van gezicht tot portret.pdf - Gemeentemuseum Den Haag

Van gezicht tot portret groep 6 t/m 8
Lees- en verteltekst

Voor de leerkracht
Museumlesbeschrijving
Er komen per dag heel veel
mensen naar het museum.
Sommigen zijn er altijd. Die
zijn vastgelegd in verf op
doek, bijvoorbeeld Charley
Toorop. Door het portret
dat zij van zichzelf maakte is
ze een beetje onsterfelijk
geworden. Soms zijn
portretten net echt en zou
je iemand op straat vast en
zeker herkennen. Andere
keren lijken ze minder
precies, maar zeggen iets
over het karakter van
mensen. We bekijken een
portret uit onze eigen tijd
van Emo Verkerk, die naast
olieverf grappige materialen
als aluminiumfolie en
spijkers gebruikt. Niet te
missen is de fel gekleurde,
expressieve vrouwenkop
van Jawlensky. Al op meters
afstand lijkt het alsof haar
donker omrande ogen je
dwingen om dichterbij te
komen. Tijdens deze
museumles bekijken we
portretten, zelfportretten
en figuurstukken in het
museum - schilderijen en
beelden - en bespreken we
de verschillen. Wat valt er allemaal aan je eigen gezicht te
ontdekken: van wenkbrauwen, neusvleugels tot oorschel
pen. Er zijn uitstekende delen waar het licht op valt en
naar binnen liggende delen waar de schaduw juist in valt.Wat verandert er aan een gezicht
als het ouder wordt? Wat maakt een mannengezicht anders dan een vrouwengezicht?
Ook wordt er ingegaan op de interpretatie van (zelf-)portretten. Kijkt Edith van Schiele
nou juist verlegen of brutaal en hoe laat een schilder in een zelfportret zien dat hij trots is
op zijn beroep? In het museumatelier tekenen de kinderen met behulp van een spiegel
een zelfportret. Hé, je ogen zitten in het echt veel lager in je gezicht dan je had gedacht!
Laat dat dan maar eens zien in je tekening.

Lesdoelen
•
De kinderen bekijken en
bespreken portretten,
zelfportretten en figuurstukken
in het museum (schilderijen,
foto’s, tekeningen en/
of beelden).
• De kinderen zien het
verband tussen de manier
waarop beeldende middelen
worden gebruikt en de
uitstraling van een portret.
• De kinderen kennen de
begrippen ‘en profil’,
driekwart en ‘en face’.
• De kinderen maken een
schets van een kunstwerk
naar beschouwing en
tekenen een zelfportret
naar beschouwing.
Kerndoelen
•
54 KUNSTZINNIGE
ORÏENTATIE
De leerlingen leren beelden,
taal, muziek, spel en
beweging te gebruiken, om
er gevoelens n ervaringen
mee uit te drukken en om
er mee te communiceren.
• 55 KUNSTZINNIGE
ORÏENTATIE
De leerlingen leren op eigen
werk en dat van anderen te
reflecteren.
• 56 KUNSTZINNIGE
ORÏENTATIE
De leerlingen verwerven
enige kennis over en krijgen
waardering voor aspecten
van cultureel erfgoed.
• 12 NEDERLANDS
De leerlingen verwerven
een adequate woordenschat.
Praktische tips
•
Deze lees- en verteltekst
is bedoeld om naar eigen
inzicht ter voorbereiding
van de museumles te
gebruiken. De inhoud ervan
is een aanvulling op de
inhoud van de museumles
en valt hiermee bewust
slechts gedeeltelijk samen.
U kunt deze tekst bijvoorbeeld
voorlezen, bespreken
of als inspiratie gebruiken
voor een andersoortige les.
• Ook treft u tot besluit
suggesties aan voor een of
meerdere les(sen) na het
museumbezoek.
• Het is voor de kinderen
fijn om bij hun naam te
worden aangesproken in
het museum. Een naambordje
op hun kleding werkt
goed.
•
Het is prettig als u de
kinderen alvast zou willen
uitleggen dat kunstvoorwerpen
in een museum niet
aangeraakt mogen worden.
• De inrichting van het
museum is aan wisselingen
onderhevig. Daardoor kan
het voorkomen dat er
tijdens de museumles
andere kunstwerken
worden behandeld dan in
deze lees- en verteltekst
afgebeeld staan.
• Mocht het voorkomen
dat u met de kinderen ruim
voor aanvang van de
museumles arriveert in het
museum, dan kunt u de
Bewaking of de Informatiebalie
in de hal vragen om
tekenspullen. Zo kan de
wachttijd plezierig en zinvol
worden besteed.

Voor de leerlingen
Voor
de lol
Eén leerling komt naar voren. Het
mag een andere leerling naar voren
halen waarvan het gezicht tenminste één
overeenkomst met hem- of haarzelf vertoont.
De leerling legt zijn/haar keuze uit. Wat is de
overeenkomst? Dezelfde kleur ogen, hetzelfde
kapsel of dezelfde appelwangetjes? Het laatst
gekozen kind gaat nu verder. Zo door totdat
alle leerlingen zijn geweest en er een
lange sliert is ontstaan. Er zijn
altijd (!) overeenkomsten.
Allemaal gezichten
Alle mensen hebben een gezicht. We lijken op elkaar en toch weer niet. Ook al heeft
iedereen twee oren, twee ogen, een neus en een mond - alle gezichten verschillen van
elkaar. Iedereen heeft een uniek gezicht. Er bestaat geen tweede van. Je kunt een ovaal
hoofd hebben of juist ronder van vorm. De ene mond is net een streepje, de andere een
hartje. Sommige ogen zijn blauw en smal, andere juist bruin en rond. Zwarte haren of
blonde haren? Ga zo maar door. Bij ieder mens is een andere combinatie van onderdelen
te zien. Het resultaat is uniek. Zelfs bij tweelingen zie je altijd nog kleine verschillen.
Ouder worden en je gezicht
Je wordt geboren met een eigen babygezicht. Dat
verandert in jouw peutergezicht, daarna in je kleutergezicht
en dat weer in een groep 6- of 8-gezicht. De
veranderingen gaan zo langzaam dat je ze niet opmerkt.
Je zult ’s ochtends niet verbaasd in de spiegel kijken en
zeggen: “Hé, wat ben ik veranderd!” Maar bekijk voor de
grap eens een foto waar jij op staat van een jaar of langer
geleden. Dan zie je pas dat je er toch anders uitziet. Ook
als je eenmaal volwassen bent, gaan de veranderingen
door. Het valt misschien minder op dan bij een kind. Maar
veranderen doe je wel, al is het maar een beetje. Een
rimpeltje erbij, een paar sproeten extra of hier en daar
een grijze haar.

Voor
thuis: van
vroeger tot nu
Misschien heeft je vader of moeder,
opa of oma thuis wel een doos met
oude foto’s. Bekijk ze eens gezellig
samen op een zondag. Leg een rij foto’s
op tafel uit waarin je je vader, moe-
der, opa of oma (of jijzelf) steeds
iets ouder ziet worden - van
vroeger tot nu.
Gevoelens en je gezicht
Ook al heb je maar één gezicht, je kunt er zoveel mee
doen dat het lijkt alsof je er honderd hebt. Van moment tot
moment verandert je gezicht steeds van uitdrukking. Als je
verbaasd bent, zul je je wenkbrauwen een beetje optrekken.
Als je de slappe lach krijgt, gaan je mondhoeken
omhoog en zie je je tanden. Wie iets niet snapt trekt een
rimpel in het voorhoofd. Vaak kun je gevoelens van mensen
aflezen van hun gezicht.
Drama:
inloopspel
Twee leerlingen beginnen een spel,
waarin een emotie ontstaat (dit spreken ze van
te voren af), bijv. de één wordt boos op de ander.
Dan komt er een derde speler in het spel. Die zorgt
ervoor dat er een andere emotie ontstaat, bijv. die vraagt
om hulp of wordt verliefd. De speler die het minst of niets te
doen heeft gaat nu af. Enzovoort. Ieder kind springt een keer
in en zorgt dat de emotie in het spel verandert. Belangrijk is
het om van te voren af te spreken dat de twee spelers het
idee van de derde speler die ‘inloopt’ niet blokkeren. Zij
gaan mee in hoe de laatste speler de emotie wil
veranderen. Je kunt het spel als leerkracht af en
toe stoppen om aan de toeschouwers te
vragen of er een duidelijke emotie te
zien is en zo ja, welke?

Portretten
Door de tijden heen hebben kunstenaars altijd gezichten vastgelegd. Het is voor hen een interessant onderwerp om te
tekenen, te schilderen, te fotograferen of om er een beeld van te maken. Iedereen vindt het leuk om een portret te
hebben. Een portret van iemand van wie je houdt of een portret van jezelf - als herinnering voor later.
Dit portret is met olieverf geschilderd door kunstenaar
Carel Willink. Het stelt Wilma voor - dat was zijn vrouw.
Ze heeft model gestaan in zijn atelier - stil in één houding.
Zo kon Willink rustig naar haar kijken en aan zijn
kunstwerk werken. Ook heeft hij tijdens het schilderen
naar een foto van Wilma gekeken om het schilderij zo
‘echt’ te krijgen. Je zou haar hierna op straat vast en
zeker herkennen!
Egon Schiele, Portret van Edith, 1915
A.C. Willink, Wilma, 1932
Andere keren lijken de geschilderde mensen minder
precies. De schilder heeft dan kleuren gekozen die
anders zijn dan in het echt. Of je kunt de verfstreken
heel duidelijk zien. Deze portretten laten dan misschien
iets zien van het karakter of gevoel van mensen.
Dat zou je kunnen zeggen van Edith. Zij was de
vrouw van kunstenaar Egon Schiele. Hij schilderde
haar zelf. Wat voor soort vrouw is zij, denk je?

Van welke kant?
Als schilder kun je kiezen hoe je het gezicht in een vlak plaatst en van welke kant je het
ziet. Je kunt het hoofd in verschillende standen afbeelden: ‘en face’ (zeg: ‘an fas’), dat is
recht van voren; of ‘en profil’ (zeg: ‘an profiel’), dat is van opzij; of ‘drie-kwart’, dat is
schuin opzij.
Waar zit alles?
Ieder mensenhoofd heeft eivorm of een (niet perfecte) bolvorm als basis. De ogen zitten ongeveer op de helft van de
hoogte. Het puntje van de neus zit ongeveer op de helft tussen de ogen en de kin in. En de mond zit weer net iets boven
het midden tussen de kin en het puntje van de neus. De meeste oren zitten op de lijn van de onderkant van de neus.
Bekijk het gezicht van een van je klasgenoten maar eens goed. Het helpt om dit te weten. Daarna kijk je goed naar delen
van het gezicht die uitsteken. Noem er eens een paar. Hier valt het licht op, dus die teken je in een lichtere kleur. Ook zijn
er delen die een kuiltje vormen in je gezicht, bijvoorbeeld je oogkassen. Voel maar eens bij jezelf. Hier valt juist schaduw
in. Dus kleur je deze delen een beetje donkerder.
Van jezelf of van een groep
Een portret maken van jezelf kan prima. Dan weet je
zeker dat het ‘model’ geduld heeft om rustig te blijven
zitten. Je hebt dan natuurlijk wel een spiegel nodig!
Zo’n portret noem je, heel logisch, een ‘zelfportret’.
Er kunnen natuurlijk ook meerdere mensen op het
schilderij staan, dat noem je dan een ‘groepsportret’.
Daar heb je er vast en zeker zelf één van. Denk maar
aan de klassenfoto!
Naar het museum
Waarom is het moeilijk?
In het museum bekijken we mensen op schilderijen en
als beelden. We proberen zoveel mogelijk over hen te
bedenken. In het museumatelier ga je een tekening
van je eigen gezicht maken met aquarelpotloden. Dat
wordt een zelfportret!
Heb je wel eens een portret getekend? Hoe vond je dat? Een portret tekenen dat goed
lijkt is niet gemakkelijk, maar met wat oefening kom je een eind. Het lastige is dat een
hoofd in het echt niet plat is, maar ruimtelijk. Mar als je gaat tekenen moet het terecht
moet komen op een blad papier dat wél plat is. Tip: een portret maken begint bij een
beetje kennis over de structuur van een gezicht – over hoe je gezicht in elkaar zit.

Voor de leerkracht
Kinderboeken over beeldende kunst en/of portret
•
•
•
•
•
•
Dada, Kunsttijdschrift voor kinderen, themanummer ‘Het portret’, uitg. Stichting Plint, Eindhoven, 2000-2001,
ISBN 90-76841-67-5
C. d’Harcourt, Kunst in de kijker, uitg. Lemniscaat, 2001, ISBN 90-5637-375-7
K. de Jong, Wat een kunst, uitg. Gottmer, 2005, ISBN 90-25732-79-8
T. van Lieshout, Het papieren museum, uitg. Leopold, 2004, ISBN 90-258-3561-9
I. Luxbacher, Kunst maak je zelf, uitg. Van Goor/Unieboek 2004, ISBN 90-000-3623-2
A. le Saux, G. Solotareff (samenst.), Het kleine museum, uitg. Querido, 2004, ISBN-90-45100975
Lessuggesties voor ná de museumles
• Tekening veranderen in aquarel
Als de leerlingen er tijdens de museumles niet aan toe zijn gekomen, kunnen zij in de klas hun tekening afmaken. Met
niet al te natte penselen kan het getekende werk worden omgetoverd in een aquarel – een waterverftekening!
• Portret van een ander
De leerlingen oefenen met wat ze geleerd en gezien hebben in het museum. Ze tekenen in de klas een portret van de
klasgenoot die naast of tegenover hen zit. Herhaal van tevoren nog even hoe een gezicht schematisch in elkaar zit, o.a.
ogen op driekwart van het gezicht (niet hoog in het voorhoofd!), het midden van de oren meestal op dezelfde hoogte als
het puntje van de neus). De verhoudingen in een portret krijg je goed door met je potlood te ‘meten’. Strek je arm naar
voren uit met een potlood in de hand. Meet op je potlood af hoe veel afstand er tussen bijv. je ogen is. Herhaal dit voor
alle onderdelen van een gezicht. Geef de tip: Teken wat je ziet en niet wat je denkt dat er is. Alleen door te kijken en dan
te tekenen kun je een goed portret maken.
• Als ik stokoud ben
Als vervolg op dit zelfportret zouden de kinderen opnieuw een portret van zichzelf kunnen tekenen, maar dan als stokoude
dame of heer. Hoe zou jouw gezicht gaan veranderen in de loop van de tijd? Vooral bewaren voor later (en dus
dateren) zo’n tekening! Kun je als je oud bent kijken of je het als kind bij het rechte eind had!
juli 2007
© Gemeentemuseum Den Haag
afdeling Educatie
Tekst: Jet van Overeem
Productiebegeleiding: Arjenne Bouwknegt
Vormgeving: Anneke van der Stelt, Rotterdam
Deze lees- en verteltekst is ook te downloaden vanaf onze site:
www.gemeentemuseum.nl