Dames en heren, - Jos van der Lans

Feestrede SSN-feest, 5 november 2005, Vereeniging Nijmegen
Dames en heren,
Ik heb met enige aarzeling ja gezegd om hier vandaag een feestrede te houden. Ten eerste
was mij niet direct duidelijk wat nu precies de aankleding voor het feest was. Ik had vlak
voordat het verzoek tot mij kwam de uitnodiging ontvangen en daar stond al iets
merkwaardigs opgedrukt: Dertig jaar drukkerij SSN 1969-2000.
Nu is dat voor zover ik dat heb kunnen narekenen niet alleen 31 jaar, maar bovendien
is dat al vijf jaar geleden. Beetje laat om een feest te vieren, dacht ik dus. Aan de
binnenkant van de uitnodiging ontdekte ik bovendien dat de SSN tegenwoordig verbonden
is met de mij in dit verband geheel vreemde naam MacDonald en dat is ook niet direct
een naam waar mijn linkse hart spontaan sneller van gaat kloppen.
Kortom, zo op het eerste gezicht was het eigenlijk een heel vreemd feest, dat nota bene
ook nog eens in de ING-zaal in de Vereeniging in Nijmegen gehouden werd. Dat had je
dertig jaar geleden niet kunnen verzinnen. Werd hier zomaar een feestje gevierd of was
hert een wat merkwaardige poging om de definitieve teloorgang van de SSN als hoeksteen
van de antikapitalistische studentenzuil uit de jaren zestig en zeventig feestelijk luister bij
te zetten, zo vroeg ik mij af.
Toen Sjef van der Wiel mij belde met de vraag of ik hier iets feestelijks te berde zou
willen brengen zag ik dat dan ook niet direct voor me. Ik zei: Sjef ik ben een
buitenstaander, ik kan me nog vaag herinneren dat de SSN fuseerde met een Wageningse
drukker en daarna ben ik het spoor bijster geraakt. Wat moet ik in die ING-zaal als
feestredenaar?
Maar zoals dat altijd is gegaan wist Sjef mijn bezwaren op de hem bekende wijze met
een paar razendsnel uitgesproken zinnen weg te wuiven en toen ik de telefoon ophing –
hoewel dat zeg je tegenwoordig niet meer – was ik met Sjef ervan overtuigd dat ik als
buitenstaander inderdaad de enig aangewezen persoon was om hier een feestrede te
houden. Ik had alleen geen idee, wat ik zou moeten zeggen ter verhoging van de
feestvreugde.
Maar dat veranderde onmiddellijk toen ik twee dagen later de drukproeven van het boek
van Wilfried Uiterhoeve Nijmeegs drukwerk, dertig jaar drukkerij SSN onder ogen
kreeg. Ik heb dat in een ruk uitgelezen. Het boek boorde een reservoir van herinneringen
aan. Ik herinnerde mij ineens mijn eerste praktische kennismaking met de SSN, ik denk
dat het de zomer van 1975 moet zijn geweest.
Ik was net aangetreden als voorzitter van de USN, waar ik Paul Scheffer opvolgde en
de overdracht bestond eruit dat Paul en ik samen de USN-krant die tijdens de introductie
onder de eerstejaars verspreid moest worden zouden gaan layouten. Daartoe verzamelden
wij ons op een zomerse avond in het pand Oranjesingel 42. Daar moest je een klein trapje
af naar een kelderruimte, waar een aantal hokken was met een gang daartussen. In één
daarvan stond een kleine pers en in de ander kon er gelayout en getypt worden. Dat was
mijn eerste kennismaking met de SSN. Ik herinner mij niet precies of Johan daarbij was,
maar ik denk het wel eigenlijk. Het moet wel – ik kan mij eigenlijk niet één bezoek aan de
SSN herinneren waar Johan niet bij was.
Ik weet nog heel goed dat Paul mij uitlegde hoe dat plakken en knippen in zijn werk
ging. Ik kreeg zetstroken en een groot vel waarop kolommen stonden aangegeven en daar
moest je het op plakken. De koppen boven de artikelen moest je met plakletters maken.
Waar foto’s moesten, plakte je een zwart vlak, want die werden er dan later in
1

gemonteerd. Paul gaf mij een schaar en een pot lijm en meldde dat hij ervandoor moest
omdat hij zelf nog het laatste stuk moest schrijven.
Zo heb ik daar tot diep in de nacht mijn eerste USN-krant in elkaar zitten plakken en ik
vond het geweldig, Alleen toen ik klaar was had ik zestien pagina’s vol geplakt, maar
geen ruimte meer over voor het stuk van Paul over het antikapitalistisch karakter van de
studentenbeweging. Ik kon er natuurlijk een paar advertenties uitgooien, maar zo
antikapitalistisch waren we nu ook weer niet.
Ik vreesde daardoor al meteen bij mijn debuut als voorzitter in grote ideologische
moeilijkheden verzeild te raken, maar toen ik tegen het krieken van de ochtend het pand
verliet liep ik daar tot mijn verbazing Paul tegen het lijf die in zijn poging om het stuk te
schrijven niet verder bleek te zijn gekomen dan het nachtcafé dat toen nog in het pand
huisde. Een beetje bleekjes vertelde ik dat zijn stuk er niet in zou kunnen, waarna hij mij
met pretoogjes meldde dat hij dat allang uitgerekend had. De politieke studentenbeweging
had zo zijn eigen ontgroeningritualen.
Nijmeegs drukwerk. Dertig jaar SSN is een fascinerend boek. Ik realiseerde mij bij het
lezen ervan ook ineens dat ik deel uit maak van een generatie, en ik denk dat dat voor
velen geldt in deze zaal, die eigenlijk bestond en bestaat bij de gratie van drukwerk. De
verandering van de jaren zestig en zeventig werden voortgestuwd door papier, papier en
nog eens papier. Het was naast een seksuele en ideologische revolutie eigenlijk vooral een
papieren revolutie, zo kunnen we achteraf vaststellen. .
En de impact daarvan is enorm gebleken. De seksuele en ideologische revolutie is
inmiddels wel uitgewoed, maar de papieren revolutie is onverminderd doorgedenderd en
heeft inmiddels bezit genomen van alle staatsapparaten. Slim als ze is heeft de generatie
van zestigers en zeventigers er alleen een andere naam aan gegeven: we noemen het niet
meer maatschappijkritiek, maar beleid. Daarmee hebben we heel Nederland veroverd en
hoewel je er over kunt twisten of dat een feestrede waard, is het onmiskenbaar dat de
ontdekking van de mogelijkheden van de drukpers door deze generatie bij die wonderlijke
drukkerij de SSN aan de wieg van die ontwikkeling heeft gestaan. Op geheel eigen wijze
heeft die drukkerij er aan bijgedragen dat in Nederland niet zozeer de verbeelding aan de
macht kwam, maar het papier. En papier is, zoals wij in de loop der jaren met vallen en
opstaan ontdekt hebben, allesbehalve revolutionair, maar in de eerste plaats geduldig.
Maar dat is pas een wijsheid van later. In de jaren zeventig wisten we dat nog niet., toen
vochten we elkaar de tent uit over de te volgen revolutionaire strategie. Het was
scherpslijperij die tot diep in de persoonlijke verhoudingen werd doorgevoerd. Als
USN’er kwam je niet bij socialistische bonders over de vloer, en andersom al helemaal
niet. Als de realiteit in Chili of Vietnam de verschillende groepen dwong om bij elkaar te
gaan zitten om een actiecomité op te richten was de spanning te snijden, over een
gezamenlijke verklaring kon uren vergaderd worden. En dan nog kwam er in veel
gevallen niks uit.
Maar eenmaal in de buurt van de SSN gebeurde er iets wonderlijks. Want in het
kantoor van Johan bleken al die opgewonden standjes die elkaar voor geen millimeter
vertrouwden moeiteloos overweg te kunnen met Johan Holterman. En – zo nodig nog
wonderlijker – Johan kon ook moeiteloos overweg met al die politieke baasjes.
Ik denk dat hij - midden in de jaren zeventig - zo ongeveer de enige Nijmegenaar was
die het met iedereen kon vinden. In het boek van Wilfried Uiterhoeve kun je lezen dat er
enkele pogingen zijn ondernomen vanuit verschillende politieke stromingen om de SSN
voor zich te winnen. Johan is zelfs nog eens gaan eten bij Daan Monjé, de toenmalige
leider van de maoïstische SP, maar zelfs de meest dogmatische ideoloog zag al gauw het
2

hopeloze van deze pogingen in. Johan was van iedereen, en iedereen vond Johan dan ook
sympathiek.
Dat is in het licht van de kissebissende en ruziënde jaren zeventig bijna een
bovenmenselijke prestatie. Johan studeerde eigenlijk theologie, en de studentenbeweging
en de SSN hebben hem daarvan afgebracht, maar als je er op terug kijkt, dan kan je toch
zeggen dat er een groot geestelijk leider aan hem verloren is gegaan. Als SSN-directeur
was hij een soort stille paus van links Nijmegen. Hij was vermoedelijk de enige die het
karakter had om de SSN door deze dolle tijden kon leiden, iedere andere studentenbons
had deze drukkerij in het alles vergende tumult van die jaren naar de ondergang geleid.
Ik heb zelf, zo herinnerde ik mij door het boek, namens de studentenbeweging ook een
paar jaar in het bestuur van de SSN gezeten, we spreken nu over eind jaren zeventig,
begin jaren tachtig. Ik kan me daar weinig van herinneren. Ik vrees dat ik tegenover het
verbale geweld van mijn medebestuursleden die er al jaren inzaten weinig in te brengen
had. Ik bezocht, zo vermoed ik, vooral de vergaderingen, omdat we dan na afloop op
rekening van de SSN konden drinken.
Maar één ding herinner ik me nog wel. Dat is dat we tenminste één keer per jaar
spraken over een mogelijk afscheid van de directeur. Van Johan dus. Dat was een soort
vast agendapunt. Hij wilde eigenlijk weg, hij wilde weer gaan studeren,hij wilde wat
anders doen. Om de zoveel tijd stelde het bestuur hem in de gelegenheid om dat punt aan
de orde te stellen. En iedereen in het bestuur vond dat hij gelijk had. Ja, niet meteen
natuurlijk, maar wel op termijn. Ooit dus. Waarna het punt een jaar later weer op de
agenda stond. Zo is het eigenlijk altijd gegaan.
Welbeschouwd is dat voer voor psychologen: we hebben te maken met iemand die
met ziel en zaligheid voor zijn bedrijf werkt, maar die dat eigenlijk alleen kan opbrengen
als hij in zichzelf het verlangen in leven houdt dat ie eigenlijk iets anders wil Er zijn
mensen die daarvoor de WAO ingaan, gek worden of op zijn minst jarenlang de deur bij
de psychiater plat lopen, maar bij Johan was vermoedelijk het omgekeerde het geval.
Zonder die louter theoretische ontsnappingsroute was hij ongetwijfeld in de WAO beland,
of gek geworden. Want laten we eerlijk zijn: daar was binnen de SSN regelmatig alle
aanleiding toe. Het was vaak gekkenwerk wat er verricht werd.
Ik neem u nog mee naar één anekdote, en dat was meteen ook de laatste keer dat ik in een
gebouw ben geweest van de SSN. Het is zaterdagmiddag 25 juni 1988. Voor de echte
liefhebber gaat er nu meteen een belletje rinkelen, maar ik denk dat het in dit gezelschap
geen kwaad kan om daar toch tekst en uitleg van te geven. 25 juni 1988 is de dag dat
Nederland in Munchen in de finale van het Europees Kampioenschap Voetbal in het
strijdperk trad tegen de Sovjet-Unie, ook al zo’n antikapitalistisch instituut dat de tand des
tijds niet heeft doorstaan, maar dat terzijde. Ik deed die dag ruim een uur voordat de finale
begon met mijn toenmalige vriendin Miep boodschappen in de Albert Heijn aan de
Daalseweg.
Toen wij naar buiten wandelden, bedacht ik mij ineens dat de SSN niet lang daarvoor
in het nieuwe pand aan de Beethovenstraat was getrokken, dat - zoals u weet - vlak achter
deze Albert Heijn-vestiging ligt. Ik zei tegen Miep – we hadden immers nog een uur te
gaan – laten we even naar het nieuwe gebouw van de SSN gaan kijken. Dus wij fietsen die
geweldige oprijlaan op, met die prachtige bomen, en kijken vol bewondering naar het
nieuwe pand van de SSN. Voor een ieder die in het pand in de Van Berchenstraat was
geweest, moet alleen de aanblik van dit nieuwe pand al een overweldigende ervaring zijn
geweest.
3

Er staat één auto op de parkeerplaats, één keer raden van wie. De deur gaat open: daar
staat – we leven inmiddels 50 minuten voor aanvang van de finale Nederland-SowjetUnie
– Johan Holterman. Hij glimt van trots, ik moet eerlijk zeggen, ik heb hem eigenlijk nooit
zo tevreden gezien. Hij nodigt ons uit om even binnen een kijkje te nemen en begint
onmiddellijk met een rondleiding, waar het enthousiasme van afspat. Om half drie – nog
een half uur te gaan – zijn we net klaar met het kantoor, en moeten we de ruimte waar de
persen staan nog betreden. Tot overmaat van ramp begint mijn vriendin Miep die ik tot op
dat moment nog nooit op enige belangstelling voor het grafisch bedrijf heb kunnen
betrappen, plotseling hevig geïnteresseerd te raken in de werking van een offsetrotatiepers.
Tussen de twee ontstaat een intensief vraag en antwoord-spel terwijl de klok
gestaag richting Uur U tikt.
Nog een kwartier te gaan en Johan is inmiddels in de buurt van een pers en helemaal in
zijn element. Nu tussenbeiden komen komt neer op heiligschennis, hier heerst de liefde
voor het vak. En terwijl heel Nederland stil valt en zich voor de buis heeft genesteld,
terwijl in Munchen wordt gefloten voor de aftrap van wat een historische dag zal worden
in onze vaderlandse geschiedenis, luister ik gedwee naar Johan Holterman in misschien
wel zijn finest hour van zijn carrière, in een gloednieuw pand, op een geweldige plek, met
ongekende vooruitzichten. En u weet: het is allemaal goed afgelopen, Nederland won met
2-0 van de Sovjet-Unie en ik zat net op tijd voor de buis om het magistrale doelpunt van
Van Basten nog te zien, dat zoals u allen natuurlijk weet twee minuten voor tijd werd
gemaakt..
Overigens was Johan niet de enige die regelmatig te kennen gaf dat hij wel wat anders
wilde. Dat was een gewoonte, die meer bestuursleden van de SSN er op nahielden. Op
gezette tijden, zo lezen we in het boek, melden ze stuk voor stuk dat het tijd was om op te
stappen. Wat er vervolgens nooit van kwam. .
Sjef van der Wiel is al die jaren penningmeester geweest, wat op zichzelf al
merkwaardig was, want hij was als SUN-man tegelijkertijd de grootste schuldenmaker bij
de SSN. Als SSN-penningmeester ging hij dus over de schulden die als SUN-baas maakte.
Nu zouden we zeggen: zou je dat wel doen? Maar in die merkwaardige verstrengeling
tussen de SUN en de SSN was deze persoonlijke verknoping een voorwaarde om te
overleven. Zo kon er met geld en opdrachten geschoven worden.
Er staat een even geweldig alks onbegrijpelijk stukje in het boek, waarin wordt
uitgelegd hoe de schulden van de SUN bij de SSN in wissels werden omgezet voor
andere schuldeisers. Die werden dan betaald met wissels van de SUN. Weliswaar was dat
een vorm van betalingsverkeer die sinds de negentiende eeuw niet meer in Nederland was
vertoond, maar deze werd in Nijmegen in tijden van economische doodstrijd zonder
blikken of blozen nieuw leven in werd geblazen.
Maar goed, ook Sjef zag in de jaren tachtig toen het bedrijf langzaam maar zeker
begon te normaliseren in heldere buien wel in dat het misschien tijd was om op te stappen
en dan kondigde hij tijdens bestuursvergaderingen zijn vertrek aan. Daar werd dan braaf
acte van genomen door zijn collega-bestuursleden, waarna er – als bij stilzwijgende
afspraak - verder niks gebeurde.
En zo gedroegen zich nagenoeg alle bestuursleden. Frans Vreede, sinds het midden
van de jaren zeventig bestuurslid, gaf om de zoveel jaar te kennen dat hij aan vervanging
toe was, maar er gebeurde niets. Ruud Abma is al twintig jaar voorzitter van de SSN, Don
Olthof al een kwart eeuw bestuurslid, en allemaal zeiden op gezette tijden dat het tijd was
om op te stappen, maar niemand ging.
Je zou daaruit kunnen concluderen dat het hele bestuur, inclusief Johan er zo’n beetje
tegen wil en dank zat, maar dat zou een totaal verkeerde conclusie zijn. Ze bleven ook niet
4

zitten vanwege de gezelligheid of vanwege de verknochtheid met de drukkerij, dat speelde
zeker een rol, maar was niet doorslaggevend. Ik denk dat er een ander soort drijfveer hen
op hun plek hield: ze bleven zitten omdat het SSN-bestuur een knooppunt was geworden
van allerhande interessante netwerken en verbindingen in politieke en culturele zin. Het
was een interessante plek, de SSN was uitgegroeid tot een gewaardeerd grafisch bedrijf
dat grote kwaliteit leverde en verbindingen kende met vormgevers, met de cultuursector,
met de wetenschap, de politiek. Het was, kortom, een geworteld bedrijf met interessante
mensen eromheen. Het was niet verkeerd om daar bij te horen.
Zo werd eigenlijk ook zaken gedaan. Dat zie je in het boek voortdurend terugkomen.
Als er een probleem is dan wordt er iemand uit het netwerk ingeschakeld om iets uit te
zoeken, om contacten te leggen.. Het begint in 1970 al met de broer van Sjef die
accountant wordt, en vervolgens wordt voor elk probleem wel ergens iemand uit het
bekende netwerk ingeschakeld om de SSN verder te helpen. Het was een kwestie van een
telefoontje, even iemand aanspreken, en hup er zat weer schot in de zaak. De SSN was een
bedrijf dat verweven was geraakt met bepaalde, regionale elites, en daar lag ook de kracht
van de SSN.
Alleen had niemand dat echt in de gaten. Dat bleek eigenlijk pas toen de SSN met de
fusie met Veenman de regie over zichzelf weggaf. Ineens viel er niks meer met een
telefoontje te regelen. Plotseling was het lot in handen gekomen van vreemde
aandeelhouders en dubieuze kapitaalbezitters. Op Veenman was op zichzelf weinig aan te
merken, maar toen het bedrijf in financieel noodweer terechtkwam bleek het een speelbal
te worden in een spel waar op geen enkele manier invloed op kon worden uitgeoefend.
Het bedrijf SSN ontstaan als loot aan de antikapitalistische studentenzuil van de jaren
zeventig, en nadien hecht geworteld in een sterk informeel netwerk van persoonlijke en
bestuurlijke betrekkingen was plotseling niets meer dan een pion op het schaakbord van
wat je toch mogelijk anders kan betitelen dan als het meedogenloze, bijna criminele
grootkapitaal. Het moet een verbijsterende ervaring zijn geweest voor dat bestuurlijk
netwerk - met bij elkaar zo’n dikke honderd-ervaringsjaren als SSN bestuurder – om
machteloos naar de machinaties van het grootkapitaal te kijken. En niks te kunnen doen.
Toen ik dat door had, na lezing van het nawoord van het boek van Wilfried Uiterhoeve,
begreep ik ook ineens waarom dit feest nu pas wordt gevierd. Het is niet zomaar een feest,
het is een bestuurlijke zucht van verlichting, het is een collectief gevoel van opluchting
vanwege de wonderbaarlijke opstanding uit de dood. Het is – mag ik hopen – ook een
lesje geweest. Het is in feite een terugkeer naar de oude vertrouwde krachten, de
overwinning van het informele netwerk. En het is – ik kan het als ouderwetse linkse
politicus niet nalaten om te zeggen - ook een beetje het gelijk van de begin jaren zeventig,
dat we in de jaren negentig en tachtig even waren vergeten, maar die feitelijk nog steeds
geldt:
Mensen, noem elkaar geen mietje
Eenmaal zing je allemaal,
Allemaal het ouwe liedje:
't Is de schuld van ’t kapitaal
Dames en heren,
Bij een feestrede hoort een toost. En natuurlijk moet dat een toost zijn op Johan
Holterman, zonder wiens inspanningen de SSN al lang zou zijn verdwenen. Laten we
hopen dat hij voor het jaar 2015 met pensioen mag gaan. Hij heeft het verdiend.
5

Maar misschien moeten we ook een toost uitbrengen op onszelf. Op de generatie van de
jaren zestig en zeventig, al die mensen die in die jaren de studentenbeweging in Nijmegen
hebben gevormd, en hun drukwerk braaf naar de SSN brachten. Want deze bijeenkomst
mag dan wel een feest heten, in feite is het natuurlijk een reünie. Wat wij hier doen is met
elkaar herinneringen ophalen aan een tijdperk dat tegenwoordig nogal eens wordt
weggehoond, maar dat Nederland in tal van opzichten heeft gemoderniseerd en
geëmancipeerd. Het is mooi dat de SSN ons in de gelegenheid stelt om hier met elkaar
door onze eigen geschiedenis te dwalen. Het lijkt mij een geweldig idee als de Stichting
Fonds SSN daar een vijfjaarlijkse festiviteit van zou maken. De geschiedenis van de SSN
laat zien dat onze geschiedenissen de moeite van het vertellen waard zijn..Laten we daar
een traditie van maken, waar we vandaag mee zijn begonnen. Ik wens u allen derhalve
vanavond nog veel leuke anekdotes en aangename en schaamtevolle herinneringen toe.
Proost.
6