Europa, Erasmus en de duurzame wereld - The Club of Rome

Erasmus Lezing 2006
Erasmus, Europa en de duurzame wereld
door Prof. ir. Klaas van egmond
De erasmus lezing 2006 werd gehouden op woensdag 21 juni 2006
in de gothische zaal van de raad van state te Den Haag
Club of rome/erasmus Liga
issn 1384-5934

2
Dankwoord
Dank is verschuldigd aan de mnP collega’s voor hun inbreng van inhoudelijke ken-
nis, creatieve ideeën en opbouwende kritiek; met name gaat die dank uit naar Bert
de Vries en rob maas.

3
De vraag naar duurzaamheid gaat niet meer alleen over het ecologische
vraagstuk. Het gaat evenzeer over de vraag of de economische en de sociaal-culturele
kwaliteit behouden kan blijven. Begin jaren ’90 was Fukuyama
ervan overtuigd dat het einde van de geschiedenis bereikt was. Beter kon
het in zijn ogen niet worden. Zijn euforie laat zich moeilijk combineren
met de afnemende waardering voor de huidige prestatiemaatschappij.
De geschiedenis gaat gewoon verder als onvolwassen zwerftocht van
het ene karikaturale wereldbeeld naar het andere, aangedreven door een
zichzelf versterkend proces van fragmentatie en polarisatie. Daarmee gaat
de samenhang tussen de menselijke waarden verloren. En dat heeft weer
dramatische gevolgen voor de omgang met cultuur, natuur en medemens.
Duurzaamheid kan alleen bereikt worden door de schijnbare, kunstmatige
en onnodige tegenstellingen op te ruimen die door éénzijdigheid
en dogmatisering zijn opgeroepen; wetenschap versus religie, privaat
versus publiek, rationaliteit versus romantiek. Het is bij uitstek de taak
van Europa om die middenweg te vinden. Op alle gebieden, economisch,
sociaal-cultureel en ecologisch is Europa in staat om vanuit een volwassen
mensbeeld de samenhang tussen de menselijke waarden te herstellen
en te waarborgen. Pas dan kan sprake zijn van het ‘echte einde van de
geschiedenis’.

4
1 Duurzaamheid
Duurzaamheid is meer dan ecologie en steeds meer technologie zal de duurzaam-
heidsproblemen niet oplossen. De afgelopen decennia ging de discussie vooral
over de ecologische problemen zoals de aantasting van ozonlaag en van biodiversi-
teit en de verandering van het klimaat. Duurzaamheid gaat om continueerbaarheid
van basale kwaliteiten: economisch, ecologisch en sociaal cultureel. Het gaat om
draagkracht. De continueerbaarheid van de totale ‘kwaliteit van leven’ is aan de
orde.
De problemen zijn tot nu toe vooral doorverwezen naar de wetenschap, die vervol-
gens de grootste moeite heeft om aan te geven wanneer de draagkracht van een
ecosysteem wordt overschreden (hoeveel soorten kun je missen voordat het een
woestijn wordt), wanneer de inkomensverhoudingen tot sociale onrust of erger
gaan leiden en of een economie zonder voortgaande groei wel stabiel kan zijn. en
sociaal cultureel geldt dat ook: welke verschillen kan een maatschappij nog aan
voordat de draagkracht overschreden wordt? Wat dat betreft wijkt de ecologie niet
af van het grotere geheel.
De duurzaamheidsvraag is echter maar voor een deel een wetenschappelijke
vraag. Het hangt er maar van af hoe ambitieus de doelstellingen zijn, hoe de bijbehorende
middelen verdeeld worden en pas daarna is aan de orde of die middelen
voor latere generaties beschikbaar blijven. Het gaat daarmee om de combinatie
van maatschappelijke waarden en wetenschappelijke inzichten. zolang de maatschappelijke
waarden niet vertaald worden in doelen en middelen om die doelen te
bereiken en in de verdeling van die middelen, kan de wetenschap geen eenduidig
oordeel over duurzaamheid geven.

5
2 Waarden en wereldbeelden als kompas voor de duurzaamheidsvraag
in het kader van een eerste duurzaamheidsverkenning heeft het milieu- en
natuurplanbureau (mnP) aan deze combinatie van waarden en wetenschap in-
vulling gegeven door in samenwerking met niPO een omvangrijke enquête uit te
voeren. Daarbij werd duizenden nederlanders gevraagd naar hun waardenoriën-
tatie tegen de achtergrond van het duurzaamheidsprobleem; niet alleen naar hun
opvattingen over milieuvraagstukken maar ook naar hun opvattingen over wat er
in hun ogen toe doet in het leven. in het enquêtemateriaal werden (statistisch)
twee hoofdlijnen zichtbaar waarop de onderliggende waarden teruggevoerd kunnen
worden: Geven versus Nemen en Kleine wereld versus Grote wereld. Langs die
twee belangrijkste contrasten als hoofdassen ontstaan in Figuur 1 vier kwadranten,
waarin de waarden die in de enquête naar voren kwamen, zijn weergegeven.
Figuur 1
De waardenoriëntaties in de vier kwadranten zijn op te vatten als ‘mind sets’ of
‘wereldbeelden’, het geheel aan kennis en waarden van waaruit mensen zich
oriënteren, doelen formuleren en die doelen vervolgens nastreven. De rechterkant
van de figuur wordt qua mindset gedomineerd door vrouwen, de linkerhelft
door mannen; de bovenste helft door hoger opgeleiden en de onderste helft door
lager opgeleiden. De respondenten hebben als individu hun plek in dit diagram
en vormen clusters van min of meer homogene groepen mensen met een zelfde

6
waardenoriëntatie. zo kunnen in het linksboven- kwadrant ‘zakelijken’, en in het
rechtsonder-kwadrant ‘zorgzamen’ gepositioneerd worden. ‘Luxezoekers’ zitten
in het linksonder-kwadrant en het midden van de figuur zijn de ‘evenwichtigen’ te
vinden die de grootste groep vormen. Het is overigens niet de bedoeling om een
individu op deze manier vast te pinnen – het gaat om overheersende tendensen in
wat individuen zeggen en doen.
Het diagram in Figuur 1 is dus de ‘landkaart’ van de waardenoriëntaties van de
(nederlandse) bevolking. Vanuit deze verschillende waardenoriëntaties kan verband
gelegd worden met daarmee corresponderende filosofische inzichten en
daar uit voortkomende maatschappelijke ontwikkelingen. De voor de waardenorientaties
maatgevende assen kunnen in meer maatschappelijke termen vertaald
worden. De op het collectief en solidariteit gerichte rechterkant van de horizontale
as wordt geïnterpreteerd als meer ‘holistisch’ en meer ‘inclusief denken’. Ter linkerzijde
wordt meer ‘reductionistisch’ gedacht en overheerst partiële rationaliteit. De
oriëntatie op de grote wereld, aan de bovenzijde van de verticale as, wordt geïnterpreteerd
als globalisering, als uitdrukking van het streven naar objectiviteit en universalisme.
De oriëntatie op de kleine wereld, aan de onderzijde, correspondeert
regionalisering om de aandacht voor diversiteit en subjectiviteit aan te geven.
Figuur 2

De kwadranten van Figuur 2 zijn dus wereldbeelden die de verschillende manieren
weergeven om tegen de wereld aan te kijken en de bijbehorende opvattingen over
hoe de wereld functioneert en zou moeten zijn. De wereldbeelden kunnen gezien
worden als mogelijke ‘mind sets’, maar ook als historische ontwikkeling van het
denken en de maatschappelijke neerslag daarvan. Figuur 2 is dus een kompas
waarmee we ons kunnen oriënteren bij de vraag naar ‘duurzaamheid’.
3 Geschiedenis
De wereldbeelden die nu dus afgeleid zijn van de waardenoriëntaties, kunnen ook
geïnterpreteerd worden als fasen in het ontwikkelingsproces. De geschiedenis kan
dan opgevat worden als een zwerftocht door de verschillende wereldbeelden en
de realisatie van die beelden in de buitenwereld. Dat kan dan zowel betrekking
hebben op de eigen, individuele geschiedenis, als op die van de maatschappij
als geheel. aan de hand van het in Figuur 2 gegeven ‘kompas’ ziet die collectieve,
maatschappelijke zwerftocht er als volgt uit:
De tocht begint in de europese geschiedenis al ver vóór de renaissance, rechtson-
der in Figuur 2 met het Pre-modernisme. De eigen, subjectieve religieuze beleving
nam toen nog een belangrijke plaats in en bood een allesomvattend dualistisch
wereldbeeld: de tweeledigheid van de mens met zowel een geestelijke als een fy-
sieke component. De beleving was ook nog meer collectief, minder individueel dan
nu het geval is. De religieuze beleving was echter al in de vierde eeuw geïnstituti-
onaliseerd door het ontstaan van een kerk met universele pretenties en daarmee
werd een eerste versie van het wereldbeeld rechts-boven gerealiseerd. Hiermee
werd proces van dogmatisering en veruiterlijking op gang gebracht.
met de Renaissance wordt, mede als reactie daarop, een markante volgende stap
gezet in het historische proces van individualisering. alle kennis wordt gebaseerd
op de zekerheid van het eigen, individuele bestaan. Dat roept ook technische mo-
gelijkheden op. Het wereldbeeld verschuift van rechts naar links in de figuur. Het
geestelijke leven van de monniken in de kloosters en dat van de ambachtslieden in
de gilden begon uiteen te groeien.Daarmee werd de economie losgemaakt uit de
bestaande samenhang en verzelfstandigd. mommaas (2006) spreekt in dit verband

8
van ‘dis-embedding’, waarbij het de opgave is de verzelfstandigde functie later
weer in het geheel te integreren, de zogenaamde ‘re-embedding’. uiteindelijk werd
met de Verlichting de oversteek gemaakt naar het modernisme, dat wil zeggen van
rechtsonder in Figuur 2 naar linksboven. Overigens was Descartes die nu bekend
is als belangrijkste representant van de Verlichting nog een dualist en daarmee
feitelijk een representant van het oude wereldbeeld.
Bij het rationalisme van de Verlichting wordt aanvankelijk vanuit empirisch-rationeel,
en later vanuit materialistisch standpunt het functioneren van mens en
wereld begrepen vanuit de wetten van fysica en chemie; als het ware als een
voorbode van onze huidige prestatiemaatschappij. net als bij veel godsdiensten
zijn de waarheidspretenties universeel en werd de rol van de kerk geleidelijk
overgenomen door de wetenschap. Dit wetenschappelijke systeem accumuleert
kennis, zoals het snel groeiende economische systeem kapitaal accumuleert, allebei
exponentiële processen met het risico van onbeheersbaarheid en doel-middel
omkering. De daarmee verbonden technische ontwikkelingen versnellen schaalvergroting
en globalisering. De benadering is echter reductionistisch en partieel,
wat een ingebouwde zwakte van dit wereldbeeld zal blijken te zijn en onder andere
als oorzaak kan worden gezien voor de huidige duurzaamheidsproblemen. De
gedachte is echter dat diezelfde technologie in staat zal zijn het eerder gecreëerde
probleem op te lossen: ‘we vinden er wel wat op’.
na het economische systeem wordt in het begin van de twintigste eeuw ook het
sociale systeem verzelfstandigd, dat wil zeggen los gemaakt uit de eerdere impli-
ciete samenhang. De opkomst van het socialisme is op te vatten als een reactie op
de kapitalistische eenzijdigheid van de prestatiemaatschappij. in dit wereldbeeld
wordt veel waarde gehecht aan een sterk bestuur in een totaalbenadering. De oprichting
van de Volkerenbond en later de Verenigde naties past in dit wereldbeeld.
in rusland schiet het systeem in de karikatuur van totaal collectivisme, extreem op
de rechteras van Figuur 2. Wanneer dit communisme gelijk met de Berlijnse muur
ten val komt, zullen de erfgenamen van de Verlichting (linksboven) bij monde van
Fukuyama (1992) de overwinning uitroepen van het liberaal-democratische wereldbeeld;
beter kan het niet worden. Het einde van de geschiedenis is in hun ogen
bereikt omdat uiteindelijk alle samenlevingen vanzelf op dit wereldbeeld zullen

9
uitkomen gelijktijdig wordt echter de grote belasting van het ecologisch systeem
duidelijk. na verzelfstandiging van het economische en het sociale systeem wordt
aan het eind van de twintigste eeuw ook het ecologische systeem ‘zelfstandig’
onderwerp van maatschappelijke aandacht.
na het rationalisme van de Verlichting verloopt de verdere ontwikkeling, deels
gelijktijdig, langs drie verschillende routes (zoals aangegeven door de pijlen in het
schema van Figuur 2):
1
in de eerste plaats ontstaat als teleurstelling over het modernisme het Postmodernisme;
dat wil zeggen de weg terug naar rechtsonder in de Figuur 2. als
reactie op het Franse rationalisme was in de negentiende eeuw al de Duitse
Romantiek tot bloei gekomen, waarin de eigen subjectieve en religieuze beleving
weer centraal kwam te staan. in de twintigste eeuw na holocaust, atoombom, milieu-verwoesting
en morele ontaarding constateert Wittgenstein dat wetenschap
en techniek de wereld weliswaar zullen verenigen, maar dat er geen vrede zal
heersen. Het modernisme met haar universele waarheidspretenties wordt failliet
verklaard. De werkelijkheid is niet universeel kenbaar, zij is altijd opgebouwd
vanuit het perspectief van de waarnemer. De absolute betekenis van de rationele
wetenschap als bron van kennis wordt gerelativeerd. De wereld kan nauwelijks
meer gekend worden, ook niet via de wetenschap; de subjectiviteit is daarvoor
te groot. Dit wereldbeeld wordt ook wel het Post-modernisme genoemd. naast
die wetenschap, zo betoogt Feyerabend, zijn er ook andere valide bronnen voor
menselijke kennis: kennis van ‘binnenuit’ en kennis zoals die is opgedaan door
andere culturen. Omdat daarmee ook kennisbronnen worden erkend die uitstijgen
boven de waarnemingen op basis van de (eerste) vijf zintuigen, staat de aanpak
op gespannen voet met het rationalisme en het latere positivisme (linksonder). Het
thema van dit wereldbeeld is ‘small is beautifull’ (schumacher, 19 3).
2
een tweede reactie op het rationalistische en vooral kapitalistische wereldbeeld
was de sociale beweging aan het begin van de vorige eeuw. De factor arbeid werd
als zelfstandige factor weer ondergebracht in de maatschappelijke samenhang (reembedding).
in de tweede helft van de eeuw komt een vergelijkbare ecologische
beweging op gang. als reactie op het in zicht komen van de eindige draagkracht

10
van het systeem aarde wat betreft voedselvoorziening, grondstoffenvoorraden,
energievoorziening en ecologische draagkracht (eutrofiëring, verlies aan biodi-
versiteit, ozonlaagaantasting, klimaatverandering), werd in de jaren ’ 0 bepleit
om wat betreft het beheer van die collectieve kwaliteiten opnieuw het principe
van solidariteit / broederschap naast het principe van de individuele vrijheid te
plaatsen. Het moet daarbij noodzakelijkerwijze gaan om universele kennis die het
totale systeem beschrijft en in staat is de grenzen van de mondiale draagkracht te
verkennen. De rationele kennis wordt ingezet om het totale systeem door middel
van wiskundige (computer-)modellen zo volledig mogelijk te beschrijven. Dit kan
gezien worden als een poging tot re-embedding van het ecologische systeem in het
grotere maatschappelijke geheel.
Voorbeelden zijn de systeemmodellen voor de interactie tussen economische, eco-
logische en sociale kwaliteiten op wereldschaal (Club van rome). Ook worden nog
holistischer benaderingen gevolgd zoals door Lovelock met zijn gaia-hypothese,
waarin de aarde wordt opgevat als een zichzelf regulerend, complex systeem.
zelfregulering is overigens weer actueel bij de huidige, al dan niet door de mens
veroorzaakte, klimaatverandering. De beperkte experimenteerbaarheid met het
‘systeem aarde’ onderscheidt de wetenschapsbeoefening in dit wereldbeeld van
die in het oorspronkelijke modernisme waarin het herhaalbare (maar gecontroleerde
en dus altijd partiële) laboratoriumexperiment centraal stond. Het blijkt
steeds moeilijker om bij het waarnemen en denken over de wereld als één geheel
systeem, de universalistische pretenties die ook bij dit wereldbeeld (rechtsboven)
horen, vol te houden. De objectieve waarneming blijkt bij dit soort vraagstukken
veel subjectiever dan aanvankelijk werd gedacht.
Binnen dit wereldbeeld worden dus oplossingen gezocht door het grotere geheel
vanuit éen denkraam te begrijpen en vervolgens langs bestuurlijke weg op het
geëigende schaalniveau (eu, Vn) maatregelen te nemen. Valkuil bij deze aanpak
is het grote risico op bureaucratie, zoals die wat betreft de eu voortdurend in
discussie is.
als reactie op de Franse Verlichting ten tijde van de revolutie aan het eind van
de 18e eeuw, met de sterke dominantie van het denken, werd, zoals gezegd de
negentiende eeuw beheerst door de Duitse romantiek, waarbij het ‘voelen’ aan

11
betekenis won. Deze ontwikkeling, roept aan het begin van de twintigste eeuw
een reactie op. Het Verlichtingsdenken versmalt tot het positivisme (links onderin).
Vanuit een wantrouwen jegens de menselijke waarneming wordt door de Wiener
Kreis gesteld dat de werkelijkheid alleen gekend kan worden via de vijf zintuigen.
alleen wat vervolgens met het denken mechanistisch begrepen kan worden is
als ‘waar’ aan te merken. Hoewel er door deze afscheiding een zekere diversiteit
ontstaat, wordt de werkelijkheidsopvatting die buiten de zelf gekozen begrenzing
van de vijf zintuigen ligt, niet geaccepteerd: ‘wat ik niet begrijp kan niet waar zijn’.
Het positivisme is een verdere veruiterlijking, dogmatisering van het rationalisme
(links-boven). De wetenschap heeft de rol van de kerk overgenomen en is in dezelfde
val van dogmatisering en institutionalisering getrapt. De materiële wereld
kan alleen nog gekend worden via de geïnstitutionaliseerde wetenschap zoals de
geestelijke wereld eerder alleen gekend kon worden via de geïnstitutionaliseerde
kerk. na deze eenzijdige focus, ook van de wetenschap, op de materiële kant van
de werkelijkheid doet zich nu, al dan niet als oorzakelijk gevolg, een wereldwijde
herleving voor van religie.
Op 11 september 2001 is het beeld van de prestatiemaatschappij (linksboven)
vervangen door dat van de door Huntington (199 ) beschreven botsende beschavingen
(linksonder). Daarbij was de bekende spanning tussen verticale / religieuze
en horizontale waardenoriëntaties terug van weggeweest en ziet de wereld, en in
het bijzonder het vanouds Christelijke europa, zich opnieuw geconfronteerd met
de islam.
inmiddels hebben de postmoderne antiglobalisten (rechtsonder) hun gelijk gekregen.
Het tempo van éenzijdige globalisering is te hoog gebleken en heeft sociaal-culturele
weerstanden opgeroepen. Ook binnen europa wordt ‘diversiteit’ als
dominerende kracht aan de onderkant van Figuur 2, steeds meer geïnterpreteerd
als ‘afscherming’ en afsluiting, zoals blijkt uit het streven naar meer autonomie in
rijkere gebieden als Catalonië, Lombardije en Vlaanderen. Hier wordt bewust een
lager schaalniveau gekozen voor de werkingssfeer van solidariteit.

12
4 Fragmentatie als gevolg
Deze historische ontwikkeling heeft geleid tot maatschappelijke fragmentatie
die te maken heeft met de fragmentatie van het waardenpatroon. Onder invloed
van de media en de reclame wordt het eenzijdig kijken vanuit de verschillende
wereldbeelden versterkt. Waarnemingen en standpunten beïnvloeden elkaar. een
ingenomen (eenzijdig) standpunt maakt alleen die waarnemingen zichtbaar die
bij dat standpunt horen. in een vicieuze cirkel wordt het standpunt verscherpt en
worden ook de waarnemingen weer selectiever. Tegenstellingen, bijvoorbeeld tussen
Christendom en islam, worden daardoor uitvergroot, waardoor ze sterker naar
buiten komen dan ze in werkelijkheid zijn. er treden middelpuntvliedende krachten
op, die tot polarisatie en daarmee tot fragmentatie leiden, met als gevolg dat de
samenhang steeds zwakker wordt.
Voor de ecologische, de economische en de sociaal-culturele kwaliteit van de samenleving
levert dat de volgende problemen op:
• De actuele ecologische ontwikkelingen bevestigen de scenario-studies zoals
die destijds door meadows (19 2) zijn uitgevoerd en door de Club van rome gepresenteerd.
Door de fragmentatie zijn er partiële oplossingen gekozen, die niet
zijn getoetst op hun impact voor andere onderdelen. gevolg is dat oplossingen
voor het ene probleem, later via de band terugkomen als een nog groter probleem.
Het voeden van de stijgende wereldbevolking werd door malthus als een reëel
probleem gezien omdat de hoeveelheden stikstof in de bodem daarvoor ontoereikend
zouden zijn. Oplossing was de uitvinding van de kunstmatige binding van
stikstof uit de lucht in de vorm van kunstmest. De bevolking kon daardoor verder
doorgroeien. met de stijgende wereldbevolking komen er in tweede instantie
echter nieuwe problemen voor terug in de vorm van ozonlaag-aantasting, klimaatverandering,
eutrofiëring, watertekorten en verlies aan biodiversiteit. inmiddels
begint zich mede door de ontwikkeling van azië ook grondstofschaarste voor te
doen, waardoor de prijzen van metalen en olie hoog oplopen. Volgens de mnP-
Duurzaamheidsverkenning (2004) zal het gebruik van fossiele brandstoffen naar
verwachting in de eerste helft van deze eeuw verdrievoudigen met navenante
risico’s voor verdere klimaatverandering. De biodiversiteit zal verder blijven afnemen.

13
• Op economisch vlak dreigt onbalans te ontstaan tussen publieke en private
functies, dat wil zeggen tussen de rechter en de linkerkant van Figuur 2. met de
Verlichting is de trend naar private eigendom ingezet. Door John Locke werd aan-
vankelijk eigendom gekoppeld aan de hoeveelheid land die iemand kon bewerken
en die hij om die reden als eigendom mocht beschouwen. Volgens De soto (zie
Klukhuhn, 2003) ligt hier juist de oorsprong van de succesvolle economische
ontwikkeling omdat op basis van de toekenning van eigendomsrechten kredietverlening
kon gaan plaatsvinden en dus investeringen mogelijk werden. Daarmee
kon het proces van maatschappelijke specialisatie verder op gang komen. Later
heeft het eigendomsbegrip zich door toedoen van onder andere Hegel van deze
productieve naar de consumptieve kant uitgebreid. Wat de mens is wordt dan
bepaald door alles wat hij ‘het zijne’ kan noemen. De grote verwarring tussen
hebben en zijn is dan geboren; de mens is voortaan wat hij heeft. De consument
is dus wat hij heeft. Het hebben (linkerkant in Figuur 2) wordt de ‘verschoven betekenis’
van het zijn (rechterkant). Door middel van het consumptiepatroon wordt
betekenis gegeven aan de zoekgeraakte identiteit. Door de mimetische begeerte
(het wensen wat de buurman ook heeft) ontstaat er een steeds grotere behoefte
aan consumptiegoederen. uiteindelijk leidt deze vicieuze cirkel tot steeds hogere
consumptieniveaus en een vrijwel onvermijdelijke verstoring van de relatie met de
eigen ecologische of sociale omgeving. Dit gaat ten koste van het milieu. in extreme
vorm doen milieuproblemen als (opzettelijk) lawaai, burengerucht en zwerfvuil
zich voor als vormen van zinloos ecologisch geweld.
• Op sociaal-cultureel vlak is de rol van de media wezenlijk voor het duurzaam-
heidsvraagstuk omdat het materiële ambitieniveau de helft van het duurzaam-
heidsprobleem bepaalt. De huidige wereldwijde commercialisering van de media
leidt tot een polarisatie van standpunten en daarmee van wereldbeelden.
De wetenschap heeft vanuit haar zelfgekozen (positivistische) vijf-zintuigen- be-
perking geen antwoord op de toenemende rol van de religie. in een cirkelredene-
ring wordt gesteld dat de atheïstische levensbeschouwing (god is dood) de meest
rationele is. De kloof tussen wetenschap en religie blijft even groot als hij was.
maar ook de ‘waarheid’ van de wetenschappelijke uitspraken zelf wordt vaak gerelativeerd
door het feit dat meer algemeen het deel tot het geheel verklaard wordt.

14
De universiteiten worden niet meer gezien als centra van cultuur. De opleidingen
zijn gericht op het aanleren van vaardigheden en niet meer op zelfkennis en kennis
van de wereld. De eerder genoemde opvatting van (de postmoderne) Feyerabend
(19 5) dat er naast de rationele wetenschap nog andere bronnen van kennis zijn,
zoals de ervaringen van andere culturen en subjectieve kennis ‘van binnen uit’
(gnostiek) is niet overgenomen. De positivistische ontwikkeling van de wetenschap
heeft tot het misverstand geleid dat maatschappelijke vraagstukken los gezien zouden
kunnen worden van levensbeschouwing oftewel wereldbeeld. Besluitvorming,
zo ook politieke, is uiteindelijk altijd gebaseerd op levensbeschouwing en niet op
wetenschappelijke autoriteit. Wanneer de (geïnstitutionaliseerde) wetenschap de
rol van de kerk heeft overgenomen ligt het (volgens Feyerabend) daarom voor de
hand dat de scheiding tussen Kerk en staat voor de zekerheid wordt uitgebreid tot
een scheiding van Kerk, staat en Wetenschap. Het misverstand dat Kamerleden
de minister vragen zich ‘wetenschappelijk’ te verantwoorden zal dan niet meer
voorkomen.
Maatschappelijke onvrede
er zijn verschillende indicaties dat de burgers zich niet kunnen vinden in de nu
bereikte situatie:
• uit enquêtes van het mnP en het sCP blijkt dat zo’n 90% van de bevolking zich
niet kan vinden in de huidige ‘prestatiemaatschappij’. Daarvan heeft meer dan
40% affiniteit met het post-moderne wereldbeeld (rechtsonder), dat wil zeggen
een wereld die meer betrokken is op diversiteit, kleinschaligheid en solidariteit.
zelfs stemmers op liberale partijen hebben hier een voorkeur voor.
• Het referendum voor de europese grondwet in 2005 leverde een percentage
nee-stemmers op dat overeenkwam met de som van de voorkeuren voor de meer
kleinschalige / regionale wereldbeelden (aan de onderkant van Figuur 2). Het gaat
hier waarschijnlijk om verzet tegen voortgaande schaalvergroting en de eenzijdige
inzet van de europese Commissie op globalisering en de daaraan onvermijdelijk
verbonden nadelen. met name gaat het daarbij om het mogelijke verlies van de

15
verzorgingsstaat, die alleen maar kan bestaan bij een zekere afbakening van een
eindige ruimte waarbinnen de verklaarde solidariteit geldig is.
• uit het werk van Layard (2003) en inglehart (1999) wordt duidelijk dat in de
huidige situatie van de prestatiemaatschappij de bevrediging van fundamentele
behoeften niet dichterbij komt; de mate van ‘geluk’ neemt boven een minimumni-
veau niet meer toe of zelfs af. Boven dat niveau is welbevinden vooral afhankelijk
van gewenning en vooral, de vergelijking met anderen. Het gaat dan niet meer om
de hoogte van de inkomens, maar om de volgorde ervan. naarmate schaarste aan
basale, deels collectieve kwaliteiten als wonen, stilte etcetera groter wordt neemt
de prijs ervan net zo sterk toe als het gemiddelde inkomensniveau.
• Ondanks het vigerende beeld van rationalisme en positivisme (de wereldbeel-
den aan de linkerkant) is er een enorme en serieuze belangstelling voor onder-
werpen die typisch aan de rechterkant van de figuur thuishoren, zoals de Da Vinci
Code, Harry Potter en in de Ban van de ring. De belangstelling lijkt voort te komen
uit het zoeken naar balans tussen materiële en geestelijke / spirituele kanten (in
meest brede zin) van mens en samenleving. Dit doet denken aan de postmodernisten
die in de eerste helft van de vorige eeuw dit verlangen al onder woorden
brachten. zo zag de Franfurter schule kunst ‘als laatste toevluchtsoord van het
menselijk verlangen naar die andere maatschappij die achter de huidige ligt’.
De ontwikkelingen wijzen op een lage waardering voor de huidige prestatiemaatschappij
en een voorkeur voor het diagonaal tegenovergestelde wereldbeeld.

16
5 Herstel van samenhang
Door het proces van verzelfstandiging van het economische, het sociale en later
het ecologische, is de samenhang verloren gegaan. Daardoor is het handelen par-
tieel geworden waardoor tijdelijke oplossingen na enige tijd als grotere problemen
terugkomen. Volgens Hans Vincent (2000), lid van de Club van rome vanaf het eerste
uur, ligt de oplossing in de werkelijke integratie van het denken. Oplossingen
moeten dus gevonden worden in het weer integreren van de onderdelen in het
grotere geheel.
maar dat wordt niet bereikt door de vlucht naar het volgende, tegenovergestelde
wereldbeeld, zoals dat door rifkin wordt bepleit in ‘De europese droom’(2004).
Hij zoekt het herstel van samenhang in de systeembenadering zoals die in het
wereldbeeld rechtsboven aan de orde is. Daarbij wordt het gehele economische,
ecologische en sociale systeem opgevat als een stelsel van aan elkaar gekoppelde
wetmatigheden waarmee het gedrag van het geheel begrepen en voorspeld kan
worden. Het bestuur, zoals de Verenigde naties moet in deze visie maatregelen nemen.
Hieraan kleven natuurlijk weer bezwaren die terecht door de Positivisten (van
linksonder) ingebracht worden. zo is het systeem aarde niet met voldoende wetenschappelijke
zekerheid te karakteriseren. Daarnaast wordt in dat wereldbeeld teveel
gerekend op universele, objectieve waarheden en is te weinig ruimte voor de
subjectieve beleving zoals die in het wereldbeeld rechtsonder wordt nagestreefd.
Het gaat dus niet om het kiezen van een wereldbeeld met een integrale (systeembenadering
maar juist om het werkelijke herstel van de samenhang tussen de wereldbeelden.
De volgende inzichten en criteria doen vermoeden dat de ‘oplossing’
op zowel maatschappelijk als op individueel niveau juist in de verbinding van de
verschillende wereldbeelden gezocht moet worden.
De ‘oplossing’ ligt dus niet in de oversteek naar het volgende wereldbeeld (in
Figuur 2) maar in het vinden van het juiste midden tussen deze vier beelden. in
dit midden worden de verschillende krachten met elkaar verbonden en blijft de
samenhang bestaan; geven en nemen, individu en gemeenschap, eenheid en
verscheidenheid, aarde en hemel. er zijn verschillende argumenten om naar deze

1
samenhang te streven:
• Het begrip Vrijheid uit de trits Vrijheid, gelijkheid en Broederschap zou
oorspronkelijk slaan op het cultureel geestelijke domein, terwijl de begrippen
gelijkheid en Broederschap (solidariteit) het economische en ecologische domein
betroffen. in de huidige maatschappelijke discussie wordt vrijheid echter vooral in
verband gebracht met het economische domein, terwijl door dogmatisering ‘gelijkheid’
aan het cultureel geestelijke domein verbonden wordt: iedereen moet hetzelfde
denken. Oorspronkelijk zouden de verschillende maatschappelijke terreinen
bij voorbaat (en tot op zekere hoogte) aan de verschillende wereldbeelden verbonden
zijn: het cultureel geestelijk leven met de wereldbeelden aan de linkerkant
(vrijheid) en de economie, in wisselwerking met de ecologie, met de wereldbeelden
aan de rechterkant (solidariteit).
• een tweede argument is om gedachten uit andere culturen te verbinden. in het
Taoïsme bijvoorbeeld worden de begrippen Yin (zacht vrouwelijk) en Yang (hard
mannelijk) geïntroduceerd. Het volledig menszijn wordt gezien als de situatie
waarin uiteindelijk de polarisatie tussen Ying en Yang is opgeheven.
• De wereldwijde herleving van religie heeft een fundamentalistisch en daarmee
confronterend karakter. De daarmee gepaard gaande risico’s zouden verkleind
kunnen worden door terug te gaan naar de sterk samenhangende achtergrond van
de verschillende godsdiensten. zo zou de huidige confrontatie tussen Christendom
en islam als een misverstand gezien kunnen worden. De oorspronkelijke, nog niet
geïnstitutionaliseerde vormen van deze religies liggen namelijk veel dichter bij
elkaar dan de huidige, gedogmatiseerde vormen.
• in een eerdere erasmuslezing (2001) heeft alting von geusau gesteld dat de
mens zijn inherente waardigheid ontleent aan zijn spirituele / geestelijke dimensie.
Ook artikel 2 van de europese Constitutie sluit hierbij aan, evenals het streven van
toenmalig voorzitter van de Commissie Jacques Delors die europa haar spirituele
dimensie wou teruggeven. De Duitse schrijver Hermann Broch (1932) betoogt
dat samenhang (in waarden) het ultieme doel van de menselijke waardigheid is.
Herstel van die samenhang, inclusief die spirituele dimensie, betekent dus niets
minder dan herstel van de menselijke waardigheid.

18
Wat betekent dat nu concreet?
De argumenten om naar samenhang te streven hebben, net als de discussie over
duurzaamheid zelf, al gauw een abstract karakter. Het is dus hoognodig om, al was
het maar ter illustratie, voor een aantal maatschappelijke terreinen aan te geven
wat de concrete betekenis van die argumenten is:
- De samenhang in beleid zou zoveel mogelijk versterkt moeten worden. Veel
lopende dossiers komen voort uit verschillende achterliggende waarden-oriëntaties
(wereldbeelden), raken elkaar daardoor onvoldoende, maken problemen
onvoldoende zichtbaar en lossen daarmee problemen niet in de kern op. De oude
gedachte van een kernkabinet zou tegen deze achtergrond weer bruikbaar kunnen
zijn. Ministers voor de drie bestaanskwaliteiten economisch, ecologisch en sociaalcultureel
zouden met een minister voor institutionele (bestuurlijke) zaken onder
leiding van een minister-president garant kunnen staan voor de nagestreefde
samenhang. De uitvoering van het aldus ontwikkelde, samenhangende beleid zou
het werk van staatssecretarissen kunnen zijn.
- De voortgaande trend naar verwetenschappelijking van de maatschappij zou
afgeremd moeten worden omdat de waardegeladen politiek en niet de wetenschap
het laatste woord heeft. De complexiteit van beleid zou sterk teruggebracht moeten
worden. Het politiek begrijpelijke streven om bijvoorbeeld de laatste decibel
om te zetten in vliegbewegingen ondermijnt het publieke draagvlak. Bestuurlijke
complexiteit en volledige privatisering van verantwoordelijkheden roept een grote
maatschappelijke bureaucratie op (financieel en juridisch), die ook in geprivatiseerde
vorm een grote maatschappelijke overhead vormt.
- De wetenschap zou uitgenodigd moeten worden zich weer te verbreden en een
grotere, faciliterende rol te gaan spelen bij levensbeschouwelijke discussies en de
de-escalatie van religieuze conflicten.
- De emancipatie van vrouwen is cruciaal voor de evenwichtige waardenoriëntatie.
Nog afgezien daarvan is de gelijkwaardige positie van de vrouw op dit moment
vooral in de Islamitische wereld van belang om de zogenaamde ‘demografische
transitie’ te realiseren waarbij, evenals eerder in de westerse wereld, het aantal
kinderen afneemt en de wereldbevolking (eindelijk) kan stabiliseren. De huidige
tendens dat ‘hard mannelijke’ waarden (zoals die in de enquête naar voren kwamen;
Figuur 1) weer serieus opgang maken (minstens in de commerciële reclame)
is betreurenswaardig en zou niet gestimuleerd moeten worden.
- Een publieke omroep is essentieel voor het faciliteren van het niet vrijblijvende
debat over wereldbeelden en levensbeschouwingen. Het gaat daarbij om het faciliteren
van een meningsvorming die verbindt en niet via het vicieuze cirkelmechanisme
polariseert. De gewenste balans tussen diversiteit en uniformiteit (zie Figuur
2) dreigt te verschuiven in de richting van uniformiteit. Zo is onlangs de zender

19
Classic FM uit de ether verdwenen omdat de reclame-inkomsten van popzenders
hoger liggen. Bij het veilen van de uitzendrechten werd de zendruimte daardoor
aan de zoveelste popzender ter beschikking gesteld, ten koste van de enige zender
die (continu) klassieke / andersoortige muziek ten gehore bracht. Het systeem
werkt derhalve in de richting van uniformiteit.
6 De rol van Europa
De beschreven historische beweging van rechts naar links in figuur 2, dat wil
zeggen van een meer collectief -‘geestelijke’ naar een individualistisch-materiële
oriëntatie, heeft zich wereldwijd voltrokken in een beweging van oost naar west.
europa heeft daarbij een sleutelrol gespeeld en neemt uiteindelijk een middenpositie
in tussen oost en west. Wanneer het er om gaat om de tot karikatuur geworden
wereldbeelden ‘bij elkaar te houden’ door ze vanuit het midden met elkaar te
verbinden, dan is europa bij uitstek geschikt, zo niet verplicht deze historische rol
te spelen. Vanuit een vergelijkbare redenering kent rifkin europa het morele leiderschap
toe op de weg naar de volgende fase.
europa heeft met renaissance en Verlichting in zekere zin het duurzaamheidsprobleem
veroorzaakt en zou ook voor de oplossing kunnen zorgen. erasmus kan
gezien worden als de eerste europeaan en kosmopoliet bij uitstek. Hij heeft bijna
overal in europa gewoond en heel sterk de verbinding van de verschillende wereldbeelden
(avant la lettre) bepleit. Op alle drie terreinen van de bestaanskwaliteiten
heeft europa nog steeds de sleutel in handen om de verschillende wereldbeelden
met elkaar te verbinden. De eu is als economisch blok minder open en kan zich
eerder permitteren bewuste keuzen te maken voor specifieke europese waarden.
Op het gebied van de ecologie is het europese beleid tot nu toe zeer succesvol
geweest. Hoewel er nog fundamentele problemen liggen zoals klimaatverandering
en verlies van biodiversiteit, zijn voor bijna alle verontreinigingen de trends in
dalende richting omgebogen. Toen de koude oorlog nog volop gaande was werden
in genève (LrTaP-programma) vergaande wederzijdse emissiereducties voor
luchtverontreiniging afgesproken. Door de combinatie van dit Vn-beleid met eubeleid
is de europese lucht schoon geworden; smog-episoden komen nauwelijks
meer voor. mondiaal is het europese milieu- en duurzaamheidsbeleid het meest

20
voortvarend.
Economisch speelt de vraag of de europese economie opgewassen is tegen de
enorm snelle ontwikkeling van azië, met name China. De Lissabon-strategie zou
van europa de meest competitieve economie moeten maken, overigens nog zonder
succes. Wel is europa door de recente uitbreidingen de grootste economie ter we-
reld geworden. Kernvraag is of europa in het kader van die Lissabon-strategie het
angelsaksische ondernemingsmodel zou moeten overnemen. Volgens Kalff (2004)
zou dit een catastrofale vergissing zijn: globalisering is goeddeels een mythe en het
huidige europese ondernemingsmodel is veel succesvoller dan het amerikaanse
model, waarbij bedrijven onvoldoende tot vernieuwing komen en kwetsbaar zijn
geworden. De afhankelijkheid van aandeelhouders is te groot, met te veel focus op
de korte termijn en op de aandeelhoudersbelangen: enron als het begin van het
einde. groei wordt zijns inziens eerder door sociale innovatie dan door kapitaal en
technologie teweeggebracht. De arbeidsproductiviteit in europa is dan ook hoger
dan in de Vs. in europa vormt het bedrijf nog een sociale gemeenschap terwijl
dit in de Vs nog slechts een verzameling individuen is, met alle gevolgen voor de
kwaliteit van medewerkers en management. Het zijn juist deze europese waarden
die het ‘midden’ vormen van de vier werelden. Het europese economische model
is qua omvang en inhoud blijkbaar voldoende in staat om die middenweg zonder
grote risico’s voor de afzonderlijke kwaliteiten te bewandelen en zo een bijdrage te
leveren aan de ontwikkeling naar duurzaamheid.
Sociaal-cultureel vormt europa al een eenheid vanuit het oogpunt van historische
lotsverbondenheid. er was al een hoge mate van consensus gegeven de gemeenschappelijke
grieks-Joods-Christelijke achtergrond. De bovengenoemde processen
van afsplitsing en re-integratie (dis-embedding en re-embedding) van de
economische (renaissance, Verlichting), sociale (twintigste eeuw) en ecologische
kwaliteiten (eenentwintigste eeuw) hebben zich in europa afgespeeld en europa is
daardoor het best in staat om de samenhang tussen waarden en bestaanskwaliteiten
te herstellen vanuit een uitgekristalliseerde visie op het wezen van de mens.
Delors en Havel spraken in dat verband over een europees bewustzijn. Het mag
niet verbazen dat tegen deze achtergrond ook gepleit wordt voor een publieke
europese omroep, omdat de discussie over wereldbeelden en levensbeschouwing

21
daarbij onvermijdelijk aan de orde is en, zoals eerder aangegeven, niet als een
privé en privatiseerbare aangelegenheid kan worden beschouwd.
Deze noties vormen een pleidooi voor een europa met een gemeenschappelijk, ac-
tief bediscussieerd en niet vrijblijvend waardepatroon. als het gaat om de continu-
eerbaarheid (duurzaamheid) van wat tot nu toe bereikt is en het naderbij brengen
van wat nog bereikt moet worden, dan moeten alle kaarten worden gezet op de
verbindende rol van europa in de wereld. moge de Franse en vooral de nederlandse
kiezers dat inzien en er op vertrouwen dat de Brusselse tekortkomingen overwonnen
zullen worden.
7 Het echte einde van de geschiedenis
samengevat ligt het probleem dus in de middelpuntvliedende krachten die de
menselijke en maatschappelijke waardenoriëntatie steeds weer in de richting
van eenzijdigheid sturen. Wat betreft de uiterlijke krachten gaat het dan om de
belangen van dogmatiserende instituties of van commercie, die al dan niet bewust
tot eenzijdige en zelfversterkende meningsvorming aanleiding geven. zowel de
individuele mens zelf, als de maatschappij als geheel maakt in dat krachtenveld
een karikaturale zwerftocht door de verschillende wereldbeelden.
De oplossing kan niet gevonden worden in de vlucht naar een ander wereldbeeld,
en daarmee een volgende eenzijdigheid. Het zal er om gaan de verschillende wereldbeelden
met elkaar te verbinden en in balans te houden. Daarmee wordt dan
de samenhang tussen de verschillende waarden, en daarmee de menselijke waardigheid
hersteld. De vier wereldbeelden zijn afgeleid van de waardenoriëntatie van
de bevolking zoals die op basis van enquêtes in kaart werd gebracht.Vergroting van
de samenhang tussen de vier wereldbeelden betekent dus dat het ‘algemeen menselijke’
en een meer gedeeld waardepatroon wordt gestimuleerd. Burgers worden
uitgenodigd om ‘burger van vier werelden’ te worden.
er is dus een middelpuntzoekende kracht nodig. in de geïndividualiseerde sa-
menleving moet die kracht in de eerste plaats vanuit de mens zelf komen. Hij kan
daarbij putten uit een rijke europese cultuur. Op wereldschaal heeft europa, als

22
brug tussen oost en west bij uitstek de sleutels in handen om het duurzaamheids-
vraagstuk aan te pakken. met behoud van de inmiddels bereikte verworvenheden
kan daarbij teruggegrepen worden op de periode van vóór de renaissance. in het
middeleeuwse Parcival-epos komt de zoektocht naar de graal overeen met de men-
selijke zoektocht naar het eigen zelf en met de verbinding tussen hoofd en hart,
tussen verstand en gevoel. Het is frappant dat juist in deze tijd met de Da Vinci
Code een ongehoorde belangstelling voor dit onderwerp blijkt te bestaan. Frappant
is ook dat in het Parcival-verhaal uiteindelijk de verzoening tot stand komt tussen
het Christelijke westen en de wijsheid van het oosten, als Parcival in zijn aanvan-
kelijke tegenstander, de arabier Feirefis, zijn halfbroer herkend.
in het verlengde van het millennia-oude adagium – mens, ken uzelf – hangt het
er dus maar van af welke opvatting we over de fundamentele aard van de mens
hebben. als de menselijke waardigheid inderdaad in de samenhang van waarden
ligt, en dus midden tussen de vier wereldbeelden in, dan wordt in de verbinding
daarvan de menselijke bestemming en dus het ‘echte einde van de geschiedenis’
bereikt.
Klaas van egmond

23
Referenties
alting von geusau, F.a.m.
erasmuslezing 2001, Internationale orde en menselijke waardigheid, erasmus Liga,
www.clubofrome.nl , issn 1384-5934.
Broch H. (1932)
Die Schlafwandler, heruitgegeven door Paul michael Lützeler, Bd 1 Frankfurt a m.
19 8.
Feyerabend P.(19 5), Against Method, Verso, isBn 0 86091 646 4
Fukuyama, F. (1992), Het einde van de geschiedenis en de laatste mens, Olympus,
isBn 90 254 959 3 .
Huntington s. (199 ), Botsende beschavingen, standaard, antwerpen,
isBn 9041 40228 4.
inglehart r. et al (1999), Genes, culture, democracy and happiness, s.i. World
Values survey; OCLC: 6081561 .
Kalff D. (2004), Onafhankelijkheid voor Europa, Business Contact amsterdam,
isBn 90 254 160 1.
Klukhuhn a.(2003), De geschiedenis van het denken, Bert Bakker,
isBn 90 351 2818 4.
Layard r. (2003), Happiness; has social science a clue?, Lionel robbins memorial
Lecture; London school of economics.
meadows D. (19 2), Rapport aan de Club van Rome; De grenzen aan de groei.
Het spectrum - utrecht.
mommaas H. (2006), Voordracht voor het milieu- en natuurplanbureau, 2006.
mnP – riVm, Kwaliteit en toekomst, verkenning van duurzaamheid, milieu en
natuurplanbureau Bilthoven; isBn 90 12 10 148.
rifkin J. (2004), De Europese droom, Business Contact amsterdam,
isBn 90 4 0 0091 9.
schumacher e.F. (19 3), Hou het klein, ambo – Baarn; isBn 90 263 0260 6.
Vincent H., Ons wereldbeeld en het integrale denken; op zoek naar de eenheid van

24
religie, filosofie en wetenschap, Kampen 2000
WCeD, Our Common Future, World Commission on environment and
Development.,Oxford university Press; isBn 019 282080 - X.