria en valt af als
alternatief

3. CHEMISCHE SAMENSTELLING
In dit hoofdstuk is een overzicht gegeven van de gemiddelde samenstelling van
vaste mest van rundvee, overige organische meststoffen, composten en digestaten.
3.1 Vaste mest rundvee
In tabel 1 is een overzicht gegeven van de chemische samenstelling van vaste mest
van rundvee en de bijbehorende spreiding.
Tabel 1. Samenstelling vaste mest rundvee (bron Beijer en Westhoek, 1996)
Component Samenstelling vaste mest rundvee
(spreiding tussen haakjes)
kg/ton product
Droge stof DS 235 (± 80)
Organische
stof OS
153 (± ?)
N-totaal 6,9 (± 3,2)
N-mineraal 1,6 (± 0,8)
N-organisch 5,3 (± 3,1)
Fosfaat 3,8 (± 1,4)
Kalium 7,4 (± 4,9)
C/N 12,2 (± ?)
3.2 Overige organische meststoffen, composten en digestaten
In tabel 2 Is de gemiddelde samenstelling van organische meststoffen, composten
en digestaten op basis van literatuurgegevens vermeld. Bij deze tabel dient te
worden opgemerkt dat er veelal sprake is van spreiding van gehalten, bijvoorbeeld
ten gevolge van het gebruik van een bepaald type krachtvoer of een groot
aandeel van natuurmaaisel bij groencompostering. De genoemde waarden zijn dan
ook vooral indicatief bedoeld.
7

Tabel 2. Gemiddelde samenstelling organische meststoffen, composten en
digestaten op basis van literatuurgegevens (in kg/ton product)
Organisch product DS OS N- NN- P O K C/N Dicht-
tot minorg O (2) heid
kg/m
³
Rundvee vaste mest
(7)
235 153 6,9 1,6 5,3 3,8 7,4 12,2 900
Rundvee dunne
mest(1)
86 64 4,4 2,2 2,2 1,6 6,2 7,5 1005
Kippen strooisel(1) 640 423 19,1 8,6 10,5 24,2 13,3 12,4 600
Kippen dunne
mest(1)
145 93 10,2 5,8 4,4 7,8 6,4 5,1 1020
Varkens strooisel (2) 230 160 7,5 1,5 6,0 9,0 3,5 11,9 -
Vleesvarkens dunne
mest(1)
90 60 7,2 4,2 3,0 4,2 7,2 4,7 1040
Zeugen dunne
mest(1)
50 35 4,2 2,5 1,7 3,0 4,3 4,6 -
Schapen vaste
mest(2)
290 205 8,6 2,0 6,6 4,2 16 13,3 -
Geiten vaste mest(2) 265 182 8,5 2,6 5,9 5,2 10,6 12,0 -
Kalkoenen (2) 565 464 24,7 6,4 18,3 19,6 18,4 10,5 535
Paarden vaste
mest(2)
310 250 5,0 - - 3,0 5,6 28,0 700
Nertsen (2) 285 185 17,7 10,1 7,6 27 3,9 5,9 -
Konijnen (2) 352 277 10,9 2,0 8,9 9,9 11,5 14,2 -
Eenden (2) 265 209 8,3 1,7 - 7,4 11,3 16,4 -
Runderdrijfmest dikke
fractie (scheiding,
centrifuge) (3)
183 4,9 3,4 7,0
Varkensdrijfmest
dikke fractie
(scheiding) (3)
270 9,6 19,6 7,2
Champost(1) 350 220 5,8 0,3 5,5 3,6 8,7 21 550
GFT-compost(1) 650 190 8,5 0,8 7,8 3,7 6,4 12,3 800
Groencompost (2) 602 181 3,8 - - 2,1 5,0 31,0 -
Heidecompost (2) 675 166 2,7 - - 0,6 1,1 34,4 -
HUMEST (4)
261- 77- 4,1- - - 3,1- 3,2-
Natuurmaaiseldrijfmest
compost
403 201 10,3
8,4 18,5
Hekkelspecie (5) 521 351 9,3 - - 0,8 21,8
Digestaat
runderdrijfmest
(6)
31 5,0 4,0 0,9 5,1 7-8
Digestaat
vleesvarkensdrijfmest
(6)
41 8,0 6,6 2,0 7,0 7-8
Bronnen tussen haakjes in tabel:
1. Meststoffenkaart NMI, 2007
2. Handboek Mest & Compost, Louis Bolk Instituut, ter Berg (2001)
8
pH

3. Quick scan van be- en verwerkingstechnieken van dierlijke mest, WUR, Melse et al
(2004)
4. Aanvoer van organische mest op grasland, WUR, de Boer et al (2004)
5. Hekkelspecie in weidevogelreservaten, Van Hall Instituut, Jongsma en de Witte (2003)
6. Onderzoek afzet van digestaat uit co-vergistingsinstallaties, SenterNovem, Brenneisen
(2005)
7. Meststoffen voor de rundveehouderij, IKCL, Beijer en Westhoek (1996)
9

4. SELECTIE VAN ALTERNATIEVEN
4.1 Algemeen
In dit hoofdstuk is per selectiestap een korte beschrijving van de beoordelingscriteria
gegeven. De selectie zelf is gepresenteerd in tabelvorm. In deze tabellen zijn de in
tabel 3 genoemde symbolen gebruikt om aan te geven of een bepaald alternatief
voldoet aan de gestelde beoordelingscriteria. Als een product niet voldoet aan de
gestelde criteria binnen een selectiestap dan valt dit product af voor een volgende
selectiestap. Indien het product voldoet aan de gestelde criteria of bij twijfel dan
gaat het product door naar de volgende selectiestap.
Tabel 3. Overzicht van de in de tabellen van de verschillende selectiestappen
gebruikte symbolen en de bijbehorende kwalificering
symbool kwalificering Product door naar
volgende selectiestap?
- Product voldoet niet aan
de gestelde criteria
+ Product voldoet aan de
gestelde criteria
-? Product voldoet mogelijk
niet aan de gestelde
criteria
+? Product voldoet mogelijk
aan de gestelde criteria
4.2 Selectiestap 1: selectie op basis van chemische samenstelling
4.2.1 Beoordelingscriteria
Aangezien deze inventarisatie is gericht op het vinden van alternatieven voor vaste
runderstalmest ten behoeve van de verbetering van de bodemkwaliteit en het
bodemleven in weidevogelreservaten is niet alleen gezocht naar producten die qua
samenstelling sterk overeenkomen met vaste runderstalmest. Een afwijkende
samenstelling van een product in vergelijking met vaste runderstalmest kan namelijk
voordelig zijn voor de bodemkwaliteit en het bodemleven.
10
NEE
JA
JA
JA

Zo noemen Van Eekeren et al (2003) een hoog organische stof gehalte en een
hoge C/N verhouding voordelig voor de ontwikkeling van het bodemleven. De
gehalten van deze componenten mogen dus hoger liggen dan bij vaste
runderstalmest.
In verband met de normen voor stikstof en fosfaat die per jaar maximaal via
bemesting in weidevogelreservaten mag worden toegepast (2008: Stikstof max. 170
kg en Fosfaat max. 70 kg, zie bijlage 4) zijn relatief lage gehalten van deze stoffen
gunstig. Zeer lage gehalten stikstof en fosfaat zijn niet gunstig aangezien er kans op
tekorten aan deze nutriënten zou kunnen ontstaan.
Aan de hand van de samenstelling van vaste rundermest en de voorgaande
redenering zijn de in tabel 4 vermelde globale referentiewaarden vastgesteld. Het
betreft globale referentiewaarden die uitsluitend zijn opgesteld als hulpmiddel om
selectiestap 1 systematisch en inzichtelijk te laten verlopen. De exacte keuze van de
globale referentiewaarden is overigens arbitrair.
Tabel 4. Bepaling globale referentiewaarden voor beoordeling geschiktheid
organische meststoffen, composten en digestaten als alternatief voor vaste
runderstalmest op basis van chemische samenstelling
Component Samenstelling vaste
mest
kg/ton product
Evaluatie effect component
op bodemleven
11
Referentiewaarden
kg/ton product
Droge stof DS 235 ± 80 Een hoog droge stofgehalte
is gunstig
> 150
Organische 153 ± ? Een hoog organische stof > 100
stof OS
gehalte is gunstig
N-totaal 6,9 ± 3,2 Stikstof totaal gehalte mag
niet te hoog en niet te laag
zijn
3 – 10
N-mineraal 1,6 ± 0,8 Het relatieve aandeel
minerale stikstof mag niet te
hoog zijn, maar ook niet
zeer laag
< 3
N-organisch 5,3 ± 3,1 Een relatief hoog aandeel
organisch stikstof is gunstig
2 - 10
Fosfaat 3,8 ± 1,4 Fosfaat gehalte mag niet te
hoog en niet te laag zijn
2 – 6
Kalium 7,4 ± 4,9 Kalium is niet maatgevend Circa 2 -15
C/N 12,2 ± ? Een hoge C/N verhouding is
gunstig
> 10
4.2.2 Beoordeling
In tabel 5 en bijlage 1 is de samenstelling van ieder product (zie tabel 2), getoetst
aan de globale referentiewaarden die vermeld staan in tabel 4.

Tabel 5. Beoordeling geschiktheid organische meststoffen, composten en digestaten
als alternatief voor vaste runderstalmest op basis van chemische samenstelling
Alternatief Samenstelling Beoordeling
Meststoffen
Rundvee dunne mest DS/OS gehalte en C/N verhouding te
laag
-
Kippen strooisel N en P gehalte te hoog -
Kippen dunne mest N gehalte te hoog -
Varkens strooisel P gehalte te hoog -
Vleesvarkens dunne DS/OS gehalte en C/N verhouding te -
mest
laag
Zeugen dunne mest DS/OS gehalte en C/N verhouding te
laag
-
Schapen vaste mest Vergelijkbaar (K relatief hoog) +
Geiten vaste mest Vergelijkbaar +
Kalkoenmest N en P gehalte te hoog -
Paardenmest Vergelijkbaar +
Nertsenmest N gehalte en C/N verhouding te hoog -
Konijnenmest N en P gehalte te hoog -
Eendenmest
Bewerkte mest
P te hoog -
Runderdrijfmest dikke
fractie (scheiding,
centrifuge)
Varkensdrijfmest dikke
fractie (scheiding)
Strofilter
runderdrijfmest en stro
Mengen runderdrijfmest
en stro
Natuurmaaisel en mest
mengsel
runderdrijfmest, riet en
grasmaaisel
Compost
vergelijkbaar? (OS en C/N onbekend) +?
P gehalte te hoog -
Geen gegevens; waarschijnlijk
vergelijkbaar
Vergelijkbaar (bron: 1) +
Geen gegevens ;waarschijnlijk
vergelijkbaar
Champost Vergelijkbaar +
GFT-compost Vergelijkbaar +
Groencompost Vergelijkbaar +
Heidecompost N , P en K erg laag -
Strofiltermestcompost Geen gegevens ;waarschijnlijk
vergelijkbaar
+?
HUMEST
Natuurmaaisel-drijfmest
compost
Runderdrijfmestcompost
(Dikke fractie)
Vergelijkbaar +
Geen gegevens ;waarschijnlijk
vergelijkbaar
12
+?
+?
+?

Hekkelspecie Zware metalen gehalte te hoog , betreft
hekkelspecie uit lokaal gebied(bron: 2)
Geen verdere analyseresultaten van
hekkelspecie bekend (pers. mededeling
v.d. Velde, Wetterskip)
Digestaat
Digestaat
runderdrijfmest
DS/OS gehalte en C/N verhouding te
laag
Digestaat
DS/OS gehalte en C/N verhouding te -
vleesvarkensdrijfmest laag
Digestaat
Geen gegevens waarschijnlijk
+?
runderdrijfmest
Dikke fractie na
scheiding
vergelijkbaar
(co)digestaat
Geen gegevens waarschijnlijk
+?
runderdrijfmest en
natuurmaaisel
Dikke fractie na
scheiding
vergelijkbaar
Bronnen tussen haakjes in tabel:
1. Handboek Mest & Compost, Louis Bolk Instituut, ter Berg (2001)
2. Hekkelspecie in weidevogelreservaten, Van Hall Instituut, Jongsma en de Witte (2003)
4.3 Selectiestap 2: selectie op basis van beschikbaarheid
4.3.2 Beoordelingscriteria
Als het betreffende product of de grondstoffen voor het betreffende product in de
regio Friesland en Groningen in ruime hoeveelheden (> circa 5 Kton/jr) worden
geproduceerd dan voldoet het product aan het criterium ‘beschikbaarheid’. Met
het oog op transportkosten en duurzaamheid is de aanvoer van buiten deze
provincies niet wenselijk. Overigens zijn verschillen in de beschikbaarheid binnen de
provincies Friesland en Groningen niet meegewogen.
In de meeste gevallen is, bij gebrek aan exacte regionale data over hoeveelheden
van producten en grondstoffen, een kwalitatieve schatting gemaakt van de
regionale beschikbaarheid. Hiervoor zijn de landelijke jaarlijkse productiegegevens
uit tabel 6 gecombineerd met statistieken over aantal stuks vee per provincie
(Landbouwtelling CBS/LEI, 2007, www.statline.cbs.nl).
Daar waar mogelijk is bij de beoordeling gebruik gemaakt van regionale gegevens.
Bronnen van deze gegevens staan in tabel 7 vermeld.
13
-?
-

Tabel 6. Hoeveelheid mest en groenafval in Nederland in kton per jaar
Organisch mest en Hoeveelheid in kton/jaar
groenafval
Rundvee vaste mest 1 061
(1)
Rundvee dunne mest 52990
(1)
Pluimvee totaal (1) 1484
Varkens strooisel (1)
Vleesvarkens dunne 11852
mest (1)
Schapen en geiten, 434
vaste stalmest (1)
Paardenmest Onbekend, statistieken gericht op
landbouwbedrijven
Konijnen en
91
nertsenmest (1)
Rietmaaisel (2) 130
Heidemaaisel (2) 284
Natuurgrasmaaisel (2) 3600
Hekkelspecie (3) 1159
Digestaat (4) In 2006: 300 (37 installaties)
Bronnen tussen haakjes in tabel:
1. LEI/CBS 2008, gegevens 2005
2. Binnenlands biomassapotentieel, Ecofys, Kuiper en de Lint (2008)
3. www.bvor.nl, 2008
4. volgens www.minlnv.nl, 2008
4.3.3 Beoordeling
De beoordeling van de beschikbaarheid van organische meststoffen, composten en
digestaten in de regio Friesland en Groningen is vermeld in tabel 7.
14

Tabel 7. Beoordeling beschikbaarheid organische meststoffen, composten en
digestaten als alternatief voor vaste runderstalmest in de regio Friesland en
Groningen.
Alternatief Productie in regio Friesland en Groningen Beoordeling
Meststoffen
Schapen vaste mest Veel schapenhouderij in de regio
aanwezig, de hoeveelheid stalmest is
beperkt, aangezien de schapen
gedurende slechts 2 maanden op stal
staan. Schapenhouders kunnen de mest
goed gebruiken op eigen land (pers.
mededeling schapenhouderij Wijbenga)
Geiten vaste mest Weinig geitenhouderij in de regio
aanwezig
Paardenmest Er is een groot aantal maneges en
paardenhouderijen in de regio. Men kan
doorgaans de mest niet kwijt op eigen
land en laat dit afvoeren (pers
mededeling paardenhouderij Veenstra).
Daarnaast aanbod particulieren groot
(pers. mededeling N. Boele, SBB)
Bewerkte mest
Runderdrijfmest dikke
fractie (scheiding,
centrifuge)
Strofilter
runderdrijfmest en stro
Mengen runderdrijfmest
en stro
Natuurmaaisel en mest
mengsel
runderdrijfmest, riet en
grasmaaisel
Compost
Grondstof runderdrijfmest ruim aanwezig +
Grondstof runderdrijfmest ruim aanwezig +
Grondstof runderdrijfmest ruim aanwezig +
Grondstof runderdrijfmest ruim aanwezig +
Champost Weinig paddenstoelenteelt in de regio (In
Friesland geen en in Groningen 4
bedrijven)
-
GFT-compost Grondstoffen aanwezig bij gemeentes +
Groencompost Aanwezig, 5 commerciële
composteerinrichtingen in regio Friesland;
daarnaast een aantal (>2) gemeentelijke
composteerinrichtingen
+
Strofiltermestcompost Grondstoffen ruim aanwezig +
HUMEST
Natuurmaaisel-drijfmest
compost
Grondstoffen ruim aanwezig +
Runderdrijfmestcompost
(Dikke fractie)
Grondstoffen ruim aanwezig +
15
-
-
+

Hekkelspecie Circa 1000 ton/jaar, afkomstig van
objecten als bijvoorbeeld gemalen(pers.
mededeling v.d. Velde, Wetterskip),
wordt afgevoerd naar composteerders.
De overige hekkelspecie uit sloten e.d.
blijft achter op het land.
Digestaat
Digestaat
runderdrijfmest
Dikke fractie na
scheiding
(co)digestaat
runderdrijfmest en
natuurmaaisel
Dikke fractie na
scheiding
Beperkt, slechts 10 installaties in Friesland
aanwezig. Veehouders weinig problemen
met afzet als meststof (Biewenga , 2008).
Toekomst door nieuwe SDE
subsidieregeling recentelijk onzeker
geworden
Beperkt, slechts 10 installaties in Friesland
aanwezig. Veehouders weinig problemen
afzet als meststof (Biewenga , 2008).
Toekomst door nieuwe SDE
subsidieregeling recentelijk onzeker
geworden
4.4 Selectiestap 3: selectie op basis van milieuaspecten
4.4.1 Beoordelingscriteria
Met betrekking tot milieuaspecten zijn de alternatieven beoordeeld op de volgende
criteria:
- Emissie van ammoniak
- Gehalten zware metalen (BOOM Besluit)
- Ongewenste vervuiling met plastic, glas en metaal
- Afzet afvalproducten
4.4.2 Beoordeling
De beoordeling van de milieuaspecten bij de productie en het gebruik van
organische meststoffen, composten en digestaten is vermeld in tabel 8.
16
-
-
-

Tabel 8. Beoordeling geschiktheid organische meststoffen, composten en digestaten
als alternatief voor vaste runderstalmest op basis van milieuaspecten.
Alternatief Relevante milieuaspecten Beoordeling
Meststoffen
Paardenmest Standaard milieuaspecten van opslag en
toepassing vaste mest
Bewerkte mest
Runderdrijfmest dikke
fractie (scheiding,
centrifuge)
Strofilter
runderdrijfmest en stro
Mengen runderdrijfmest
en stro
Natuurmaaisel en mest
mengsel
runderdrijfmest, riet en
grasmaaisel
Compost
Gesloten systeem, geen emissie
+?
(beperkte) Geluidshinder bij mechanisch
systeem
Afzet dunne fractie mogelijk
problematisch en daardoor beperkend?
Hoge ammoniakemissie (1) -
Hoge ammoniakemissie (3) -
Hoge ammoniakemissie (3) -
GFT-compost kans op vervuiling door ongewenste
stoffen, zoals plastic, glas en zware
metalen (1)
Vaak inhomogene kwaliteit (1)
BOOM besluit beperkt gebruik tot
maximaal 6 tot 10 ton DS per hectare (1)
Groencompost Indien gecertificeerd geen
milieubeperkingen
Strofiltermestcompost Hoge ammoniakemissie (3) -
HUMEST
Natuurmaaisel-drijfmest
compost
Hoge ammoniak emissie (2)
-
Runderdrijfmestcompost Geen gegevens in de literatuur. Methode +?
(Dikke fractie)
mogelijk interessant
Bronnen tussen haakjes in de tabel:
1. Handboek Mest & Compost, Louis Bolk Instituut, 2001
2. Quick scan van be- en verwerkingstechnieken van dierlijke mest, WUR, Melse et al
(2004)
3. Emissies en compostkwaliteit bij compostering van runderdrijfmest, (Van Dooren, 2005)
17
+
-
+

4.5 Selectiestap 4: selectie op basis van praktische uitvoerbaarheid
4.5.1 Beoordelingscriteria
Een goede praktische uitvoerbaarheid van een methode is natuurlijk van groot
belang:
- producten en/of grondstoffen moeten relatief eenvoudig in te zamelen en te
transporteren zijn
- eventuele bewerkingsstappen moeten relatief eenvoudig uitvoerbaar zijn
- relatief eenvoudige opslagfaciliteiten van producten en/of grondstoffen krijgen
de voorkeur.
Als een product kant-en-klaar in de markt verkrijgbaar is, dan spelen de twee
laatstgenoemde criteria niet.
4.5.2 Beoordeling
De beoordeling van de praktische uitvoerbaarheid van de productie en het gebruik
van organische meststoffen en composten is vermeld in tabel 9.
Tabel 9. Globale beoordeling geschiktheid organische meststoffen en composten als
alternatief voor vaste runderstalmest op basis van praktische uitvoerbaarheid.
Alternatief praktische uitvoerbaarheid Beoordeling
Meststoffen
Paardenmest Relatief eenvoudige handling en opslag. Door
spreiding maneges lokale oplossingen mogelijk. Ook
inzameling van particulieren mogelijk. Aandachtspunt
is het onwenselijk gebruik van houtvezels (pers.
mededeling N. Boele, SBB)
Bewerkte mest
Runderdrijfmest dikke
fractie (scheiding,
centrifuge)
Compost
Scheiding door middel van een mobiele centrifuge
mogelijk. Eenvoudige handling en opslag van dikke
fractie. Voor landelijke eisen opslag zie bijlage 2.
Afzet van dunne fractie mogelijk problematisch
Groencompost In de markt is (SKAL) gecertificeerde compost ruim
verkrijgbaar*. Vijf commerciële
composteerinrichtingen in Friesland. Daarnaast een
aantal gemeentelijke composteerinrichtingen.
Terreinbeheerders aansluiting zoeken bij
composteerders
Runderdrijfmestcompost
(Dikke fractie)
Product niet in de markt verkrijgbaar.
Tot 50% dierlijke mest mag worden toegevoegd
tijdens een composteringsproces (zie bijlage 3).
Nadeel is dat het compost daarna geheel onder
dierlijke mest wordt gerekend
18
+
+?
Nader
onderzoek
+
+?
Nader
onderzoek

* Extra verspreiding van Jakobskruiskruid , Pitrus en Ridderzuring via groencompost mogelijk.
Bij gecertificeerde groencompost volgens productspecificaties geen probleem.
4.6 Selectiestap 5: selectie op basis van kosten
4.6.1 Beoordelingscriteria
Zowel de investeringskosten als de variabele kosten voor de productie en het
gebruik van organische meststoffen en composten dienen bij voorkeur zo laag
mogelijk te zijn.
4.6.2 Beoordeling
De beoordeling van de investerings- en variabele kosten voor de productie en het
gebruik van organische meststoffen en composten is vermeld in tabel 10. De in tabel
10 vermelde kosten zijn zeer globaal. De werkelijke kosten zijn sterk afhankelijk van de
omvang van voorzieningen en de transportafstanden.
Tabel 10. Globale beoordeling geschiktheid organische meststoffen, composten en
digestaten als alternatief voor vaste runderstalmest op basis van kosten. De
genoemde kosten zijn indicatief.
Alternatief Kosten Beoordeling
Meststoffen
Paardenmest Afvoerkosten voor manegehouders hoog (tot circa €
20/ton).
Mest direct uitrijden vanaf mestopslag bij manege
naar gebied scheelt transport en opslagkosten,
maar kan alleen na voldoende rijping.
Investeringskosten voor inrichting van een speciale
opslag voor vaste paardenmest afhankelijk van
omvang. Globale eenheidsprijs 110€ excl. BTW/kub
mest (pers. mededeling v.d. Veer)
Bewerkte mest
Runderdrijfmest dikke
fractie (scheiding,
centrifuge)
Compost
Scheiding door centrifugeren is een relatief
goedkope techniek (€ 2-5/kub ingaande drijfmest
(excl. voorzieningen voor opslag van de fracties)), bij
continu gebruik (Melse et al, 2004).
Investeringskosten voor inrichting van een speciale
opslag voor dikke fractie afhankelijk van omvang.
Globale eenheidsprijs 110€ excl. BTW/kub mest (pers.
mededeling v.d. Veer). Mogelijk extra kosten voor
afzet dunne fractie.
Groencompost Afzetprijs circa €2,5 - €5 /kub.
Transportkosten afhankelijk van afstand tussen
composteerder en gebied.
Mogelijk winst door kostenreductie in verband met
lokaal composteren natuurmaaisel (huidige
afvoerkosten circa 30€/ton maaisel, exclusief
transport).
19
+
+?
Nader
onderzoek
+

Runderdrijfmestcompost
(Dikke fractie)
5. GESELECTEERDE ALTERNATIEVEN
Voorafgaande scheiding door centrifugeren is een
relatief goedkope techniek (€ 2-5/kub ingaande
drijfmest (excl. voorzieningen voor opslag van de
fracties)), bij continu gebruik (Melse et al, 2004).
Investeringskosten voor inrichting van een speciale
opslag/composteringsinrichting voor dikke fractie
afhankelijk van omvang. Globale eenheidsprijs 110€
excl. BTW/kub mest voor opslag (pers. mededeling
v.d. Veer).
Mogelijk extra kosten voor afzet dunne fractie.
Mogelijk winst door kostenreductie in verband met
meecomposteren natuurmaaisel (huidige
afvoerkosten circa 30€/ton maaisel, exclusief
transport).
In dit hoofdstuk worden de geselecteerde alternatieven nader toegelicht.
5.1 Paardenmest
20
+?
Nader
onderzoek
Paarden worden in stallen meestal gehouden op stro. De stallen worden regelmatig
uitgemest. Hierdoor ontstaat een meststof die zeer rijk aan stro is. Naast stro worden
paarden ook gehouden op (slechter verteerbare) houtvezels. Met name als gebruik
wordt gemaakt van meranti vezels dan kan de paardenmest ongeschikt worden
voor de toepassing in weidevogelreservaten (pers. mededeling N. Boele, SBB).
In de land- en tuinbouw is vooral de oude of gecomposteerde paardenmest
geschikt als verbeteraar van de bodemstructuur en de stimulering van het
bodemleven (Bokhorst en ter Berg, 2001). Ongecomposteerde paardenmest bevat
teveel stro, dat vervolgens relatief langzaam op het grasland verteerd en minder
direct beschikbaar is voor het bodemleven. Daarom is het beter om de
paardenmest vooraf te laten rijpen of composteren. Paardenmest is uitstekend
geschikt om te composteren. Er bestaat echter wel het risico dat door het hoge
strogehalte een te hoge temperatuur ontstaat, waardoor de kwaliteit van de
compost voor het bodemleven achteruitgaat.
Momenteel wordt paardenmest bij veel maneges en hobbyboeren afgevoerd naar
bedrijven die er compost voor de champigonteelt (champost) van maken. De
manegehouder of hobbyboer betaald hiervoor tot circa 20€ per ton. De
champostbedrijven geven de voorkeur aan mest die niet ouder is dan circa 2
weken. Daarom wordt zeer regelmatig afgevoerd, wat hoge kosten met zich
meebrengt.
In de regio Friesland en Groningen worden door landbouwbedrijven,
paardenhouderijen, maneges en hobbyboeren paarden gehouden. In totaal zijn
zo’n 18000 paarden geregistreerd in Friesland en Groningen. Dit aantal is exclusief de
paarden die door hobbyboeren (< 3 GVE) worden gehouden. Het werkelijke aantal
paarden in Groningen en Friesland zal daarom beduidend hoger liggen.

Alleen al in Friesland zijn zo’n 60 maneges verspreid over de provincie aanwezig. Een
manege produceert, afhankelijk van het aantal paarden dat er gestald is, al snel
enkele honderden tonnen paardenmest per jaar. In principe zouden deze maneges
een uitstekende bron kunnen vormen voor vaste mest in weidevogelreservaten.
Hierbij moeten echter de volgende kanttekeningen te worden geplaatst:
- Maneges kunnen gebruik maken van houtvezels in plaats van stro; dit kan de
kwaliteit van de paardenmest nadelig beïnvloeden of zelfs ongeschikt maken
voor de toepassing in weidevogelreservaten
- Niet of slecht gecomposteerde paardenmest kan kiemkrachtige
onkruidzaden bevatten. Daarom is het van groot belang dat er een goede
compostering kan plaatsvinden. Hoe hoger de temperatuur in mest, hoe
sneller verlies van kiemkracht. Voor vaste stalmest gelden de volgende
termijnen:
- 1 week bij 60 °C
- 3 maanden bij 45°C
Of er nog kiemkrachtige zaden in de mest zitten, hangt dus af van de wijze en
mate van rijping. Er moet zodanig worden gekeerd dat de mest die bovenop
lag, vervolgens onderop komt te liggen (Prins et al, 2004)
- Sommige maneges hebben slechts beperkte opslagcapaciteit voor
paardenmest. De mest wordt zo regelmatig afgevoerd dat een grote
opslagcapaciteit niet nodig is. Dit betekent dat er eigenlijk ook geen
rijping/compostering van de mest kan plaatsvinden. Hierdoor is de mest
minder geschikt voor het bodemleven en maken pathogenen en zaden een
grotere kans om te overleven.
- Volgens de Meststoffenwet moet afgevoerde mest worden gewogen en
geanalyseerd. Dit geldt ook voor paardenmest. Voor de afvoer naar
champostbedrijven is hierop echter een uitzondering gemaakt. Dit zou
namelijk een onevenredige inspanning vergen. Voor het gebruik in
weidevogelreservaten is een dergelijke uitzondering niet gemaakt. Dit is een
aandachtspunt omdat anders niet kan worden voldaan aan de
Meststoffenwet.
In verband met de verspreiding van pathogenen zijn sommige veehouders zeer
terughoudend bij de acceptatie van bedrijfsvreemde mest. Dit geldt uiteraard ook
voor de pachters van weidevogelreservaten. Deze terughoudendheid heeft te
maken met de volgende ziekteverwekkers.
Paratuberculose
Paratuberculose is een bacteriële infectie van het darmstelsel veroorzaakt door de
bacterie Mycobacterium avium subsp. Paratuberculosis. Paratuberculose is op dit
moment in opmars in Nederland. In de afgelopen maanden is door het
Productschap Zuivel een programma ter voorkoming van paratuberculose opgestart
(www.prodzuivel.nl). Uiteraard richt dit programma zich op de voornaamste bron
van besmetting: mest. Besmetting vindt voornamelijk plaats via mest van herkauwers
(runderen, geiten en schapen). Dieren raken besmet door contact met mest.
De bacterie kan zeer lang overleven buiten het dier, zodat mest lang besmettelijk
blijft. Dit geldt ook voor vaste stalmest. Het effect van broei door compostering van
mest is onvoldoende. Pas bij een temperatuur van meer dan 120 °C is de bacterie
21

uitgeschakeld. Een dergelijke temperatuur kan bij compostering niet worden
gehaald (Bokhorst, 2001). Invoer van bedrijfsvreemde (stal)mest van rundvee en
geiten (vaak drager van Paratuberculose) is niet wenselijk. Besmetting van het ene
bedrijf naar het andere bedrijf is in principe ook mogelijk via apparatuur die in
contact is geweest met mest (bijvoorbeeld mestinjectie apparatuur, trekkerbanden
en mobiele mestscheiders).
Paarden kunnen geen drager zijn van paratuberculose en verspreiding van
paratuberculose via paardenmest is niet van toepassing(pers. mededeling Van
Wuijckhuise, Gezondheiddienst Dieren).
Salmonellose
Salmonellose is een bacteriële infectie die via dierlijke mest kan worden verspreid.
Salmonella is bekend als ziekteverwekker bij mensen, maar kan ook bij vee tot
ziekteverschijnselen leiden. Er zijn verschillende serotypen. De serotypes Salmonella
typhimurium en S. dublin zijn de voor rundvee voornaamste oorzaak van Salmonella
(pers. mededeling Van Wuijckhuise, Gezondheiddienst Dieren). Bij paarden komt
Salmonella minder vaak voor dan bij runderen. De serotypes S. typhimurium en S.
enteritis worden bij paarden aangetroffen (www.kiza.nl). Salmonella besmetting van
rundvee door paardenmest betreft het serotype S. typhimurium.
Lichte verhitting werkt voldoende om Salmonella te doden. Bij een temperatuur van
62°C is 30 minuten voldoende om alle Salmonella te doden. Bij experimenten met S.
typhimurium in kippenwaswater was 52° C gedurende 35 minuten voldoende om
deze Salmonella te decimeren(Bokhorst, 2001).
Salmonella is gevoelig voor UV straling. Als vuistregel wordt gehanteerd dat 14
dagen na bemesting van een perceel de Salmonella onder invloed van UV uit
zonlicht is gedecimeerd (pers. mededeling Van Wuijckhuise, Gezondheiddienst
Dieren). Bij drijfmest uitgereden op het land is er binnen 10 dagen een reductie van
90 % (Bokhorst, 2001). De vraag is echter of dit ook van toepassing is op vaste
stalmest die een nogal grove structuur heeft. Hier zal UV-straling minder in kunnen
doordringen.
Gelet op de genoemde factoren is de kans van verspreiding van Salmonella via
paardenmest klein en kan nog aanmerkelijk kleiner worden door:
- De mest optimaal te composteren
- Een ruime periode (> 3 maanden) tussen uitrijden van de mest en beweiden
of maaien
- Mest van paarden met diarree gescheiden op te slaan en niet te gebruiken
- De paardenmest tussentijds op besmetting met Salmonella te analyseren
Worminfecties
Paarden hebben over het algemeen veel last van worminfecties. Uit vergelijking van
de door Thienpont gegeven worminfecties van paarden en runderen blijkt dat er
slechts twee wormsoorten zijn die zowel bij paard als rund regelmatig worden
aangetroffen. Het betreft Dicrocoelium dendriticum en Fasciola hepatica
(leverbotziekte). Volgens de Fauna Europaea komt D. dendriticum niet in Nederland
voor. Leverbotziekte komt plaatselijk wel in Nederland voor, maar deze worm is niet
bestand tegen composteren. Bij voldoende compostering van paardenmest is dus
geen verspreiding van leverbotziekte te verwachten (pers. mededeling Van
Wuijckhuise, Gezondheiddienst Dieren).
22

Opslag
Aan de opslag van paardenmest worden dezelfde eisen gesteld als aan de opslag
van vaste stalmest. De hoofdpunten van deze eisen zijn opgenomen in bijlage 2. Het
betreft specifieke wettelijke voorschriften bodembescherming in de Wet
Milieubeheer en het Besluit Landbouw Milieubeheer. Naast deze voorschriften
kunnen er aanvullende eisen in de Milieuvergunning van een inrichting of in lokale
verordeningen (gemeentes en provincies) worden gesteld.
De investeringskosten voor inrichting van een speciale opslag voor vaste mest ten
behoeve van weidevogelreservaten is afhankelijk van de omvang. De globale
eenheidsprijs bedraagt 110€/m³ mest exclusief BTW(pers. mededeling v.d. Veer).
Mest direct uitrijden vanaf de mestopslag bij een manege naar het
weidevogelreservaat scheelt transport en opslagkosten. In verband met de
stimulering van het bodemleven en de verspreiding van pathogenen en zaden kan
dit echter alleen na voldoende rijping.
In het Zuidelijk Westerkwartier van Groningen is door SBB een kleinschalige inzameling
van paardenmest opgestart. Hier brengen voornamelijk hobbyboeren hun
paardenmest naar toe Hobbyboeren willen de paardenmest graag kwijt, waardoor
het aanbod groot is. SBB slaat de mest hier tijdelijk op en keert deze een aantal maal
om de compostering te bevorderen. Daarnaast wordt om het proces op te starten
biocompost toegevoegd (pers. medeling N. Boele, SBB).
5.2 Groencompost
Groencompost wordt gemaakt van plantaardig groenafval en kan van de
volgende bronnen afkomstig zijn:
- snoeihout
- hekkelspecie (slootmaaisel)
- bermmaaisel
- natuurmaaisel
- plantsoenafval
- veilingafval
- agrarische restproducten
Groencompost wordt geproduceerd door het groenafval te verkleinen en dit
vervolgens in rillen op te slaan. Er wordt daarbij gestreefd naar een C/N verhouding
van circa 20 tot 30. Het geheel moet een luchtige structuur hebben, zodat zuurstof
makkelijk in de ril kan dringen. Snoeihoutresten, stro en riet zorgen voor een goede
beluchting. Natuurmaaisel en mest verminderen de beluchting. De ril moet niet
hoger dan circa 3 meter zijn. Is er onvoldoende zuurstof beschikbaar dan is emissie
van ammoniak, methaan en stank het gevolg. Verder moet er voldoende vocht in
de composthoop aanwezig zijn. Teveel vocht kan echter de beluchting
belemmeren.
Om de zuurstoftoevoer te stimuleren wordt de ril regelmatig gekeerd. Het omkeren
garandeert ook dat alle zaden en pathogenen aan een voldoende hoge
temperatuur worden blootgesteld.
De temperatuur van de composthoop moet regelmatig worden gecontroleerd. De
temperatuur moet voldoende hoog zijn (60 °C), zodat onkruidzaden (bijvoorbeeld
23

van jakobskruiskruid, pitrus en ridderzuring) en pathogenen onschadelijk worden
gemaakt. Een te hoge temperatuur is echter niet wenselijk omdat bij een zeer sterke
broei verbranding kan optreden. Vooral bij natuurmaaisel is dit risico groot. Al met al
is het proces van groencompostering vrij arbeidsintensief en is het nodige
vakmanschap vereist om het composteringsproces goed te laten verlopen.
Compostering van natuurmaaisel is relatief lastig in verband met de dichte structuur
en de grotere kans op broei (pers.mededeling Kuipers, Donker B.V.).
In de regio Friesland zijn een vijftal commerciële groencomposteringsbedrijven
actief, die jaarlijks duizenden tonnen groencompost produceren. Daarnaast zijn er
een aantal gemeentelijke composteringsinrichtingen, onder andere bij de
gemeenten Achtkarspelen en Tytsjerksteradiel. In tabel 11 is een overzicht gegeven
van de groencomposteringsinrichtingen in Friesland. Een compleet overzicht van de
gemeentelijke groencomposteringsbedrijven is er nog niet.
Tabel 11. Overzicht Groencomposteerders in de Provincie Friesland (Bij gemeenten
niet voor heel Friesland compleet!)
Naam
composteerder
Adres Adres composteringsinrichting
Donker B.V. Harste 5
8602 JX Sneek
0515-417325
Sneek
Gemeente
Stationsstraat 18
Lutkepost 18a
Achtkarspelen Buitenpost
0511-548111
0511-548110
Contactpersoon:
H. Westerhof
Buitenpost
Gemeente
Raadhuisweg 7
Solcamastraat 24b
Tytsjerksteradiel 9251 GH Burgum
0511-460860
Contactpersoon
D. Langeraap
Sumar
Groen Recycling Newtonweg 9
Newtonweg 9
Friesland B.V. 8912 BD Leeuwarden
058-2159583
8912 BD Leeuwarden
Van der Galien b.v. Broeklaan 31
Broeklaan 31
9113 AV Wouterswoude
0511-424144
9113 AV Wouterswoude
Van der Wiel De Meerpaal 11
Nijbeets
Infra & Milieu bv 9206 AJ Drachten
0512-586210
Westra
Kelvinstraat 36
Kelvinstraat 36
Groenrecycling b.v. 8861 ND Harlingen
0517-392255
8861 ND Harlingen
De composteringsbedrijven liggen gelijkmatig verspreid in de provincie, wat gunstig
is voor de transportkosten. De prijs van groencompost is relatief laag en varieert
tussen de 2-5 € per ton, (exclusief transport). De duurdere groencompostsoorten
(circa 10 € per ton) zijn de compostsoorten die volgens de Controlled Microbial
24

Composting (CMC) methode zijn gecomposteerd. Bij deze compost worden
speciale preparaten aan de compost toegevoegd en mag de ril niet hoger zijn dan
circa 1,5 m. Of dergelijke groencompost een duidelijke meerwaarde heeft voor
weidevogelreservaten is de vraag. Uit een proef die op akkerbouwland werd
uitgevoerd kon geen verschil in bodemleven worden vastgesteld tussen standaard
groencompost en CMC-compost (pers. mededeling H. Stegink, AOC Leeuwarden).
Volgens de Meststoffenwet valt compost niet onder de dierlijke meststoffen en hoeft
daarom niet te worden meegerekend bij de gebruiksnorm dierlijke mest. Compost
telt echter wel mee voor de stikstofgebruiksnorm en de fosfaatgebruiksnorm. De
werkingscoefficient voor stikstof in compost is echter laag, namelijk 10%. De fosfaat
uit dierlijke meststoffen telt volledig mee voor de fosfaatgebruiksnorm. Voor compost
is hierop een uitzondering gemaakt. Fosfaat uit compost telt voor 50% mee, met een
bovengrens van 3,5 kg fosfaat per ton compost. Aangezien de fosfaatgebruiksnorm
in weidevogelreservaten 70 kg/ha bedraagt zal deze norm veelal maatgevend zijn
voor de maximaal toegestane bemesting. Een laag fosfaatgehalte in de compost is
daarom belangrijk. Een jaarlijkse gift van circa 15-30 m³ groencompost heeft een
duidelijk stimulerend effect op het bodemleven zo blijkt uit proeven (pers.
mededeling H. Stegink, AOC Leeuwarden)
Aan de inrichting van een composteringsplaats worden minder strenge eisen
gesteld dan aan de opslag van vaste mest. De hoofdpunten van deze eisen zijn
opgenomen in bijlage 3 en samengevat in tabel 12. Het betreft specifieke wettelijke
voorschriften bodembescherming in de Wet Milieubeheer, het Besluit Landbouw
Milieubeheer en de Handreiking composteringsplaatsen. Naast deze voorschriften
kunnen er aanvullende en strengere eisen in de Milieuvergunning van een inrichting
of in lokale verordeningen (gemeentes en provincies) worden gesteld.
25

Tabel 12. Samenvatting specifieke wettelijke voorschriften bodembescherming met
betrekking tot de aanleg van een composteringshoop (600 m3 Specifieke
Milieuvergunning
vereist
< 10 m3 Composthoop
onderdeel inrichting
Wm dan eisen in
milieuvergunning
van toepassing
7,5 m
erfgrens
>5 m opp.
Water
> 7,5 m
erfgrens
>5 m opp.
Water
> 7,5 m
erfgrens
26
Handreiking
composteringsplaats 2005
Geen maatregelen tegen
uitspoeling
Geen maatregelen tegen
uitspoeling
Maatregelen tegen
uitspoeling:
Afdekken met vezeldoek van
1 november tot en
met 1 maart
Maatregelen tegen
uitspoeling:
Afdekken met vezeldoek van
1 september tot en met 31
maart
Aanleg adsorptielaag onder
de composthoop
In principe mag tot 50% dierlijke mest worden toegevoegd aan de compost zonder
dat de composteringsplaats moet worden aangepast aan de normen voor de
opslag van vaste mest. Nadeel hiervan is dat volgens de Meststoffenwet de
compost voor het gebruik tot de dierlijke mest moet worden gerekend.
Uit recentelijk door het Louis Bolk Instituut uitgevoerde proeven blijkt dat
compostering van natuurmaaisel in principe door terreinbeheerders in het veld kan
worden uitgevoerd. De volgende aspecten zijn bij veldcompostering van groot
belang (uit Iepema et al, 2008):
• Het herkomstgebied is schoon. Er ligt dus geen zwerfafval en er is geen
chemische verontreiniging met zware metalen.
• Het uitgangsmateriaal is voldoende vochtig: 55-70% vocht in
uitgangsmateriaal is goed. Hiermee verloopt het composteerproces
voorspoedig en is toevoeging van extra vocht minder noodzakelijk. Dit
voorkomt ook kans op uitspoeling van nutriënten.
• Er zitten zo weinig mogelijk gronddeeltjes (as) in het materiaal, zodat de
concentraties aan zware metalen zo laag mogelijk blijven.

• De verhouding tussen koolstof en stikstof in het uitgangsmateriaal ligt tussen
de 20 en 35. Dit is belangrijk voor een goed verloop van de compostering.
• Er is voldoende zuurstof in de ril aanwezig, zodat rotting tegen wordt gegaan.
Het is van belang dat het uitgangsmateriaal daarom voldoende structuur
bevat: naast gras, ook structuurrijk materiaal, zoals overjarig, stengelig gras,
rietstengels en wilgentakjes.
• De ril ligt zo ver mogelijk van bebouwing af (minimaal 50 tot 100 meter). Door
compostering kan geurontwikkeling ontstaan, vooral als de ril te warm wordt;
dat kan als hinderlijk ervaren worden. Tevens is het in verband met de kans op
geurhinder van belang om de composthoop niet te groot te maken.
• De temperatuur binnen in de ril is gedurende minimaal drie weken hoger dan
40 ˚C. Wanneer de temperatuur te veel dreigt te zakken, is het goed de ril een
keer extra om te zetten.
• Gedurende enkele dagen is de temperatuur hoger dan 60 ˚C, maar niet
hoger dan 70˚C. Hierdoor worden onkruidzaden onschadelijk gemaakt.
Wanneer de ril te warm dreigt te worden, kan het raadzaam zijn extra vocht
toe te dienen.
• Schimmelontwikkeling in de ril wordt zoveel mogelijk beperkt. Schimmel duidt
op te hoge
temperaturen. Een overmaat aan schimmelsporen kan bij mensen die daar
allergisch voor zijn tot ademhalingsklachten leiden.
• Tijdens het omzetten wordt zoveel mogelijk voorkomen dat er grond vanaf de
ondergrond van de ril door het materiaal wordt geslagen.
• Het omvormen van geoogst materiaal naar bruikbare compost duurt
ongeveer twee maanden. Hierbij wordt de ril circa vier keer omgezet.
Veldcompostering kan 2 – 2,5 maal zo goedkoop zijn als afvoer van maaisel (Iepema
et al, 2008).
5.3 (Gecomposteerde) dikke fractie rundveedrijfmest
In de landbouw zijn diverse technieken beschikbaar om de dikke fractie van
drijfmest te scheiden van de dunne fractie. De meest gangbare technieken zijn
mechanische mestscheiding (zeven, filteren, en centrifugeren) en primaire scheiding
(gescheiden opvang van mest en urine in de stal).
Mestscheiding wordt vooral toegepast met varkensdrijfmest om transportkosten te
besparen. Organische stof en fosfaat hopen zich op in de dikke fractie. Via
scheiding van drijfmest kan alleen de dikke fractie worden afgevoerd waarmee de
transportkosten van drijfmest in de varkenshouderij worden beperkt. Op basis van de
samenstelling is de dikke fractie van varkensdrijfmest niet geschikt voor toepassing in
weidevogelreservaten.
In de melkveehouderij wordt deze techniek minder toegepast omdat over het
algemeen melkveehouders hun mest beter op eigen land kwijt kunnen. De dikke
fractie van runderdrijfmest lijkt qua samenstelling geschikt voor toepassing in
weidevogelreservaten. In feite is de dikke fractie vergelijkbaar met vaste stalmest,
met dat verschil dat er geen stro is toegevoegd. Overwogen zou kunnen worden om
tijdens de compostering van de dikke fractie maaisel toe te voegen. Er zijn in de
literatuur nog geen praktische ervaringen met de effecten op het bodemleven van
27

gecomposteerde dikke fractie van runderdrijfmest te vinden. De dunne fractie heeft
een relatief hoog stikstofgehalte en een relatief laag fosfaatgehalte. Deze dunne
fractie kan uitstekend op percelen buiten de weidevogelreservaten worden
toegepast. Het grote voordeel van mestscheiding is in geval van verpachte
weidevogelreservaten dat deze methode met de eigen mest kan worden
toegepast, waardoor er geen extra invoer van fosfaat en stikstof hoeft plaats te
vinden ten koste van de gebruiksruimte voor stikstof en fosfaat van de betreffende
pachter.
Direct na scheiding kan, afhankelijk van de voorafgaande opslag, de dikke fractie
nog kiemkrachtige onkruidzaden en ziektekiemen bevatten. Daarom is het van
groot belang dat er een goede compostering kan plaatsvinden. Hoe hoger de
temperatuur in mest, hoe sneller verlies van kiemkracht. Voor vaste stalmest gelden
de volgende termijnen:
- 1 week bij 60 °C
- 3 maanden bij 45°C
Of er nog kiemkrachtige zaden in de mest zitten, hangt dus af van de wijze en mate
van rijping. Er moet zodanig worden gekeerd dat de mest die bovenop lag,
vervolgens onderop komt te liggen (Prins et al, 2004). Voor bedrijfseigen mest is het
onschadelijk maken van onkruidzaden en ziektekiemen minder essentieel. Ook als
de mest als drijfmest zou worden uitgereden zouden deze zaden en ziektekiemen
worden verspreid. In verband met de verspreiding van ziektekiemen en
onkruidzaden zijn sommige veehouders, zelfs na compostering, zeer terughoudend
bij de acceptatie van bedrijfsvreemde mest. Dit geldt uiteraard ook voor de
pachters van weidevogelreservaten.
Aan de opslag van de dikke fractie worden dezelfde eisen gesteld als aan de
opslag van vaste stalmest. De hoofdpunten van deze eisen zijn opgenomen in
bijlage 2. Het betreft specifieke wettelijke voorschriften bodembescherming in de
Wet Milieubeheer en het Besluit Landbouw Milieubeheer. Naast deze voorschriften
kunnen er aanvullende eisen in de Milieuvergunning van een inrichting of in lokale
verordeningen (gemeentes en provincies) worden gesteld.
Tijdens mechanische scheiding door middel van centrifugeren komt nauwelijks
ammoniak en andere gassen vrij, omdat het een gesloten systeem is. Wel is er sprake
van (tijdelijke) geluidshinder tijdens het centrifugeren (Melse, 2004). Als de dikke
fractie direct na scheiden wordt uitgereden dan kunnen dezelfde nadelige effecten
op het bodemleven door gassen als ammoniak en lachgas worden verwacht. De
concentraties van deze gassen in de dikke fractie zijn globaal namelijk gelijk aan die
in onbewerkte drijfmest (Melse,2004). Door rijping en compostering van de dikke
fractie zou dit nadelig effect kunnen worden gereduceerd.
Mestscheiding brengt de nodige kosten met zich mee. Bij mechanische scheiding
kan er een mobiele centrifuge worden ingezet, die op meerdere bedrijven kan
worden gebruikt. De exploitatiekosten van een dergelijke scheider is circa €2 - €5/m³
ingaande drijfmest (Melse, 2004). Per ton dikke fractie liggen deze kosten circa 3-4
keer zo hoog. Primaire scheiding vergt hoge investeringen. Het vervangen van een
vloer van een bestaande ligboxenstal naar een stal met sleuvenvloer bedraagt
globaal circa € 100 per m² (pers. mededeling v.d. Veer).
Daarnaast is voor de dikke fractie van zowel mechanisch gescheiden mest als
primair gescheiden mest een opslag nodig. De investeringskosten voor inrichting van
28

een speciale opslag voor vaste mest is afhankelijk van de omvang. De globale
eenheidsprijs bedraagt circa 110€/m³ mest (pers. mededeling v.d. Veer).
29

6. CONCLUSIES
Uit de inventarisatie en evaluatie van alternatieven voor vaste runderstalmest in
weidevogelreservaten kan het volgende worden geconcludeerd:
• Vaste stalmest van rundvee kenmerkt zich ten opzichte van runderdrijfmest
door een hoog organische stofgehalte en een hoge C/N verhouding.
• Van de in totaal 30 beoordeelde alternatieven zijn 3 alternatieven na selectie
op basis van chemische samenstelling, beschikbare hoeveelheid,
milieuaspecten, praktische uitvoerbaarheid en kosten overgebleven. Het
betreft paardenmest, groencompost en (gecomposteerde) dikke fractie
runderdrijfmest. Veel alternatieven voldoen niet qua samenstelling. De
stikstof en fosfaatgehalten zijn vaak te hoog en de C/N verhouding te laag
in vergelijking met vaste runderstalmest. Daarnaast zijn meerdere
alternatieven onvoldoende beschikbaar in de regio Friesland en Groningen.
In verband met de relatief hoge ammoniakemissie en het arbeidsintensieve
karakter zijn alternatieven gebaseerd op compostering van drijfmest
ongeschikt als alternatief.
• Gerijpte paardenmest voldoet door het hoge strogehalte uitstekend als
alternatief voor vaste mest. Er is voldoende aanbod binnen de
provinciegrenzen van Friesland en Groningen. Paardenhouders en
maneges betalen momenteel voor de afvoer naar champostbedrijven. De
paardenmest moet voldoende gecomposteerd zijn om verspreiding van
onkruidzaden en ziektekiemen te voorkomen. De acceptatie van
bedrijfsvreemde mest door pachters van weidevogelreservaten is een
mogelijk obstakel voor de toepassing van dit alternatief. Er bestaat de vrees
voor insleep van paratuberculose, salmonellose en leverbotziekte.
Paratuberculose komt echter niet voor bij paarden en leverbotziekte
overleeft compostering niet. Salmonella is gevoelig voor UV straling,
waardoor reductie na uitrijden van de mest zal optreden.
• Groencompost is een uitstekende bodemverbeteraar die kan worden
toegepast in weidevogelreservaten. De samenstelling van groencompost
kenmerkt zich door lage gehalten beschikbare stikstof en fosfaat en een
hoge C/N verhouding. Gecertificeerde groencompost is vrij van
kiemkrachtige onkruidzaden. Er zijn verspreid in de regio Friesland en
Groningen professionele groencomposteerders actief, die voor een ruim
aanbod van groencompost in de regio zorgen. Nadeel van de aanvoer
van groencompost is dat de stikstof en fosfaat (beperkt) meetellen in de
gebruiksruimte van de pachter van een weidevogelreservaat. De kosten
voor groencompost bedragen circa €2,5 - €5 /m³, exclusief transport en
uitrijden. Uit recentelijk uitgevoerde proeven blijkt dat compostering van
natuurmaaisel in principe door terreinbeheerders in het veld kan worden
uitgevoerd. Veldcompostering kan 2 – 2,5 maal zo goedkoop zijn als afvoer
van maaisel.
30

• De (gecomposteerde) dikke fractie van runderdrijfmest lijkt qua samenstelling
geschikt voor toepassing in weidevogelreservaten. In feite is de dikke fractie
vergelijkbaar met vaste stalmest, met dat verschil dat er geen stro is
toegevoegd. Overwogen zou kunnen worden om tijdens de compostering
van de dikke fractie maaisel toe te voegen. Er is echter nog weinig
praktische ervaring met dit alternatief. Het grote voordeel van
mestscheiding is in geval van verpachte weidevogelreservaten dat deze
methode met de eigen mest kan worden toegepast, waardoor er geen
extra invoer van fosfaat en stikstof hoeft plaats te vinden ten koste van de
gebruiksruimte voor stikstof en fosfaat van de betreffende pachter. Een
tweede voordeel is dat er geen mest van buiten het bedrijf hoeft te worden
aangevoerd, zodat insleep van paratuberculose en salmonellose kan
worden voorkomen. Nadeel zijn de relatief hoge investeringen die voor
drijfmestscheiding nodig zijn.
• Voor de individuele weidevogelreservaten blijft het nuttig om naast
bovengenoemde alternatieven ook de alternatieven champost,
hekkelspecie en dikke fractie digestaat als alternatieven te overwegen.
Deze alternatieven zijn bij de inventarisatie namelijk op basis van beperkte
beschikbaarheid niet geselecteerd als alternatief. Lokaal kan de
beschikbaarheid echter wel voldoende zijn. Bij hekkelspecie is het van
belang om verdacht te zijn op het optreden van relatief hoge
concentraties zware metalen. Bij digestaat van runderdrijfmest dient er
rekening te worden gehouden met paratuberculose. In verband met de
verhoogde kans op paratuberculose is geitenmest ongeschikt als
alternatief.
31

7. GERAADPLEEGDE BRONNEN
7.1 Literatuur
Anonymus, 2000. Overzicht van onderzoekingen naar de toepassing van het product
FIR. Publicatie VBBM
Anonymus, 2007 (1). Het nieuwe mestbeleid voor de schapenhouderij. Nieuwe Oogst
3(37)
Anonymus, 2007 (2). Jaarboek Afvalstoffenkaarten 2008. Kluwer, Alphen aan de Rijn
Anonymus, 2007 (3). Monitor Mineralen en Mestwetgeving 2007. CBS, Voorburg
Boer, H.C. de, 2004. Stikstoflevering uit onvergiste en vergiste runderdrijfmest na
zodebemesting
van grasland op zware zeeklei. Praktijkrapport Rundvee 51, Lelystad
Boer, H.C. de et al, 2004. Aanvoer van organische mest op grasland:
stikstofterugwinning en effect op
chemische bodemkwaliteit. Praktijkrapport Rundvee 60, ASG, Lelystad
Berg, C. ter, 2001. Handboek Mest en Compost. Louis Bolk Instituut, Driebergen
Berg, G. van der, 1998. Wormen maken de weg vrij voor wortels, organische
bemesting heeft grote invloed op bodemleven en bodemstructuur.
Boerderij/Akkerbouw 83, no 15
Berkel, B. van en I. Hoffmann, 1986. De weidevogelstand en het verschil tussen
stalmest en gier, en drijfmest. Wetenschapswinkel RUG, Groningen
Beijer, L. en H. Westhoek, 1996. Meststoffen voor de rundveehouderij, samenstelling,
werking en gebruik. IKCL, Ede
Biewenga, G. et al, 2008. Monitoring mestvergisting in de provincie Fryslan. ASG
rapport 104, Lelystad
Bokhorst, J. en C. ter Berg, 2001. Bemesten moet anders, een terugblik op het project
Mest als kans. Ekoland 11, p. 20-21
Brandsma, O., 1999. Het belang van bemesting voor het voedselaanbod van
weidevogels. De Levende Natuur 100 (4): 118-123
Brenneisen, L.M., 2005. Onderzoek afzet van digestaat uit covergistingsinstallaties in
de landbouw. HoSt, Hengelo
Breure, A.M. et al, 2003. Ecologische kwaliteit van de bodem. RIVM rapport
607604005, Bilthoven
32

Broeze, J. et al, 2005. De waarde van digestaat van co-vergisting ten opzichte van
dierlijke mest. Agrotechnology & Food Innovations, Wageningen
Dooren, H.J.C. van , 2001. Composteren van drijfmest. NMI rapport 225, Wageningen
Dooren, H.J.C. van et al, 2005. Emissies en compostkwaliteit bij compostering van
runderdrijfmest. ASG, Lelystad
Dooren, H.J.C. van, G. Biewenga en J.L. Zonderland, 2005. Vergisting van gras uit
natuurgebieden met drijfmest. ASG Wageningen, Lelystad
Dunger, W. en H.J. Fiedler, 1997. Handbuch der Bodenbiologie. Gustav Fischer
Verlag, Jena
Eekeren, N. van et al, 2003. Leven onder de graszode, discussiestuk over het
beoordelen en beinvloeden van bodemleven in de biologische melkveehouderij.
Louis Bolk Instituut LV 52, Driebergen
Ellen, H. et al, 2007. Emissies uit opslag van vaste mest. ASG rapport 58, Lelystad
Evers, M. et al, 2000. Praktijkgids bemesting. NMI, Wageningen
Hut, H. en F. Helmig, 2003.Valt hier nog wat te vreten? Onderzoek naar de relaties
tussen voedsel, zuurgraad en broedende weidevogels. SBB Regio Noord
Iepema, G. et al, 2008. Compostwijzer, compost maken in vier stappen. Louis Bolk
Instituut
Jongsma, J.J. en A. de Witte, 2003. Hekkelspecie in weidevogelreservaten.
Afstudeeropdracht Van Hall Instituut, Leeuwarden
Kool, A. et al, 2005. Kennisbundeling covergisting. CLM 621-2005, Culemborg
Kuiper, L. en S. de Lint, 2008. Binnenlands biomassapotentieel, biomassa uit natuur,
landschap, stedelijk groen en houtketen. Ecofys, Utrecht
Kuijper, D.P.J. Bekalking in veenweidegebieden en weidevogels. Interne notitie
Altenburg en Wymenga, Veenwouden.
Lampkin, N., 1990. Organic Farming. Farming Press, Ipswich, UK
Melse, R.W. et al, 2004. Quick Scan van be- en verwerkingstechnieken voor dierlijke
mest. ASG Wageningen, Lelystad.
Oosterveld, E., 2006. Betekenis van waterpeil en bemesting voor weidevogels. De
Levende Natuur, 107(4): 134-137
Pelt, W. van, 2001. Een explosieve toename in Nederland van multiresistente
Salmonella typhimurium in 2001. Infectieziekten Bulletin, 12-10 p. 356-361.
Prins, U, 2004. Handboek koppelbedrijven. Louis Bolk Instituut LV 53, Driebergen
33

Rutgers, M., 2007. Typeringen van bodemecosystemen in Nederland met tien
referenties voor biologische bodemkwaliteit. RIVM rapport 607604008/2007, Bilthoven
Smeding, F. en J. Langhout, 2006. Natuurstrooisel goed als alternatief voor graanstro
in potstal. V-focus, p.32-34
Smeding, F. en J. Langhout, 2006. Riet voor stro, Natuurstrooisel in de potstal. Louis
Bolk Instituut LV 61, Driebergen
Takens, P., 2007. Evaluatie beleid emissiearm aanwenden van dierlijke mest. VBBM,
Meppel
Thienpont, D. et al, 1979. Diagnose van verminosen door coprologisch onderzoek.
Janssen Research Foundation.
Veer, R. van ’t en M. Witteveldt, 2002. Pitrusontwikkeling in enkele Noord-Hollandse
weidevogelreservaten. Agens Raadgevend Buro, Stichting het Noord-Hollands
Landschap, Hoorn/Castricum
Vloedgraven, O.G., 1990. Mestwetgeving en weidevogels: knelpunten en
oplossingen. CLM-rapport 5951, Utrecht
Wit, J. de et al, 2005. Intersectorale samenwerking in de biologische landbouw. Louis
Bolk Instituut LV 58, Driebergen
7.2 Wetgeving, Richtlijnen en Handreikingen
Besluit landbouw milieubeheer 2006
Handreiking composteringsplaats voor bedrijven met bloembollenteelt 2005.
Landelijk Milieuoverleg
Bloembollenteelt
Handreiking (Co-)vergisting van mest. InfoMil 2005
Meststoffenwet 1986
Nederlandse emissierichtlijn lucht NeR, InfoMil 2001
Regels voor handel en vervoer van compost. LNV
Richtlijn Mestverwerkingsinstallaties, InfoMil 2001
Subsidieregeling natuurbeheer provincie Fryslan. Provincie Friesland, 2006
Uitvoeringsbesluit Meststoffenwet, wijziging 2006
Uitvoeringsregeling Meststoffenwet, 2006
34

7.3 Websites
www.bioenergienoord.nl Onderdeel Energy Valley, met als doel het stimuleren van
de energievoorziening uit biomassa
www.BVOR.nl Branche Vereniging Organische Meststoffen
www.cbs.nl Centraal Bureau voor de Statistiek
www.gddeventer.com Gezondheidsdienst Dieren
www.hetlnvloket.nl Ministerie LNV
www.InfoMil.nl Informatiecentrum Milieuregelgeving
www.kiza.nl Kennissysteem Infectieziekten en Arbeid
www.nmi-agro.nl Nutrienten Management Instituut
www.prodzuivel.nl Productschap Zuivel
www.rivm.nl/cib/infectieziekten RIVM
www.sdu.nl/staatscourant/gemeentes informatie over gemeentes
www.SenterNovem.nl Agentschap voor Duurzaamheid en Innovatie
www.statline.cbs.nl Overzicht statistieken LEI en CBS
www.wur.nl Wageningen Universiteit
7.4 Geraadpleegde personen en stakeholders
N. Boele, Staatsbosbeheer regio Noord
Bouwbedrijf van der Veer, Ecostallenbouw, Bakkeveen
DLG Noord, de heer Mellema
H.J. van Dooren, Animal Sciences Group, WUR
D. Durksz, Praktijkcentrum Nij Bosma Zathe, Animal Sciences Group, WUR
K.-J. Erstad, Rådgivande Agronomar, Noorwegen
Gemeente Kollumerland, de heer Westerhof (groencompostering)
Gemeente Tytsjerksteradiel, de heer D. Langeraap (groencompostering)
35

Kuipers, Donker B.V., Sneek
J. Peenstra te Nes, medewerker compostering gemeente Tytsjerksterdiel en actief op
het gebied van
toepassing CMC compost in weidevogelgebieden
H. Stegink, docent AOC Leeuwarden
Veenstra, Paardenfokkerij te Tytsjerk
Ø. Wærnes, NORTH CAPE MINERALS, Noorwegen
Wetterskip Fryslan, afdeling onderhoud, heer v.d. Velde
W. Weyman te Winsum, initiator project inzamelingsplaats vaste mest Z.
Westerkwartier, Groningen
Wijbenga, schapenhouderij te Tytsjerk
36

BIJLAGE 1
Toetsing samenstelling organische meststoffen, composten en digestaten als
alternatief voor vaste mest van rundvee aan globale referentiewaarden (Schuin is
afwijkend van referentiewaarden)
Organisch product DS OS N-
tot
Nmin
37
Norg
P O K O C/N
(2)
Dichtheid
kg/m³
Rundvee dunne
mest(1)
86 64 4,4 2,2 2,2 1,6 6,2 7,5 1005
Kippen strooisel(1) 640 423 19,1 8,6 10,5 24,2 13,3 12,4 600
Kippen dunne
mest(1)
145 93 10,2 5,8 4,4 7,8 6,4 5,1 1020
Varkens strooisel (2) 230 160 7,5 1,5 6,0 9,0 3,5 11,9 -
Vleesvarkens dunne
mest(1)
90 60 7,2 4,2 3,0 4,2 7,2 4,7 1040
Zeugen dunne
mest(1)
50 35 4,2 2,5 1,7 3,0 4,3 4,6 -
Schapen (2) 290 205 8,6 2,0 6,6 4,2 16 13,3 -
Geiten (2) 265 182 8,5 2,6 5,9 5,2 10,6 12,0 -
Kalkoenen (2) 565 464 24,7 6,4 18,3 19,6 18,4 10,5 535
Paarden (2) 310 250 5,0 - - 3,0 5,6 28,0 700
Nertsen (2) 285 185 17,7 10,1 7,6 27 3,9 5,9 -
Konijnen (2) 352 277 10,9 2,0 8,9 9,9 11,5 14,2 -
Eenden (2) 265 209 8,3 1,7 - 7,4 11,3 16,4 -
Runderdrijfmest dikke
fractie (scheiding,
centrifuge) (3)
183 4,9 3,4 7,0
Varkensdrijfmest
dikke fractie
(scheiding) (3)
270 9,6 19,6 7,2
Champost(1) 350 220 5,8 0,3 5,5 3,6 8,7 21 550
GFT-compost(1) 650 190 8,5 0,8 7,8 3,7 6,4 12,3 800
Groencompost (2) 602 181 3,8 - - 2,1 5,0 31,0 -
Heidecompost (2)
CMC compost
675 166 2,7 - - 0,6 1,1 34,4 -
HUMEST (4)
261- 77- 4,1- - - 3,1- 3,2-
Natuurmaaiseldrijfmest
compost
403 201 10,3
8,4 18,5
Hekkelspecie (5) 521 351 9,3 - - 0,8 21,8
Digestaat
runderdrijfmest
(6)
Digestaat
vleesvarkensdrijfmest
(6)
31 5,0 4,0 0,9 5,1 7-
8
41 8,0 6,6 2,0 7,0 7-
8
pH

BIJLAGE 2
Samenvatting specifieke wettelijke voorschriften met betrekking tot de aanleg van
een opslag van vaste mest
Samenvatting specifieke wettelijke voorschriften bodembescherming * in de Wet
Milieubeheer en Besluit Landbouw Milieubeheer met betrekking tot de aanleg van
een opslag van vaste mest
(Naast deze voorschriften kunnen er aanvullende (strengere) eisen in de
Milieuvergunning van een inrichting of in lokale (gemeentelijke verordeningen)
worden gesteld!)
Aard opslag Wet Milieubeheer Besluit Landbouw Milieubeheer
vaste mest
2006
>600 m3 Specifieke
milieuvergunning vereist
< 10 m3 Vaste mest opslag >5 m afstand opp. Water
onderdeel inrichting Wm Geen maatregelen tegen
dan eisen in
milieuvergunning van
toepassing
uitspoeling
5 m afstand opp. Water
< 2 weken onderdeel inrichting Wm Geen maatregelen tegen
dan eisen in
milieuvergunning van
toepassing
uitspoeling
5 m afstand opp. Water
> 2 weken onderdeel inrichting Wm Aanleg adsorptielaag onder de
< 6 maanden dan eisen in
opslag
milieuvergunning van
toepassing
Preventie contact hemelwater
5 m afstand opp. Water
> 6 maanden onderdeel inrichting Wm Aanleg mestdichte vloer met
dan eisen in
opstaande randen en opvang
milieuvergunning van percolaat vereist (uitvoering in
toepassing
beton, bentoniet, leem)
*Naast bodembeschermingsvoorschriften worden er voorschriften met betrekking tot het
beperken van geurhinder gesteld (ongeacht de omvang van de opslag):
> 100 m afstand van objecten categorie I of II
> 50 m afstand van objecten categorie III, IV of V
Definitie objecten categorie I, II, III, IV en IV
object categorie I:
1°. bebouwde kom met stedelijk karakter;
2°. ziekenhuis, sanatorium en internaat, en
3°. objecten voor verblijfsrecreatie,
object categorie II:
1°. bebouwde kom of aaneengesloten woonbebouwing van beperkte
39

omvang in een overigens agrarische omgeving;
2°. objecten voor dagrecreatie;
object categorie III:
verspreid liggende niet-agrarische bebouwing die aan het betreffende
buitengebied een overwegende woon- of recreatiefunctie verleent;
object categorie IV:
1°. woning behorend bij een agrarisch bedrijf, niet zijnde een veehouderij
waar 50 of meer mestvarkeneenheden op grond van een vergunning
of een algemene maatregel van bestuur aanwezig mogen zijn;
2°. verspreid liggende niet-agrarische bebouwing;
object categorie V: woning, behorend bij een veehouderij waar 50 of
meer mestvarkeneenheden op grond van een vergunning of een
algemene maatregel van bestuur aanwezig mogen zijn;
40

BIJLAGE 3
Samenvatting specifieke wettelijke voorschriften met betrekking tot de aanleg van
een composteringshoop
Samenvatting specifieke wettelijke voorschriften bodembescherming *in de Wet
Milieubeheer, Besluit Landbouw Milieubeheer en Handreiking composteringsplaatsen
met betrekking tot de aanleg van een composteringshoop
(Naast deze voorschriften kunnen er aanvullende eisen in de Milieuvergunning van
een inrichting of in lokale (gemeentelijke verordeningen) worden gesteld!)
Aard
composthoop
Wet
Milieubeheer
>600 m3 Specifieke
Milieuvergunni
ng
vereist
< 10 m3 Composthoop
onderdeel
inrichting Wm
dan eisen in
milieuvergunni
ng van
7,5 m erfgrens
>5 m opp. Water
> 7,5 m erfgrens
>5 m opp. Water
> 7,5 m erfgrens
valt onder
categorie dierlijke
composteringsho
41
Handreiking
composteringsplaats 2005
Geen maatregelen tegen
uitspoeling
Geen maatregelen tegen
uitspoeling
Maatregelen tegen
uitspoeling:
Afdekken met vezeldoek
van
1 november tot en
met 1 maart
Maatregelen tegen
uitspoeling:
Afdekken met vezeldoek
van
1 september tot en
met 31 maart
Aanleg adsorptielaag
onder de composthoop***

dan eisen in
milieuvergunni
ng van
toepassing
op
(zie tabel opslag
vaste mest)
*Naast bodembeschermingsvoorschriften worden er voorschriften met betrekking tot het
beperken van geurhinder gesteld (ongeacht de omvang van de opslag):
> 100 m afstand van objecten categorie I of II
> 50 m afstand van objecten categorie III, IV of V
**Let op: dit zijn voorschriften die betrekking hebben op een composteringshoop. Daarnaast
zijn er in de Meststoffenwet regels t.a.v. het gebruik van mest die ook van toepassing zijn.
**Als adsorptielaag wordt turf toegepast. Andere materialen mag ook, mits geen uitspoeling
van nutrienten zal plaatsvinden. Volgens de Handreiking zou stro mogelijk een alternatief
kunnen zijn. Interessant om het effect van (verweerd) riet en natuurmaaisel te onderzoeken?.
Definitie objecten categorie I, II, III, IV en IV
object categorie I:
1°. bebouwde kom met stedelijk karakter;
2°. ziekenhuis, sanatorium en internaat, en
3°. objecten voor verblijfsrecreatie,
object categorie II:
1°. bebouwde kom of aaneengesloten woonbebouwing van beperkte
omvang in een overigens agrarische omgeving;
2°. objecten voor dagrecreatie;
object categorie III:
verspreid liggende niet-agrarische bebouwing die aan het betreffende
buitengebied een overwegende woon- of recreatiefunctie verleent;
object categorie IV:
1°. woning behorend bij een agrarisch bedrijf, niet zijnde een veehouderij
waar 50 of meer mestvarkeneenheden op grond van een vergunning
of een algemene maatregel van bestuur aanwezig mogen zijn;
2°. verspreid liggende niet-agrarische bebouwing;
object categorie V: woning, behorend bij een veehouderij waar 50 of
meer mestvarkeneenheden op grond van een vergunning of een
algemene maatregel van bestuur aanwezig mogen zijn;
42

BIJLAGE 4
Gebruiksnormen, werking scoëfficiënten stikstof en fosfaat
Gebruiksnormen 2008 Meststoffenwet, Uitvoeringsregeling Meststoffenwet, SN
pakketten en SBB
Gebruik Gebruiksnorm
dierlijke mest
(in kg N/ha)
Grasland met
beweiden klei
Grasland met
beweiden veen
Stikstofgebruiksnorm
(in kg N/ha)
170 * 325 100
170 * 265 100
43
Fosfaatgebruiksnorm**
(In kg fosfaat/ha)
Grasland maaien klei 170 * 365 100
Grasland maaien
veen
170 * 300 100
Weidevogelpakketten
SN
170 Niet vastgesteld 70
Grasland SBB zonder
beperkingen
170 Niet vastgesteld 70
* Bij >70% grasland is een gebruiksnorm van 250 kg N/ha vastgesteld
(derogatieregeling)
** Een werkingscoefficient is voor fosfaat niet vastgesteld. Voor compost is hierop een
uitzondering gemaakt Fosfaat uit compost telt voor 50% mee voor berekening of de
fosfaatgebruiksnorm is overschreden. Er is een bovengrens gesteld van 3,5 kg fosfaat
per ton compost.
Werkingscoefficient voor stikstofgebruiksnorm 2008 (selectie uit bijlage B van
Uitvoeringsregeling Meststoffenwet)
Type meststof en omstandigheid Werkingscoefficient in %
Op het eigen bedrijf Op bedrijf met beweiding 45
geproduceerde mest van Op bedrijf zonder
60
graasdieren
beweiding
Andere meststoffen en Dunne fractie (na
80
omstandigheden
mestbewerking) en gier
Drijfmest op klei en veen 60
Vaste mest rundvee,
paarden, schapen, geiten
40
Compost 10
Vaste
mest
norm

BIJLAGE 5
Overzicht Groencomposteerders in de Provincie Friesland
Overzicht Groencomposteerders in de Provincie Friesland (Bij gemeenten niet voor
heel Friesland compleet!)
Naam
Adres Adres
composteerder
composteringsinrichting
Donker B.V. Harste 5
8602 JX Sneek
0515-417325
Sneek
Gemeente
Lutkepost 18a
Achtkarspelen
Buitenpost
Gemeente
Tytsjerksteradiel
Van der Galien
b.v.
Van der Wiel
Infra & Milieu bv
Westra
Groenrecycling
b.v.
Stationsstraat 18
Buitenpost
0511-548111
0511-548110
Contactpersoon:
H. Westerhof
Raadhuisweg 7
9251 GH Burgum
0511-460860
Contactpersoon
D. Langeraap
Broeklaan 31
9113 AV
Wouterswoude
0511-424144
De Meerpaal 11
9206 AJ Drachten
0512-586210
Kelvinstraat 36
8861 ND Harlingen
0517-392255
Solcamastraat 24b
Sumar
Broeklaan 31
9113 AV
Wouterswoude
Nijbeets
Kelvinstraat 36
8861 ND Harlingen
44