Sociaal‐artistiek werk, 'A state of mind'? - Demos

Sociaal‐artistiek
werk,
‘A
state
of
mind’?
Jana Keremans
Dit artikel verscheen eerder in
Sociaal
Welzijnsmagazine
nr04,
april
2010
Sinds voormalig minister van Cultuur, Jeugd en Sport Bert Anciaux het
participatiedebat weer op de agenda zette, en termen als ‘deelhebben’ en
‘deelmaken’ in de mond nam wanneer het ging over de (cultuur)participatie
van kansengroepen, kan je niet meer om het sociaal-artistiek werk heen.
Hoewel de evolutie van die praktijk al veel eerder werd ingezet, medio jaren
’90 en los van een expliciet cultuurparticipatiegedachtegoed, is de praktijk
‘hotter’ dan ooit. Te pas en te onpas wordt met de term ‘sociaal-artistiek
project’ gegoocheld, en ondertussen vervagen de grenzen tussen sociaalartistiek
werk en kunsteducatie, gemeenschapsvormende projecten,
participatieprojecten, toeleidingsprocessen, creatieve ateliers etc.
Waarom wil iedereen ‘sociaal-artistiek’ zijn? Komt dat door het expliciteren
van het ‘artistieke’, verheven boven creativiteit en bezigheidstherapie? En
waarom is er iets mis met die laatste twee?
Misschien moeten we even op zoek naar wat het sociaal-artistiek werk ‘in se’
inhoudt.
Is het een sector? Sinds de erkenning van het sociaal-artistiek werk binnen
het Kunstendecreet in 2006 heeft zich een sector gevormd. De decretale
erkenning zorgde voor een stijging van de middelen en een inzet op zowel
projectmatige als structurele ondersteuning. Tot dan toe waren sociaalartistieke
werkingen die het projectmatige wilden overstijgen, aangewezen
op een combinatie van projectmiddelen en lokale fondsenwerving, of de
experimentele regelgeving voor sociaal-artistieke projecten van de Vlaamse
Overheid. Eenmaal de beleidscategorie binnen het Kunstendecreet een feit,
ontstonden grotere sociaal-artistiek werkingen die structureel erkend werden
en zo meerjarig werden gesubsidieerd 1 . Deze organisaties groeiden binnen
enkele jaren uit tot de referenties inzake sociaal-artistiek werk.
Is het een methodiek? De sociaal-artistieke manier van werken vindt met
zwier ingang in andere sectoren dan Cultuur; binnen Welzijn, Justitie 2 ,
Onderwijs, Jeugwerk, … Immers, wanneer je mensen benadert met een
kunstproject, of vanuit je kunstenaarschap, of als ‘sociaal-artistiek werker’,
dan benader je hen niet vanuit een mandaat van hulpverlener.
1 
Aanvankelijk, bij een eerste meerjarige erkenning, waren dit: Victoria Deluxe, Sering, Unie
der Zorgelozen, de Figuranten, ‘bij De Vieze Gasten. Allen worden – naast anderen-
momenteel nog structureel gesubsidieerd tot en met 2012.
2 
Met als recent mediatiek voorbeeld het theaterproject in de hulpgevangenis van Leuven, in
het programma Leuven Hulp op Eén.

De sociaal-artistieke methodiek leent zich bovendien uitermate goed om te
werken aan sociale cohesie in een wijk of buurt. In Nederland zet men vooral
in op die benadering van sociaal-artistiek werk. Daar spreekt men dan ook
van ‘community arts’. In dergelijke benadering schuilt wel eens de valkuil dat
methodieken en kunstenaars gerecupereerd worden om snel aan de
gemeenschapsvormende eis van het lokaal cultuurbeleid te voldoen, of om
hen in te schakelen binnen een citymarketing-gedachtegoed.
Op die manier wordt voorbijgegaan aan de relevantie van het sociaalartistiek
werk, namelijk de waarde van het proces voor de mensen die eraan
deelnemen.
Is het een beleidscategorie? Een beleid recupereert hetgeen bewezen
heeft te werken. In die zin is het antwoord op de vraag ‘ja’. In het jaar 2000
besloot toenmalig minister van Cultuur Bert Anciaux om het ‘sociaal-artistiek
werk’ – de eerste keer dat de praktijk zo werd genoemd - te gaan
ondersteunen vanuit cultuur. Hij werd hiertoe aangezet door het enorme
succes van de Art.23 projecten 3 sinds medio jaren ’90. Dit waren projecten
die expliciet maatschappelijke doelstellingen koppelden aan actieve artistieke
creatie van mensen uit kansengroepen (zie infra). Tegelijkertijd zien we in de
jaren ’90 een parallel in de kunstpraktijk: meer hang naar maatschappelijke
kunst, weg van kunst om de kunst. Deze ontwikkelingen – de verknoping van
een maatschappelijke problematiek van uitsluiting met het veld van kunst en
cultuur én de uitdaging van een nieuw artistiek paradigma – hebben een
praktijk doen ontstaan “die beide ontwikkelingen ter harte nam en in elkaar
verweeft en zich daardoor onderscheidt van de artistieke praktijk as we know
it en het sociaal-cultureel werk as we know it ” 4 . Als werkvorm past het
sociaal-artistieke natuurlijk ook helemaal binnen het plaatje van de aandacht
voor cultuurparticipatie van de voormalige minister van Cultuur.
Na een experimentele regelgeving en een overgangsfase werd in 2006 het
sociaal-artistiek werk als categorie opgenomen binnen het Kunstendecreet,
onder de hoofde ‘toeleiding en omkadering’. Ook de kunsteducatieve
organisaties vielen die eer te beurt.
Is het een ‘state of mind’? Daar valt veel voor te zeggen. Het sociaalartistiek
werkveld herbergt een enorme diversiteit. Je kan zelfs met moeite
spreken over ‘het’ werkveld. Maar, met welke doelgroep men ook werkt,
3 
Projectoproep van de Koning Boudewijnstichting en Kunst en Democratie richting projecten
die sociale doelstellingen als armoedebestrijding verbonden met kunstzinnige creatie, n.a.v.
het Algemeen Verslag van de Armoede (1994). In dat verslag– opgesteld in dialoog met
mensen in armoede en gebaseerd op hun ervaringen - wordt artikel 23 uit de grondwet zwaar
uitgelicht: het recht op culturele en maatschappelijke ontplooiing is minstens even belangrijk
als andere grondrechten. Culturele uitsluiting wordt ervaren als een even groot, zoniet groter
probleem, dan uitsluiting uit andere levenssferen (arbeid, zorg, onderwijs, etc.)
4
cit.
Joon Bilcke. Daar en dan. Gedachten over sociaal-artistiek werk en het kunstencentrum.
S(O)AP. Spanningsvelden in de sociaal-artistieke praktijk. Kerremans, J (red.). Dēmos vzw.
Brussel, 2009.

welke kunstdiscipline men ook hanteert, praktijkwerkers uit het sociaalartistieke
werk onderschrijven allen dezelfde participatiegedachte. Elk mens
is drager van cultuur en moet de kans krijgen om die cultuur te uiten. Het
sociaal-artistieke leent zich daarom als methodiek perfect tot projecten die
de actieve cultuurparticipatie van mensen uit kansengroepen beogen, vanuit
de idee van ‘deelhebben’ en ‘deelmaken’. Een participant wordt mede-auteur
en mede-eigenaar van een project, van een product en van het afgelegde
artistieke parcours.
Sociaal én artistiek: twee evenwaardige polen
In een sociaal-artistiek project werken mensen uit kansengroepen aan een
artistiek product en doorlopen daarbij een sociaal en artistiek proces,
begeleid door een kunstenaar en vaak ook een sociaal begeleider. In het
project zijn zowel product als proces van belang. Het gaat hier niet om het
louter toeleiden naar en initiëren in kunst en cultuur, de bedoeling is dat een
deelnemers het hele proces mee vorm geven, hun leefwereld verbeelden en
er verantwoordelijkheid voor dragen. Hier komt onmiddellijk de
emancipatorische kracht van de praktijk bovendrijven, die deelnemers medeauteurs
maakt van hun project. Het sociaal-artistiek werk gaat procesmatig
aan het werk met verschillende leefwerelden en verhalen, en artistieke
interpretaties, van alle soorten burgers, nieuwkomers, mensen in armoede,
mensen met een beperking enzovoort. Zo stijg je uit boven het soms
eenmalige, soms oppervlakkige of sterk educatieve contact met
kunstvormen. Sociaal-artistiek werk wordt dan een duurzame
ontmoetingsruimte, waaraan mensen kracht en zelfrespect ontlenen.
De sociale component van het sociaal-artistiek werk bekleedt ook een
tweede, bredere rol: sociaal-artistieke projecten grijpen een
verantwoordelijkheid aan om bepaalde maatschappelijke thema’s en
problematieken aan te kaarten onder de vorm van kunst. En geeft die
thema’s bovendien vorm vanuit alle soorten burgers uit de maatschappij.
Soms wordt ook expliciet politiek stelling genomen en wordt sociale actie
expliciet gekoppeld aan kunst. Bovendien zoekt het sociaal-artistiek werk
nieuwe kunstkaders op en bevraagt de bestaande ‘reguliere’ kunstpraktijk en
kunstcanon. Het sociaal-artistiek werk gaat in op een blinde vlek; door het
proces en het product die de stem van ongehoorde groepen vorm geven en
door het aantrekken van een nieuw publiek dat doorgaans niet te verleiden
valt door een klassiek aanbod.
Het sociaal-artistieke gaat bijvoorbeeld ook niet prat op traditionele
kunstvormen, maar tracht aan te voelen wat leeft en beweegt vanuit de
mensen waarmee wordt gewerkt. Als je naar de recent erkende organisaties
binnen het Kunstendecreet kijkt, dan zie je dat die organisaties meer en
meer inzetten op een multitude aan artistieke vormen. Vandaag zien we
sociaal-artistieke dansproducties, schrijfprojecten, fotoclubs en filmprojecten
als paddenstoelen uit de grond schieten.
Een sociaal-artistieke aanpak houdt ook in dat de focus op de traditionele
geletterdheid wordt opgegeven, en er net wordt ingezet op andere

mediavormen om mensen hun verhaal te laten vertellen. Heel wat
kunsteducatieve organisaties en projecten gaan op dezelfde manier aan de
slag 5 .
Inhoudelijke evoluties binnen de sociaal-artistieke praktijk.
Binnen het sociaal-artistiek werk zien we talrijke inhoudelijke verschuivingen
die een eenduidige invulling van het begrip ‘sociaal-artistiek’ onmogelijk
maken – en zo vooral de beoordeling van nieuw projecten en dus het werk
van de beoordelingscommissie binnen een beleidskader niet eenvoudig
maken.
Collectief of individueel
Een sociaal-artistiek project begint bij de kracht die in elk individu schuilt.
Ook al bevindt die persoon zich in een situatie van uitsluiting en
achterstelling. Binnen een sociaal-artistiek project krijgt dit individu de kans
om zijn talenten te uiten, zijn leefwereld in beeld te brengen, zijn cultuur te
beleven, in welke vorm dan ook. Gedurende een langdurig proces dat zowel
sociaal als artistiek is (beide componenten zijn geen tegengestelden).
Artistiek ontwikkelt de persoon zich, wat onmiddellijk ook een sociaal proces
genereert. Bovendien is er oog voor de sterkte van elke deelnemer. In de
praktijk kan dat hierop neerkomen: wie zijn gading niet vindt op het podium,
kan misschien wel zijn gading vinden achter de schermen, in de decorbouw,
het kostuumontwerp, de bar,.. Hier raken we een uitgangspunt van het aller
begin van de praktijk, zoals die aanvankelijk was opgevat: mensen
emanciperen door hen te betrekken in een artistiek proces, in een
groepsgebeuren, door sociaal contact en het vertellen van een ‘gedeeld’
verhaal.
Aanvankelijk zag je die methodiek voornamelijk bij projecten die aan de slag
gingen met mensen in armoede. In de beginjaren van het sociaal-artistiek
werk (zie de Art.23-projecten, infra) werd daarom veelvuldig ingezet op
theaterprocessen, waarin het collectieve en het volkse weer invulling kregen.
Theater dat echte verhalen vertelde, mits artistiek getransformeerd, theater
dat een stem gaf aan de ‘stemlozen’. Deze strikt collectieve invulling van het
sociaal-artistieke is al sinds geruime tijd niet meer houdbaar. Het collectieve
proceswerk wordt vaker achtergelaten, zeker binnen werkingen die inzetten
op beeldende kunst. De emancipatie en groei van de individuele deelnemer
en zijn kunstenaarschap worden in de kijker gezet. Meer en meer projecten
of organisaties zetten in op het begeleiden van individuele trajecten, en
diepen zo geheel ‘op maat’ het kunstenaarschap van de participant uit. Hier
schuilt de emancipatiegedachte niet in een collectief gebalde vuist, maar net
in het persoonlijk opzoeken van grenzen, die grenzen overschrijden, je
bestaande structuren (durven) lossen.
5 

Zie o.a. de projecten rond ‘multimediale geletterdheid’ van vzw Ambrosia’s tafel uit Gent.

Projecten die zo werken onderscheiden zich enkel van de ‘reguliere’ kunst
door de manier waarop men met de participanten, de kunstenaars, omgaat.
Vanuit een grotere sociale omkadering en betrokkenheid en meer inzet op
begeleiding. Maar het is evengoed kunst, evengoed werk van kunstenaars die
een persoonlijke groei in hun oeuvre doormaken.
Een stedelijk fenomeen?
Het sociaal-artistieke was aanvankelijk een (groot)stedelijk fenomeen. Daar
heb je immers een concentratie van maatschappelijke problematieken als
kansarmoede, diversiteit en samenlevingsproblemen. De meeste sociaalartistieke
werkingen zijn ontstaan vanuit projecten in stadswijken die te
kampen hadden of hebben met dergelijke sociale problematieken. Kijk naar
de ontwikkeling begin de jaren 2000 van sociaal-artistieke buurtprojecten
vanuit Victoria (al gauw verzelfstandigd tot Victoria Deluxe) en de
wijkprojecten van Theater Antigone in Kortrijk.
Tegenwoordig zie je echter meer projecten ontstaan die met dezelfde
methodieken aan de slag gaan in meer landelijke gemeenten, o.a. om sociale
cohesie en gemeenschapsvorming te bevorderen, en minder vanuit de focus
op kansengroepen. Een organisatie als kleinVerhaal uit Brugge trekt
‘nomadisch’ rond met zijn projecten om ter plekke sporen achter te laten en
deelnemers tot ambassadeurs te maken om projecten te continueren. In de
Zwalmstreek werkt men momenteel aan een gemeenschapsvormend sociaalartistiek
project, over gemeentelijke grenzen heen, zonder expliciete focus
op kansengroepen. vzw rocsa uit Gent zoekt op haar beurt de grenzen op
tussen sociaal-artistiek werk en sociale economie, en gaat hiervoor ook
regionaal te werk.
Bestaat de ‘sociaal-artistieke werker’?
Een sociaal-artistiek project werkt een sociaal en een artistiek spoor uit. Het
sociale luik omvat het activeren en enthousiasmeren van mensen, het
begeleiden van de deelnemers tijdens het project, deelnemers leiden door de
overgang van proces naar product, en de begeleiding na afloop van het
project, de ‘nazorg’. Maar evengoed de contacten tussen de betrokken
partners waarborgen en de inbedding van het project (lokaal of binnen
organisaties) in het oog houden. Zo kan een opbouwwerker of buurtwerker
betrokken worden als sociale begeleider, die dan in tandem werkt met een of
meerdere kunstenaars.
Artistieke begeleiders dienen op hun beurt uiteraard niet verstoken te zijn
van enige sociale betrokkenheid en ‘social skills’. Heel wat kunstenaars
vinden die betrokkenheid een verdieping van hun kunst, of in sommige
gevallen zelfs de kern ervan. Het blijft natuurlijk geen evidentie voor een
kunstenaar om de eigen plannen maar ook categoriën, denkbeelden en de
eigen invulling van het kunstbegrip los te laten en te gaan denken in groep.
De artistieke begeleiders staan voor de uitdaging om een artistieke
meerwaarde te geven aan het materiaal dat deelnemers aanbrengen, dat
materiaal samen met hen te ‘transformeren’, of de artistieke invulling van

een deelnemer te doen aansluiten bij een geheel, zodat het eindproduct het
louter anekdotische overschrijdt. Dit alles met respect en oog voor het ritme
van verschillende deelnemers, niet zelden met veel langdurige en intensief
proceswerk als gevolg. Essentieel is uiteraard dat de deelnemer betrokken
blijft bij de bewerking van het eigen verhaal, en dat de kunstenaar hier zo
duidelijk mogelijk over communiceert, ook met de sociale begeleider.
Sociaal-artistieke organisaties met een grotere structuur herbergen vaak
kunstenaars, agogen en sociaal-cultureel werkers onder één dak. Binnen
dergelijke structuren worden verschillende rollen opgenomen door een
begeleider, of zie je de deelnemers groeien in een vrijwillige begeleidersrol.
In het onderwijs komt de praktijk meer en meer in zicht. Vooral binnen de
opleidingen sociaal-cultureel werk en in agogische opleidingen zie je een
toenemende interesse voor de werkvorm. Het is belangrijk dat in de sociaalartistieke
sector voldoende wordt ingezet op sociale begeleiding, en de
sociaal-culturele sector kan op zijn beurt heel wat leren van het sociaalartistieke.
Maar sociaal-cultureel werkers zijn natuurlijk niet altijd
kunstenaars. Al kunnen ze wel het cultureel landschap in de toekomst mee
vorm geven als toekomstige cultuurbemiddelaars. Het is een interessante
uitdaging om te zoeken naar opleidingen of opleidingsonderdelen die sociaalcultureel
werkers en kunstenaars samen kunnen doorlopen, of hen toch
zeker samenbrengt. Meer en meer kunstenaars vinden hun gading in het
artistiek engagement, al blijft de vraag naar dergelijke kunstenaars voorlopig
nog groter dan het aanbod.
De praktijk binnen evoluerende beleidskaders
Wanneer we kijken naar de historiek van het sociaal-artistiek werk zien een
opmerkelijke evolutie vanuit het beleidsdomein Welzijn en de notie van
armoedebestrijding naar een verankering in de kunsten. Tijdens deze cyclus
evolueerden zowel criteria als definities van de sociaal-artistieke praktijk. In
het Kunstendecreet overwegen uiteraard veelal artistieke maatstaven, wat
voor een tweeledige sociaal-artistieke praktijk geen sinecure is. Er waren
voor - en tegenstanders van de opname van de werkvorm in het
Kunstendecreet. Men vreesde onder andere dat de sociale doelstellingen en
de grondbeginselen van de praktijk –armoedebestrijding, emancipatie van
kansengroepen – zouden ondergesneeuwd geraken. Maar het belangrijkste
gegeven bestaat erin dat de praktijk als zodanig wordt opgenomen in het
beleidskader met een uitgesproken visie en een professioneel
beoordelingskader met een beoordelingscommissie. De praktijk kreeg op die
manier de kans om sterk te groeien en zich te professionaliseren, en boven
eenmalig of tijdelijk projectwerk uit te stijgen.
In deze optiek werd het sociaal-artistieke opgevat als sector binnen de
kunsten. Echter, heel wat sociaal-culturele en welzijnsorganisaties hanteren
het sociaal-artistieke als methodiek en als instrument richting sociale
doelstellingen. De praktijk zit dus op twee sporen: enerzijds is er de laatste
10 jaar een sector ontstaan van organisaties met het sociaal-artistiek werk
als kerntaak, anderzijds zie je dat sociaal-artistieke methodieken vooral op

Over Demos vzw
De Vlaamse regering subsidieert met het Participatiedecreet initiatieven die werken rond
enerzijds verhoging en verbreding van participatie aan cultuur, jeugdwerk en sport, anderzijds
vernieuwing en verdieping van de participatie van kansengroepen.
Naast projecten en proeftuinen subsidieert het decreet ook participatie-instellingen. Dēmos is
zo’n participatie-instelling, of eerder een kenniscentrum dat inzet op de verdieping van
participatie van kansengroepen aan Cultuur, Jeugd en Sport. We bieden ondersteuning aan
cultuur-, jeugdwerk- en sportinitiatieven voor kansengroepen op vlak van visie en methodes.
We zetten voornamelijk in op visie-ontwikkeling en onderzoek, en op de ondersteuning van
samenwerkingsverbanden en netwerkvormen die de participatie van kansengroepen verhogen.
Tenslotte willen we het maatschappelijk debat over de participatie van kansengroepen
stimuleren.
Concreet wil dit zeggen dat we op het niveau van visie en methodes ondersteuning geven aan
particuliere sociaal-artistieke, sociaal-sportieve en cultuurparticipatie- projecten voor
kansengroepen; maar ook aan lokale trajecten in verband met cultuur-, jeugdwerk- en
sportparticipatie en de opmaak van een lokale ‘afsprakennota vrijetijdsparticipatie voor
mensen in armoede’. Ten tweede brengen we samenwerkingsverbanden en netwerken tot
stand, waarin verschillende partners een inspanning leveren om de participatie van
kansengroepen mogelijk te maken. Vanaf 2010 wil Dēmos sterker inzetten op de ontsluiting
van inspirerende praktijken en ervaringsuitwisseling.
Vanuit het verleden als Kunst en Democratie 7 houdt Dēmos twee grote focussen over:
interculturaliteit als blijvend aandachtspunt binnen cultuur, jeugd en sport, en de sociaalartistieke
praktijk, als kunstvorm die de maatschappij bevraagt. Kunst en Democratie
fungeerde als het officieuze steunpunt voor het sociaal-artistiek werk. Deze focus bleef binnen
de werking van Demos behouden.
Demos is de enige instantie in Vlaanderen en Brussel die zich structureel bezighoudt met het
ondersteunen en onderzoeken van het sociaal-artistiek werk. Als kenniscentrum werkt Dēmos
van onderuit en met de praktijk aan stimulansen die de participatie van kansengroepen aan
cultuur verdiepen en vernieuwen. De sociaal-artistieke praktijk is voor Dēmos een reële
toegangsweg naar cultuurparticipatie en diversiteit in de cultuur- en kunstensector, welzijn en
andere sectoren. Dēmos zet sterk in op het vergroten van de zichtbaarheid van het sociaalartistiek
werk in alle sectoren, en fungeert als aanspreekpunt voor alle betrokken
praktijkwerkers.
7
Beweging, opgericht na de eerste Zwarte Zondag begin jaren ‘90, die wilde onderzoeken hoe
kunst en cultuur democratische waarden kan uitdragen en een rol opnemen binnen bepaalde
maatschappelijke evoluties