Over armen en cultuur - Demos

Over armen en cultuur
‘Zinvol en urgent lijkt mij vooral een grondige bezinning binnen de kunst en
cultuursector zelf.'
Walter van den Broeck
Ik weet niet of u het weet maar er bestaat een apart hiernamaals voor
hulpverleners allerhande. In de hel daarvan komen de bedenkers terecht
van woorden als ontlezing, onthaasting en nu ook toeleiding. De laatste
belandt waarschijnlijk in dezelfde hellekring als de bedenker van ondingen
als naar het beleid toe, naar de bevolking toe, naar de armen toe. Aldaar
krijgt hij een geheel in banketletters uitgevoerde Dikke Van Dale
voorgeschoteld. Pas na nuttiging van de allerlaatste letter van het laatste
woord – dat is een z van het woord zzz dat ‘klanknabootsing van een
zoemend geluid’ betekent – mag hij er weer uit. ’t Is maar dat u het weet.
Toeleiding dus.
Er zijn twee soorten problemen: onoplosbare en oplosbare. Bij onoplosbare
problemen komt het erop aan ze a. te omzeilen, of indien dat niet lukt b.
trachten het ongerief dat ze veroorzaken zo klein mogelijk te houden.
Bij oplosbare problemen moet naar de hoofdoorzaak worden gezocht. Niet
kurieren am Symptom maar wel de wortel van het kwaad zelf krachtdadig
uitrukken. Zo heb ik, om maar iets te noemen, in de loop der jaren zelf
ontdekt dat dweilen met de kraan open zinloos is en dat een stofzuiger
oneindig veel beter functioneert als je de stekker insteekt.
lk ben er nog steeds niet uit of toeleiding waarover het vandaag gaat nu
een probleem is dat oplosbaar dan wel onoplosbaar is.

Kunst en Democratie 2
Want waarover hebben we het? Over enerzijds armen en anderzijds cultuur.
Wij vinden dat de armen er baat bij hebben als zij met cultuur in contact
worden gebracht. Laten we dat even analyseren.
Wij gaan er dus vanuit dat er armen bestaan.
Terecht? Terecht!
We gaan er ook vanuit dat er cultuur bestaat.
Terecht? Terecht!
We gaan er ook vanuit dat de armen momenteel haast of helemaal NIET
met cultuur in contact komen. Terecht? Euh... neen. De armen staan net als
alle andere bevolkingsgroepen van ’s morgensvroeg tot diep in de nacht
online in verbinding met de door ieder weldenkend mens gesmade maar
helaas wel degelijk DOMINANTE cultuur, namelijk de koop-of-sterf-cultuur
waarover al in 1962 werd bericht door Edgar Morin in zijn boek ‘L’esprit du
temps’.
Het is een cultuur die dwangmatige consumenten – overconsumenten zeg
maar – in plaats van vrije mensen voortbrengt. Het is een cultuur die naar
het woord van Dr. Ernst Dichter, een van die Amerikaanse psychiaters die in
de jaren '50 door de reclamewereld werden ingehuurd, "de burger doet
geloven dat hij moreel handelt als hij overeenkomstig zijn begeerten
handelt”.
Armen spiegelen zich doorgaans niet aan de culturele burgerij en zitten dus
niet te popelen om naar iets gesubsidieerds te gaan kijken. Zij spiegelen
zich wel aan de gigantische etalage waarin het hele Westen is veranderd, en
die ons avond na avond via de televisie wordt voorgehouden, niet alleen
openlijk in reclamespots maar vooral verborgen in alle programma's van
alle kanalen. De grootste ideologieproducent van het Westen, het
reclamewezen, spiegelt ons voor dat alleen kopen gelukkig maakt, en leidt
ons allen dag aan dag als hongerige schapen naar de shopping centra toe.
Armen, die ook het geluk zoeken, dromen in de regel dus niet van musea,
theater, of beiaardconcerten maar, net als hun onbereikbare rijke
medemensen, van Mercedessen of BMW's met veel toeters en decibellen.

Kunst en Democratie 3
Maar die cultuur bedoelen wij natuurlijk niet. Als wij cultuur zeggen
bedoelen we ONZE cultuur die van de opera, de kunsttentoonstelling, de
concertzaal, kortom die cultuur die zonder subsidies allang van de
aardbodem zou zijn verdwenen.
Wij gaan er ook vanuit dat armen beter worden van ONZE cultuur. Terecht?
lk zou daar geen vergif op durven innemen. Onze cultuur heeft grosso modo
twee componenten: de roescomponent en de vormcomponent. De
roescomponent haalt ons even van de wereld af maar maakt hem geenszins
beter. De vormcomponent verbergt achter vaak oogverblindende frutsels en
franjes veelal een gigantische leegte of een reeds lang ter ziele gegane
inhoud. Beide componenten samen vormen een soort verdwijncultuur.
Of armen daarmee gebaat ziin? Neen. Of rijken daarmee gebaat zijn?
Jazeker. Want waar roes en vorm de podia bezetten worden ze door geen
verontrustende inhouden bezet. Noch de koop-of-sterf-cultuur noch de
roes- en vormcultuur bevrijden. De eerste staat stil in veelcilinderige
boomcars in een of andere monsterfile, de tweede verblindt, verstrooit of
troost, maar beweegt al evenmin.
Wij gaan er vanuit dat armen ernaar verlangen naar ONZE gesubsidieerde
cultuur toegeleid te worden. Terecht? Sommigen vast en zeker. Maar voor
het merendeel maakt een toegangskaartje de gedroomde BMW alweer wat
onbereikbaarder.
Moeten wij dan de onwillige armen manu militari naar onze cultuur toe
leiden? Ik mag hopen van niet.
Moeten we de boeken dan maar dicht doen? Snikkend aan het gas of op de
rails gaan liggen? In hemelsnaam, neen! Maar we moeten wel nadenken
over waar onze toeleidingsinspanningen toe leiden.
Neem nu de aandoenlijke tendens om armoede en kunst bij elkaar te
brengen door middel van het inplanten van cultuurtempels in
armenbuurten. Dat zou de buurt verbeteren, hoor ik dan! Dat zal wel. Maar

Kunst en Democratie 4
voor wie? Er ontstaat een duurdere horeca, en de huishuur gaat overal de
hoogte in – met een ijlingse migratie van de armen naar meer
betaalbaardere oorden tot gevolg.
Zinvol lijken me daarentegen de sociaal-artistieke projecten. Maar ook hier
moeten we ons hoeden voor kwalijke nevenverschijnselen. Niet van iedere
arme kan morgen een beroepskunstenaar worden gemaakt. Dat kan zelfs
niet van elke rijke. Maar zolang middels die projecten de arme andere
levensmogelijkheden ervaart zitten we goed. Men hoede zich niettemin voor
het scheppen van valse illusies en verwachtingen die nooit waar kunnen
worden gemaakt.
Wel kan middels een efficiënte scouting verhinderd worden dat het talent
dat zich ongetwijfeld ook onder de armen bevindt, verloren zou gaan omdat
het geen kansen krijgt. lk weet waar ik het over heb. lk heb in mijn jonge
jaren nogal wat talent verloren zien gaan omdat er niemand was om het te
ontdekken, te stimuleren, laat staan te begeleiden en te promoten.
Zinvol en urgent lijkt mij vooral een grondige bezinning binnen de kunst en
cultuursector zelf. Toegankelijkheid, toeleiding, het heeft niet alleen met de
prijs van toegangskaartjes te maken. Het heeft ook te maken met
toegankelijkheid van de kunstproductie zelf. En toegankelijkheid betekent
niet infantilisering! Het heeft vooral met inhoud te maken, inhoud die
vergelijkingsmateriaal kan opleveren, die inzicht kan verschaffen, in het
eigen leven, in de eigen situatie, in het mecaniek van de wereld... Inhoud
ook die men kan bijtreden of waarmee men van mening kan verschillen,
inhoud die wakker maakt, verontrust, mobiliseert, richtingen aanwijst,
andere keuzemogelijkheden dan die van de overconsumptie voelbaar
maakt... Maar hoe dan ook: inhoud, inhoud, inhoud!
"Theater is er niet voor iedereen", zei onlangs een theaterdirecteur in een
interview in De Morgen. Theater dat met gemeenschapsgeld wordt gemaakt

Kunst en Democratie 5
is er wel degelijk voor iedereen, inclusief voor die directeur. Maar niet
exclusief, natuurlijk!
Het is goed en nobel dat we ons het lot van de armen aantrekken. Maar
toch mogen we niet uit het oog verliezen dat het soort toeleiding waarover
het vandaag gaat nooit meer dan een lapmiddel kan zijn, sterker nog: niet
niet eens zou hoeven te bestaan, want de enige echte oplossing van dit
oplosbare probleem is de afschaffing van de armoede zelf.
Daarvoor moeten we naar de wortel van dit kwaad durven te grijpen: de
wortel die concurrentiebeginsel heet. Je vraagt je af waarom het niet
gebeurt, maar door een eenvoudige doch ferme ruk van de kiezershand zou
hij verwijderd kunnen worden en vervangen door het solidariteitsbeginsel.
Niemand zou dan nog uit de boot vallen, en bovendien zouden zowel de
koop-of-sterf-cultuur als de roes- en vormcultuur vanzelf verdwijnen. Niet
langer zou er iets naar iets anders toegeleid moeten worden, omdat het ene
constant uit het andere op zou borrelen.
Wat betekent dat u allen naar ander werk zou moeten uitkijken, maar dat
hebt u er vast voor over, ik ken u.
Deze tekst verscheen oorspronkelijk in Momenten extra nummer, november 2001, p. 2-4.
Momenten is het tijdschrift van Kunst en Democratie.