vaste mest voor weidevogelreservaten - Altenburg & Wymenga ...

VASTE MEST VOOR WEIDEVOGELRESERVATEN
Eerste aanzet tot een handleiding voor terrein-
beheerders, opgesteld in het kader van het
weidevogelproject Fryslân - Groningen

JPMA Rapportnummer: 20100503
VASTE MEST VOOR WEIDEVOGELRESERVATEN
Eerste aanzet tot een handleiding voor terrein-
beheerders, opgesteld in het kader van het
weidevogelproject Fryslân - Groningen
Opdrachtgever: Altenburg en Wymenga ecologisch onderzoek bv, namens terreinbeherende organisaties in
Fryslân en Groningen, p/a It Fryske Gea – Postbus 3, 9244 ZN Beetsterzwaag
Auteur: Ing. Bob Jonge Poerink
Foto’s: Ruurd Jelle van der Leij (www.pbase.com/ruurdjellevanderleij) en auteur
Zuurdijk, oktober 2010
© Niets uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke
andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Jonge Poerink Milieuadvies
Disclaimer: de inhoud van dit document is met uiterste zorg samengesteld. Desondanks wordt de informatie in dit document echter
aangeboden zonder enige garantie of waarborg ten aanzien van haar deugdelijkheid en geschiktheid voor een bepaald doel of anderszins.
Jonge Poerink Milieuadvies sluit alle aansprakelijkheid uit voor enigerlei directe of indirecte schade, van welke aard dan ook, die voortvloeit
uit of in enig opzicht verband houdt met het gebruik van dit document.
JPMA JPMA - Hoofdweg Hoofdweg 46 46 - 9966 9966 VC VC Zuurdijk Zuurdijk – tel tel. tel
0595 0595-571170
0595 571170 – www.jpma.nl www.jpma.nl - info@jpma.nl
info@jpma.nl

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
INHOUDSOPGAVE
1. INLEIDING ........................................................................................................................................ 2
2. WAAROM VASTE MEST OP WEIDEVOGELGRASLAND? ................................................................... 3
2.1 Ecologische achtergrond ......................................................................................................... 3
2.2 Vergelijking drijfmest en ruige stalmest van rundvee ............................................................ 6
3. Wettelijk kader ................................................................................................................................ 8
3.1 Algemeen ................................................................................................................................. 8
3.2 Gebruiksnormen voor stikstof en fosfaat................................................................................ 8
3.3 Gebruiksruimte voor de pachter van een weidevogelreservaat ............................................. 9
3.4 Bemesting door beweiding ..................................................................................................... 9
3.5 Regels mesttransport naar weidevogelreservaat ................................................................. 10
4. PACHTERS ...................................................................................................................................... 13
4.1 Situatie bij pachters ............................................................................................................... 13
4.2 Profiel van pachter ................................................................................................................ 14
4.3 Algemene strategie van terreinbeheerder naar pachters..................................................... 15
4.4 Ontwikkelen premiestelsel .................................................................................................... 15
5. PRODUCTIE EN BRONNEN VAN VASTE RUNDVEEMEST ................................................................ 16
5.1 Potstal voor melkkoeien of meststieren ........................................................................... 17
5.2 Potstal voor jongvee en droge koeien ............................................................................... 17
5.3 Sleuvenvloer of rubbermatten met mestschuif ................................................................ 18
5.4 Aanvoer vaste mest derden .............................................................................................. 19
5.5 Drijfmestscheiding ................................................................................................................. 20
5.6 Samenvatting voor- en nadelen bronnen vaste mest rundvee ............................................. 27
6. ALTERNATIEVEN VOOR VASTE MEST VAN RUNDVEE .................................................................... 28
6.1 Paardenmest ......................................................................................................................... 28
6.2 Groencompost ....................................................................................................................... 29
8. LITERATUUR ................................................................................................................................... 33
BIJLAGEN
Bijlage 1. Pachtcontract weidevogelreservaat, standaard artikelen bemesting
Bijlage 2. Brochure ’Ruige mest voor weidevogels, productie, kwaliteit en gebruik
Bijlage 3. Samenvatting eisen opslag vaste mest
Bijlage 4. Samenvatting eisen inrichting composth oop
1

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
1. INLEIDING
In het kader van het Investeringsplan weidevogelreservaten Fryslân en Groningen 2007-2010 is de
nodige aandacht besteed aan het stimuleren van de vaste mest voorziening van de
weidevogelreservaten in beide provincies. Gedurende dit project zijn onder andere de volgende
activiteiten ondernomen ter stimulering van de vaste mest voorziening (Jonge Poerink, 2010b):
- Voorlichting aan terreinbeheerders en pachters;
- Inventarisatie van de bestaande bemestingssituatie in de verschillende reservaten en
ondersteuning van de terreinbeheerders bij eventuele verbeteringen;
- Toegankelijk maken van de wet- en regelgeving op het gebied van bemesting van
natuurterrein in de vorm van een korte en heldere rapportage voor terreinbeheerders en
pachters. Hierbij is samengewerkt met Dienst Regelingen van LNV;
- Pilot study naar de mogelijke bronnen van vaste mest bij een regulier veehouderijbedrijf;
- Deelproject ‘Natuurmaaisel voor ruige stalmest’, waarbij jongvee en droge koeien bij een
grootschalige melkveehouderij op natuurmaaisel worden gehouden en de vrijkomende vaste
mest ten goede komt van weidevogelreservaat van SBB;
- Proeven met mestscheiding van drijfmest voor weidevogelreservaten;
- Uitwerken van een standaard pachtcontract voor weidevogelreservaat, waarbij speciale
aandacht is geschonken aan verbetering van de bemesting.
Het samenspel van de specifieke bemestingseisen van weidevogelgrasland, de beperkte
beschikbaarheid van vaste mest, de mestwetgeving en het beheer door middel van verpachting
maken een goede bemesting van weidevogelreservaat tot een complex onderdeel van het
terreinbeheer.
Om de kennis en ervaringen, die gedurende het project naar voren zijn gekomen, niet verloren te
laten gaan is daarom gekozen om de belangrijkste onderdelen vast te leggen en te bundelen in een
eerste aanzet tot een handleiding. Dit document is niet compleet en toegankelijk genoeg om al te
kunnen fungeren als volledige handleiding, maar kan wel een nuttige basis vormen voor een
toekomstig samen te stellen handleiding, die onder terreinbeheerders en pachters kan worden
verspreid.
In dit document komen achtereenvolgens de volgende onderwerpen aan de orde:
- Waarom vaste mest op weidevogelgrasland?
- Wettelijk kader
- Pachters
- Productie en bronnen van vaste rundveemest
- Alternatieven voor vaste mest van rundvee
2

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
2. WAAROM VASTE MEST OP WEIDEVOGELGRASLAND?
2.1 Ecologische achtergrond
Om het belang van vaste mest voor weidevogelgrasland te kunnen begrijpen is inzicht in het
foerageergedrag van weidevogels nodig. Volwassen grutto’s richten zich bij hun voedselkeuze vooral
op de regenwormen en emelten die in de toplaag van de bodem voorkomen (Oosterveld, 2006). De
wormenstand in agrarisch grasland is, met name door de hoge bemestingsgraad, meestal voldoende
op peil om de volwassen grutto’s van voedsel te voorzien. Bij hoge bemestingsniveaus ontstaat
echter een weinig gevarieerd grasland, dat voornamelijk bestaat uit engels raaigras en arm is aan
bloeiende kruiden. Dergelijk grasland biedt minder kansen voor weidevogelkuikens.
Figuur 2.1. Adulte grutto’s richten zich vooral op regenwormen en emelten in de toplaag van de
bodem. © Foto: Ruurd-Jelle van der Leij
Gruttokuikens zijn echte nestvlieders die kort na het uitkomen van de eieren op zoek gaan naar
ongewervelden, zoals vliegen en muggen. Per dag moet een gruttokuiken duizenden arthropoden
vangen om te kunnen overleven. De meeste van deze insecten zijn vliegen en muggen die van de
vegetatie worden gepikt. Uit onderzoek van de WUR blijkt dat er in grasland waar jaarlijks meer dan
100 kg N-totaal wordt opgebracht, onvoldoende insecten van voldoende afmeting beschikbaar zijn
om een gruttokuiken te voeden. Gruttokuikens hebben een voorkeur voor hoog gras waar zij
voldoende dekking vinden. Door de hoge stikstoftoevoer vanuit de bemesting is de productie van
het grasland, ook bij agrarisch natuurbeheer, vaak te hoog. De vegetatie kan zo dicht worden dat
deze moeilijk doordringbaar wordt voor de kuikens. Het foerageren kost meer energie dan
het oplevert en de kuikens verhongeren (Schekkerman, 2008).
3

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
Voor weidevogels is het dus zaak om bij bemesting van op kuikenland te zorgen voor een relatief
lage aanvoer van nutriënten. Naast een beperking van de totale hoeveelheid stikstof is het van
belang dat het aandeel van direct opneembare minerale stikstof relatief beperkt is, omdat vooral die
stikstof de grasgroei in het vroege voorjaar aanjaagt.
Bij weidevogelreservaten moet anderzijds in veel gevallen worden gewaakt voor te extreme
verschraling. Veel weidevogelreservaten zijn verpacht. De weidevogelreservaten zijn vaak nat en
moeilijk te berijden, liggen op afstand van het bedrijf en extra bemesting van het eigen land scheelt
de pachter kunstmest. Daar komt bij dat ruige stalmest vaak maar beperkt beschikbaar is en er
volgens het pachtcontract uitsluitend met ruige stalmest mag worden bemest. Verschraling van
voedselrijk weidevogelgrasland leidt in de eerste jaren vaak tot een overgangsgraslandtype dat
wordt gedomineerd door grotere soorten zoals Pitrus (Juncus effusus), Gestreepte witbol (Holcus
lanatus) of Grote Vossenstaart (Alopecurus pratensis). Door beschaduwing van de overige vegetatie
en een hoge zaadproductie bestaat de kans dat Pitrus en Witbol gaan overheersen. In dergelijk
grasland kan niet alleen de doordringbaarheid voor kuikens problematisch zijn, maar het
wormenaanbod voor volwassen grutto’s kan door gebrek aan mest ook terug lopen. Dit witbol- of
vossenstaartstadium kan bij verschralingsbeheer jaren tot zelfs tientallen jaren duren (Bax en
Schilling, 1998).
Figuur 2.2. De vegetatie moet voor foeragerende Grutto-
kuikens niet te dicht en voldoende kruidenrijk zijn.
© Foto: Ruurd-Jelle van der Leij
4

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
Bodemleven en bemesting ook voor kuikens van belang?
Beintema et al. hebben onderzoek gedaan naar prooidieren van gruttokuikens (Beintema et al., 1991). De meeste
prooidieren van de gruttokuikens waren afkomstig uit de vegetatie, terwijl bodemdieren slechts een beperkt deel
uitmaakten. De belangrijkste groep van prooidieren bestond uit vliegen en muggen (Diptera). Interessant is natuurlijk de
vraag waar de larven van deze vliegen en muggen opgroeien. Of de larven in de bodem, water, vegetatie of mest leven is
een belangrijk gegeven om het beheer te optimaliseren ten behoeve van de prooidieren van gruttokuikens. Over het
algemeen is de actieradius van vliegen en muggen namelijk beperkt en de geschiktheid van een reservaat voor de larven
van vliegen en muggen bepaald dus ook in sterke mate de dichtheid aan prooidieren. In tabel 2.1 is een overzicht gegeven
van de door Beintema et al. (1991) gevonden families van vliegen en muggen. Op basis van literatuurgegevens is
daarnaast vermeld waar de larven van deze muggen en vliegen families leven.
Tabel 2.1. Overzicht van de als prooidieren van gruttokuikens aangetroffen Diptera families en de bijbehorende
karakteristieke habitat van de larven van deze families.(bronnen: Beintema et al., 1991, Haupt & Haupt, 1998 en
Oosterbroek et al., 2005)
Diptera familie Aangetroffen in %
van monsters (n=144)
Scatophagidae, Strontvliegen 73
Chironomidae, Dansmuggen 58
Tipulidae, Langpootmuggen 42
Dolichopodidae, Langpootvliegen 42
Muscidae, Huisvliegen 40
Empididae, Dansvliegen 29
Bibionidae , Koorts/Rouwvliegen 21
Vegetatie
Mest
Bodem
Aquatisch
5
Karakteristiek habitat
larve in graslandgebied
Opvallend is dat een groot deel van de in tabel 2.1 genoemde families in het larvale stadium meestal in de bodem of op
mest leven. De Strontvliegen (Scatophagidae) vormen de belangrijkste groep prooidieren in het onderzoek van Beintema
et al. Dit betreft waarschijnlijk grotendeels de in weiden met schapen of rundvee algemeen voorkomende Strontvlieg
(Scatophaga stercoraria), waarvan de larven in mest leven. Tabel 2.1 indiceert dat niet alleen voor adulten maar ook voor
kuikens het bodemleven en de daarmee samenhangende aanvoer van vaste mest en organische stof mogelijk van vitaal
belang kunnen zijn. Vergaande verschraling van weidevogelgrasland leidt onder ideale omstandigheden tot een
kruidenrijke en voor kuikens goed toegankelijk grasland, maar zou dus ook kunnen leiden tot onvoldoende ontwikkeling
van aan de bodem en mest gebonden kuikenprooidieren. Aanvullend onderzoek naar de ecologie van prooidieren zou
hierover uitsluitsel kunnen geven.
Figuur 2.3 Muggen en vliegen, zoals de Strontvlieg
(Scatophaga stercoraria) , vormen een belangrijke
prooi voor weidevogelkuikens

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
2.2 Vergelijking drijfmest en ruige stalmest van rundvee
Uit de voorgaande paragraaf blijkt dat een ideale meststof voor weidevogelgrasland relatief veel
organische stof, maar niet te veel nutriënten bevat. In tabel 2.1 is de gemiddelde samenstelling van
drijfmest en ruige stalmest van rundvee weergegeven.
Tabel 2.1. Gemiddelde samenstelling drijfmest en ruige stalmest van rundvee (in kg/ton product)
Organisch product DS OS N-
tot
Nmin
6
N-org P₂O₅ K₂O C/N
Dichtheid
kg/m³
Rundvee vaste stalmest
(2)
235 153 6,9 1,6 5,3 3,8 7,4 12,2 900
Rundvee drijfmest (1) 86 64 4,4 2,2 2,2 1,6 6,2 7,5 1005
Bronnen tussen haakjes in tabel:
1. Meststoffenkaart NMI, 2007
2. Meststoffen voor de rundveehouderij, IKCL, Beijer en Westhoek (1996)
Uit tabel 2.1 blijkt dat de gehalten stikstof, fosfaat en kali in ruige stalmest hoger zijn dan in
drijfmest. Om de kwaliteit van de mest voor het weidevogelbeheer goed te kunnen beoordelen
geven de nutriëntengehalten per ton organische stof echter meer inzicht. Voor het bodemleven is
het immers van primair belang dat er voldoende aanvoer is van organische stof. In tabel 2.2 zijn de
gehalten van stikstof, fosfaat en kali in ruige stalmest en drijfmest per ton organische stof
aangegeven.
Tabel 2.2. Gehalten van stikstof, fosfaat en kali in ruige stalmest en drijfmest per ton organische stof.
De percentages geven het procentueel verschil van de hoeveelheid nutriënten ten opzichte van
drijfmest aan.
Parameter Ruige stalmest
(6 ton)*
Drijfmest
(15 ton)*
N-totaal (kg) 45 (-25 %) 60
N- ammoniak (kg) 10 (-65 %) 30
N-organisch (kg) 35 (+15 %) 30
Fosfaat(kg) 25 (0 %) 25
Kali (kg) 50 (-40 %) 80
C/N verhouding 12 7
* Hoeveelheid product die in totaal ongeveer 1 ton organische stof bevat
Opvallend is dat de hoeveelheid direct opneembare minerale stikstof in drijfmest per ton organische
stof ruim drie keer zo hoog is als in ruige stalmest. Ruige stalmest is voor weidevogelgrasland dus
duidelijk te prefereren boven drijfmest. Als ruige stalmest wordt uitgereden is de blootstelling van
het bodemleven aan ammoniak duidelijk geringer dan bij drijfmest. Uit onderzoek blijkt dat de
wormensterfte na toepassing van drijfmest vaak maar van tijdelijke aard is. Binnen ongeveer een
maand herstellen de regenwormen zich weer(Oosterveld, 2006). Als drijfmest in het vroege voorjaar
wordt uitgereden bestaat echter wel het risico dat de tijdelijke teruggang in het aantal regenwormen
in de toplaag samen valt met het moment dat de grutto’s uit de overwinteringsgebieden terugkeren.
Voor weidevogelgrasland met een matige wormenstand, zoals veel weidevogelreservaten, kan de
hoeveelheid beschikbare wormen dan onder een kritische grens zakken.

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
Figuur 2.4 Op wormenrijk grasland zakt de hoeveelheid wormen niet snel onder een kritische
grens direct na toediening van drijfmest, maar op schraler reservaatland kan dit wel
het geval zijn. © Foto: Ruurd-Jelle van der Leij
Samenvattend kan worden gesteld dat er meer dan voldoende redenen zijn om bij het beheer van
weidevogelgrasland ruige stalmest toe te passen en het gebruik van drijfmest te vermijden:
1. Per ton organische stof bevat vaste mest beduidend minder nutriënten.
2. In vergelijking met drijfmest bevat vaste mest relatief minder direct opneembare minerale
stikstof en relatief meer langzaam beschikbare organische stikstof.
3. In vergelijking met drijfmest bevat vaste mest beduidend minder voor het bodemleven
potentieel toxische gassen, zoals ammoniak en lachgas.
4. Het gebruik van ruige stalmest verhoogt in vergelijking met het gebruik van drijfmest de
kruidenrijkdom in weidevogelgrasland. Bij deze vergelijking wordt uitgegaan van een gelijke
hoeveelheid organische stof uit vaste mest en drijfmest, die wordt opgebracht.
5. Het gebruik van ruige stalmest verlaagt in vergelijking met het gebruik van drijfmest de
groeisnelheid van de vegetatie in weidevogelgrasland. Ook bij deze vergelijking wordt
uitgegaan van een gelijke hoeveelheid organische stof uit vaste mest en drijfmest, die wordt
opgebracht.
7

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
3. Wettelijk kader
3.1 Algemeen
Voor terreinbeheerders en pachters van weidevogelreservaten is de Meststoffenwet en Het Besluit
Gebruik Meststoffen (BGM) van grote invloed op de mogelijkheden van het weidevogelbeheer. Er
bestaat echter veel onduidelijkheid over de regels die hierbij van toepassing zijn. In dit hoofdstuk is
een samenvatting gemaakt van de regelgeving die specifiek van toepassing is op
weidevogelreservaten. De volledige en meest actuele informatie kan worden gevonden op de
website van het Ministerie van LNV (www.minlnv.nl) of via het LNV-loket (0800-2233322).
De mestwetgeving maakt onderscheid tussen landbouwgrond en natuurterrein. Voor natuurterrein
gelden deels andere regels dan voor landbouwgrond. De meeste weidevogelreservaten die in het
bezit zijn van terreinbeherende instanties vallen volgens het BGM onder de noemer natuurterrein.
3.2 Gebruiksnormen voor stikstof en fosfaat
In algemene zin geldt dat de hoeveelheid dierlijke mest die op een natuurterrein mag worden
gebruikt, wordt bepaald door het beheerregime. Daarbij gaat het om het beheer dat is vastgesteld
krachtens de Natuurbeschermingswet, beheer op basis van de Subsidieregeling Natuurbeheer of
beheer dat tot stand is gekomen met instemming van de minister van LNV, zoals beheer door
Staatsbosbeheer.
Als het beheerregime voor een natuurterrein geen grens stelt aan de hoeveelheid dierlijke mest die
mag worden gebruikt, dan gelden de volgende regels. Voor natuurterrein dat bestaat uit grasland
(ten minste 50% gras bestemd voor beweiding/voederwinning) geldt een maximum van 70 kilo
fosfaat en 170 kilo stikstof uit dierlijke mest per hectare, tenzij het beheerregime of pachtcontract
andere eisen stelt. Voor de mest die zonder bemonstering/analyse wordt afgevoerd naar
weidevogelreservaten gelden de in tabel 3.1 vermelde forfaitaire (standaard) stikstof en
fosfaatgehalten in dierlijke mest om te bepalen of de maximale normen per hectare niet worden
overschreden.
Tabel 3.1. Forfaitaire stikstof- en fosfaatgehalten in dierlijke mest. Forfaitaire gehalten worden
gebruikt als standaardgehalten voor mest die zonder bemonstering/analyse wordt afgevoerd.
Diersoort Type mest Kg stikstof per ton Kg fosfaat per ton Maximum in
ton/ha/jr
Rundvee Vaste mest 7,1 5,3 13,2
Drijfmest 4,5 1,9 36,8
Dikke fractie na
mestscheiding
19,9 13,9 5,0
Schapen Alle mest 8,3 4,6 15,2
Geiten Vaste mest 9,6 5,2 13,5
Paarden Vaste mest 5,0 3,0 23,3
Waterbuffels Alle mest 4,5 1,9 36,8
8

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
Compost valt niet onder de dierlijke meststoffen, tenzij er mest aan de compost is toegevoegd.
Compost moet echter wel worden meegeteld voor de maximaal toegestane norm van 170 kg stikstof
en 70 kg fosfaat voor het gebruik in weidevogelreservaten. Van de fosfaat in compost hoeft slechts
50% van het fosfaatgehalte te worden meegerekend. Compost uit natuurmaaisel hoeft niet te
worden meegerekend bij stikstof en fosfaat als aan de voorwaarde wordt voldaan dat het materiaal
nooit verder dan op 1 km afstand van het weidevogelreservaat wordt gecomposteerd.
3.3 Gebruiksruimte voor de pachter van een weidevogelreservaat
Voor het Mestbeleid 2006 is natuurterrein geen onderdeel van een landbouwbedrijf.
Natuurterreinen tellen dus niet mee voor het berekenen van de stikstof en fosfaat gebruiksruimte.
Ook de dieren die in natuurterrein grazen, behoren op dat moment niet tot het bedrijf van de
pachter. De mestproductie van deze dieren hoeft een pachter dus niet mee te tellen. Wel moet
worden opgelet dat de in het Besluit Gebruik Meststoffen genoemde norm van 170 kg stikstof en 70
kg fosfaat uit dierlijke meststoffen en compost niet wordt overschreden. Voor natuurterrein is de
norm voor fosfaat meestal de beperkende factor. De mest die in een gepacht natuurterrein wordt
gebruikt, gaat dus ook niet van de gebruiksruimte van de pachter af maar telt als afvoer van het
bedrijf. Anders zit de betreffende pachter waarschijnlijk met een mestoverschot op eigen grond. Om
eventuele onduidelijkheid over de status ‘natuurterrein’ weg te nemen is het aan te bevelen om dit
expliciet in het pachtcontract op te nemen, tezamen met het te volgen bemestingsregime.
3.4 Bemesting door beweiding
Bemesting door beweiding moet jaarlijks worden meegerekend om de maximale hoeveelheid stikstof
en fosfaat uit dierlijke meststoffen te bepalen. In ‘Mestbeleid 2010-2013 tabellen’, tabel 4:
‘Diergebonden Normen’ staan per diersoort en categorie de excretienormen per dier vermeld
(www.minlnv.nl). Met deze normen en de volgende formules kan worden bepaald wat de veestapel
die in een natuurgebied is ingeschaard aan fosfaat en stikstof uit mest produceert:
Voor rundvee geldt de volgende formule:
Aantal dagen beweiding/365 x aantal stuks vee x standaard excretie = bemesting uit beweiding
Voor andere graasdieren, zoals bijvoorbeeld schapen geldt de volgende formule:
Aantal dieren op elke 1 ste van de maand/12 x standaard excretie = bemesting uit beweiding
Voor het bepalen van de totaal toegestane en wenselijke bemesting naast beweiding is het dus van
belang om de fosfaat en stikstof uit beweiding te berekenen. Overigens valt vee dat is ingeschaard op
natuurterrein buiten het landbouwbedrijf en hoeft de mestproductie van dit vee gedurende de
beweiding niet te worden meegerekend voor het landbouwbedrijf.
9

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
Hoeveel fosfaat uit dierlijke mest wordt er bij beweiding ongeveer geproduceerd?
De hoeveelheid fosfaat (en stikstof) die bij beweiding wordt geproduceerd is afhankelijk van de
veebezetting. Om een ordegrootte duidelijk te maken:
Bij een (weidevogel)natuurterrein met een doorsnee veebezetting van bijvoorbeeld 2-3
zoogkoeien/ha of 5-10 stuks jongvee (< 1 jaar)/ha betekent dit dat er per dag beweiding gemiddeld
grofweg circa 0,2 kg fosfaat uit dierlijke mest wordt opgebracht. Bij beweiding gedurende een half
jaar met een dergelijke veebezetting wordt daarom al circa de helft van de fosfaatnorm van 70 kg
gebruikt. De resterende helft kan dan worden aangevuld met fosfaat uit bijvoorbeeld vaste
runderstalmest. Dit komt overeen met circa 8-12 ton runderstalmest. Uiteraard is de exacte
berekening aan de hand van de excretienormen maatgevend voor wettelijk toegestane ruimte voor
stalmest.
3.5 Regels mesttransport naar weidevogelreservaat
Als men dierlijke mest afvoert naar grond op natuurterrein dan moet altijd een vervoersbewijs
dierlijke meststoffen (VDM) met opmerkingscode 34 (afvoer naar natuurterrein) worden opgemaakt
en ingediend bij Dienst Regelingen. Speciaal bij afvoer naar natuurterrein moeten bij de afnemer
alleen de naam, adres en woonplaats gegevens ingevuld. Het relatienummer (BRS) moet NIET
worden ingevuld anders is er formeel geen sprake van afvoer naar natuurterrein. Het VDM moet
binnen 10 werkdagen na vervoer ingediend zijn bij DR. Dit mag de papieren versie zijn.
Er wordt onderscheid gemaakt in twee situaties, namelijk :
1. mest van de pachter naar het natuurterrein
2. mest van een derde naar het natuurterrein
Mest van de pachter naar natuurterrein
Een pachter mag zelf mest vervoeren naar natuurterrein en de hoeveelheid forfaitair bepalen onder
de volgende voorwaarden:
• De afstand tussen de locatie waar de mest is geproduceerd en het natuurterrein is
hemelsbreed maximaal 20 km;
• De pachter is de enige gebruiker van die grond op natuurterrein;
• De totale bemesting valt binnen de grenzen voor bemesting van het betreffende
weidevogelreservaat (maximum van 70 kilo fosfaat en 170 kilo stikstof uit dierlijke mest per
hectare, tenzij het beheerregime of pachtcontract andere eisen stelt).
Mest van een derde naar natuurterrein
Mest afkomstig van een derde moet formeel eerst met een VDM worden aangevoerd bij een pachter
en vervolgens weer met een VDM worden afgevoerd naar natuurterrein. In principe zal dit transport
door een bevoegd transporteur (intermediair) moeten gebeuren en is wegen en analyseren verplicht.
Bij zogenaamd boer-boer transport, waarbij mest door boeren zelf mag worden getransporteerd als
de afstand tussen de locatie waar de mest is geproduceerd en de locatie waar de mest naar toe moet
hemelsbreed niet meer dan 10 km is (voor de exacte eisen zie www.minlnv.nl) , is wegen en
analyseren niet verplicht.
Het is administratief omslachtig om eerst een VDM van derde naar pachter en vervolgens een VDM
van pachter naar natuurterrein op te stellen. Als er sprake is van één afnemer en rechtstreekse
doorlevering dan wordt volgens Dienst Regelingen het gebruik van één VDM gedoogd. Bij levering
door een intermediair aan meerdere afnemers, bijvoorbeeld vanaf een tijdelijk ingerichte mestplaat,
is er geen mogelijkheid tot één VDM.
10

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
Van belang is de voorwaarde dat de pachter de enige gebruiker van de grond op het natuurterrein is.
Dit betekent namelijk dat er nooit door een ander dan de pachter mest op de locatie mag worden
gebracht, tenzij dit door middel van een vervoersbewijs dierlijke mest (waarbij de pachter als
ontvanger is geregistreerd) wordt gemeld aan Dienst Regelingen. De mest hoeft hierbij niet fysiek
naar het erf van de pachter te worden getransporteerd, maar kan rechtstreeks naar het
natuurterrein. Wordt mest zonder VDM door bijvoorbeeld een terreinbeheerder op een verpacht
natuurterrein opgebracht dan is er sprake van overtreding van de Meststoffenwet. Voor het vervoer
van compost wordt een Vervoersbewijs Compost en Zuiveringsslib (VCZ) gebruikt.
Indien bij controle van de AID blijkt dat een pachter structureel mest zonder VDM naar natuurterrein
heeft afgevoerd dan kunnen daar forse sancties op worden gelegd. Naast de standaardboetes per kg
stikstof en fosfaat bestaat er een kortingensysteem op Europese subsidies zoals bijvoorbeeld
PSAN/SNL en toeslagrechten (3-5%). Eventueel is intrekking van de derogatie mogelijk. Ook de
verpachter van een natuurterrein kan bij een overtreding van de Meststoffenwet via een
kortingensysteem gekort wordt op eventueel verstrekte Europese subsidies.
Figuur 3.1 Het uitrijden van ruige stalmest kan het beste gebeuren over de bevroren
grond in de uitrijdperiode vóór 1 februari. © Foto: Ruurd-Jelle van der Leij
3.6 Uitrijdperioden mest en compost
Afhankelijk van de grondsoort gelden er verschillende perioden waarop mest op grasland mag
worden uitgereden. Compost mag het gehele jaar worden uitgereden. In tabel 3.2 zijn deze perioden
vermeld.
Tabel 3.2. Uitrijdperiode voor mest en compost
Type mest grondsoort Uitrijdperiode
Vaste mest en drijfmest Zand en löss 1 Februari – 1 September
Vaste mest en drijfmest Veen en klei 1 Februari – 15 September
Compost nvt 1 Januari – 31 December
11

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
Het is verboden om dierlijke mest uit te rijden op (gedeeltelijk) besneeuwde of bevroren grond en als
de bovenste bodemlaag verzadigd is met water. Het verbod geldt wat betreft besneeuwde en
bevroren grond niet voor vaste mest op grasland met een beheersregime, zoals de meeste
weidevogelreservaten. Het gebruik van vaste mest moet dan wel een onderdeel zijn van het beheersregime.
Compost mag wel worden opgebracht op (gedeeltelijk) besneeuwde of bevroren
grond, maar niet op grond waarvan de bovenste bodemlaag verzadigd is met water.
12

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
4. PACHTERS
4.1 Situatie bij pachters
Allereerst moet worden benadrukt dat veel pachters van goede wil zijn en zich inzetten voor een
optimaal beheer en bemesting van weidevogelreservaat. De meeste pachters dimensioneren hun
veestapel op basis van de beschikbare gebruiksruimte voor stikstof en fosfaat. Zij rekenen de
gepachte grond, zoals weidevogelreservaat, vaak daarbij. Dit is wettelijk gezien toegestaan, mits de
mest ook daadwerkelijk naar het weidevogelreservaat wordt gebracht. Door sommige pachters
wordt mest alleen ‘administratief’ afgevoerd naar het natuurterrein. In werkelijkheid vindt er geen
of nauwelijks bemesting van het weidevogelreservaat plaats. Voordelen voor deze pachters zijn
minder kosten voor het uitrijden van mest (het reservaat ligt vaak op afstand van de boerderij) en
minder kunstmestkosten (wat naar reservaat zou moeten worden afgevoerd, wordt als extra
(over)bemesting op eigen land gebruikt). Het feit dat de AID slechts ‘het bedrijf’ controleert en het
gepachte reservaat daarbuiten valt, werkt deze situatie extra in de hand.
Pachters beschikken vaak niet over stalsystemen waarbij een kwalitatief goede ruige stalmest wordt
geproduceerd. Pachters beschikken daardoor regelmatig over onvoldoende vaste mest van rundvee.
De bereidheid en mogelijkheden onder pachters om stalsystemen om te bouwen naar vaste mest
systemen is beperkt. Vaak zijn daaraan hoge kosten verbonden. Omdat vanuit de pachtcontracten
vaak wel het gebruik van ruige stalmest wordt gevraagd, gebruiken pachters regelmatig (een
mengsel van) verschimmelde kuilresten, hekkelspecie en pinkenmest als ‘ruige stalmest’. Kwalitatief
voldoet dit vaak niet aan de eisen. Het gebruik van een beperkte hoeveelheid drijfmest wordt, bij
gebrek aan vaste mest, daarom toch regelmatig toegestaan door terreinbeheerders. Dit is voor het
weidevogelbeheer geen optimale situatie.
Figuur 4.1 Een deel van de pachters gebruikt (een mengsel van) verschimmelde kuilresten,
hekkelspecie en pinkenmest als ‘ruige stalmest’. Kwalitatief gezien is dit voor het
bodemleven niet vergelijkbaar met ruige stalmest.
13

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
4.2 Profiel van pachter
Pachters van weidevogelreservaten zijn zeer divers, van hobbyboeren met wat schapen tot
grootschalige melkveehouderijen. Afhankelijk van de bereidheid en mogelijkheden van de pachter
om het weidevogelreservaat te beheren zijn er onder alle typen pachters goede en slechte
weidevogelreservaatbeheerders. Voordat een contract met een pachter wordt aangegaan is het
daarom van belang dat de terreinbeheerder goed onderzoekt of een aanstaand pachter wel aan de
criteria van een goede pachter voldoet. Voor wat betreft de bemesting dienen pachters aan de
volgende basiscriteria te voldoen:
- Bedrijf met rundvee als basis
- Bij voorkeur een stalsysteem dat voldoende ruige stalmest produceert
- Indien de pachter niet over een dergelijk stalsysteem beschikt zal hij bereid moeten zijn om
een keuze te maken uit de volgende alternatieven:
o Het stalsysteem dusdanig aan te passen dat er alsnog voldoende ruige stalmest
wordt geproduceerd
o zelf ruige stalmest van derden aan te voeren
- Bereid om bij gebrek aan ruige stalmest voldoende dikke fractie uit drijfmest te gaan
produceren.
Hoewel bemesting met vaste mest wel één van de basis voorwaarden is waar de pachter van een
weidevogelreservaat aan moet voldoen, zijn er natuurlijk tal van andere zaken die bij de selectie van
pachters een rol spelen. Belangrijke andere criteria zijn:
- Bereidheid om het maaibeheer af te stemmen op de weidevogels
- Bereidheid om overig onderhoud, zoals tijdig greppelen te verrichten
- Betrokkenheid bij weidevogels.
Figuur 4.2 Door het gebrek aan ruige stalmest bij pachters wordt in sommige
weidevogelreservaten het gebruik van drijfmest toegestaan.
14

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
4.3 Algemene strategie van terreinbeheerder naar pachters
Om tot een verbetering van de aanvoer van vaste mest te komen moet de oplossing in eerste
instantie bij de pachter worden gezocht. Aanvoer van mest door de TBO, bij gebleken nalatigheid
van de pachter, is meestal geen oplossing. Wettelijk mag alleen mest worden aangevoerd via de
mestboekhouding van de pachter. Daarnaast zijn de kosten, de administratieve verplichtingen en de
kans op verspreiding van ziektekiemen bij aanvoer van mest complicerende factoren.
Om pachters te stimuleren bij het opbrengen van voldoende vaste mest hebben terreinbeheerders
meerdere mogelijkheden:
- Bouwen aan een goede relatie met de pachter. Daar waar al jaren een goede relatie bestaat
tussen TBO en pachter worden vaak de beste resultaten geboekt. Pachters voelen zich
geïnspireerd en gewaardeerd door de terreinbeheerder. Dit uit zich meestal in een goede
inzet voor het weidevogelreservaat.
- In pachtcontracten duidelijke eisen formuleren m.b.t. de bemesting (zie voorbeeldclausules
in bijlage 1)
- (Steekproefsgewijze) controle door TBO op daadwerkelijke bemesting. De controle vanuit de
TBO is niet in eerste instantie bedoeld om als ‘politieagent’ of AID op te treden. De controle
onderstreept eerder het belang dat de TBO hecht aan bemesting met vaste mest.
- De invoer van een kostendekkende premie voor het opbrengen van ruige stalmest; eventueel
na verhoging van de pachtprijs (niet altijd mogelijk; hier is een zorgvuldige afweging
gewenst).
Daar waar pachters de bemesting onvoldoende op orde hebben kan de volgende benadering van
pachters worden gehanteerd:
- De pachter in eerste instantie benaderen vanuit het principe van samenwerking. Een
jaarlijkse bijeenkomst van pachters en persoonlijke benadering van pachters zijn middelen
om de samenwerking te benadrukken.
- Bij pachters die niet van goede wil zijn een aangescherpt pachtcontract als instrument
gebruiken om de pachter te motiveren. Pachters kunnen in een gesprek vooraf op de hoogte
worden gebracht van de te verwachten aanscherping van de pachtcontracten. Pachters die
juist goed met het weidevogelbeheer bezig zijn moeten uiteraard niet worden ‘weggejaagd’
door strenge regels in pachtcontracten.
- Kan of wil een pachter niet voldoen aan de gestelde eisen, dan is het te overwegen om de
pacht niet te verlengen.
Bovenstaande vereist een zorgvuldige afweging van geval tot geval. Ook andere aspecten zoals
zorgvuldig maaien, beweiden, greppelonderhoud etc. zullen daarbij moeten worden meegewogen.
4.4 Ontwikkelen premiestelsel
Uit de gesprekken met terreinbeheerders komt naar voren dat, daar waar een financiële prikkel
(bijvoorbeeld via een premie of een korting op de pacht) is ingesteld voor het opbrengen van ruige
stalmest, de vaste mest voorziening minder tekortschiet dan in de gebieden waar geen vergoeding
wordt gegeven. Aangezien het uitrijden van vaste mest vaak extra kosten met zich mee brengt is een
financiële vergoeding vanuit het perspectief van de pachter op zijn plaats. Veel pachters van
weidevogelreservaat doen ook aan agrarisch natuurbeheer. Omdat er binnen het SNL alleen voor
agrarisch natuurbeheer een toeslag voor het opbrengen van ruige stalmest wordt gegeven en dit
voor weidevogelreservaat (nog?) niet het geval is, komt het agrarisch beheerde land bij pachters
vaak als eerste aan bod. Ook voor weidevogelreservaat zou daarom een toeslag moeten worden
ingevoerd.
15

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
5. PRODUCTIE EN BRONNEN VAN VASTE RUNDVEEMEST
Tot in de jaren 70 hadden veel veehouders een grupstal, waarbij het melkvee in de winter op stal
stond en de mest op stro werd opgevangen. Bij een dergelijk stalsysteem was er ruim voldoende
ruige stalmest beschikbaar. De huidige stalsystemen zijn voornamelijk systemen waarbij drijfmest
wordt geproduceerd, waardoor veel pachters van weidevogelreservaat niet meer over voldoende
ruige stalmest beschikken. In dit hoofdstuk worden alternatieve mogelijkheden besproken die er zijn
voor de productie van vaste mest van rundvee.
Figuur 5.1 Tot in de jaren 70 was er voldoende productie van
ruige stalmest in grupstalsystemen.
De publicatie ‘Ruige mest voor weidevogels, productie, gebruik en kwaliteit’ van De Vereniging
Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer Water, Land en Dijken geeft de nodige informatie over de
kwaliteit en kwaliteitscontrole van vaste mest. Deze publicatie is opgenomen als bijlage 2.
Als mogelijke bronnen van vaste mest van rundvee kunnen in aanmerking komen:
- Een potstal voor melkkoeien en jongvee
- Een potstal voor jongvee en droge koeien
16

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
- Dichte stalvloeren met mestschuif
- Mestscheiding drijfmest
- Aanvoer vaste mest van derden
5.1 Potstal voor melkkoeien of meststieren
Bij een volledige potstal, waarbij zowel melkkoeien als jongvee op stro worden gehouden, is er
sprake van een berekende vaste mest productie van circa 7 m3 vaste mest per melkkoe per half jaar.
Indien melkkoeien in de zomer ’s nachts op stal staan, dan zal er nog meer vaste mest worden
geproduceerd.
Voor de inrichting van een volledige potstal is in de meeste gevallen nieuwbouw of een aanzienlijke
aanpassing van de bestaande stal noodzakelijk. Een dergelijke nieuwbouw is kostbaar. Naast de stal
zelf zijn een aantal andere voorzieningen nodig, zoals een ruime mestplaat, een overdekte opslag
voor stro en een stroverdeler.
Hoewel er vanuit dierenwelzijn voordelen aan een potstalsysteem zijn verbonden, zijn er voor een
moderne melkveehouderij ook nadelen aan verbonden:
- Het melkvee is in een potstal vaak meer besmeurd met mest, waardoor de hygiëne tijdens
het melken slechter wordt;
- In een potstal is er een grotere kans dat de koeien op elkaars spenen trappen, met als gevolg
verwondingen en ontstekingen;
- Er zijn hoge kosten aan het gebruik van (gehakseld) stro verbonden. Er moet rijkelijk stro
worden gebruikt om vervuiling van melkkoeien te voorkomen. Dagelijks heeft een melkkoe
circa 10 kg stro nodig als strooisel. Droge koeien en jongvee hebben circa 5 kg stro per dag
nodig. Jongvee en droge koeien kunnen eventueel op natuurmaaisel worden gehouden.
Behalve de jaarlijkse kosten van stroverbruik, moet rekening worden gehouden met jaarlijkse kosten
voor het uitmesten van de potstal en het uitrijden van de vaste mest over het weidevogelreservaat.
5.2 Potstal voor jongvee en droge koeien
Potstallen voor jongvee en droge koeien zijn de laatste jaren duidelijk in opkomst. Er is sprake van
een verhoging van het dierenwelzijn, terwijl er geen onaanvaardbare hygiëneproblemen aan
verbonden zijn. Bij een melkveehouderij van circa 100 melkkoeien kan een potstal uitsluitend voor
jongvee en droge koeien halfjaarlijkse bezetting circa 300 m3 vaste mest opleveren. De werkelijke
productie hangt sterk af van het gebruik van stro.
Een dergelijke stal zou bij voorkeur in de vorm van een hellingstal kunnen worden uitgevoerd,
waarbij de stalvloer lichthellend is en de vloeibare fractie uit de mest afstroomt naar een mestput.
Het verbruik van stro is in een hellingstal beperkter. Indien het mogelijk is om nieuwbouw aan te
laten sluiten op een bestaande stal dan kunnen kosten worden bespaard op voorzieningen voor de
opvang van deze vloeibare fractie. De vloeibare fractie kan dan namelijk worden afgevoerd naar een
bestaande drijfmestkelder. Naast de potstal zelf zijn er investeringen noodzakelijk in de vorm van een
(overdekte) mestplaat, een opslag voor stro en een stroverdeler. Behalve deze investeringen zijn er
jaarlijkse kosten voor het uitmesten van de potstal en het uitrijden van de vaste mest over het
weidevogelreservaat.
Het verbruik van stro wordt geschat op circa 5 kg per dier per dag. Deze kosten kunnen mogelijk
worden beperkt door het gebruik van natuurmaaisel. Droog natuurmaaisel van riet en de wat
grovere grassoorten kan als vervanger van (een deel van) het stro worden gebruikt. Dit levert de
terreinbeherende instantie een besparing op van de stortkosten van het natuurmaaisel en de
agrariër kan beschikken over goedkoop strooisel. Het verbruik van natuurmaaisel ligt ongeveer 40%
17

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
hoger dan bij stro. Een gemiddeld botanisch grasland produceert circa 5 ton d.s. per hectare per
jaar. Het natuurmaaisel dient net als stro voldoende gehakseld of geklepeld te worden om goed te
kunnen worden verdeeld.
Voorbeeldproject jongvee en droge koeien op natuurstrooisel
Sjoerd Miedema is een melkveehouder uit Haskerdiken, die in 2008 een nieuwe ligboxenstal heeft geplaatst
voor 350 stuks melkvee. Vanuit zijn passie voor weidevogels heeft Miedema aan SBB voorgesteld om ruige
stalmest voor weidevogelreservaat te produceren. Door de omvang van het bedrijf is Miedema in staat om,
alleen al door jongvee en droge koeien op natuurstrooisel te houden, grote hoeveelheden ruige stalmest te
produceren.
De samenwerking tussen Sjoerd Miedema en SBB levert de volgende voordelen op:
- SBB kan kosten besparen op afvoer natuurmaaisel van 40 hectare botanisch land
- Weidevogelreservaat van SBB krijgt voldoende ruige stalmest van goede kwaliteit
- SBB krijgt de mogelijkheid om samen met Sjoerd Miedema te zoeken naar een nieuwe vorm van
weidevogelbeheer, waarbij aansluiting wordt gezocht bij moderne landbouw. Juist de schaal van de
moderne landbouwbedrijven maakt het mogelijk om een aanzienlijke hoeveelheid stalmest te
produceren met jongvee en droge koeien. Op termijn zou daarmee het aantal pachters kunnen
worden gereduceerd, wat voor SBB een organisatorisch voordeel kan gaan betekenen
- Sjoerd Miedema bespaart strooiselkosten
- Sjoerd Miedema krijgt ruimte voor plaatsing van N en P op natuurterrein van SBB
- SBB kan door het initiatief van Sjoerd Miedema de druk opvoeren bij pachters die qua bemesting
niet het gewenste beheer voeren.
Sjoerd Miedema heeft een moderne en toekomstgerichte bedrijfsvoering, die vooruitloopt op de
schaalvergroting die in de komende jaren in de melkveehouderij te verwachten is. Daarnaast neemt
Miedema deel aan het landelijke innovatieproject ‘Koeien en kansen’. Daarmee kan de innovatie op zijn
bedrijf een enorme uitstraling hebben voor andere veehouders, waardoor ook elders dergelijk initiatieven
kunnen worden ontplooid. Nu en in de komende jaren gaan melkveehouders uitbreiden en investeren. Naar
dit voorbeeld zou het weidevogelbeheer daarbij kunnen aansluiten.
5.3 Sleuvenvloer of rubbermatten met mestschuif
Een bestaande ligboxenstal met roostervloer kan zodanig worden aangepast dat de vaste mest niet
meer door de roostervloer zakt. Deze vastere delen kunnen vervolgens door middel van een
mestschuif mechanisch worden verwijderd en opgeslagen in een mestopslag. Voor het aanpassen
van de roostervloer kunnen de huidige roosters worden vervangen door een dichte betonnen vloer
met sleuven, of kunnen speciale rubber matten op de huidige roosters worden gelegd. Nadeel van
de betonnen vloeren is dat deze glad kunnen worden, waardoor koeien vaker uitglijden en zichzelf
verwonden. Dit is bij de rubber matten in veel mindere mate het geval.
Voor ieder looppad waar mest wordt afgeschoven zal een mestschuif moeten worden geïnstalleerd.
Bij voldoende draagkracht van de vloer is het eventueel mogelijk om de mest door middel van een
mestschuif aan de trekker te verwijderen. Om een vaste mest met voldoende organische stof en
structuur te krijgen is het noodzakelijk om stro of natuurmaaisel door de verzamelde mest te
mengen. Dit zou kunnen worden gedaan door regelmatig stro toe te voegen op de mesthoop. Dit
komt ook de compostering en rijping van de mest ten goede.
Naast de aanpassing van de stalvloer en de mestschuiven zijn er investeringen noodzakelijk in de
vorm van een (overdekte) mestplaat, een opslag voor stro en een uitmestsysteem om de mest op de
mestplaat te stapelen.
18

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
5.4 Aanvoer vaste mest derden
Ruige rundveestalmest kan ook worden aangevoerd van derden. Dit gaat echter wel ten koste van de
plaatsingsruimte voor dierlijke mest die de pachter kan benutten. Mocht daardoor de
plaatsingsruimte van een pachter overschreden worden dan zal de pachter drijfmest van zijn bedrijf
moeten afvoeren. Aanvoer van vaste mest en gelijktijdige afvoer van drijfmest is dermate kostbaar
dat dit financieel gezien eigenlijk geen optie is. Daarnaast zijn deze mesttransporten milieubelastend
en daarmee onvoldoende duurzaam. Voor de aanvoer van vaste mest van derden zijn over het
algemeen geen extra investeringen noodzakelijk.
Een nadeel van de aanvoer van vaste mest van derden is dat er insleep van vreemde mest zal
plaatsvinden. Dit zou besmetting met Paratuberculose en Salmonellose kunnen veroorzaken.
Salmonellose
Salmonellose is een bacteriële infectie die via dierlijke mest kan worden verspreid. Salmonella is bekend als
ziekteverwekker bij mensen, maar kan ook bij vee tot ziekteverschijnselen leiden. Er zijn verschillende
serotypen. De serotypes Salmonella typhimurium en S. dublin zijn de voor rundvee voornaamste oorzaak
van Salmonella (pers. mededeling Van Wuijckhuise, Gezondheiddienst Dieren). Bij paarden komt
Salmonella minder vaak voor dan bij runderen. De serotypes S. typhimurium en S. enteritis worden bij
paarden aangetroffen (www.kiza.nl). Salmonella besmetting van rundvee door paardenmest betreft het
serotype S. typhimurium.
Lichte verhitting werkt voldoende om Salmonella te doden. Bij een temperatuur van 62°C is 30 minuten
voldoende om alle Salmonella te doden. Bij experimenten met S. typhimurium in kippenwaswater was 52°
C gedurende 35 minuten voldoende om deze Salmonella te decimeren(Bokhorst, 2001).
Salmonella is gevoelig voor UV straling. Als vuistregel wordt gehanteerd dat 14 dagen na bemesting van
een perceel de Salmonella onder invloed van UV uit zonlicht is gedecimeerd (pers. mededeling Van
Wuijckhuise, Gezondheiddienst Dieren). Bij drijfmest uitgereden op het land is er binnen 10 dagen een
reductie van 90 % (Bokhorst, 2001). De vraag is echter of dit ook van toepassing is op vaste stalmest die een
nogal grove structuur heeft. Hier zal UV-straling minder in kunnen doordringen.
Paratuberculose
Paratuberculose is een bacteriële infectie van het darmstelsel veroorzaakt door de bacterie Mycobacterium
avium subsp. Paratuberculosis. Paratuberculose is op dit moment in opmars in Nederland. In de afgelopen
maanden is door het Productschap Zuivel een programma ter voorkoming van paratuberculose opgestart
(www.prodzuivel.nl). Uiteraard richt dit programma zich op de voornaamste bron van besmetting: mest.
Besmetting vindt voornamelijk plaats via mest van herkauwers (runderen, geiten en schapen). Dieren raken
besmet door contact met mest.
De bacterie kan zeer lang overleven buiten het dier, zodat mest lang besmettelijk blijft. Dit geldt ook voor
vaste stalmest. Het effect van broei door compostering van mest is onvoldoende. Pas bij een temperatuur
van meer dan 120 °C is de bacterie uitgeschakeld. Een dergelijke temperatuur kan bij compostering niet
worden gehaald (Bokhorst, 2001). Invoer van bedrijfsvreemde (stal)mest van rundvee en geiten (vaak
drager van Paratuberculose) is niet wenselijk. Besmetting van het ene bedrijf naar het andere bedrijf is in
principe ook mogelijk via apparatuur die in contact is geweest met mest (bijvoorbeeld mestinjectie
apparatuur, trekkerbanden en mobiele mestscheiders).
19

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
Daarnaast is er kans op ongewenste verspreiding van onkruidzaden. Aanvoer van vaste mest van
derden is natuurlijk niet altijd gegarandeerd; het aanbod van kwalitatief goede ruige stalmest van
rundvee is vaak beperkt.
5.5 Drijfmestscheiding
5.5.1 Algemeen
Mestscheiding is een techniek waarbij drijfmest wordt gescheiden in een dunne en een dikke fractie.
Om de afvoerkosten van fosfaat te beperken wordt mestscheiding, vooral in de varkenshouderij
toegepast. Ook rundveedrijfmest kan prima worden gescheiden. Globaal lijkt de samenstelling van de
dikke fractie op ruige stalmest. De dikke fractie is daarom een alternatief voor ruige stalmest bij het
beheer van weidevogelgrasland.
Aangezien de meeste melkveehouders stalsystemen op basis van drijfmest hebben, is er vaak
onvoldoende vaste mest beschikbaar voor de weidevogelreservaten. Het is voor het beheer van de
reservaten van groot belang dat een bron van vaste mest wordt gevonden die voor de pachters
inpasbaar is in de bestaande stalsystemen.
Mestscheiding heeft de volgende voordelen:
- Geen aanpassing van het stalsysteem noodzakelijk
- Geen invoer nodig van bedrijfsvreemde mest, met het bijbehorende risico op ziektekiemen
- Plaatsingsruimte voor stikstof en fosfaat blijft behouden
- De dunne fractie heeft een relatief hoog minerale stikstof gehalte en kan daarom op nietweidevogelgrasland
gebruikt worden als kunstmestvervanger.
Aan de opslag van de dikke fractie worden dezelfde eisen gesteld als aan de opslag van vaste
stalmest. Het betreft specifieke wettelijke voorschriften bodembescherming in de Wet Milieubeheer
en het Besluit Landbouw Milieubeheer. Naast deze voorschriften kunnen er aanvullende eisen in de
Milieuvergunning van een inrichting of in lokale verordeningen (gemeentes en provincies) worden
gesteld (zie bijlage 3).
5.5.2 Kwaliteit van dikke fractie
Om de chemisch-analytische kwaliteit van de dikke fractie te kunnen vergelijken met die van ruige
stalmest en drijfmest zijn in tabel 5.1 per mestsoort het gemiddelde gehalten aangegeven, zoals die
tijdens de mestscheidingsproef in Groningen en Friesland zijn gemeten.
Tabel 5.1. Gemiddelde gehalten in rundveedrijfmest, dikke fractie en dunne fractie
Mestsoort Org. Stof
(kg/ton
product)
N-tot.
(kg/ton
product)
C/N N-NH3
(kg/ton
product)
20
N-org.
(kg/ton
product)
Fosfaat
(kg/ton
product)
Rundveedrijfmest 69 4,2 8 2,2 2,0 1,7 6,0
Dikke fractie 140 4,8 13 1,7 3,0 2,2 5,7
Dunne fractie 59 4,5 6 2,2 2,3 1,7 7,0
Kali
(kg/ton
product)

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
Figuur 5.2. De dikke fractie komt vrij uit de MAS
schroefpersfilter
Figuur 5.4. De dikke fractie is een mooi
stapelbaar product
Figuur 5.6. De dikke fractie wordt gemengd met
stroresten uit de kalverhokken
3.2 Chemische analyseresultaten
21
Figuur 5.3. Via een transportband wordt de dikke
fractie geladen op een kieper
Figuur 5.5. De dunne fractie wordt in een
mestkelder geleid
Figuur 5.7. De dikke fractie trekt strontvliegen
aan, die weer een voedselbron kunnen zijn voor
weidevogelkuikens

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
In tabel 5.2 zijn de gehalten van de verschillende nutriënten per ton opgebrachte organische stof
weergegeven.
Tabel 5.2. Gehalten van stikstof, fosfaat en kali in ruige stalmest, drijfmest en dikke fractie per ton
organische stof. De percentages geven het procentueel verschil van de hoeveelheid nutriënten ten
opzichte van drijfmest aan.
Parameter Ruige stalmest
(6 ton)*
22
Drijfmest
(15 ton)*
Dikke fractie
(7 ton)*
N-totaal (kg) 45 (-25 %) 60 33 (-45 %)
N- ammoniak (kg) 10 (-65 %) 30 12 (-60 %)
N-organisch (kg) 35 (+15 %) 30 21 (-30 %)
Fosfaat(kg) 25 (0 %) 25 15 (-40 %)
Kali (kg) 50 (-40 %) 80 40 (-50 %)
C/N verhouding 12 7 14
* Hoeveelheid product waarin totaal ongeveer 1 ton organische stof zit
Ten opzichte van drijfmest komt dikke fractie en ruige stalmest qua verhouding tussen nutriënten en
organische stof gunstig naar voren. De nutriëntengehalten van de dikke fractie zijn zelfs nog wat
gunstiger dan die van ruige stalmest. Het fosfaatgehalte is per ton organische stof maar liefst 40%
lager in de dikke fractie dan in ruige stalmest en drijfmest. Het N-totaal gehalte is per ton organische
stof in dikke fractie circa 45% lager dan in drijfmest en 25 % lager dan in ruige stalmest. Wel is de
verhouding tussen de direct opneembare N-ammoniak en de geleidelijk opneembare N-organisch bij
ruige stalmest beter dan bij dikke fractie. De hoeveelheid N-ammoniak is bij ruige stalmest en dikke
fractie echter ongeveer van dezelfde ordegrootte. Al met al kunnen op basis van bovenstaande
gegevens de volgende voordelen van dikke fractie worden verwacht:
- Minder productie van grasland door lagere stikstof en fosfaatgehalten per ton opgebrachte
organische stof. In verband met de slechte kuikenoverleving die in verband wordt gebracht
met de slechte doordringbaarheid van te sterk bemest grasland, zou dit een sterke
verbetering van het weidevogelbeheer kunnen betekenen.
- Minder blootstelling van het bodemleven aan ammoniak. In vergelijking met drijfmest is de
blootstelling van het bodemleven aan ammoniak waarschijnlijk duidelijk geringer. Ammoniak
in de bodem kan een toxische werking hebben op regenwormen en andere
bodemorganismen.
- Minder ophoping van fosfaat in de bodem. Als een bepaalde hoeveelheid organische stof
wordt opgebracht via bemesting zal daarmee bij dikke fractie in vergelijking met drijfmest en
ruige stalmest minder fosfaat worden opgebracht. Fosfaatophoping in de bodem kan leiden
tot verruiging van grasland.
- Meer kruidenrijkdom doordat er minder nutriënten worden opgebracht bij eenzelfde
toevoer van organische stof voor het bodemleven.
- Minder uitspoeling van stikstof en fosfaat naar het oppervlaktewater kan een gunstig effect
hebben op de waterkwaliteit van sloten en ander oppervlaktewater.

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
De verminderde nutriëntentoevoer kan echter wel nadelig zijn voor het bodemleven. Door de
bijbehorende verlaging van de productie zal de toevoer van organisch materiaal vanuit de vegetatie
ook verminderen. Dit betekent een verminderde toevoer van voedsel voor bodemorganismen, zoals
regenwormen. Vooral bij grasland dat in eerste instantie fungeert als foerageergebied voor adulte
weidevogels is dit een factor om rekening mee te houden.
5.5.3 Toekomstperspectief
Uit de voorgaande paragraaf komt, op basis van de beschikbare gegevens, de dikke fractie als zeer
geschikt voor weidevogelreservaat naar voren. Vooral voor kuikenland lijkt dikke fractie een zeer
geschikte meststof te zijn. Mestscheiding kan in de toekomst een belangrijke rol gaan spelen voor
het weidevogelbeheer; niet alleen voor de reservaten maar ook voor SAN/SNL Boerenland.
Technische mogelijkheden
Op dit moment is de techniek van mestscheiding nog volop in ontwikkeling. De beperkte capaciteit
van de bij de proef gebruikte scheiders (Jonge Poerink, 2010a) is bij de nieuwste typen mestscheiders
aanmerkelijk gunstiger. Het betreft, de Bauer S855 , de Börger Bioselect en de verbeterde versie van
de Key Dollar Tri Rod. In tabel 5.3 is een overzicht gegeven van de kenmerken van de genoemde
mestscheiders.
Tabel 5.3. Kenmerken van de Bauer, Börger en verbeterde Key Dollar mestscheiders
Type mestscheider Principe Gem. Capaciteit
(in m3 rundvee-
drijfmest per uur)
23
Geschatte
opbrengst
dikke fractie
(in ton per uur)
Aandrijving
Scheider en
pomp
Bauer S855 Schroefpersfilter 15 3** Stroom 7,5
kWh
Börger Bioselect Schroefpersfilter 25-50 5-10*** Stroom 16,5
kWh
Key Dollar Tri Rod Schroefpersfilter 15 3** Trekker
(verbeterde versie)
(verbruik
circa 1-2 l
gasolie/uur)
* richtprijs volgens opgave leverancier
** geschatte opbrengst volgens opgave leverancier; moet nog in praktijk worden getest
*** geschatte opbrengst volgens opgave verhuurder; moet nog in praktijk getest worden
Richtprijs*
(exclusief
BTW)
€ 50.000
€ 50.000
€ 27.000

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
Figuur 5.8. Bauer mestscheider
Figuur 5.9. Börger Bioselect mestscheider
Qua capaciteit komt de scheider van Börger, met circa 5-10 m3 dikke fractie per uur gunstig naar
voren (Verloop et al, 2009b en mondelinge mededeling Klaverhoef, Ferwert). Daar komt bij dat deze
scheider een volledig computergestuurde beveiliging heeft, waardoor de kans op lekkage zo goed als
nihil is. De hoge capaciteit en bedrijfsveiligheid lijken op te wegen tegen de hoge aanschafprijs en
stroomverbruik per uur. Per gescheiden m3 dikke fractie is het stroomverbruik van de Börger
overigens relatief laag.
De Börger is sinds kort te huur bij de firma Klaverhoef in Ferwert (N-Fryslân). Het dagtarief van circa
€ 250 is zeer concurrerend. Uitgaande van een productie van 5-10 m3 dikke fractie per uur en 10 uur
24

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
gebruik per dag komen de berekende kosten van huur en stroom op ongeveer € 5 per m3 dikke
fractie (exclusief aan- en afvoerkosten van de scheider). Ook bij deze scheider zal de werkelijke
capaciteit per pachter verschillen en afhangen van het type drijfmest. Toch betekent dit dat, mocht
de capaciteit werkelijk zo hoog liggen, het gebruik van dikke fractie als alternatief voor ruige
stalmest , een realistische en financieel haalbare optie zou worden.
Organisatorische aspecten
Voor veel veehouders is het zelf aanschaffen van een mestscheider te kostbaar. Daarom zullen
mestscheiders veelal moeten worden gehuurd of coöperatief worden aangeschaft. De mogelijkheden
van huur van geschikte scheiders zijn op dit moment (nog) erg beperkt. Mogelijk dat
samenwerkingsverbanden van ANV’s of weidevogelkringen, eventueel met financiële ondersteuning
vanuit de Provincies of TBO’s, zouden kunnen over gaan tot de gezamenlijke aanschaf van een
mestscheider. Bij een mestscheider moet worden uitgegaan van een afschrijving van 15 % op
jaarbasis. Dit betekent jaarlijkse afschrijvingskosten van ongeveer 4000 tot 7500 Euro. Met
dergelijke afschrijvingskosten kan bij mestscheiding ten behoeve van enkele honderden hectares de
aankoop van een scheider al voordeliger zijn dan de huur van een scheider. Wel moet rekening
worden gehouden met kosten van slijtage en onderhoud. Hoe hoog die kosten zijn is op dit moment
niet goed in te schatten.
Een punt van aandacht is de uiteindelijke verantwoordelijkheid voor onderhoud, planning en
organisatie rondom een gezamenlijk aangeschafte mestscheider. Weidevogelhulpen en
weidevogelcoördinatoren zouden mogelijk ondersteuning kunnen bieden bij de planning en
organisatie.
Aandachtspunten
- De dikke fractie bevat in vergelijking met ruige stalmest en drijfmest relatief weinig stikstof.
Op gronden waar in het verleden fosfaatophoping in de bodem heeft plaatsgevonden,
bijvoorbeeld ten gevolge van bemesting, bestaat de kans op verruiging met soorten als Pitrus
of Gestreepte witbol. Pitrus en Witbol floreren goed op fosfaathoudende gronden en
kunnen met minder stikstof toe. Dominantie van deze soorten kan daarom het gevolg zijn.
Om de concurrentiekracht van andere grassoorten met deze dominante soorten op peil te
houden is in dergelijke situaties een meststof met een relatief hoog stikstofgehalte gewenst;
dikke fractie is dan in vergelijking met ruige stalmest minder geschikt.
- Een aandachtspunt is verder de relatieve ophoping van kali in de dunne fractie. Hoge
kalibemesting verhoogt namelijk het risico op kopziekte bij rundvee. Gelet op de
analyseresultaten is er sprake van een slechts geringe mate van ophoping van kali in de
dunne fractie. Of kopziekte kan optreden is mede afhankelijk van de bodemomstandigheden
en de rantsoenering van het vee. Gelet op de aan kopziekte verbonden risico´s verdient dit
wel de nodige aandacht.
- Buiten het weidevogelreservaat moet bij de pachter voldoende plaatsingsruimte beschikbaar
zijn voor de dunne fractie.
- Bij pachters die niet beschikken over een adequate opslag voor vaste mest is langdurige
opslag ten behoeve van rijping niet mogelijk. Hier zal de dikke fractie in korte tijd na het
scheiden moeten worden uitgereden. De aanleg van een overdekte mestplaat, waar de dikke
fractie kan worden opgeslagen en gecomposteerd vereist een forse investering.
25

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
- Als mestscheiding jaarlijks herhaald wordt toegepast, dan kan dit volgens de Richtlijn
Mestverwerkingsinstallaties (InfoMil, 2001) een vergunningsplichtige activiteit zijn. In
sommige gemeenten volstaat een melding aan het bevoegd gezag.
- Een aspect dat niet is onderzocht is de biologische kwaliteit van de dikke fractie. De microorganismen,
mesofauna, wormen en insectenlarven die in vaste stalmest kunnen worden
aangetroffen zijn in de dikke fractie direct na het scheiden niet aanwezig. Deze organismen
kunnen echter wel een extra kwaliteitsimpuls voor bodemorganismen betekenen. Door de
dikke fractie nog wat na te laten rijpen en composteren kan de biologische kwaliteit van de
dikke fractie waarschijnlijk verbeteren. Ook is het mogelijk om tijdens de compostering nog
een deel van de minerale stikstof om te zetten naar organische stikstof. De dikke fractie
heeft na scheiding al veel betere eigenschappen dan drijfmest, maar enige rijping zou de
samenstelling nog meer kunnen verbeteren, waardoor de kwaliteit van ruige stalmest zal
kunnen worden geëvenaard. Hier zijn, voor zover bekend, nog geen ervaringen mee
opgedaan. Tijdens de proef is al wel opgevallen dat de dikke fractie de neiging heeft om snel
te composteren. Dit komt waarschijnlijk door de losse en luchtige structuur van de dikke
fractie.
- Omdat ruige stalmest strorijker is dan dunne fractie zou ook geëxperimenteerd moeten
worden met bijmenging van de dikke fractie met (gebruikt) stro of zeer strorijke
paardenmest. Dit kan uiteraard alleen als de wijze van opslag dit toelaat. Om uitspoeling en
bodemverontreiniging te voorkomen kan een (luchtdoorlatend) doek over de opgeslagen
vaste mest worden aangebracht.
- Om de effecten van de toepassing van de dikke fractie in weidevogelgrasland te kunnen
bepalen zou een proef kunnen worden opgezet, waarbij een deel van de percelen gedurende
enkele jaren worden bemest met dikke fractie en een ander deel met ruige stalmest en weer
een ander deel met drijfmest. Een dergelijk onderzoek zou zich moeten richten op chemische
bodemparameters en de effecten op bodemorganismen, de vegetatie en weidevogels.
26

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
5.6 Samenvatting voor- en nadelen bronnen vaste mest rundvee
In tabel 5.4 zijn de belangrijkste voor- en nadelen van de verschillende varianten van vaste mest
voorziening samengevat.
Tabel 5.4 Voor- en nadelen van de verschillende varianten van vaste mest voorziening
Bron van vaste mest Voordelen Nadelen
Potstal voor melkkoeien en - grote hoeveelheid stalmest - volledige nieuwbouw
jongvee (gedurende een half - verbetering dierenwelzijn
- vervuiling van melkvee
jaar per jaar in gebruik)
- spenentrappen
- hoog stroverbruik
- kans op boterzuur
Potstal voor jongvee en droge - geen hygiëneproblemen zoals - voor droge koeien:
koeien
bij potstal melkvee
kans op
(gedurende een half jaar per jaar - aansluiting op bestaande spenentrappen
in gebruik)
stalsysteem mogelijk
- beperkt stroverbruik
- gebruik natuurmaaisel i.p.v.
Mestschuif (in deel van) huidige -
stro mogelijk
geen hygiëneproblemen
- kans op uitglijden op
stal
- aanpassing van huidige sleuvenvloer (beton)
-
stalsysteem mogelijk
beperkt stroverbruik
- gebruik natuurmaaisel i.p.v.
Mestscheiding
-
stro mogelijk
eigen mest
- nog in experimentele
- geen aanpassing van fase
stalsysteem noodzakelijk
- kopziekte door
- beperkt stroverbruik
overbemesting kalium
- gebruik natuurmaaisel i.p.v.
Aanvoer van vaste mest derden -
stro mogelijk
geen investeringen noodzakelijk - kans op insleep
(opvullen plaatsingsruimte voor - neemt extra plaatsingsruimte ziektekiemen/ onkruid
fosfaat)
voor stikstof en fosfaat in
- beperkt aanbod
- geen controle over
kwaliteit vaste mest
In tabel 5.5. zijn de verschillende varianten voor de verbetering van de vastemestvoorziening
samengevat, wat betreft de geschatte opbrengst van vaste mest en het geschatte stroverbruik.
Tabel 5.5. Samenvatting opbrengst vaste mest en stroverbruik bij de verschillende varianten
Bron van vaste mest Geschatte opbrengst vaste mest Geschat verbruik stro
in m3
in ton
Potstal voor melkkoeien en jongvee
( half jaar per jaar in gebruik)
800 200
Potstal voor jongvee en droge koeien
( half jaar per jaar in gebruik)
300 50
Mestschuif (in deel van) huidige stal Ruwe schatting: 500 Ruwe schatting : 50
Mestscheiding
250 - 500
0 – circa 50
(sterk afhankelijk van
voederrantsoen en stalgebruik van
de betreffende veehouder)
Voor alle genoemde varianten geldt dat dit alleen binnen de kaders van de milieu- en mestwetgeving
kan plaatsvinden en mogelijk vergunningsplichtig is.
27

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
6. ALTERNATIEVEN VOOR VASTE MEST VAN RUNDVEE
Uit de evaluatie van de alternatieven voor vaste mest van rundvee (Jonge Poerink, 2008) komen
paardenmest en groencompost als geschikte producten naar voren.
6.1 Paardenmest
Paarden worden in stallen meestal gehouden op stro. De stallen worden regelmatig uitgemest.
Hierdoor ontstaat een meststof die zeer rijk aan stro is. Naast stro worden paarden ook gehouden op
(slechter verteerbare) houtvezels. Met name als gebruik wordt gemaakt van meranti vezels dan kan
de paardenmest ongeschikt worden voor de toepassing in weidevogelreservaten.
In de land- en tuinbouw is vooral de oude of gecomposteerde paardenmest geschikt als verbeteraar
van de bodemstructuur en de stimulering van het bodemleven (Bokhorst en ter Berg, 2001).
Ongecomposteerde paardenmest bevat teveel stro, dat vervolgens relatief langzaam op het grasland
verteerd en minder direct beschikbaar is voor het bodemleven. Daarom is het beter om de
paardenmest vooraf te laten rijpen of composteren. Paardenmest is uitstekend geschikt om te
composteren. Er bestaat echter wel het risico dat door het hoge strogehalte een te hoge
temperatuur ontstaat, waardoor de kwaliteit van de compost voor het bodemleven achteruitgaat.
Momenteel wordt paardenmest bij veel maneges en hobbyboeren afgevoerd naar bedrijven die er
compost voor de champigonteelt (champost) van maken. De manegehouder of hobbyboer betaald
hiervoor tot circa 20€ per ton. De champostbedrijven geven de voorkeur aan mest die niet ouder is
dan circa 2 weken. Daarom wordt zeer regelmatig afgevoerd, wat hoge kosten met zich meebrengt.
Alleen al in Friesland zijn zo’n 60 maneges verspreid over de provincie aanwezig. Een manege
produceert, afhankelijk van het aantal paarden dat er gestald is, al snel enkele honderden tonnen
paardenmest per jaar. In principe zouden deze maneges een geschikte alternatieve bron kunnen
vormen voor vaste mest in weidevogelreservaten. Hierbij moeten echter de volgende
kanttekeningen te worden geplaatst:
- Maneges kunnen gebruik maken van houtvezels in plaats van stro of gebruik van extreem
veel stro; dit kan de kwaliteit van de paardenmest nadelig beïnvloeden of zelfs ongeschikt
maken voor de toepassing in weidevogelreservaten
- Niet of slecht gecomposteerde paardenmest kan kiemkrachtige onkruidzaden bevatten.
Daarom is het van groot belang dat er een goede compostering kan plaatsvinden. Hoe hoger
de temperatuur in mest, hoe sneller verlies van kiemkracht. Voor vaste stalmest gelden de
volgende termijnen:
- 1 week bij 60 °C
- 3 maanden bij 45°C
Of er nog kiemkrachtige zaden in de mest zitten, hangt dus af van de wijze en mate van
rijping. Er moet zodanig worden gekeerd dat de mest die bovenop lag, vervolgens onderop
komt te liggen (Prins et al, 2004)
- Sommige maneges hebben slechts beperkte opslagcapaciteit voor paardenmest. De mest
wordt zo regelmatig afgevoerd dat een grote opslagcapaciteit niet nodig is. Dit betekent dat
er eigenlijk ook geen rijping/compostering van de mest kan plaatsvinden. Hierdoor is de mest
minder geschikt voor het bodemleven en maken pathogenen en zaden een grotere kans om
te overleven.
28

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
- Volgens de Meststoffenwet moet afgevoerde mest worden gewogen en geanalyseerd. Dit
geldt ook voor paardenmest. Voor de afvoer naar champostbedrijven is hierop echter een
uitzondering gemaakt. Dit zou namelijk een onevenredige inspanning vergen. Voor het
gebruik in weidevogelreservaten is een dergelijke uitzondering niet gemaakt. Dit is een
aandachtspunt omdat anders niet kan worden voldaan aan de Meststoffenwet.
In verband met de verspreiding van pathogenen zijn sommige veehouders zeer terughoudend bij de
acceptatie van bedrijfsvreemde mest. Paarden kunnen geen drager zijn van paratuberculose en
verspreiding van paratuberculose via paardenmest is dan ook niet van toepassing(pers. mededeling
Van Wuijckhuise, Gezondheiddienst Dieren).
Ook de kans op verspreiding van Salmonellose via paardenmest is relatief klein en kan nog
aanmerkelijk kleiner worden door:
- De mest optimaal te composteren
- Een ruime periode (> 3 maanden) tussen uitrijden van de mest en beweiden of maaien
- Mest van paarden met diarree gescheiden op te slaan en niet te gebruiken
- De paardenmest tussentijds op besmetting met Salmonella te analyseren.
Worminfecties
Paarden hebben over het algemeen veel last van worminfecties. Uit vergelijking van de door
Thienpont gegeven worminfecties van paarden en runderen blijkt dat er slechts twee wormsoorten
zijn die zowel bij paard als rund regelmatig worden aangetroffen. Het betreft Dicrocoelium
dendriticum en Fasciola hepatica (leverbotziekte). Volgens de Fauna Europaea komt D. dendriticum
niet in Nederland voor. Leverbotziekte komt plaatselijk wel in Nederland voor, maar deze worm is
niet bestand tegen composteren. Bij voldoende compostering van paardenmest is dus geen
verspreiding van leverbotziekte te verwachten (pers. mededeling Van Wuijckhuise,
Gezondheiddienst Dieren).
Opslag
Aan de opslag van paardenmest worden dezelfde eisen gesteld als aan de opslag van vaste stalmest.
De hoofdpunten van deze eisen zijn opgenomen in bijlage 3. Het betreft specifieke wettelijke
voorschriften bodembescherming in de Wet Milieubeheer en het Besluit Landbouw Milieubeheer.
Naast deze voorschriften kunnen er aanvullende eisen in de Milieuvergunning van een inrichting of in
lokale verordeningen (gemeentes en provincies) worden gesteld.
6.2 Groencompost
6.2.1 Algemeen
Groencompost wordt gemaakt van plantaardig groenafval en kan van de volgende bronnen
afkomstig zijn:
- snoeihout
- hekkelspecie (slootmaaisel)
- bermmaaisel
- natuurmaaisel
- plantsoenafval
- veilingafval
- agrarische restproducten
Groencompost wordt geproduceerd door het groenafval te verkleinen en dit vervolgens in rillen op
te slaan. Er wordt daarbij gestreefd naar een C/N verhouding van circa 20 tot 30. Het geheel moet
een luchtige structuur hebben, zodat zuurstof makkelijk in de ril kan dringen. Snoeihoutresten, stro
29

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
en riet zorgen voor een goede beluchting. Natuurmaaisel en mest verminderen de beluchting. De ril
moet niet hoger dan circa 3 meter zijn. Is er onvoldoende zuurstof beschikbaar dan is emissie van
ammoniak, methaan en stank het gevolg. Verder moet er voldoende vocht in de composthoop
aanwezig zijn. Teveel vocht kan echter de beluchting belemmeren.
Om de zuurstoftoevoer te stimuleren wordt de ril regelmatig gekeerd. Het omkeren garandeert ook
dat alle zaden en pathogenen aan een voldoende hoge temperatuur worden blootgesteld.
De temperatuur van de composthoop moet regelmatig worden gecontroleerd. De temperatuur moet
voldoende hoog zijn (60 °C), zodat onkruidzaden (bijvoorbeeld van jakobskruiskruid, pitrus en
ridderzuring) en pathogenen onschadelijk worden gemaakt. Een te hoge temperatuur is echter niet
wenselijk omdat bij een zeer sterke broei verbranding kan optreden. Vooral bij natuurmaaisel is dit
risico groot. Al met al is het proces van groencompostering vrij arbeidsintensief en is het nodige
vakmanschap vereist om het composteringsproces goed te laten verlopen. Compostering van
natuurmaaisel is relatief lastig in verband met de dichte structuur en de grotere kans op broei
(pers.mededeling Kuipers, Donker B.V.).
De prijs van groencompost is relatief laag en varieert tussen de 2-5 € per ton, (exclusief transport).
De duurdere groencompostsoorten (circa 10 € per ton) zijn de compostsoorten die volgens de
Controlled Microbial Composting (CMC) methode zijn gecomposteerd. Bij deze compost worden
speciale preparaten aan de compost toegevoegd en mag de ril niet hoger zijn dan circa 1,5 m. Of
dergelijke groencompost een duidelijke meerwaarde heeft voor weidevogelreservaten is de vraag.
Uit een proef die op akkerbouwland werd uitgevoerd kon geen verschil in bodemleven worden
vastgesteld tussen standaard groencompost en CMC-compost (pers. mededeling H. Stegink, AOC
Leeuwarden).
Volgens de Meststoffenwet valt compost niet onder de dierlijke meststoffen en hoeft daarom niet te
worden meegerekend bij de gebruiksnorm dierlijke mest. Compost telt echter wel mee voor de
stikstofgebruiksnorm en de fosfaatgebruiksnorm. De werkingscoëfficiënt voor stikstof in compost is
echter laag, namelijk 10%. De fosfaat uit dierlijke meststoffen telt volledig mee voor de
fosfaatgebruiksnorm. Voor compost is hierop een uitzondering gemaakt. Fosfaat uit compost telt
voor 50% mee, met een bovengrens van 3,5 kg fosfaat per ton compost. Aangezien de
fosfaatgebruiksnorm in weidevogelreservaten 70 kg/ha bedraagt zal deze norm veelal maatgevend
zijn voor de maximaal toegestane bemesting. Een laag fosfaatgehalte in de compost is daarom
belangrijk.
Aan de inrichting van een composteringsplaats worden minder strenge eisen gesteld dan aan de
opslag van vaste mest. De hoofdpunten van deze eisen zijn opgenomen in bijlage 4. Het betreft
specifieke wettelijke voorschriften bodembescherming in de Wet Milieubeheer, het Besluit
Landbouw Milieubeheer en de Handreiking composteringsplaatsen. Naast deze voorschriften kunnen
er aanvullende en strengere eisen in de Milieuvergunning van een inrichting of in lokale
verordeningen (gemeentes en provincies) worden gesteld.
In principe mag tot 50% dierlijke mest worden toegevoegd aan de compost zonder dat de
composteringsplaats moet worden aangepast aan de normen voor de opslag van vaste mest. Nadeel
hiervan is dat volgens de Meststoffenwet de compost voor het gebruik tot de dierlijke mest moet
worden gerekend.
30

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
6.2.2 Veldcompostering natuurmaaisel
Uit door het Louis Bolk Instituut uitgevoerde proeven blijkt dat compostering van natuurmaaisel in
principe door terreinbeheerders in het veld kan worden uitgevoerd. De volgende aspecten zijn bij
veldcompostering van groot belang (uit Iepema et al, 2008):
• Het herkomstgebied is schoon. Er ligt dus geen zwerfafval en er is geen chemische
verontreiniging met zware metalen.
• Het uitgangsmateriaal is voldoende vochtig: 55-70% vocht in uitgangsmateriaal is goed.
Hiermee verloopt het composteerproces voorspoedig en is toevoeging van extra vocht
minder noodzakelijk. Dit voorkomt ook kans op uitspoeling van nutriënten.
• Er zitten zo weinig mogelijk gronddeeltjes (as) in het materiaal, zodat de concentraties aan
zware metalen zo laag mogelijk blijven.
• De verhouding tussen koolstof en stikstof in het uitgangsmateriaal ligt tussen de 20 en 35. Dit
is belangrijk voor een goed verloop van de compostering.
• Er is voldoende zuurstof in de ril aanwezig, zodat rotting tegen wordt gegaan. Het is van
belang dat het uitgangsmateriaal daarom voldoende structuur bevat: naast gras, ook
structuurrijk materiaal, zoals overjarig, stengelig gras, rietstengels en wilgentakjes.
• De ril ligt zo ver mogelijk van bebouwing af (minimaal 50 tot 100 meter). Door compostering
kan geurontwikkeling ontstaan, vooral als de ril te warm wordt; dat kan als hinderlijk ervaren
worden. Tevens is het in verband met de kans op geurhinder van belang om de composthoop
niet te groot te maken.
• De temperatuur binnen in de ril is gedurende minimaal drie weken hoger dan 40 ˚C. Wanneer
de temperatuur te veel dreigt te zakken, is het goed de ril een keer extra om te zetten.
• Gedurende enkele dagen is de temperatuur hoger dan 60 ˚C, maar niet hoger dan 70˚C.
Hierdoor worden onkruidzaden onschadelijk gemaakt. Wanneer de ril te warm dreigt te
worden, kan het raadzaam zijn extra vocht toe te dienen.
• Schimmelontwikkeling in de ril wordt zoveel mogelijk beperkt. Schimmel duidt op te hoge
temperaturen. Een overmaat aan schimmelsporen kan bij mensen die daar allergisch voor
zijn tot ademhalingsklachten leiden.
• Tijdens het omzetten wordt zoveel mogelijk voorkomen dat er grond vanaf de ondergrond
van de ril door het materiaal wordt geslagen.
• Het omvormen van geoogst materiaal naar bruikbare compost duurt ongeveer twee
maanden. Hierbij wordt de ril circa vier keer omgezet.
In 2008-2009 is een composteringsproef uitgevoerd met natuurmaaisel uit weidevogelreservaat de
Lange Ripen (SBB – Boarndelling). Uit deze proef zijn de volgende zaken naar voren gekomen:
- Veldcompostering is een zeer intensief proces, dat vakmanschap en de juiste machines
vereist. Veldcompostering is minder geschikt om in eigen beheer uit te voeren. Het proces
zal, zoals in de Lange Ripen is gebeurd, moeten worden uitbesteed aan een
composteringsbedrijf. De kosten van omzetmachines en de aanleg van een
composteringsplaat zijn hoog.
- De compostering van natuurmaaisel met een relatief grote hoeveelheid pitrus is moeizaam
verlopen. Pitrus composteerde slecht, terwijl juist bij pitrushoudend maaisel een voldoende
hoge temperatuur moet worden bereikt tijdens de compostering, zodat het zaad niet meer
kiemkrachtig is. Materiaal met weinig pitrus en een hoog aandeel jong gras composteerde
wel optimaal.
- Het regelmatig omzetten van het natuurmaaisel is essentieel om een goede compostering op
gang te brengen. Dit vereist aanvoer van een speciale omzetmachine. Juist de aan en afvoer
van deze machine was een hoge kostenpost.
31

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
- Weidevogelreservaten zijn veelal minder geschikt voor veldcompostering. De draagkracht
van de bodem is, vooral in veenweidegebied, te gering om de machines die het
natuurmaaisel aanvoeren, omzetten en uitrijden voldoende draagkracht te bieden. De
veldcompostering in de Lange Ripen was in het voorjaar van 2009 omringd door diepe
rijsporen.
- Afvoer naar gebieden waar wel voldoende draagkracht van de bodem is, is niet wenselijk
omdat daarmee vrijwel altijd de maximale afstand van 1 km van de terreingrens zal worden
overschreden. Dit betekent dat deze compost toch zal moeten worden meegerekend in de
gebruiksnorm voor stikstof en fosfaat. Daarnaast nemen de kosten aanzienlijk toe: zowel
meerkosten door afvoer van maaisel als transport van het gecomposteerde materiaal.
Daarmee gaan twee grote voordelen van veldcompostering verloren.
- Aanleg van een betonplaat of rijpad is door de grootschaligheid van de rillen tijdens het
composteringsproces een zeer hoge kostenpost. Bovendien mag veldcompostering in
verband met de uitloging van stoffen maar gedurende een beperkte tijd op dezelfde plek
plaatsvinden. Aanleg van speciale rijpaden op één en dezelfde plek is dan ook niet zinvol.
Het huren van rijplaten, zoals bij de Lange Ripen is gebeurd, zorgt ook voor een aanzienlijke
extra kostenpost, die door de onzekerheid over het tijdstip van afvoer van de compost
moeilijk is te voorzien.
- Het uitrijden van de compost kan alleen plaatsvinden bij voldoende draagkracht van de
bodem. Uitrijden van compost over bevroren grond in het begin van het jaar heeft de
voorkeur. De afhankelijkheid van de draagkracht van de bodem voor het uitrijden van de
compost is een kwetsbare schakel bij veldcompostering in weidevogelreservaat, omdat er
wettelijke termijnen zijn gesteld waarbinnen er een composthoop mag worden ingericht.
6.2.3 Toekomstperspectief veldcompostering
Op basis van de bovenstaande ervaringen is veldcompostering in weidevogelreservaten een proces
waar, naast enkele voordelen, ook duidelijke nadelen aan zijn verbonden. Uitgaande van de pilot in
de Lange Ripen is er geen aanleiding om veldcompostering op grote schaal in andere
weidevogelgebieden te gaan introduceren.
Lokaal zijn op kleine schaal soms wel goede resultaten met veldcompostering te bereiken, zoals blijkt
uit de compostering die Het Groninger Landschap uitvoert met natuurmaaisel afkomstig uit het
Leekstermeergebied. Hier wordt gebruik gemaakt van lokale verharde wegen en de bijbehorende
bermen. Het natuurmaaisel wordt gecomposteerd in de berm en de machine die de compost moet
omzetten, rijdt over de verharde weg. De compost wordt uiteindelijk uitgereden op
weidevogelreservaat. Een dergelijke situatie is over het algemeen moeilijk te vinden, vooral omdat
voldoende afstand moet worden gehouden van bebouwing en oppervlaktewater. Aandachtspunt
blijft bij een provisorische compostering de kans op een blijvende kiemkracht van zaad van
dominante soorten zoals bijvoorbeeld Pitrus of Witbol.
32

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
8. LITERATUUR
Bax, I. & W. Schippers, 1998. Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland. IKC Natuurbeheer,
Wageningen.
Beijer, L. en H. Westhoek, 1996. Meststoffen voor de rundveehouderij, samenstelling, werking en
gebruik. IKCL, Ede
Berg, C. ter, 2001. Handboek Mest en Compost. Louis Bolk Instituut, Driebergen.
Beintema, A.J., J.B. Thissen, D. Tensen & G.H. Visser, 1991. Feeding ecology of charadriiform chicks in
agricultural grassland. Ardea 79 : 31 – 44.
Berkel, B. van en I. Hoffmann, 1986. De weidevogelstand en het verschil tussen stalmest en gier, en
drijfmest. Wetenschapswinkel RUG, Groningen
Bokhorst, J. en C. ter Berg, 2001. Bemesten moet anders, een terugblik op het project Mest als kans.
Ekoland 11, p. 20-21
Brandsma, O., 1999. Het belang van bemesting voor het voedselaanbod van weidevogels. De
Levende Natuur 100 (4): 118-123.
Dunger, W. en H.J. Fiedler, 1997. Handbuch der Bodenbiologie. Gustav Fischer Verlag, Jena
Eekeren, N., E. Heeres & F. Smeding , 2003. Leven onder de graszode. Louis Bolk Instituut,
Driebergen.
Ellen, H. et al, 2007. Emissies uit opslag van vaste mest. ASG rapport 58, Lelystad
Evers, M. et al, 2000. Praktijkgids bemesting. NMI, Wageningen
Haupt, J. & H. Haupt, 1998. Fliegen und Mücken,Beobachtung – Lebensweise. Naturbuch Verlag,
Augsburg.
Iepema, G. et al, 2008. Compostwijzer, compost maken in vier stappen. Louis Bolk Instituut
InfoMil, 2001. Richtlijn Mestverwerkingsinstallaties . InfoMil, Den Haag.
Jonge Poerink, B., 2008. Inventarisatie en evaluatie van technische alternatieven voor vaste
rundermest in weidevogelreservaten in Friesland en Groningen. JPMA rapportnummer 20080401,
Zuurdijk.
Jonge Poerink, B., 2009. Mestwetgeving en weidevogelreservaten, een praktische samenvatting van
de regelgeving voor terreinbeheerders en pachters. JPMA – rapport 20080301, Zuurdijk.
Jonge Poerink, B., 2010a. Proef mestscheiding weidevogelreservaten Fryslân en Groningen. JPMA –
rapport 20100501, Zuurdijk.
33

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
Jonge Poerink, B., 2010b. Eindrapportage project vaste mest voorziening weidevogelreservaten in
Fryslân en Groningen. JPMA – rapport 20100502, Zuurdijk.
Kemmers, R.H., 2008. Graslandbeheer Leekstermeergebied. Alterra, Wageningen.
Kleijn, D., W. J. Dimmers, R.J.M. van Kats ,T.C.P. Melman & H. Schekkerman, 2007. De voedselsituatie
voor gruttokuikens bij agrarisch mozaïekbeheer. Alterra-rapport 1487, Wageningen.
Kleijn, D., W. J. Dimmers, R.J.M. van Kats & T.C.P. Melman, 2009. Het Belang van hoog waterpeil en
bemesting voor de Grutto. De Levende Natuur 110: 180-187.
Kleijn, D., W. J. Dimmers, R.J.M. van Kats & T.C.P. Melman, 2009. De relatie tussen gebruiksintensiteit
en de kwaliteit van graslanden als foerageerhabitat voor gruttokuikens. Alterra-rapport 1753,
Wageningen.
Lamers, L., E. Lucassen, F. Smolders & J. Roelofs, 2005. Fosfaat als adder onder het gras bij ‘nieuwe
natte natuur’. H2O 17: 28-30.
Melse, R.W. et al, 2004. Quick Scan van be- en verwerkingstechnieken voor dierlijke mest. ASG
Wageningen, Lelystad.
Oosterbroek, P., H. de Jong & L. Sijstermans, 2005. De Europese families van muggen en vliegen
(Diptera). KNNV Uitgeverij, Utrecht.
Oosterveld, E., 2006. Betekenis van waterpeil en bemesting voor weidevogels. De Levende Natuur
107: 134-135.
Oosterveld, E.B., 2009. Proefproject vastemestvoorziening weidevogelreservaten Fryslân/Groningen.
A&W rapport 1109, Veenwouden.
Oosterveld, E., 2009. Handleiding bodemkwaliteit weidevogelgebieden. A&W – rapport 1170,
Veenwouden.
Pelt, W. van, 2001. Een explosieve toename in Nederland van multiresistente Salmonella typhimurium
in 2001. Infectieziekten Bulletin, 12-10 p. 356-361.
Smeding, F. en J. Langhout, 2006. Natuurstrooisel goed als alternatief voor graanstro in potstal. Vfocus,
p.32-34
Smeding, F. en J. Langhout, 2006. Riet voor stro, Natuurstrooisel in de potstal. Louis Bolk Instituut LV
61, Driebergen
Schekkerman, H., 2008. Precocial problems – shorebird chick performance in relation to weather,
farming and predation. Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen.
Takens, P., 2007. Evaluatie beleid emissiearm aanwenden van dierlijke mest. VBBM, Meppel
Thienpont, D. et al, 1979. Diagnose van verminosen door coprologisch onderzoek. Janssen Research
Foundation.
Veer, R. van ’t en M. Witteveldt, 2002. Pitrusontwikkeling in enkele Noord-Hollandse
34

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
weidevogelreservaten. Agens Raadgevend Buro, Stichting het Noord-Hollands Landschap,
Hoorn/Castricum
Verloop, K. et al, 2009a. Minder mestafvoer door mestscheiding? PRI Wageningen, rapportnummer
271.
Verloop, K. et al, 2009b. Mestscheiding op melkveebedrijven, resultaten van MOBIEDIK, Mobiele
Mestscheiding in Dik en Dun. PIR Wageningen, rapportnummer 284.
35

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA rapportnummer 20100503
BIJLAGE 1
Pachtcontract weidevogelreservaat, standaard
artikelen bemesting

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
Pachtcontract weidevogelreservaat, standaard artikelen bemesting
Artikel 1. Bemesting
1.1 Hoeveelheid mest uit stalmest en beweiding
Pachter dient de verpachte percelen conform volgende tabel te bemesten, tenzij gedurende de pachttermijn
anders met verpachter wordt overeengekomen.
KADASTRAAL NUMMER / PERCEEL NUMMER(S) Bemesting conform
6.1.1 variant …..
6.1.1 variant …..
6.1.1 variant …..
6.1.1 variant …..
6.1.1 variant …..
6.1.1 variant …..
Slechts met uitdrukkelijke toestemming van de verpachter is het de pachter toegestaan af te wijken van de in
bovenstaande tabel genoemde bemestingsregimes.
1.1.1 Ruige stalmest (Keuze uit 4 varianten):
Variant 1 (indien veel bemesting is gewenst)
Pachter is verplicht het gepachte te bemesten met strorijke ruige stalmest. Pachter brengt jaarlijks per hectare
minimaal 65 kg Fosfaat in de vorm van ruige stalmest op. Op basis van forfaitaire (=LNVstandaard) waarden
komt dit overeen met 13 ton ruige stalmest van rundvee per hectare. De totale hoeveelheid fosfaat uit
bemesting en beweiding mag opgeteld echter niet hoger zijn dan de wettelijk gebruiksnorm voor fosfaat (2010:
70 kg Fosfaat per hectare/jaar). Om de norm van 70 kg fosfaat per hectare per jaar niet te overschrijden dient
pachter de hoeveelheid ruige stalmest te corrigeren voor fosfaat uit beweiding.
Variant 2 (indien matige bemesting is gewenst)
Pachter is verplicht het gepachte te bemesten met strorijke ruige stalmest. Pachter brengt jaarlijks per hectare
50 kg fosfaat in de vorm van ruige stalmest en via beweiding op. In een situatie zonder beweiding komt dit, op
basis van forfaitaire (=LNVstandaard) waarden overeen met circa 10 ton ruige stalmest van rundvee per
hectare/jaar. Om de hoeveelheid van 50 kg fosfaat per hectare per jaar niet te overschrijden dient pachter de
hoeveelheid ruige stalmest te corrigeren voor fosfaat uit beweiding.
Variant 3 (indien weinig bemesting is gewenst)
Pachter is verplicht het gepachte te bemesten met strorijke ruige stalmest. Pachter brengt jaarlijks per hectare
25 kg fosfaat in de vorm van ruige stalmest en via beweiding op. In een situatie zonder beweiding komt dit, op
basis van forfaitaire (=LNVstandaard) waarden overeen met circa 5 ton ruige stalmest van rundvee per
hectare/jaar. Om de hoeveelheid van 25 kg fosfaat per hectare per jaar niet te overschrijden dient pachter de
hoeveelheid ruige stalmest te corrigeren voor fosfaat uit beweiding.
Variant 4 (geen bemesting)
Het is pachter niet toegestaan het gepachte te bemesten. (alle andere clausules onder artikel 6 vervallen bij
toepassing van variant 4)
Disclaimer: de inhoud van dit document is met uiterste zorg samengesteld. Desondanks wordt de informatie in dit document echter
aangeboden zonder enige garantie of waarborg ten aanzien van haar deugdelijkheid en geschiktheid voor een bepaald doel of anderszins.
Jonge Poerink Milieuadvies sluit alle aansprakelijkheid uit voor enigerlei directe of indirecte schade, van welke aard dan ook, die voortvloeit
uit of in enig opzicht verband houdt met het gebruik van dit document.

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
1.1.2 Optioneel: toepassing drijfmest, keuze uit 2 varianten:
Variant 1
Het is pachter toegestaan om na de eerste snede eenmalig te bemesten met maximaal 10 m3
rundveedrijfmest.
Variant 2
Het is pachter toegestaan om na de eerste snede te bemesten met maximaal 20 m3 rundveedrijfmest. Per
keer mag er niet meer dan 10 ton drijfmest worden uitgereden. Na de eerste keer uitrijden is na een periode
van minimaal 1 maand een tweede drijfmestgift van maximaal 10 ton toegestaan.
1.2 Melding en registratie
1.2.1 Voor afvoer van meststoffen naar natuurterrein dient, conform het Besluit Gebruik Meststoffen, per
vracht een Vervoersbewijs Dierlijke Mest (VDM) te worden opgesteld en bij Dienst Regelingen te
worden ingediend.
1.2.2 Optioneel:
Optie 1
Pachter maakt vóór het opbrengen van mest hiervan telefonisch of per E-mail melding aan verpachter.
Optie 2
De pachter dient uiterlijk vóór 31 januari van ieder kalenderjaar kopieën van de VDM’s ,die in het jaar ervoor
zijn uitgeschreven, te verstrekken aan verpachter.
Optie 3
Pachter maakt vóór het opbrengen van mest hiervan per E-mail/schriftelijk / telefonisch (keuze maken)melding
aan de verpachter.
1.3 Toegestane alternatieven
In overleg met en na toestemming van de verpachter is het gebruik van de volgende meststoffen en
bodemverbeteraars als alternatief voor ruige stalmest van rundvee toegestaan:
- Paardenstalmest van op stro gehouden paarden
- Schapenstalmest van op stro gehouden schapen
- Dikke fractie na mestscheiding van rundveedrijfmest als fosfaatgehalte in de dikke fractie
lager is dan 6 kg/ton product. De dikke fractie dient te worden gemengd met circa 50 kg stro
per ton dikke fractie.
- Groencompost
- Compost uit natuurmaaisel
Disclaimer: de inhoud van dit document is met uiterste zorg samengesteld. Desondanks wordt de informatie in dit document echter
aangeboden zonder enige garantie of waarborg ten aanzien van haar deugdelijkheid en geschiktheid voor een bepaald doel of anderszins.
Jonge Poerink Milieuadvies sluit alle aansprakelijkheid uit voor enigerlei directe of indirecte schade, van welke aard dan ook, die voortvloeit
uit of in enig opzicht verband houdt met het gebruik van dit document.

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
1.4 Kwaliteitseisen
De gebruikte mest en compost dient aan de volgende kwaliteitseisen te voldoen:
- Voldoende omgezet en gerijpt
- Voldoende strorijk (betreft alleen mest)
- Geen toevoeging van kuilresten, verschimmeld hooi of hekkelspecie
- Vrij van afvalstoffen, zoals plastic, metaal of glas.
1.5 Periode en wijze van uitrijden
1.5.1 Pachter brengt in de periode 1 Februari – 15 Maart de stalmest op, waarbij in verband met de
draagkracht van de grond prioriteit wordt gegeven aan bemesting op bevroren grond. Mocht het door
de slechte draagkracht van de bodem, ten gevolge van ongunstige weersomstandigheden, in
genoemde periode niet mogelijk zijn de stalmest uit te rijden, dan zal deze na afloop van het
broedseizoen alsnog door pachter worden opgebracht. Dit dient te gebeuren zodra de draagkracht
van het land het toe laat, maar niet eerder dan na de eerste snede. In geval van beweiding mag pas na
1 juli weer worden bemest. Uitrijden van stalmest in het broedseizoen is alleen toegestaan in
zorgvuldig overleg en na uitdrukkelijke toestemming van de verpachter. Pachter dient daarnaast de
geldende uitrijdperioden voor vaste mest, zoals genoemd in het Besluit Gebruik Meststoffen en de
Gedragscode Zorgvuldig Natuurbeheer in acht te nemen.
1.5.2 Indien het gebruik van drijfmest wordt toegestaan dan mag de drijfmest uitsluitend in de periode na
de eerste snede tot 15 september worden uitgereden.
1.5.3 De pachter dient de mest gelijkmatig over het gepachte te verspreiden.
1.5.4 Pachter draagt zorg voor het gebruik van apparatuur voor het verspreiden van mest, die zo min
mogelijk rijsporen en bodemverdichting veroorzaakt.
1.5.5 Het uitrijden van vaste mest over besneeuwde en bevroren grond is toegestaan in de periode 1
februari tot 15 maart.
1.5.6 Randen van percelen die grenzen aan sloten en ander open water mogen niet worden bemest over
een breedte van minimaal 3 meter.
Disclaimer: de inhoud van dit document is met uiterste zorg samengesteld. Desondanks wordt de informatie in dit document echter
aangeboden zonder enige garantie of waarborg ten aanzien van haar deugdelijkheid en geschiktheid voor een bepaald doel of anderszins.
Jonge Poerink Milieuadvies sluit alle aansprakelijkheid uit voor enigerlei directe of indirecte schade, van welke aard dan ook, die voortvloeit
uit of in enig opzicht verband houdt met het gebruik van dit document.

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA rapportnummer 20100503
BIJLAGE 1
Pachtcontract weidevogelreservaat, standaard
artikelen bemesting

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA rapportnummer 20100503
BIJLAGE 2
Brochure ruige mest voor weidevogels.
Productie, kwaliteit en gebruik

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA rapportnummer 20100503
BIJLAGE 3
Samenvatting eisen opslag vaste mest

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA rapportnummer 20100503
BIJLAGE 4
Samenvatting eisen inrichting composthoop

Water,
Land &
Dijken
Ruige mest
voor weidevogels
Productie, gebruik en kwaliteit
7339_ruige mest.indd 1 8/26/08 9:15:12 AM
1

2
Bemesting is essentieel voor goed weidevogelbeheer.
Ruige of strorijke mest
lijkt de beste mest voor dit beheer te
zijn. Deze mest bevordert namelijk het
bodemleven (wormen) en variatie in
het gras. Kruiden trekken insecten aan,
die op hun beurt weer voedsel zijn voor
jonge weidevogels.
De kwaliteit van ruige mest blijkt in de
praktijk echter nogal uiteen te lopen,
en daarmee het nut voor weidevogelbeheer.
Een onderzoek dat het Louis
Bolk Instituut in 2007 op 14 veebedrijven
in Nationaal Landschap Laag Holland
heeft uitgevoerd wijst dit uit.
Nu zijn er een aantal interessante vragen
te stellen: “Wat is eigenlijk ‘goede’
ruige mest?”, “Waarom loopt de kwaliteit
van de ruige mest zo uiteen?”, en
“Hoe kun je de kwaliteit van ruige mest
sturen?”
Deze brochure geeft antwoorden op
deze vragen. Het is geschreven voor
de veehouder die de kwaliteit van de
ruige mest op zijn bedrijf wil verbeteren,
en tegelijk meer wil begrijpen van
het rijpingsproces.
7339_ruige mest.indd 2 8/26/08 9:15:13 AM

Wat is “goede” ruige mest ?
In deze brochure gaat het om ruige mest
die het beste past bij weidevogelbeheer.
Weidevogels houden van goed grasland,
niet te nat en niet te droog, met veel
wormen in de bovenste bodemlaag om
te eten, en een beetje variatie en kruiden
in het gras.
De ruige mest die hierbij past is:
• Ruige mest met een hoge bemestende
waarde.
• Vochtig, maar niet nat.
• Nog niet helemaal uitgerijpt.
• Vrij van onkruidzaden.
• Makkelijk hanteerbaar.
De kwaliteit van ruige mest is ook uit
te drukken in cijfers. Kengetallen van
‘goede’ ruige mest zijn:
Weidevogels houden van veel wormen in de
bodem om te eten.
• Droge stof: 200 - 250 g / kg product
• Ruw as: 225 - 275 g / kg ds
• Organische stof: 725 - 775 g / kg ds
• C/N-verhouding ca. 13:1.
• Stikstof-totaal (N): 25 - 28 g / kg ds
• Stikstof-organisch (N-org): 22 - 24 g/kg ds
• Stikstof-ammoniak (N-NH 3 ): 3 - 5 g/kg ds
• Fosfaat (P 2 O 5 ): 11 - 15 g / kg ds
• Kali (K 2 O): > 45 g / kg ds
In de bijlage ‘Meten is weten’ wordt nader
ingegaan op de betekenis van de kengetallen.
Minerale en gebonden stikstof
Stikstof komt in de mest voor in
minerale (N-NH 3 ) en gebonden (Norg)
toestand. De plant neemt alleen
de minerale stikstof op, maar deze
stikstof gaat ook makkelijk verloren.
Het mooie van goede ruige mest is
dat veel van de stikstof organisch
gebonden is (de “N-org” is hoog). De
stikstof mineraliseert geleidelijk in het
tempo dat de plant het kan opnemen.
De verliezen zijn laag.
7339_ruige mest.indd 3 8/26/08 9:15:17 AM
3

4
‘Goede’ ruige mest – waarom eigenlijk?
Waarom zou een veehouder streven
naar deze ‘goede’ ruige mest? Loont die
inspanning de moeite wel?
Het antwoord op deze vraag moet ieder
natuurlijk voor zichzelf bepalen. Niettemin
geven we hierbij graag de volgende
overwegingen mee:
• Goede ruige mest voedt het bodemleven
optimaal. Het belang hiervan
kan bijna niet overdreven worden: het
bodemleven is voor de landbouw net
zo belangrijk als vakkenvullers voor
een supermarkt.
• Bij de totstandkoming van goede
ruige mest zijn de verliezen minimaal
– ook in vergelijking met drijfmest!
Hoe beter de ruige mest, hoe meer
voedingsstoffen voor de plant. Bovendien
zijn lage verliezen gunstig voor
het milieu.
• Goede ruige mest trekt weidevogels
aan doordat er meer wormen in de
bodem komen.
• Goede mest betekent makkelijke
mest: geen grote plakkerige kluiten
die je over een half jaar nog in het
land vindt, en ook geen natte smurrie
die de grasmat verstikt.
• Goede ruige mest betekent gezonde
mest. Dat wil zeggen: weinig onkruidzaden
en weinig schadelijke ziektekiemen.
7339_ruige mest.indd 4 8/26/08 9:15:20 AM

Welke soorten ruige mest zijn er ?
In de praktijk wordt ruige mest met een
zeer uiteenlopende kwaliteit aangetroffen.
Het Louis Bolk Instituut heeft op
basis van onderzoek in Nationaal Landschap
Laag Holland vier categorieën
onderscheiden.
Gerijpte mest; in deze categorie valt de
mest waar we naar zoeken. De stikstofverliezen
tijdens het rijpingsproces zijn
laag geweest, en de overgebleven stikstof
is grotendeels organisch gebonden.
De mest heeft het goede vochtgehalte.
Typische kenmerken van deze mest zijn:
• De C/N-verhouding zit rond het
streefgetal 13:1.
• Gehalte droge stof: ca. 250 g ds / kg
product.
• N-org: 20 – 25 g / kg ds
Rijpe mest
Verbroeide mest; in deze mest is het
rijpingsproces te hard gegaan. Het is te
heet geworden in de hoop. Door het
(te) snelle rijpen is veel stikstof verloren.
Fosfaat en kali zijn niet verloren gegaan,
dus hun relatieve gehaltes in de
organische stof zijn hoog (als het ware
ingedikt). Deze mest kan ontstaan als
de mesthoop te luchtig is. De zuurstof
wakkert de broei aan. Soms ontstaan
op dit soort mesthopen schimmelplekken.
Typische kenmerken van deze mest
zijn:
• C/N-verhouding is laag: ca. 10:1.
• Hoog gehalte ruw as: > 275 g / kg ds.
Broei in de mesthoop.
7339_ruige mest.indd 5 8/26/08 9:15:22 AM
5

6
Onrijpe mest; deze mest is nog niet
uitgerijpt, ofwel omdat de mest nog te
vers is, ofwel omdat het rijpingsproces te
traag gaat. Dit soort mest komt bijvoorbeeld
uit stallen waar weinig strooisel
wordt gebruikt.
Typische kenmerken van deze mest zijn:
• N-org is laag: < 20 g/kg ds.
• Gehalte ruw as is laag: ca. 200 g/kg ds.
• C/N-verhouding is 15:1 tot 20:1.
Vaste droge mest; deze mest is nog
weinig actief geweest door zuurstof- en
vochtgebrek. Er is veel minerale stikstof,
en een hoge C/N-verhouding. Deze mest
komt o.a. voor bij potstallen waar ruim
gestrooid wordt, en in schapenstallen.
Schapen hebben droge mest en trappen
de mest vast.
Onrijpe mest rijpt verder op het land.
Typische kenmerken van deze mest zijn:
• Gehalte droge stof is hoog:
> 250 g/kg ds.
• C/N-verhouding is hoog: > 20:1.
• Gehalte ruw as is laag: ca. 200 g/kg ds
• Hoog gehalte ammoniak-stikstof:
> 8 g/kg ds
Schapen in een potstal
Let op!
Er zijn strenge regels m.b.t. hoopjes ruige
mest op het land. De belangrijkste eisen zijn:
• niet langer dan 6 maanden laten liggen.
• min. 5 meter uit de slootkant blijven.
• de mest moet op een laag organisch materiaal
(stro of riet, géén plastic) van min. 20
cm dik gestort worden.
• afdekken is eigenlijk verplicht, maar zonder
wordt gedoogd.
• de locatie en periode melden bij de gemeente.
7339_ruige mest.indd 6 8/26/08 9:15:25 AM

Hoe werkt het ‘rijpen’ van ruige mest?
Ruige mest is in veel opzichten een
levend product, dat zich continu doorontwikkelt.
Het begint als dierlijke mest
vermengd met strooisel (stro, riet, hooi).
Onder invloed van micro-organismen,
zoals bacteriën en schimmels verandert
dit mengsel, na verloop van tijd, in homogene
‘rijpe mest’.
De C/N-verhouding
Een belangrijk kengetal voor de rijpheid
van ruige mest is de verhouding tussen
koolstof (C) en stikstof (N). Globaal kun
je zeggen: hoe meer planten(resten) in
verhouding tot de mest, hoe hoger de
C/N-verhouding.
In het algemeen zakt de C/N-verhouding
tijdens de rijping van > 25:1 (verse strorijke
mest) tot 12:1 (uitgewerkte mest).
Micro-organismen verbruiken koolstof
als energie (warmte, broei), en binden de
stikstof in hun eigen lichaam (o.a. eiwit).
Als de vrije koolstof op is, dan is de mest
‘stabiel’. De C/N-verhouding is dan ca.
13:1. Dit is het streefgetal voor goede,
rijpe ruige mest.
De C/N-verhouding
van enkele producten
Tarwestro 125:1
Riet 75:1
Hooi 30:1
Compost 10:1
Drijfmest 5:1
Een netwerk van micro-organismen in de
composthoop.
Het tempo van de rijping
De activiteit van de micro-organismen
hangt af de omstandigheden in de mest
(vocht, lucht, voedsel). Als de organismen
zich prettiger voelen, werken ze
harder. Daarmee bepalen ze het ‘tempo’
van de rijping. Dit tempo is uiterst belangrijk.
• Het proces kan (te) snel verlopen.
De organismen werken ‘te hard’ - de
efficiëntie neemt af. De temperatuur
in de mesthoop is hoog (> 65
ºC). Weliswaar is dit effectief tegen
onkruidzaden, maar helaas neemt ook
de bemestingswaarde af doordat veel
stikstof als gas verdwijnt. Zuurstof
(‘luchtige mest’) versnelt het proces
(broei).
• Het proces kan (te) traag verlopen.
De temperatuur is dan laag (< 25 ºC).
Dit gebeurt soms als de mest te vast,
te droog of juist te nat is. De activiteit
van de micro-organismen is laag, en
de rijping duurt lang. De kans op uitspoeling
van stikstof is hoog, omdat
weinig stikstof ‘gebonden’ wordt.
7339_ruige mest.indd 7 8/26/08 9:15:25 AM
7

8
De gulden middenweg is het meest optimaal
(30 – 50 ºC). Het tempo van rijpen
moet zó zijn dat zoveel mogelijk stikstof
gebonden wordt met zo min mogelijk
energieverbruik.
Temperatuur meten.
7339_ruige mest.indd 8 8/26/08 9:15:29 AM

Hoe kun je ruige mest ‘sturen’ ?
Wat kun je doen, als veehouder, om de
kwaliteit van de ruige mest te sturen? Er
zijn vijf knoppen om aan te draaien.
De mest
Ruige mest bestaat uit 2 ingrediënten:
mest en strooisel. En wat er niet in gaat,
komt er ook niet uit. Daarom is de samenstelling
van de mest die uit het dier
komt heel bepalend voor de kwaliteit
van de uiteindelijke ruige mest. Als het
rantsoen van het vee bijvoorbeeld weinig
kali bevat, dan komt er ook weinig
kali in de ruige mest. Weliswaar kan door
compostering het relatieve kaligehalte in
de ruige mest toenemen, maar de absolute
hoeveelheid verandert niet.
Het strooisel
Het tweede ingrediënt van ruige mest is
het strooisel. Uiteraard is de verhouding
van mest en strooisel van groot belang.
Dit is te beïnvloeden door al dan niet
meer te strooien. Verder is de structuur
van het strooisel belangrijk. Riet,
bijvoorbeeld, is structuurrijk, en brengt
daardoor veel lucht in de hoop. Hierdoor
kan de compostering te snel verlopen
(de hoop gaat broeien). Hakselen kan
helpen, of mengen met tarwestro. Hooi
kan precies het tegenovergestelde effect
hebben, doordat het verkleeft en er te
weinig lucht in de hoop komt.
De stal
Het systeem waarmee de ruige mest is
‘gemaakt’ maakt veel uit. De mest die
uit een ingestrooide ligboxenstal of
een grupstal komt is vaak nog onrijp
en moet nog verder rijpen op de hoop
voordat die het land op kan. Mest uit een
hellingstal daarentegen is vaak al veel
Het rantsoen van het vee bepaalt veel van de uiteindelijke kwaliteit van de mest.
7339_ruige mest.indd 9 8/26/08 9:15:30 AM
9

10
Riet wordt geoogst voor strooisel.
Een automatische stroverdeler.
rijper. Mest uit een potstal is wisselend
van kwaliteit. Soms is de mest al goed
gerijpt, maar vaak is er onder in de pot
nog weinig gebeurd. Zuurstofgebrek in
de vastgetrapte mest zet het rijpingsproces
stil, en dan moet de mest nog verder
rijpen op de mestplaat. Daarom kan het
nuttig zijn om de pot op tijd uit te mesten,
zodat er in het voorjaar goede mest
beschikbaar is.
De behandeling
Er zijn verschillende mogelijkheden voor
een veehouder om in te grijpen in het
rijpingsproces op de mestplaat.
• Over het algemeen wordt aanbevolen
om de mesthoop minimaal 1 keer ‘om
te zetten’. Dit stimuleert het proces en
het mengt de hoop. Hou de temperatuur
in de gaten.
• De mesthoop afdekken is nuttig als
door regen veel voedingsstoffen
Een ingestrooide ligboxenstal.
7339_ruige mest.indd 10 8/26/08 9:15:37 AM

Een grupstal.
dreigen weg te spoelen. Maar de
mesthoop kan er ook te droog van
worden. Als dat gebeurt kan besproeiing
helpen.
• Op de mesthoop kan desgewenst
extra (drijf-)mest of strooisel worden
bijgemengd.
Het vee
Het soort vee dat in de stal loopt maakt
uit voor de mestkwaliteit. De mest van
vleesvee en schapen is vaak veel droger
(hoger ds-gehalte) dan van melkvee. Bovendien
zijn de gehalten stikstof, fosfaat
en kali anders doordat melkvee vaak
meer krachtvoer in het rantsoen heeft
dan vleesvee of schapen. Verder hebben
schapen de neiging de mestvloer in een
potstal ‘dicht’ te lopen, terwijl runderen
juist meer gaten trappen (lucht).
Het type vee maakt uit voor de kwaliteit van de
mest.
Een overkapte mesthoop kan uitspoeling voorkomen,
maar is het de investering waard?’
7339_ruige mest.indd 11 8/26/08 9:15:42 AM
11

12
Verbetering van ruige mest in 5 stappen.
Stap 1: Bemonster de mest.
Zorg dat je weet hoe de huidige kwaliteit
van de ruige mest is. Laat een mestmonster
door BLGG uitvoeren (zie bijlage).
Twee steken per hoop is voldoende.
Vergelijk de uitslag met de kengetallen
voor ‘goede’ ruige mest.
Stap 2: Bepaal wat er verbeterd moet
worden.
Dit is de belangrijkste en tevens moeilijkste
stap. De uitslag van het mestmonster
is belangrijk, maar de cijfers zeggen
niet alles. Kijk ook goed naar de mest.
Zijn er bijvoorbeeld schimmelplekken,
of ‘dampt’ de hoop erg? Een nuttige tip
is het ‘temperaturen’ van de mesthoop
met een compostthermometer. Zo krijg
je een indruk van het proces in de hoop.
Wat zou er verbeterd moeten worden?
Stap 3: Bepaal de mogelijkheden.
In het voorgaande hoofdstuk werden
5 ‘knoppen‘ genoemd. Waaraan zou je
willen, en vooral kunnen draaien? Verandering
van staltype of veesoort is niet
altijd mogelijk. Verandering van strooisel
wellicht wel.
Stap 4: Experimenteer.
Op basis van de in deze brochure geleverde
informatie moet je nu in staat zijn
om een richting te kiezen. Gebruik de
bijlage ‘meten is weten’. Probeer zaken
uit. Strooi eens wat minder. Zet de hoop
een keer extra om. Verdeel het vee eens
anders over de stal.
Experimenteren werkt het best met 1
wijziging tegelijk: het effect van de maatregel
is dan het duidelijkst.
Stap 5: Herhaal.
Herhaal deze procedure eens in de
zoveel tijd. Een goed gebruikt mestmonster
verdient zijn kostprijs gauw terug.
Schakel eventueel een adviseur in.
Een compost-thermometer.
7339_ruige mest.indd 12 8/26/08 9:15:44 AM

Gebruik van ruige mest: hoe en hoeveel
?
Ruige mest wordt meestal uitgereden in
hoeveelheden variërend van 10 tot 20 m 3
per hectare. Het is belangrijk dat de mest
die op het land komt rijp genoeg is. Onrijpe
mest blijft lang liggen, en verstikt
de grasmat. Het rijpt als het ware op het
land verder.
Voor weidevogels is het gunstig als niet
alle mest fijn wordt geslagen bij het
uitrijden. Een grove structuur (doorsnede
kluiten > 5 cm) bevordert de beschikbaarheid
van nestmateriaal en variatie
in het grasland, wat voor weidevogels
aantrekkelijk is.
Het vroege voorjaar (tot ca. 1 april) is de
ideale periode voor het uitrijden, zowel
voor de vogels als voor het land. Bij kluiten
van 5 centimeter doorsnede duurt
het in het voorjaar met normaal weer
ca. 5 weken voordat je er bij het maaien
niets meer van terugvindt.
Ruige mest wordt uitgereden.
Voor een optimale bemesting kan het
zinvol zijn om de gehaltes in de mest op
het mestmonsteruitslag eens te vergelijken
met de uitslag van een bodemmonster.
Let op gebreken en overschotten
in de bodem. Hoe is dit in de mest? Let
speciaal op het kali-gehalte. Dit is vaak
te laag.
Hoeveel ruige mest zit er op de
wagen ?
Normaal lukt het wel om te schatten
hoeveel kuub mest er op de wagen
ligt, maar hoeveel ton is dat?
Het volumegewicht (ton per kuub)
van ruige mest varieert van 0,65 (licht)
tot 1,0 (zwaar). De verschillen zitten
hem met name in:
• De luchtigheid. Luchtige mest is
lichter. Rietstrooisel maakt de mest
luchtig, mest op hooibasis is juist
veel compacter.
• De vochtigheid. Natte ruige mest
is zwaarder. Mest van schapen en
paarden is relatief droog, mest van
melkvee is natter. Daarnaast maakt
het uit hoeveel strooisel je gebruikt.
7339_ruige mest.indd 13 8/26/08 9:15:47 AM
13

14
Bijlage: Meten is weten
Op de pagina hiernaast is een afbeelding
van de uitslag van een mestmonster van
ruige mest te zien. Wat betekenen de
kengetallen?
• Droge stof: dit is de maat voor het
vochtgehalte. Hoe hoger het drogestofgehalte,
hoe minder vocht.
• Ruw as: dit ontstaat bij verbranding.
Een hoog gehalte hiervan duidt op
broei. Een laag gehalte op een weinig
actief rijpingsproces.
• Organische stof: draagt bij aan
humusvorming, en kan mineralen
binden. Het gehalte organische stof
zegt iets over de ‘vriendelijkheid’ van
de mest voor het bodemleven. Organische
stof is heel belangrijk voor de
bodemstructuur.
• Stikstof: is het belangrijkste voedings-
Rekenen aan mestkwaliteit kan geld opleveren.
element. Dit kengetal laat de totale
hoeveelheid stikstof in de mest zien.
• Stikstof-organisch: dit is het deel van
de stikstof dat organisch gebonden is
(zie kader op pag. 3).
• Stikstof-ammoniak: dit is het deel van
de stikstof dat mineraal beschikbaar is
(zie kader op pag. 3).
• C/N-quotiënt, ofwel de C/N-verhouding.
Zie het hoofdstuk over het rijpen
van ruige mest.
• Fosfaat / Kali / Magnesium / Natrium:
deze kengetallen geven de gehalten
van deze elementen aan in hun voor
de plant opneembare verschijningsvorm
(P 2 O 5 , K 2 O, MgO, Na 2 O).
Vergelijk de kengetallen van de uitslag
eens met die van de ‘goede’ ruige mest
in het eerste hoofdstuk. Vergeet niet om
de gehaltes van de mestmonsteruitslag
om te rekenen naar gehaltes per kg
7339_ruige mest.indd 14 8/26/08 9:15:49 AM

droge stof. Deel daartoe de gehaltes van
de uitslag (g per kg) door het gehalte
droge stof (g per kg) en vermenigvuldig
met 1.000.
Hoe zou je de onderzochte mest beoordelen?
Wat kost een mestmonster?
Het bepalen van droge stof, ruw as,
stikstof, C/N, fosfaat, kali, natrium,
magnesium en organische stof in
mest, inclusief advies en monstername
kost bij BLGG ca. € 65,- per monster
plus eenmalig € 17,50 (2008).
7339_ruige mest.indd 15 8/26/08 9:15:51 AM
15

Nuttige adressen
Voor bodem- en mestmonsters
BLGG Oosterbeek
Postbus 115, 6860 AC Oosterbeek
Telefoon: 026 3346346
E-mail: klantenservice@blgg.nl
Internet: www.blgg.nl
Voor onderzoek over bodemleven,
ruige mest en agrarisch natuurbeheer
Louis Bolk Instituut
Hoofdstraat 24, 3972 LA Driebergen
Telefoon: 0343 523860
E-mail: info@louisbolk.nl
Internet: www.louisbolk.nl
Voor meer informatie over stallen die
ruige mest produceren, weidevogels en
natuurbeheer
Vereniging Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer
Water, Land & Dijken
Koemarkt 53-I, 1441 DB Purmerend
Telefoon: 0299 437463
E-mail: info@waterlandendijken.nl
Internet: www.waterlandendijken.nl
Literatuur
Water,
Land &
Dijken
• Smeding, F, en Langhout, J., 2006, Riet
voor stro – natuurstrooisel in de potstal,
Louis Bolk Instituut, Driebergen
• Kolenbrander, G.J., en De la Lande
Cremer, L.C.N., 1967, Stalmest en gier –
waarde en mogelijkheden, Veenman &
Zn., Wageningen
Colofon
Tekst Freek van Leeuwen
Foto’s Bart Edel, Freek van Leeuwen,
Jan-Kees den Rooijen,
Frans Smeding, Joke Stoop,
Ed Zijp
Met dank aan Jan Buijs, Bart Edel, Henk
de Gier, Frans Smeding, Els Wennekers
Vormgeving HNR Communicatieve
Vormgeving, Purmerend
Druk Keizer en Van Straten,
Edam
Financiering Nationaal Landschap Laag
Holland
Uitgave Vereniging Agrarisch Natuur-
en Landschapsbeheer
Water, Land en Dijken
Bijbestellen Via 0299 437463, of
info@waterlandendijken.nl,
kosten € 3,- per stuk
Deze brochure is met grote zorgvuldigheid
samengesteld. De Vereniging
Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer
Water, Land en Dijken is echter niet
verantwoordelijk voor enige vorm van
schade die voortkomt uit handelen op
basis van informatie uit deze brochure.
Purmerend, augustus 2008
7339_ruige mest.indd 16 8/26/08 9:15:52 AM

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA rapportnummer 20100503
BIJLAGE 1
Pachtcontract weidevogelreservaat, standaard
artikelen bemesting

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA rapportnummer 20100503
BIJLAGE 2
Brochure ruige mest voor weidevogels.
Productie, kwaliteit en gebruik

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA rapportnummer 20100503
BIJLAGE 3
Samenvatting eisen opslag vaste mest

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA rapportnummer 20100503
BIJLAGE 4
Samenvatting eisen inrichting composthoop

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
Samenvatting specifieke wettelijke voorschriften met betrekking tot de
aanleg van een opslag van vaste mest
Samenvatting specifieke wettelijke voorschriften bodembescherming * in de Wet Milieubeheer en
Besluit Landbouw Milieubeheer met betrekking tot de aanleg van een opslag van vaste mest
(Naast deze voorschriften kunnen er aanvullende (strengere) eisen in de Milieuvergunning van een
inrichting of in lokale (gemeentelijke verordeningen) worden gesteld!)
Aard opslag
vaste mest
Wet Milieubeheer Besluit Landbouw Milieubeheer 2006
>600 m3 Specifieke milieuvergunning
vereist
< 10 m3 Vaste mest opslag onderdeel >5 m afstand opp. Water
inrichting Wm dan eisen in
milieuvergunning van
toepassing
Geen maatregelen tegen uitspoeling
5 m afstand opp. Water
< 2 weken inrichting Wm dan eisen in
milieuvergunning van
toepassing
Geen maatregelen tegen uitspoeling
5 m afstand opp. Water
> 2 weken inrichting Wm dan eisen in Aanleg adsorptielaag onder de opslag
< 6 maanden milieuvergunning van
toepassing
Preventie contact hemelwater
5 m afstand opp. Water
> 6 maanden inrichting Wm dan eisen in Aanleg mestdichte vloer met opstaande
milieuvergunning van randen en opvang percolaat vereist
toepassing
(uitvoering in beton, bentoniet, leem)
*Naast bodembeschermingsvoorschriften worden er voorschriften met betrekking tot het beperken van
geurhinder gesteld (ongeacht de omvang van de opslag):
> 100 m afstand van objecten categorie I of II
> 50 m afstand van objecten categorie III, IV of V
Definitie objecten categorie I, II, III, IV en IV
object categorie I:
1°. bebouwde kom met stedelijk karakter;
2°. ziekenhuis, sanatorium en internaat, en
3°. objecten voor verblijfsrecreatie,
object categorie II:
1°. bebouwde kom of aaneengesloten woonbebouwing van beperkte
omvang in een overigens agrarische omgeving;
2°. objecten voor dagrecreatie;
object categorie III:
verspreid liggende niet-agrarische bebouwing die aan het betreffende
buitengebied een overwegende woon- of recreatiefunctie verleent;
Disclaimer: de inhoud van dit document is met uiterste zorg samengesteld. Desondanks wordt de informatie in dit document echter
aangeboden zonder enige garantie of waarborg ten aanzien van haar deugdelijkheid en geschiktheid voor een bepaald doel of anderszins.
Jonge Poerink Milieuadvies sluit alle aansprakelijkheid uit voor enigerlei directe of indirecte schade, van welke aard dan ook, die voortvloeit
uit of in enig opzicht verband houdt met het gebruik van dit document.

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
object categorie IV:
1°. woning behorend bij een agrarisch bedrijf, niet zijnde een veehouderij
waar 50 of meer mestvarkeneenheden op grond van een vergunning
of een algemene maatregel van bestuur aanwezig mogen zijn;
2°. verspreid liggende niet-agrarische bebouwing;
object categorie V: woning, behorend bij een veehouderij waar 50 of
meer mestvarkeneenheden op grond van een vergunning of een
algemene maatregel van bestuur aanwezig mogen zijn;
Disclaimer: de inhoud van dit document is met uiterste zorg samengesteld. Desondanks wordt de informatie in dit document echter
aangeboden zonder enige garantie of waarborg ten aanzien van haar deugdelijkheid en geschiktheid voor een bepaald doel of anderszins.
Jonge Poerink Milieuadvies sluit alle aansprakelijkheid uit voor enigerlei directe of indirecte schade, van welke aard dan ook, die voortvloeit
uit of in enig opzicht verband houdt met het gebruik van dit document.

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA rapportnummer 20100503
BIJLAGE 1
Pachtcontract weidevogelreservaat, standaard
artikelen bemesting

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA rapportnummer 20100503
BIJLAGE 2
Brochure ruige mest voor weidevogels.
Productie, kwaliteit en gebruik

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA rapportnummer 20100503
BIJLAGE 3
Samenvatting eisen opslag vaste mest

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA rapportnummer 20100503
BIJLAGE 4
Samenvatting eisen inrichting composthoop

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
Samenvatting specifieke wettelijke voorschriften met betrekking tot de
aanleg van een composteringshoop
Samenvatting specifieke wettelijke voorschriften bodembescherming *in de Wet Milieubeheer, Besluit
Landbouw Milieubeheer en Handreiking composteringsplaatsen met betrekking tot de aanleg van een
composteringshoop
(Naast deze voorschriften kunnen er aanvullende eisen in de Milieuvergunning van een inrichting of in
lokale (gemeentelijke verordeningen) worden gesteld!)
Aard composthoop Wet Milieubeheer Besluit Landbouw
>600 m3 Specifieke
Milieuvergunning
vereist
< 10 m3 Composthoop
onderdeel
inrichting Wm dan
eisen in
milieuvergunning
van toepassing
7,5 m erfgrens
>5 m opp. Water
> 7,5 m erfgrens
>5 m opp. Water
> 7,5 m erfgrens
valt onder categorie
dierlijke
composteringshoop
(zie tabel opslag vaste
mest)
Handreiking composteringsplaats
2005
Geen maatregelen tegen
uitspoeling
Geen maatregelen tegen
uitspoeling
Maatregelen tegen uitspoeling:
Afdekken met vezeldoek van
1 november tot en
met 1 maart
Maatregelen tegen uitspoeling:
Afdekken met vezeldoek van
1 september tot en
met 31 maart
Aanleg adsorptielaag onder de
composthoop***
*Naast bodembeschermingsvoorschriften worden er voorschriften met betrekking tot het beperken van
geurhinder gesteld (ongeacht de omvang van de opslag):
> 100 m afstand van objecten categorie I of II
> 50 m afstand van objecten categorie III, IV of V
**Let op: dit zijn voorschriften die betrekking hebben op een composteringshoop. Daarnaast zijn er in de
Meststoffenwet regels t.a.v. het gebruik van mest die ook van toepassing zijn.
Disclaimer: de inhoud van dit document is met uiterste zorg samengesteld. Desondanks wordt de informatie in dit document echter
aangeboden zonder enige garantie of waarborg ten aanzien van haar deugdelijkheid en geschiktheid voor een bepaald doel of anderszins.
Jonge Poerink Milieuadvies sluit alle aansprakelijkheid uit voor enigerlei directe of indirecte schade, van welke aard dan ook, die voortvloeit
uit of in enig opzicht verband houdt met het gebruik van dit document.

Vaste mest voor weidevogelreservaten JPMA Rapportnummer 20100503
**Als adsorptielaag wordt turf toegepast. Andere materialen mag ook, mits geen uitspoeling van nutrienten zal
plaatsvinden. Volgens de Handreiking zou stro mogelijk een alternatief kunnen zijn. Interessant om het effect
van (verweerd) riet en natuurmaaisel te onderzoeken?.
Definitie objecten categorie I, II, III, IV en IV
object categorie I:
1°. bebouwde kom met stedelijk karakter;
2°. ziekenhuis, sanatorium en internaat, en
3°. objecten voor verblijfsrecreatie,
object categorie II:
1°. bebouwde kom of aaneengesloten woonbebouwing van beperkte
omvang in een overigens agrarische omgeving;
2°. objecten voor dagrecreatie;
object categorie III:
verspreid liggende niet-agrarische bebouwing die aan het betreffende
buitengebied een overwegende woon- of recreatiefunctie verleent;
object categorie IV:
1°. woning behorend bij een agrarisch bedrijf, niet zijnde een veehouderij
waar 50 of meer mestvarkeneenheden op grond van een vergunning
of een algemene maatregel van bestuur aanwezig mogen zijn;
2°. verspreid liggende niet-agrarische bebouwing;
object categorie V: woning, behorend bij een veehouderij waar 50 of
meer mestvarkeneenheden op grond van een vergunning of een
algemene maatregel van bestuur aanwezig mogen zijn;
Disclaimer: de inhoud van dit document is met uiterste zorg samengesteld. Desondanks wordt de informatie in dit document echter
aangeboden zonder enige garantie of waarborg ten aanzien van haar deugdelijkheid en geschiktheid voor een bepaald doel of anderszins.
Jonge Poerink Milieuadvies sluit alle aansprakelijkheid uit voor enigerlei directe of indirecte schade, van welke aard dan ook, die voortvloeit
uit of in enig opzicht verband houdt met het gebruik van dit document.