[kop laat ik graag aan jullie over] - Jos van der Lans

Essay nav tentoonstelling 100 jaar wonen – Volkskrant magazine – 23 december 2000
Trefwoorden: woonstijlen, woonconformisme
Wonen als de buren
Jos van der Lans
Wie deze dagen de Beurs van Berlage in Amsterdam bezoekt, kan een wandeling maken door
zijn eigen herinneringen. Zo verging het mij tenminste bij de tentoonstelling 100 jaar Wonen
in Nederland die daar tot 4 maart te bezichtigen is. Ineens rook ik er de woning van mijn oma
en opa, vol met eikenhouten meubelen, donker, alles oerdegelijk en met die in de Perzische
tapijtjes vastgeklitte muffige geur.
Een woning verder zag ik de doorzonwoning waar de ouders van mijn vriendje begin
jaren zeventig de blits mee maakten, inclusief een half open keuken met een door krukken
omsingelde en spotjes verlichte eetbar. Met - natuurlijk! - een open haard, opgetrokken uit
echte `eerlijke' bakstenen. En, kijk nou toch eens, even verderop: dezelfde schrootjes aan de
muur, waar ik ooit nog eens een hele studentenkamer mee heb betimmerd.
Wat de woning van mijn vriendje destijds ultramodern maakte, was toch vooral de
zitkuil; gemonteerd in een donkerbruin bekleed podium dat zeker een derde van de
woonkamer in beslag nam. Die zitkuil, waar ik heel wat pubertijd in heb versleten, lijkt
welhaast model te hebben gestaan voor de zitkuil die op de tentoonstelling in de Beurs van
Berlage te bewonderen valt. Compleet met het oranje vloerkleed dat - als ultiem bewijs van
de lelijkheid van de jaren zeventig - op de met plavuizen betegelde vloer ligt.
Precies die voortdurende herkenning - `ach daar hangt net zo'n Tomado-rekje als ik op
mijn kamer had' - maakt een bezoek aan 100 Jaar wonen in Nederland tot een bijzondere
ervaring. De samenstellers, de interieurarchitecten Marion Bergmann en Frank Pluym, zijn in
hun opzet geslaagd om nu eens niet naar het interieur te kijken vanuit een kunsthistorisch
perspectief of vanuit het perspectief van elkaar opvolgende stijlen, maar vanuit wat mensen
er zelf van maakten. Dus geen Berlage-interieur, Rietveld-meubelen of andere klassiekers, in
de praktijk van het dagelijkse leven zijn dat toch vooral speeltjes geweest van een kleine
bovenlaag van de bevolking. De tentoonstelling laat eigenlijk maar twee elite-interieurs zien,
allebei uit de periode 1920-1940: er is een kamer ingericht in een Art Deco-stijl en er is een
kamer te bewonderen met fraaie Gispen-meubelen, die overigens zonder veel moeite zo naar
een modern interieur zijn te verplaatsen.
De samenstellers hebben de twintigste eeuw in vijf tijdvakken van twintig jaar opgedeeld. Bij
elke periode presenteren ze twee min of meer karakteristieke of veelzeggende interieurs. Als
vanzelf ontwaart de bezoeker daardoor een aantal lijnen in de woongeschiedenis van
Nederland. De eerste ligt voor de hand: woningen worden met het vorderen van de twintigste
eeuw steeds ruimer. Dat is natuurlijk niet iets nieuws. Maar toch is het schok om te zien dat
de eenkamerwoning, waarmee de tentoonstelling opent en waarin in het begin van de eeuw
een zeskoppig arbeidersgezin woonde, kleiner is als de blinkend betegelde, geheel
geïndividualiseerde badkamer (2 douches, 2 wc's, vrijstaande wasbak-pilaar) van het yuppenhuishouden,
waarmee de tentoonstelling eindigt.
De tweede lijn is al wat complexer. Zien we in de eerste helft van de eeuw een
duidelijk verschil tussen rijk en arm - in de tentoonstelling staan de arbeiderswoninkjes
tegenover de optrekken van de gegoede burgerij -, in de tweede helft van de eeuw verschieten
de onderscheidingen van kleur. Het contrast wordt dan niet alleen meer gevormd tussen rijk

en arm, maar tussen eikenhouten Hollands en kaal modern, tussen strak en vol, tussen
gekleurd en zakelijk, tussen vol en leeg. Was wonen in het begin van de vorige eeuw vooral
een kwestie van stand, aan het einde lijkt het een vooral kwestie van persoonlijke smaak
geworden.
Wie de interieurs uit de eerste helft van de eeuw vergelijkt met interieurs van nu ziet
onmiddellijk dat er sprake is van een breuk. Die breuk zit hem ergens tussen de oer-
Hollandse kamer uit de jaren veertig-vijftig, waar het degelijke eikenhouten meubilair de
sfeer bepaalt, en het jaren zeventig interieur, waarin het bruin en het oranje, voordien
bepalende kleur-ingrediënten van de vele Perzische tapijtjes of smyrna-tafelkleedjes,
plotseling als grote afzonderlijke kleurvlakken in de doorzonwoning opduiken. Wie de
tentoonstelling bezoekt doet er goed aan om een tijdje tussen deze twee woningen heen en
weer te lopen en zich af te vragen wat er nu precies gebeurd is. Hoe leefden de mensen in die
twee verschillende woningen? Waardoor veranderden ze zo ineens?
Wat opvalt is dat de huizen in de eerste zestig jaar van de eeuw onmiskenbaar een
centraal punt kenden. Dat was het midden van de huiskamer waar de tafel stond. Daar was de
kachel op gericht, daar hing een grote lampenkap boven. Het hele huis leek zich op die tafel
te richten. De tentoonstelling laat prachtig zien hoe leunstoelen in dit oer-Hollandse interieur
eerbiedig in de hoeken van de kamer staan opgesteld, waar ze bijna adorerend naar het
centrum van de woonkamer kijken - naar de almachtige tafel.
Aan die tafel speelde zich het gezinsleven af. Naarmate je in het huis verder van dit
middelpunt kwam, werd het niet alleen kouder en donkerder (althans in de winter) maar leek
die ruimte er ook minder toe te doen.
Het Nederlandse volk heeft deze huiselijke hiërarchie der zitmeubelen met hand en tand
verdedigd tegen de aanvallen van de moderne tijd. In het boek dat ter gelegenheid van de
tentoonstelling is verschenen, geeft Karin Gaillard in een bijdrage over honderd jaar
woonadviezen daar prachtige voorbeelden van. Vanaf de jaren twintig hebben
woonvoorlichters, binnenhuisarchitecten, woningadviseurs, meubel- en lampenfabrikanten
alles in het werk gesteld om Nederlanders aan het verstand te peuteren dat de woning
efficiënter gebruikt kon worden als alles een eigen functionele plek zou krijgen. De tafel aan
de kant en een leuk zitje in een andere hoek zou de gezinsleden meer individuele leefruimte
bieden, zo was de eensgezinde boodschap.
Maar de suggesties vonden nauwelijks gehoor. Toen arbeiders in de jaren twintig over
een iets ruimere beurs beschikten en in staat waren om leunstoelen aan te schaffen brachten
zij deze tot ontzetting van de meubelindustrie niet in een aardig zitje bijeen, maar stelden ze
deze leunstoelen op in de hoeken van de kamer zodat vanuit deze stoelen volop zicht bleef
bestaan op de centrale tafel waar het huiselijke leven zich afspeelde.
Ook in de jaren vijftig wist de tafel van geen wijken. Philips voerde onder het motto:
`Philips-licht spreidt gezelligheid' een gerichte `lichtspreidingsactie' om de hegemonie van
die ene centrale lamp boven de tafel te doorbreken. Maar bij nogal wat huishouden bleek de
boodschap aan dovemansoren gericht. Zelfs pogingen om bij nieuwbouwwoningen via het
aanbrengen van meerdere lichtpunten in het plafond de inrichting van de woonkamer te
sturen leden schipbreuk. De bewoners verplaatsten de lichtpunten vaak zo dat de tafel toch
weer in het midden kwam te staan.
Na de oorlog werd er zelfs een speciale stichting `Goed wonen' in het leven geroepen die zich
ten doel stelde het wonen in Nederland op een hoger niveau te brengen door het verbeteren
van de woninginrichting. Via een gelijknamige tijdschrift werd de kunst van het moderne

wonen uit de doeken gedaan, waarbij bewegingsruimte en gemakkelijk zitten topprioriteiten
waren. Er werden folders verspreid, cursussen gegeven en modelwoningen ingericht,
waarvan er een op de tentoonstelling te zien is. Het Nederlandse interieur was te vol, te
gesloten en te statisch, volgens de Goed Wonen-ideologie. En als allereerste moest de tafel
aan de kant, want zo liet een Delftse professor midden jaren vijftig bijna wanhopig in het
tijdschrift Goed Wonen weten, `Het gezin is immers geen vergadering.'
De bedoelingen waren goed, maar het succes was gering. Er bestaat een rapport dat in
1965 is uitgebracht door Philips waarin verslag wordt gedaan van een nationaal
veldonderzoek naar de tijdsbesteding van de Nederlandse huisvrouw. Het fascinerende van
dit onderzoek is niet zozeer de uitkomst, maar vooral het feit dat de onderzoekers nadat ze de
enquête hadden afgenomen bij de onderzochte huishoudens foto's van het interieur hebben
gemaakt. Honderden gefotografeerde huiskamers bieden zo een fascinerende dwarsdoorsnede
van hoe de Nederlandse huiskamer er midden jaren zestig uit zag.
Het resultaat moet de toenmalige Philips-marketingmensen tot wanhoop hebben
gebracht. Want in vrijwel alle gevallen vormde de tafel nog het rotsvaste brandpunt van het
Nederlandse wonen. De meeste huiskamers hadden inmiddels wel een zithoek, waar op een
vloerkleed vier leunstoelen (houten leuning, houten poten) zich rondom een robuuste
salontafel hadden geschaard, maar die zithoek ademde toch vooral de sfeer van de zondag.
De rest van de week bracht men aan tafel door.
De Philips-foto's laten niet alleen zien dat in veel woonkamers de televisie haar intrede
heeft gedaan, maar vooral ook dat men daar midden jaren zestig nog niet echt raad mee wist.
In veel gevallen was het apparaat in een hoek geparkeerd, pal achter een leunstoel. Als de
televisie aanging, moest er eerst met meubels worden geschoven. Als de uitzending voorbij
was, werden de stoelen weer teruggezet in de oude opstelling.
Televisie werd aanvankelijk gebruikt zoals de radio gebruikt werd: als een instrument om
huiselijkheid en gezelligheid in huis te brengen. Dat was tot in de jaren zestig ook een van de
voornaamste argumenten om tot de aanschaf van een televisie over te gaan. Het apparaat
werd ook opgesteld alsof het een radio was, vaak op dezelfde plaats. Maar naarmate de
uitzendingen frequenter werden en er zelfs een tweede net bijkwam werd de aanwezigheid
van het apparaat dwingender. In het weekend maakte men zich op om gezellig met z'n allen
te kijken, kinderen mochten langer opblijven en het gezin schaarde zich gezamenlijk rond het
toestel.
De klassieke Hollandse inrichting bleek daarbij steeds meer een sta in de weg. De
televisie ging meer en meer de inrichting van de huiskamer bepalen. In een paar jaar
presteerde het apparaat wat woonvoorlichters, binnenhuisarchitecten, meubel- en
lampenfabrikanten, en bezorgde woonprofessoren in een halve eeuw niet voor elkaar hadden
gekregen: de centrale huiskamertafel werd definitief aan de kant geschoven. Het ding stond
in de weg. Alles wat in het blikveld van de tv stond moest wijken en het apparaat gaf de stoot
tot het massaal aanschaffen van bankstellen, die het mogelijk maakten om de hele avond met
meerderen `gezellig' naar het apparaat te kijken.
Het aan de kant zetten van de tafel markeert waarschijnlijk de belangrijkste breuk in de
geschiedenis van de woonkamer. Toen de tafel zijn macht eenmaal kwijt was, begonnen alle
hoeken en gaten in het huis te emanciperen. Het leek wel een soort bevrijding, en in de
tentoonstelling kun je de resultaten ervan zien. Verlost van de tafel blijken nieuwe generaties
hun huis te zien als de etalage van hun persoonlijke smaak.
Sinds de jaren zestig zijn huizen daardoor tot in alle hoeken gedecentraliseerd. Er ontstonden
eethoeken, knutselhoeken, open keukens, speelhoeken, hobbyruimten, studeerhoeken, elke

uithoek werd ineens functioneel; een proces dat uiteraard ook gestimuleerd werd door het feit
dat de huizen steeds groter werden, de gezinnen kleiner, de centrale verwarming oprukte en
de mensen meer en meer op zichzelf gingen leven en individualistischer werden.
Er verdween ook van alles, de dikbuikige dressoirs, de oerdegelijke leun- en
rookstoelen, die veelal meegegeven werden aan studerende kinderen die op kamers gingen,
de plompe kolenkachels met de schoorsteenmantels die tijden als klein huiselijk
familiemuseum hadden gediend, de spreuken aan de muur, de vaste vloerbedekking en de
stekelige smyrna-tafelkleden, die je op de Philips-foto's nog overal op de huistafel ziet liggen.
Vanaf het moment dat de tafel aan de kant ging, heeft zich een proces ingezet waarin
degelijkheid systematisch plaats moest maken voor design. Vroeger sprak men over een
volledig gemeubileerd huis en de tentoonstelling laat u zien dat zo'n huis goed gevuld was
met meubelen die aan stevigheid niets te wensen overlieten. Tegenwoordig spreken wij van
een modern ingerichte woning en dat betekent dat de meubelstukken rank en strak zijn en dat
het interieur juist grote leegten laat vallen, een modern interieur geeft een woning ruimte; vol
is ouderwets, is donker; modern is leeg, is ruimte.
Wat we in ons huis zetten, zo omschreef een hoofdredacteur van VT Wonen het een
paar jaar geleden, is `niet langer iets instrumenteels, iets louter functioneels'. Nee, `wonen is
iets emotioneels geworden. Wonen is leven en genieten.' Het interieur is bijna een esthetische
kwestie geworden, de vormgeving van je huis is een soort kunstwerk, iets waar je je eigen
hoogstpersoonlijke smaak op kunt botvieren.
Wie de meest recente interieurs uit de Nederlandse woongeschiedenis van de twintigste
eeuw bekijkt, zou bijna geneigd zijn dat ook te geloven. Uit de periode 1980-2000 zien we
moderne `smaakvol' ingerichte, en zeer uiteenlopende interieurs. Hier lijkt de intieme
ontmoeting in het interieur tussen onszelf en de buitenwereld, tussen de mensen en de modes,
inderdaad in het voordeel van de individuen beslecht te worden.
Maar is dat werkelijk zo? Kijk eens om u heen als u bij vrienden, kennissen of buren op
bezoek bent. Zeker, het is niet hetzelfde als bij u thuis, maar is het ook anders? Mij overvalt
vaak hetzelfde gevoel als wanneer ik na een helse tocht door IKEA eindelijk voor een
ellenlange rij bij de kassa tot rust kom en ik tijdens het eindeloze wachten alle tijd heb om te
constateren dat mijn unieke persoonlijke smaak door nogal wat mensen gedeeld wordt.
Wat dat betreft brengt het einde van de tentoonstelling in de Beurs de bezoeker
enigszins op een dwaalspoor. We zijn namelijk lang niet zo origineel als de samenstellers ons
ogenschijnlijk lijken toe te dichten. Zoals eind jaren zestig het ophangen van een affiche van
Che Guevarra boven je bed in je kamer een hoogst individuele verzetsdaad leek tegen de
perzisch-tapijten-mentaliteit van je ouders, waarbij je je geen moment realiseerde dat nogal
wat leeftijdsgenoten op hetzelfde moment tot de zelfde hyperindividuele daad over gingen, zo
richten wij nu onze woningen geheel naar eigen smaak in met als netto eindresultaat dat ze
welbeschouwd toch wel erg op elkaar lijken. Want meer nog dan dat we iets van onszelf
willen laten zien, willen we met de binnenkant van onze woningen niet uit de toon vallen.
Daarom is het altijd zo druk bij IKEA.
www.josvdlans.nl