Inloop Jaarboek 2005-2006.indd - Isso

ISSO jaarboek 2005 - 2006

KENNISINSTITUUT 

VOOR DE 

INSTALLATIESECTOR 

Uitgave 

Redactie 

- hoofdstuk 1 actueel 

Vormgeving en layout 

Druk en 

advertentieacquisitie 

Colofon 

ISSO, Kennisinstituut voor de installatiesector 

Mw. A. Pijpers 

Dhr. P.P.H. ‘t Lam 

Mw. E. Kok, Talpa teksten 

Stijlmeesters 

ISSO 

Elma Edities b.v. 

Keizelbos 1 

1721 PJ BROEK OP LANGEDIJK 

telefoon 0226-331600 

e-mail elma@elma.nl 

ISSO en degenen die aan de samenstelling van dit jaarboek hebben medegewerkt, 

hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij zowel het verzamelen als 

bij het verwerken en opstellen van de in dit jaarboek vervatte gegevens. Nochtans 

moet hier niet worden uitgesloten dat dit jaarboek onvolledig is of dat zij onjuistheden 

of onvolkomenheden bevat. Degenen die van dit jaarboek en daarin vermelde gege- 

vens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico. 

ISSO en degenen die aan de samenstelling van dit jaarboek hebben medegewerkt, 

sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel schade die mocht voortvloeien uit het 

gebruik van deze gegevens als schade welke zou kunnen ontstaan als gevolg van de 

onvolledigheden, onjuistheden of onvolkomenheden van dit jaarboek. Voor aanvullin- 

gen, correcties etc. houden wij ons ten zeerste aanbevolen. 

Niets uit dit jaarboek mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomati- 

seerd gegevensbestand, getransformeerd tot software en of openbaar gemaakt, in 

enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door middel van druk, 

fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toe- 

stemming van het Bestuur van ISSO. 

© september 2005, ISSO, Rotterdam 

ISSO jaarboek 

2 ISSO jaarboek

2004 - 2005 

2005 - 2006 

3 

Pagina 

Colofon 3 

Inhoudsopgave 5 

Voorwoord 7 

Hoofdstuk 1 ACTUEEL 13 

Europese prestatienormen zijn zeer nabij 

Onderhoud en Beheer 

Hoofdstuk 2 ISSO -PROJECTEN 

Lopende en voorgenomen projecten 

ISSO contacten 

ISSO Internationaal 

Hoofdstuk 3 ISSO -DIENSTEN 

ISSO Toezendservice 

ISSO ThemaTech 

ISSO Digitaal 

Hoofdstuk 4 ISSO -PUBLICATIES 

De normatieve waarde van ISSO Publicaties 

Totstandkoming producten 

ISSO uitgaven 

Te verwachten ISSO publicaties 

Prijslijst 

Hoofdstuk 5 ISSO -ALGEMEEN 

Doelstelling en missie 

ISSO Functies 

Werkwijze 

ISSO Begunstigers 

Hoofdstuk 6 ISSO -KENNISOVERDR ACHT 

Instructiebijeenkomsten 

Symposia/congressen 

Vakbeurzen 

ISSO en publiciteit 

ISSO Info 

Hoofdstuk 7 ISSO -ORGANISATIESTRUCTUUR 

Bestuur 

Raad van Begeleiding 

Bureau 

Inhoudsopgave 

LIJST VAN AFKORTINGEN 

ADVERTEERDERINDE X

Installatiebedrijven moeten meer kennis hebben 

Uit het door Bouwkennis uitgevoerde onderzoek 

“Klimaatmonitor 2005” blijkt dat de installatiebedrij- 

ven meer kennis moeten hebben. De toepassing van 

steeds meer geavanceerde elektronica in de installa- 

tietechniek dwingt de installateur tot meer kennis van 

zowel de werktuigbouwkundige als van de elektronica 

kant. Ook ontwikkelingen als de Europese prestatie- 

normen en verbreding van Onderhoud en Beheer waar- 

over u verder in dit Jaarboek kunt lezen noodzaken de 

installatiesector tot verbreding en verdieping van de 

aanwezige kennis. 

Voor innovatie ; kennis in de prak tijk brengen 

Nederland heeft hooggekwalificeerde mensen nodig 

die de kunst verstaan kennis in de praktijk te brengen 

luidt de stelling van de voorzitter van de HBO-raad 

(Doekle Terpstra). Vooral het hoger beroepsonder- 

wijs wordt volgens hem de sector waar we het voor de 

economische ontwikkeling van Nederland van zullen 

moeten hebben. Hogescholen zijn samen met het MKB 

een belangrijke schakel in het ontwikkelen van nieuwe 

bedrijvigheid, nieuwe producten en welvaart. Als je 

kennis en praktijk combineert dan creëert dat nieuwe 

producten, concepten en ondernemingen. 

IS SO, het kennisinstituut voor de installatiesector 

“Kennis is macht” luidt het gezegde; ISSO heeft daar 

de afgelopen jaren een eigen interpretatie aangege- 

ven met “Kennis is kwaliteit” en “Kennis is een beter 

bedrijfsrendement” 

Met normatieve technische richtlijnen aangevuld met 

praktische handleidingen (zoals bijv. de Kleintjes 

water, warmteverlies, etc.) houden wij de sector op de 

hoogte van de laatste technische ontwikkelingen. Om 

die kennis te borgen wordt veel samengewerkt met 

andere belangenorganisaties. Voor technisch juiste 

beoordelingsrichtlijnen bij de diverse certificeringstra- 

jecten bijvoorbeeld met de Stichting Kwaliteitsborging 

Installatiesector (KBI), Voor garanties voor goede 

technische installaties bij nieuwbouwprojecten van 

woningen bijvoorbeeld met het Garantie Instituut 

Woningbouw (GIW). 

IS SO en educatie 

Een belangrijk onderdeel voor het sneller toepasbaar 

maken van die kennis is de kennisoverdracht via semi- 

Voor woord 

nars, instructiebijeenkomsten en dergelijke. Ook daar- 

bij wordt intensief samengewerkt met de diverse orga- 

nisaties zoals de branche-organisaties Uneto-VNI en 

ONRI, de personenvereniging TVVL, fabrikantenorga- 

nisaties zoals Vereniging Huis en Klimaat, Stichting 

HR-Ventilatie, VLA, LUKA e.d. 

Met steun van en in overleg met het Opleidingsfonds 

(OTIB) wordt er ook hard gewerkt aan de kennisimple- 

mentatie bij het MBO onderwijs. Het project HOI, de 

ontwikkeling van de e-learning modules en de lesma- 

teriaalontwikkeling voor noodverlichting zijn voorbeel- 

den dat de sector haar best doet om de beschikbare 

kennis, op snelle wijze, zowel bij het reguliere- als het 

applicatie-onderwijs in te brengen. Bij deze projecten 

waarover u verder in het Jaarboek meer kunt lezen 

wordt onder andere samengewerkt met diverse MBO 

en HBO onderwijsinstellingen, Kenteq, TVVL e.d. 

Nieuwe technieken en innovatie 

In opdracht van en in samenwerking met Senter/ 

Novem besteedt ISSO veel aandacht aan het opstellen 

van praktijkrichtlijnen voor nieuwe en duurzame tech- 

nieken. Technische ontwikkelingen bij warmtepompen, 

koude opslag, acquifers, warmtewisselaars, beton- 

kernactivering etc. worden nauwlettend gevolgd. Voor 

de adviesbureaus en de installatiebedrijven wordt bij 

de kennisoverdracht veel opgetrokken met de respec- 

tievelijke branche-organisaties ONRI en Uneto-VNI. 

In oktober 2005 vindt het eerste ISSO-najaarsoverleg 

plaats. Een bijeenkomst waarbij met de bestuurders 

binnen ISSO en aanpalende organisaties van gedachte 

zal worden gewisseld over de komende trends in de 

bouwen installatiesector en de rol van ISSO in dat 

geheel. 

Systeemintegratie 

In het vorig jaarboek is uitgebreid stilgestaan bij de 

noodzaak van systeemintegratie. Het effect van meer 

betrokkenheid van de medewerkers, het verminderen 

van de faalkosten, de snellere opname van innovatieve 

ontwikkelingen, het MKK instrument en dergelijke is 

daarbij aan de orde gekomen. Een belangrijk element 

is ook de samenwerking met de andere partijen in het 

bouwproces. Ongenoemd kan dan ook niet blijven de 

samenwerking van ISSO met SBR op het gebied van 

een gezond binnenmilieu, vloerverwarming, brandvei- 

lige doorvoeren etc. Wij hopen daarmee dat het ten 

ISSO jaarboek 

4 ISSO jaarboek



aanzien van dit onderwerp niet alleen bij woorden blijft 

maar ook tot daden leidt. ISSO blijft de integratie actief 

nasteven. 

Internet en automatisering 

onmisbaar in communicatie 

Het staat buiten kijf dat het internet als informatiebron 

steeds belangrijker wordt. Vanzelfsprekend geldt die 

informatiebehoefte ook voor de kennis uit de ISSO- 

publicaties. ISSO is in 2004 gestart met ISSO-Digitaal 

een internetsite waarbij de abonnees op interactieve 

wijze de publicaties kunnen raadplegen. Het basis- 

abonnement biedt tevens de mogelijkheid de Toolbox 

te raadplegen voor checklisten, hulp-rekenprogram- 

ma’s en dergelijke. ISSO-Digitaal geeft unieke moge- 

lijkheden om binnen de bedrijven de ISSO-kennis voor 

een ieder op iedere plaats en op ieder tijdstip te raad- 

plegen. 

Via samenwerking met BRIS Warenhuis is koppeling 

met de NEN-normen en het Bouwbesluit mogelijk. 

Ook de rekenprogramma’s van Bink en VABI hebben 

via ISSO-Digitaal links met nuttige helpteksten uit de 

ISSO-publicaties. In de tweede helft van 2005 zal ook 

de ISSO-site worden gemoderniseerd. Het vinden van 

informatie, bestellen van artikelen, aanmelden voor bij- 

eenkomsten is sterk vereenvoudigd. 

Heeft e-mail als communicatiemiddel de post al ver- 

drongen (en het de postzegelverzamelaars al moei- 

lijk gemaakt) de toename van informatie via internet 

zal zeker verder blijven toenemen. Het raadplegen of 

downloaden van de vergaderstukken via de website is 

daarvan een goed voorbeeld. 

Waarom dan toch nog dit jaarboek? Uit het vorig jaar 

gehouden onderzoek blijkt dat de ISSO relaties niet 

voor drukwerk of digitaal kiezen maar prijs stellen op 

“en”, beide producten dus. 

Wij geven graag gehoor aan deze wens en bieden u 

hiermee met plezier dit jaarboek aan. 

Op www.isso.nl is ook de digitale versie te raadplegen. 

P.P.H.’t Lam 

5

De grootste revolutie na de EPN, wordt het wel ge- 

noemd. De implementatie van de EPBD is in volle gang. 

Deze Europese richtlijn beoogt inzicht te krijgen in de 

energieprestatie van gebouwen via het Energieprestatie- 

certificaat. Het uiteindelijke doel hiervan is CO 2-reduc- 

tie, energiebesparing, zekerheid van energievoorzie- 

ning en leveranciersonafhankelijkheid. Voor Nederland 

betekent het vooral dat nu ook bij de bestaande bouw 

energieprestatiecertificaten en inspectieverplichtingen 

worden geëist. Dit biedt tevens grote kansen voor de 

installatiebranche. 

De EPBD oftewel de ‘Energy Performance Buildings 

Directive’ is ontstaan naar aanleiding van het verdrag 

van Kyoto. Alle 25 leden van de Europese Unie confir- 

meren zich om de komende jaren de nodige maatrege- 

len te nemen die leiden tot verminderd energiegebruik. 

Als handleiding gelden uniforme richtlijnen die op dit 

moment door de lidstaten in elkaar worden gezet. 

Sommige regels gaan in per 2006, geen wonder dat er 

zeer hard aan de weg wordt getimmerd. 

Hans van Eck die namens Senter/Novem de operatie 

coördineert, is er niet rouwig om. “Kijk bijvoorbeeld 

naar de Nederlandse situatie. Ondanks onze gasvoor- 

raden zullen we voor onze energievoorziening binnen 

nu en vijftien jaar voor zo’n zestig procent afhankelijk 

zijn van het buitenland.” 

Met de nodige nationale wetgeving al achter de hand 

(EPN/EPC, EPA), is de implementatie voor Nederland 

eenvoudiger dan die van met name de nieuwe EU- 

landen. Voor hen geldt het grote voordeel dat ze in een 

razend tempo hun energiebelasting zullen verminde- 

ren. ISSO-directeur Jaap Hogeling, tevens voorzitter 

van de coördinerende CEN-werkgroep die zich met het 

opstellen van CEN-normen bezighoudt licht toe dat het 

gebruik van deze CEN-normen uiteindelijk goedkoper 

zal zijn dan in het geval dat alle 25 lidstaten er een eigen 

technische invulling aan geven. “Het vereist wel dat de 

normen goed toegankelijk zijn, transparant, eenduidig, 

objectief, handhaafbaar en voor alle Europese regio’s 

inzetbaar. Dit leidt dan bijna vanzelf tot een uitgebrei- 

dere set normen. Dit behoeft voor Nederland niet direct 

een probleem op te leveren. Voor de meest essentiële 

normen hebben onze deskundigen een belangrijke bij- 

drage geleverd.” 

1. Actueel 

Europese prestatienormen zijn zeer nabij 

Zoals vermeld is het grootste verschil vergeleken met de 

EPN, dat de EPBD eveneens geldt voor de bestaande 

bouw. Hans van Eck: “Natuurlijk is het belangrijk om 

nieuwbouw energiezuinig aan te pakken. Maar als je 

alleen al naar Nederland kijkt: er worden momenteel 

tussen de 60- en 70.000 woningen gebouwd; wat 

gebeurt er met de miljoenen huizen die er al staan? De 

EPDB zorgt er onder andere voor dat daarvan de ener- 

gieprestatie in kaart wordt gebracht. Vergelijk het met 

de energielabels voor witgoed.” 

Koelkastlabel bestaande bouw 

De EPBD omvat twee grote segmenten. Om te begin- 

nen is er de berekening van de energieprestatie. Er 

wordt zoveel mogelijk gebruikgemaakt van bestaande 

beleidsinstrumenten. In Nederland geldt daarvoor voor 

de nieuwbouw de EPN (Energie Prestatie Norm) met de 

Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) als meetbare uit- 

komst. Voor de bestaande woningen spreken we van 

het Energie Prestatie Advies (EPA), te bepalen in de EI 

(Energie-index). 

Het uitgebreide EPA-advies was en blijft vrijwillig maar 

het bepalen van het Energieprestatiecertificaat (het 

label) maar het daarbij behorend beperkt advies wordt 

straks een wettelijke verplichting. Dit houdt onder 

andere in dat er vanaf 2006 bij transactiemomenten 

- dus als er nieuwe bewoners komen - een Energie- 

prestatiecertificaat dat niet ouder is dan tien jaar moet 

worden overlegd. Dit certificaat moet door een volgens 

de BRL 9500 gecertificeerd bedrijf zijn opgesteld. De 

opstelling van deze BRL zal dit najaar worden afgerond. 

Bedrijven die zich op deze markt wensen te begeven, 

kunnen zich daarna laten certificeren. Certificerende 

instellingen houden zich op hun beurt bezig met de 

toetsing van deze bedrijven. Ze geven onder toezicht 

van de Raad van Accreditatie aan dat deze bedrijven 

voldoen aan de eisen van de BRL 9500. 

Verder zal er een overgangsregeling van toepassing 

zijn voor gebouwen die jonger zijn dan tien jaar en voor 

bestaande woningen met een EPA die na 1 juli 2002 

door een BRL 9502 gecertificeerd bedrijf is afgege- 

ven. 

Het is dus allemaal zeer kort dag. Een stellige Van 

Eck: “Begin 2006 ligt de instrumentatie er om mee te 

werken. Dus zal al volgend jaar de EPBD in werking 

ISSO jaarboek 

6 ISSO jaarboek



treden. Indien mogelijk in z’n geheel of anders in delen. 

We willen toch ook niet het braafste jongetje van de 

klas zijn en hebben daarom voorzichtigheidshalve 

een uitsteltermijn van drie jaar aangevraagd. Daarvan 

zullen we echter alleen gebruik maken als we te maken 

krijgen met capaciteitsgebrek. Dit zal dan ook enkel 

gelden voor bepaalde doelgroepen; verder zal de ver- 

plichting zeer zeker direct per 1 januari 2006 ingaan.” 

Keuringen 

De tweede pijler houdt in dat tussen 2007 en 2010 alle 

airco’s boven 12 kW, alle niet-gasgestookte cv-ketels 

vanaf 20 kW, en alle gasgestookte ketels boven 100 kW 

met bijbehorende installaties periodiek op hun ener- 

giezuinigheid dienen te worden beoordeeld. Hetzelfde 

geldt voor alle verwarmingsinstallaties die ouder zijn 

dan vijftien jaar. Dit laatste betreft een éénmalige sig- 

naleringskeuring zonder verplichting voor de eigenaar 

om er iets mee te doen. De eerder genoemde keurin- 

gen zullen wel periodiek moeten plaatsvinden, afhan- 

kelijk van de ketelgrootte om de twee tot vier jaar. Voor 

al deze keuringen is een andere certificatie nodig dan 

voor het EPA. Hans van Eck: “Het is dus aan de instal- 

lateur om te wijzen op eventuele tekortkomingen of 

dat de ketel misschien te groot is geworden voor een 

optimaal rendement omdat de isolatie van de woning is 

toegenomen. Deze onafhankelijke advisering zal in veel 

gevallen leiden tot vervanging of aanpassing van instal- 

laties en dus voeren naar verdere energiebesparing.” 

Verdere maatregelen 

De EPBD geeft de mogelijkheid om voor zowel nieuw- 

bouw als renovatie minimumeisen voor de energiepres- 

tatie te stellen. Voor Nederland heeft dit echter niets om 

het lijf omdat het Bouwbesluit daarin reeds voorziet, 

zowel voor nieuwbouw als gebouwen die een groot- 

schalige renovatie ondergaan. Wel wordt zoals bekend 

de EPC-W per 1 januari 2006 aangescherpt van 1,0 tot 

0,8 en valt hetzelfde in de toekomst te verwachten van 

de EPC voor de utiliteit. 

Verder worden haalbaarheidsonderzoeken geëist voor 

duurzame energievoorzieningen bij nieuwbouw boven 

de 1000 m_. Dit betekent in de praktijk het invullen van 

een checklist die wordt toegevoegd bij de aanvraag 

van de bouwvergunning. Er dient te worden bekeken 

of toepassing van alternatieve systemen voor energie- 

voorziening economisch haalbaar is. Een ondersteu- 

nend digitaal instrument is in ontwikkeling. 

Tenslotte komt er een energieprestatiecertificaat dat 

zichtbaar moet worden getoond op overheidsgebou- 

wen, wederom voor zowel nieuwbouw als bestaande 

7 

bouw. Er is nog een discussie gaande voor welke 

gebouwen dit is bedoeld maar waarschijnlijk zal de 

grens liggen bij al dan niet voor het publiek vrij toegan- 

kelijke gebouwen, verwacht Hans van Eck. Hij hoopt 

dat de marktwerking sturend zal zijn voor een zo posi- 

tief mogelijke score. 

Stand van zaken 

De meeste landen, waaronder Nederland, hebben 

aangegeven de Europese CEN-normen vóór 2010 in 

de wetgeving te gaan aansturen. In de overgangsja- 

ren gebruiken veel landen hun bestaande, vaak reeds 

op basis van de huidige normconcepten verbeterde 

methoden. 

De Europese normen worden op dit moment voorbe- 

reid door diverse technische commissies (CEN-TC’s). 

Ze richten zich respectievelijk op: thermische eigen- 

schappen; ventilatie voor gebouwen; daglicht en ver- 

lichting; verwarmings- en AC-systemen; en gebouwau- 

tomatisering. De coördinerende, overkoepelende com- 

missie wordt voorgezeten door ISSO in de persoon van 

directeur Jaap Hogeling. 

Vanaf april dit jaar publiceert de CEN de concepten 

(prEN’s) van de ruim 40 normen die onder dit EU-man- 

daat vallen. In totaal betreft het meer dan 2000 pagi- 

na’s waarvan vele ingaan op niet normatieve, toelich- 

tende bijlagen. Deze prCN’s lagen voor een periode 

van vijf maanden ter kritiek. De komende tijd zullen de 

nationale commentaren worden verzameld. NEN zal de 

Nederlandse kritiek met stemresultaat indienen. Nadat 

de CEN-TC’s alle kritiek hebben ontvangen, wordt deze 

verwerkt. In de loop van 2006 met een uitloop naar 2007 

zullen alle normen voor formele eindstemming worden 

gepubliceerd. Bij voldoende positieve stemmen zullen 

ze daarna van kracht worden. 

De praktijk verloopt niet vlekkeloos, erkent TNO weten- 

schappelijk medewerker Marleen Spiekman, tevens 

CEN-rapporteur. Ze geeft aan dat de TC’s met behulp 

van een ‘umbrella document’ hebben getracht om een 

samenhang tussen al deze normen aan te brengen en 

zichtbaar te maken. “Zeker gezien het EU-verband is 

dat niet altijd eenvoudig.” 

Als het over stemmen gaat, heeft Nederland voor 

slechts 3,8 procent inspraak. NEN-man Arie de Jong, 

verantwoordelijk voor de Nederlandse inbreng van 

bijna alle EPBD-normontwerpen annex secretaris van 

de Europese werkgroep die de EPBD-normontwikke- 

ling coördineert, relativeert dit percentage. “Duitsland 

bezet ook maar 9 %. Als 71 % van de stemmen positief 

is, wordt het voorstel aangenomen. En bedenk dat wij 

met de EPN over een goede voorloper beschikken!”

Het is niet zo dat alle landen zullen vastzitten aan één 

bepaalde methodiek. Er zijn in de normvoorstellen 

diverse rekenmethoden uitgewerkt maar daarbij speelt 

nog de controverse dat het enerzijds goed zou zijn dat 

het elk land vrij staat om hiertussen te kiezen, terwijl 

dat anderzijds met zich meebrengt dat al die methodes 

dan weer verschillen. Maar dat moet langzaam naar 

elkaar toegroeien. In ieder geval krijgt elk CEN-lid de 

mogelijkheid om extra eisen te stellen. Zo kijkt de EPC 

puur naar het energieverbruik, niet naar CO2-emissie. 

Wil een land extra regels om dit laatste te beperken, 

dan is het vrij om daarnaar te handelen. 

Een voorbeeld zoals het energiecertificaat eruit kan 

zien. De exacte schaal is nog niet bekend. Hoe meer 

gradaties hoe exacter maar hoe moeilijker de commu- 

nicatie met de consument. 

ISSO jaarboek 

8 ISSO jaarboek



ISSO benadrukt wederom kansen voor installatiebranche 

Onderhoud en beheer bieden grote perspectieven 

ISSO is voor velen synoniem voor het leveren van techni- 

sche publicaties waar ontwerp en rekenmethodes cen- 

traal staan. Onderhoud en beheer zijn eveneens rele- 

vante onderwerpen, benadrukken ISSO-directeur Jaap 

Hogeling en voorzitter van de Raad van Begeleiding 

Egbert Wagenaar. “In onze publicaties komen ze welis- 

waar meestal aan bod en soms is de rol groot zoals in 

de publicatie ‘Inspectie en onderhoud van noodverlich- 

tingsinstallaties’. Niettemin zijn onderhoud en beheer 

doorgaans een ondergeschoven kindje bij het ontwer- 

pen van installaties en dat is jammer. Zeker omdat het 

belang ervan steeds groter wordt.” Een visie. 

“Aan de ene kant is ISSO facilitair door te leveren wat 

een doelgroep vraagt; anderzijds zien we voor ons als 

kennisinstituut een voortrekkersrol weggelegd”, stelt 

Jaap Hogeling. “Dat hebben we onlangs laten zien bij 

bijvoorbeeld de legionellaproblematiek en bij de invoe- 

ring van de EPBD. Op dit moment dringt zich onder- 

houd en beheer op de voorgrond. De markt vraagt in 

toenemende mate om een veel integralere werkwijze 

en dat maakt onze boodschap vooral positief: zie het 

als een interessant gebied met groeipotentie, vooral 

voor installatiebedrijven.” 

De roep naar een betere aanpak van beheer en onder- 

houd is allesbehalve nieuw. Al in 1991 wees Egbert 

Wagenaar in Verwarming en Ventilatie op dit stiefkindje 

binnen de installatietechniek. “Ik haalde cijfers aan uit 

1986. Toen al bleek dat herstel, verbouw en onderhoud 

- ik plaats ze voor ’t gemak even onder de noemer 

‘beheer’ - ongeveer 45% van de totale bouwproductie 

innamen. Het ging jaarlijks om een bedrag van circa 

20 miljard gulden. Dit was éxclusief de situaties waar 

onderhoud op z’n plaats zou zijn om woningen bouw- 

technisch op het niveau te brengen van vergelijkbare 

nieuwbouwwoningen. In de installatiemarkt besloeg 

beheer ongeveer eenzelfde percentage. Ondanks die 

enorme omvang concludeerden marktonderzoekers 

destijds dat vraag en aanbod elkaar nog niet gevonden 

hadden.” 

Onder invloed van energiebesparing en hogere com- 

forteisen zal het aandeel dat beheer inneemt inmiddels 

boven de vijftig procent liggen. Zoals gezegd neemt 

de roep naar een integrale aanpak toe. Hogeling: “Het 

gaat om het antwoord op de vraag wat de opdrachtge- 

ver te wachten staat gedurende de totale levenscyclus 

van een installatie. Op componentniveau spelen der- 

gelijke vragen dagelijks. Bijvoorbeeld als een cv-ketel 

9 

een bepaalde leeftijd heeft bereikt, zeg dertien jaar. 

Wellicht kan die dan technisch gezien nog wel twaalf 

jaar mee maar wat gebeurt er in de tussentijd? Welk 

energetische prestaties worden geleverd; welke repa- 

raties en vervanging van onderdelen zijn te verwach- 

ten; hoeveel kost dat? Misschien wordt de opdracht- 

gever een dief van eigen portemonnee als deze de 

ketel niet direct vervangt door een modern exemplaar. 

Bijkomende vragen zijn of de volgende ketel dezelfde 

capaciteit moet bezitten of dat door verbeterde thermi- 

sche kwaliteit van het gebouw een warmtepomp, zon- 

neboiler of microwarmtekrachtkoppeling een gunstig 

alternatief is.” 

Totaal kostenplaatje 

Een dergelijke integrale benadering wordt veel te weinig 

toegepast, oordelen beide heren. Jaap Hogeling: “In 

de procesindustrie ligt dat anders maar daar zijn de 

belangen ook veel groter. Niettemin constateren we 

bij professionele gebouwbeheerders dezelfde vraag 

opkomt en uiteindelijk zal de trend zich voortzetten 

naar particulieren. Men wil simpelweg steeds meer toe 

naar een totaalinzicht in de kosten.” 

Het antwoord kan worden gegeven door degene die 

gedurende jaren de prestaties van in onderhoud geno- 

men installaties heeft bijgehouden en hieruit conclu- 

sies kan afleiden. Egbert Wagenaar: “De gegevens die 

de leverancier verstrekt, bieden slechts in beperkte 

mate informatie. Sterker, die zal zich beperken tot het 

vermelden van de garantietermijn terwijl levensduur te 

maken heeft met veel meer aspecten als de systeem- 

keuze en de ontwerptechnische invulling daarvan, de 

selectie van de componenten, de montagetechnische 

kwaliteit, het gebruik en de mate van onderhoud.” 

Hogeling: “Bij mij thuis kan ik bijvoorbeeld verwachten 

dat de ketel eerder kapot gaat omdat de installatie niet 

goed in elkaar zit. Vanwege onvoldoende doorstroming 

aan de waterzijdige kant, loopt de ketel alleen op deel- 

last en valt deze daarom voortdurend in circulatiesto- 

ring. De conclusie is dus dat goed onderhoud bij een 

slecht ontworpen installatie zal leiden tot een negatief 

resultaat als niet eerst de prestatie van de totale instal- 

latie wordt verbeterd.” 

Systematiek 

Het bijhouden van relevante informatie vereist syste- 

matiek. Egbert Wagenaar: “Het mooie is dat ISSO 

in de vorm van het ‘Model Kwaliteitsbeheersing 

Klimaatinstallaties’ over een geschikte systematiek

Jaap Hogeling (links) en Egbert Wagenaar: “Zie het als een interessant gebied met groeipotentie.” 

beschikt . We hebben dit onder andere toegepast in 

de publicaties 50 (Ontwerptechnische kwaliteitseisen 

voor warmwaterverwarmingsinstallaties in woningen en 

woongebouwen) en 62 (Kwaliteitseisen gebalanceerde 

ventilatie-installaties). Voor het beoogde gebruik voor 

onderhoud en beheer in een veel bredere zin, is het 

echter wel nodig om die systematiek uit te breiden 

met specificatiebladen waarin de karakteristieken van 

installaties kunnen worden opgenomen. In september 

is er een werkgroep mee begonnen. Hierin zijn, zoals 

bij ISSO gebruikelijk is, vrijwel alle belanghebbende 

marktpartijen vertegenwoordigd. Voor ons speelt zeker 

mee dat we voort moeten maken omdat we anders de 

kans lopen links en rechts te worden gepasseerd door 

ontwikkelingen die niet aansluiten bij de met zorg en 

tezamen met marktpartijen ontwikkelde installatietech- 

nische kennisinfrastructuur.” 

De werkgroep richt zich op het creëren van een trans- 

parant stramien. Daarin zijn de beheeraspecten die 

meespelen om het gewenste totaalplaatje te verkrij- 

gen, gekoppeld aan gecategoriseerde combinaties van 

gebouwen en installaties. Daaraan kan de gebruiker 

dan de door hem zelf verzamelde historische beheer- 

informatie van installaties hangen. Wagenaar: “Je kunt 

niet van ISSO verlangen om die historische gegevens 

boven water te krijgen. Ik heb er pogingen toe gedaan 

maar achteraf gezien vind ik het logisch dat het niet is 

gelukt. Installatiebeheerders koesteren op dit punt hun 

kennis en ervaring.” 

Jaap Hogeling voegt toe: “Het spanningsveld tussen 

kennis vergaren en delen, kent ISSO altijd. Niettemin 

valt het in de praktijk erg mee. Zo werd in onze begin- 

fase al betwijfeld of adviesbureaus bereid zouden 

zijn om informatie op tafel te leggen. Als ik bedenk 

wat we inmiddels wel niet in kaart hebben gebracht... 

Systeemkeuzes, slim integraal ontwerpen, noem maar 

op. In dit geval kunnen we met marktpartijen afspre- 

ken wat de randvoorwaarden zijn van openheid en wat 

bedrijfseigen moet blijven. De grens zal ergens liggen 

bij levensduur, onderhoudfrequentie en wellicht sto- 

ringsrisico’s van enkele veel voorkomende installatie- 

componenten.” 

Cirkel rond 

Een integrale aanpak van onderhoud en beheer zal 

verregaande gevolgen hebben, menen de twee des- 

kundigen. Egbert Wagenaar: “Ik noem het een gigan- 

tische stap vooruit! Dat opdrachtgevers op die dienst- 

verlening zitten te wachten, blijkt uit de signalen die 

ISSO via de afnemers van de publicaties bereiken. 

Gebouweigenaren zijn geïnteresseerd in de totale 

beheerskosten en faalrisico’s van de installaties.” 

Jaap Hogeling: “Dit kan betrekking hebben op álle 

installaties, inclusief elektra, beveiliging, ventilatie, 

etcetera. Een gebouwbeheersysteem is daarbij een 

handige voorziening maar ook dan moet je beschikken 

ISSO jaarboek 

10 ISSO jaarboek



over historisch statistische informatie om een installa- 

tie vitaal te houden binnen een aanvaardbare faalkans.” 

Beheer begint bij het programma van eisen, benadruk- 

ken Hogeling en Wagenaar. “In het programma van 

eisen moet beheer aandacht krijgen. “Pas dan is de 

cirkel rond te maken.” 

Natuurlijk vergt het van menig installateur de nodige 

inspanningen, erkennen de heren. Hogeling: “Je zult je 

erin moeten verdiepen, medewerkers scholen. Zeker de 

Koerswijziging ISSO 

Gelijk aan de trend naar een integrale kijk op installaties, timmert ISSO ook intern aan een steeds completer 

kwaliteitszorgsysteem. Er is daarbij sprake van een duidelijke koerswijziging. Tot zo’n vijf jaar geleden legde 

ISSO zich vooral toe op het leveren van technische publicaties. Egbert Wagenaar: “Vanwege de kwaliteit en 

de onafhankelijkheid staat de autoriteit van een ISSO-publicatie hoog aangeschreven. ISSO heeft de vaste 

gewoonte om elk onderwerp te laten begeleiden door een contactgroep met specialisten die belangheb- 

bende marktpartijen vertegenwoordigen. Daarnaast garandeert de Raad van Begeleiding steevast een goed 

verloop van de laatste fase van het kwaliteitszorgsysteem.” 

Niettemin constateren beide heren een probleem: kennisoverdracht. Jaap Hogeling: “Voorheen was er toch 

sprake van een compromis, één publicatie voor iedereen. Gericht op de vakman terwijl degene die leert dat 

nog niet is. Vaak sloot ons materiaal evenmin aan op de soms verouderde lesmethodieken. Concluderend 

gingen we er vanuit dat de ISSO-publicaties konden worden toegevoegd aan het lesmateriaal terwijl dat in 

de praktijk niet per se het geval bleek.” 

Het moet dus beter en ’t zou mooi zijn als moderne informatietechnologie een rol kan spelen, vervolgt 

Wagenaar. Hogeling voegt toe: “De eerste stappen zijn al gezet, opgebouwd rondom het systeem XML. Het 

resultaat, ISSO-Digitaal, stamt uit april 2004. Dit is de digitale bibliotheek waarin onze publicaties meteen on 

line beschikbaar zijn. Nog niet alle, het duurt even eer je alles hebt omgezet. Maar met bijkomende voordelen 

dat aanvullingen of aanpassingen continu worden verwerkt en de gebruiker ook interactief andere documen- 

ten zoals het Bouwbesluit kan raadplegen.” 

Deze opzet biedt mogelijkheden om een database rondom een onderwerp te ontwikkelen. Egbert Wagenaar: 

“Door er de juiste vlaggetjes aan te hangen, kunnen we bepaalde tekstdelen richten op cursisten en andere 

op de professional, zodat de laatste de ‘ballast’ niet hoeft te lezen. Tevens valt te denken aan onderdelen die 

geschikt zijn voor opdrachtgevers of voor architecten. Aldus bereik je dat de maat uiteindelijk wordt bepaald 

door degene die ermee moet werken.” 

11 

installateur die nooit historische informatie heeft verza- 

meld, zal in het begin terughoudend moeten zijn. Maar 

wat wil je? Alleen op de prijs van traditioneel onder- 

houd concurreren? Of kunnen aangeven wat de onder- 

houdsbeheerskosten en de risico’s voor de komende 

jaren zijn met een daarbij passende beheerstrategie? 

Dat laatste is in meerdere opzichten veel interessanter. 

Uiteindelijk ligt kwaliteit in toenemende mate bij kennis 

en service!”

2. ISSO-Projecten 

Onderstaand vind u een omschrijving van alle lopende en voorgenomen ISSO projecten 2005/2006 

ISSO-kontaktgroep 20.3 

Meetpunten en meetmethoden voor klimaatregelinginstallaties 

Van de meeste gerealiseerde klimaatinstallaties kan 

worden gesteld dat het aantal opgenomen meetpun- 

ten te laag is om op behoorlijke wijze volgens het ont- 

werp, volumestromen in te stellen of te controleren 

of een installatie of onderdelen hiervan op de juiste 

wijze functioneren. In het geval van storing is het vaak 

noodzakelijk om via de meetpunten en de juiste meet- 

procedures informatie over het gedrag van de instal- 

latie te ontlenen, opdat de storing op doelmatige wijze 

kan worden geanalyseerd en opgelost. 

Een van de hoofdoorzaken voor het ontbreken 

van voldoende meetpunten of het hanteren van 

de juiste meetprocedure is het ontbreken van een 

(referentie)document, waarop een ontwerper/installa- 

teur kan terugvallen. Hierdoor wordt tijdens het bouw- 

Samenstelling ISSO-kontaktgroep 20.3 

proces met verschillende argumenten het kwaliteits- 

niveau van de installatie aangetast, zonder dat hier- 

tegen eenduidige en inhoudelijke tegenargumenten 

worden gegeven die moeilijk of niet zijn te weerleggen. 

Met de door middel van dit project te realiseren ISSO- 

publicatie wordt niet alleen de technische knowhow en 

standaardisatie ten aanzien van meetpunten en meet- 

methoden gerealiseerd, maar wordt tevens een refe- 

rentiedocument gerealiseerd waaraan tijdens bouw- 

overleg of in bestekken kan worden gerefereerd. 

Inmiddels is ISSO-rapport 20.2 ‘Meetpunten en meet- 

methoden voor installaties’ verschenen. ISSO streeft 

er naar dit ISSO-rapport om te werken naar ISSO- 

publicatie 42. 

ing. J.C. Aerts (projectcoördinator) ISSO, Rotterdam 

ir. J.H. Berger Wolter & Dros Groep, Amersfoort 

A. den Dunnen Grontmij/Technical Management BV, Amersfoort 

ing. P.A. Elkhuizen TNO-Bouw, Delft 

ing. H.H. Hamberg (rapporteur) H2H Adviesbureau, Nijkerk 

S.A.J. Jansen Alphen a/d Rijn 

H.M.A. Janssen Groesbeek Woerden 

ir. H.J.M. Knipscheer Ingenieursbureau Knipscheer, Soest 

ing. J.W.M. Meyer Novem Sittard 

H.C. Peitsman TNO-Bouw, Delft 

ir. E.J. Wagenaar (voorzitter) Zoetermeer 

ISSO jaarboek 

12 ISSO jaarboek



ISSO-kontaktgroep 36.6 Decentrale ventilatiesystemen 

Er verschijnen steeds meer systemen met decentrale 

(al dan niet mechanische) luchttoevoer. 

Luchtafvoer geschiedt via een centrale afzuiging. 

Regeling vindt plaats op basis van een vast debiet 

of op basis van CO 2-concentratie. De lokale syste- 

men hebben een interactie met de overige ruimten. 

Goede ontwerpregels voor dit soort systemen zijn er 

nog niet. Daarnaast is er ook een systeem met lokaal 

13 

een ventilatiebalans en warmteterugwinning. Voor de 

andere ruimten is dan een ander systeem noodzake- 

lijk. Aangegeven moet worden hoe zo’n ontwerpproces 

verloopt. 

Dit onderzoek moet resulteren in een aanvulling op 

ISSO-62 en een kleintje “decentrale ventilatiesyste- 

men”. 

ISSO-kontaktgroep 40.2 Hydraulische schakelingen U-bouw met koeling 

Bij het ontwerpen van een klimaatinstallatie zal eerst 

aan de hand van het programma van eisen een keuze 

gemaakt worden van het toe te passen concept (ISSO- 

43). Als het concept van de klimaatinstallatie bekend is, 

is het dus ook bekend welke apparaten (koelmachine, 

koelbatterij, etc.) in het concept toegepast worden. 

De vraag is dan hoe deze apparaten in een hydrauli- 

sche schakeling ingepast worden en hoe de hydrau- 

lische schakeling ontworpen wordt. De ISSO-publi- 

catie 47 heeft als doel deze vragen te beantwoorden. 

Uitgangspunt hierbij is dat de keuze van het concept 

van de klimaatinstallatie met bijbehorende tempera- 

tuurniveaus etc. gemaakt is. 

De vraag is dus hoe de apparaten die onderdeel uit- 

maken van het concept van de klimaatinstallatie in 

een hydraulische schakeling ingepast worden. Om 

deze vraag te kunnen beantwoorden worden eerst in 

hoofdstuk 2 de kenmerken van verschillende hydrau- 

lische (sub)schakelingen beschreven. In deze publica- 

tie wordt een hydraulische schakeling onderverdeeld 

in subschakelingen voor opwekking, distributie en 

gebruikers. Deze subschakelingen worden modulen 

genoemd. De modulen worden onderverdeeld in pas- 

sieve en actieve modulen. Op basis van dit kenmerk 

kunnen modulen samengesteld worden. Een actieve 

opwekkermoduul en een passieve gebruikermoduul 

worden bijvoorbeeld met elkaar verbonden door een 

passieve distributiemoduul. Met deze methodiek is 

het mogelijk om op een juiste manier hydraulische 

subschakelingen (modulen) samen te stellen tot één 

geheel. Met de beschrijving van de modulen in hoofd- 

stuk 2 is nog niet de vraag beantwoord wanneer nu 

deze modulen toegepast dienen te worden. Hoofdstuk 

3 geeft daarom aanwijzingen hiervoor. 

In dit hoofdstuk wordt beschreven dat een moduul 

geselecteerd kan worden op basis van: 

1. eigenschappen van het apparaat dat toegepast 

wordt; 

2. noodzakelijke beveiligingen; 

3. afstemming tussen gebruiker en opwekker; 

4. praktische overwegingen. 

Aan de hand van een aantal voorbeelden wordt in deze 

publicatie toegelicht hoe een hydraulische schakeling 

samengesteld kan worden. Bij de voorbeelden wordt 

aandacht besteed aan geïntegreerde energiesyste- 

men waarbij omschakeling van verwarmen naar koelen 

(dus eigenlijk gebruikers die ook toegepast worden als 

opwekkers) aan de orde komt. 

ISSO-publicatie 47 sluit aan op en complementeert de 

reeds eerder verschenen ISSO-publicatie 44 ‘Ontwerp 

van hydraulische schakelingen voor verwarming’. 

ISSO-publicatie 47 is begin 2005 verschenen.

Samenstelling ISSO-kontaktgroep 4 0.2 


B. Bloemendal (corr. lid) IMI Indoor Climate, Alphen a/d Rijn 

L.H. den Dekker (rapporteur) DWA Installatie- en energieadvies, Bodegraven 

ing. P.A. Elkhuizen TNO-Bouw, Delft 

T.J.M. van Giezen Carrier BV, H 

P. Haage Trane Airconditioning BV, Soest 

H.M.A. Janssen Groesbeek (voorzitter) Woerden 

ing. H. Th.C. Kuling Wolter & Dros BV, Amersfoort 

R. Min Grundfos Nederland BV, Weesp 

prof.dr.ir. A.H.C. van Paassen TU-Delft 

R. Rijksen (co-rapporteur) DWA Installatie- en energieadvies, Bodegraven 

H.J. van der Tholen Deerns Ri BV, Rijswijk 

ing. W.J. Wienk (corr. lid) Senter/Novem, Utrecht 

ing. H.B. Woltering Imtech Utiliteit Noord-West BV, Zoetermeer 

Tevens werd gebruik gemaakt van de adviezen van de 

technische werkgroep van de stichting HR-ventilatie 

die als volgt was samengesteld: 

B. Beukers 

A. de Graaff 

K.C. van der Mark 

P.Th.J. Overman 

R. Rooyendijk 

De eisen en aanbevelingen in deze publicatie zijn 

in goed overleg met de Stichting GIW, de Stichting 

Woningborg en de Vereniging Eigen Huis vastgesteld. 

Hieraan hebben de volgende personen bijgedragen: 

L. Bodegom namens GIW; 

B. van Buuren namens de stichting Woningborg; 

F. Nieuwboer namens Vereniging Eigen Huis 

ISSO-kontaktgroep 41.1 Ont werptechnische kwaliteitseisen 

ver warmingsinstallatie woningen ; actualiseren en uitbreiding ISSO-50 

ISSO-publicatie 50 wordt momenteel herzien en uitge- 

breid. De herziening van ISSO-publicatie 50 omvat het 

verwerken van het commentaar op de specificatiebla- 

den en het uitbreiden van de specificatiebladen voor 

de projectenfasen uitwerking en beheer. De uitbreiding 

betreft het opstellen van specificatiebladen met kwali- 

teitseisen voor renovatieprojecten. Met de herziening 

van ISSO-publicatie 50 kunnen opdrachtgevers aan- 

geven welke installatie zij wensen en welk kwaliteitsni- 

veau zij kiezen op basis waarvan de installatieontwer- 

per een installatie realiseert conform de kwaliteitseisen 

van ISSO-50. De herziene ISSO-publicatie 50 wordt in 

het 1e kwartaal 2006 verwacht. 

ISSO jaarboek 

14 ISSO jaarboek





L.A. Bodegom Garantie Instituut Woningbouw, Rotterdam 

H. Clerx WTH-Vloerverwarming, Dordrecht 

N. Graftdijk Feenstra West BV, Heerhugowaard 

ir. J.W.M. Hooijschuur (corr. lid) Senter/Novem, Sittard 

ing. H.H.P.F. Jansen JTS Energietechniek, Roermond 

J.L. van Klaveren Mampaey Installatietechniek BV, Dordrecht 

K. Manuel VIAC, Houten 

J.G. Marcus IAC Installatietechn. Advies, Rijswijk 

ir. P.Th.J. Overman AGPO, Breda 

J. Rijnvis Brugman Radiatorenfabriek BV, Tubbergen 

F.A. Vos (corr. lid) UNETO-VNI, Zoetermeer 

ir. E.J. Wagenaar (voorzitter) Adviseur, Zoetermeer 

ir. E.M.M. Willems Cauberg-Huygen BV, Rotterdam 

ISSO-kontaktgroep 4 4 

Herziening ISSO-publicatie 2 ‘Zontoetredingsfactoren’ 

De huidige ISSO-publicatie 2 is inmiddels ruim 20 jaar 

oud. Door de ontwikkelingen op het gebied van dub- 

belglas en meervoudige beglazing met verschillende 

soorten vulgassen en coatings zijn de in deze publi- 

catie opgenomen tabellen en overzichten sterk verou- 

derd. Betrouwbare gegevens van raamconstructies (al 

of niet met zonwering) zijn van groot belang bij bere- 

keningen, zoals koellastberekeningen, temperatuursi- 

mulatieberekeningen en energiegebruikberekeningen. 

Steeds vaker moeten garanties afgegeven worden op 

binnentemperaturen en hierdoor worden simulatiebe- 

rekeningen steeds belangrijker. 

Ook bij de bepaling van de EPC-waarden is het noodza- 

kelijk over goed toegankelijke en betrouwbare zontoe- 

tredingsfactoren te beschikken. De bovengenoemde 

berekeningen vereisen een eenduidige, goede en goed 

toegankelijke gegevens van met name raam- en zon- 

weringsystemen. De herziene ISSO-publicatie is hier- 

voor bedoeld. 

Samenstelling ISSO-Kontaktgroep 4 4 

ing. H.M. Bruggema Peutz B.V. 

15 

Afhankelijk van de gedetailleerdheid van het simulatie- 

model is behoefte aan relatief eenvoudige waarden als 

U, ZTA, LTA en CF of meer gedetailleerde gegevens als 

de netwerkweergave van warmte- en lichttechnische 

gegevens. Met name de netwerkgegevens ontbreken in 

de huidige ISSO-publicatie 2. Naarmate het glas door 

coatings een betere warmteweerstand krijgt, wordt 

de invloed van de randconstructie steeds belangrij- 

ker. Veelal wordt hier in de praktijk nog geen rekening 

mee gehouden, omdat betrouwbare gegevens hierover 

ontbreken in oudere studies en rapporten. In de her- 

ziene ISSO-publicatie zal hiermee ook rekening gehou- 

den worden. De publicatie sluit zoveel mogelijk aan 

bij nieuwe CEN-normen op het gebied van beglazing. 

Ook wordt in de publicatie aandacht besteed aan de 

methode om beglazingen die niet in de EPN voorko- 

men om te rekenen volgens de EPN-methodiek. 

De publicatie zal verschijnen als “Kleintje zontoetre- 

ding” 

ir. E.J.P. Corneth Tebodin b.v. Consultants & Engineers 

ir. P.R. van Dam VABI BV, Delft 

ir. H.A.L. van Dijk TNO Bouw, Delft 

ir. G. Meerdink DGMR Raadgevende Ingenieurs bv 

prof.dr.ir. A.H.C. van Paassen TU Delft 

ir. C.E.E. Pernot TU Eindhoven

ISSO-kontaktgroep 47.1 ISSO-publicatie 49 ‘Vloer ver warming/ 

wandver warming en vloer- en wandkoeling’ omzet ten naar MK K 

De huidige ISSO-publicatie is niet geschikt om te 

dienen als referentiedocument voor een BRL met 

betrekking tot vloer- en wandverwarmingssystemen. 

Hiervoor is het noodzakelijk de ISSO-49 om te zetten 


mw. ir. J.W.M. Hooijschuur Senter/Novem, Sittard 

J. Clerx WTH, Dordrecht 

G.J. Koele Velta Nederland, Wezep 

R. Noordzij Brielle Noordzij b.v., Brielle 

naar de MKK structuur en deze publicatie dan gelijktij- 

dig op een aantal punten aan te vullen. Begin 2005 is 

de ISSO-49 in MKK structuur verschenen. 

ir. E.M.M. Willems Cauberg-Huygen BV, Rotterdam 

ir. E.J. Wagenaar (voorzitter) Zoetermeer 

ir. A.M. van Weele (projectcoördinator) ISSO, Rotterdam 

ISSO-kontaktgroep 55 Binnenriolering binnen de perceelgrens 

De combinatie van de commissies, de NEN-sub com- 

missie 351 165 21 en ISSO-kontaktgroep 31, heeft 

een aantal projecten in gang gezet die moeten leiden 

tot een volgende gewijzigde druk van NTR-3216, die 

ultimo 2006 wordt verwacht. Het betreft de volgende 

projecten: 

- Buitenriolering binnen de perceelgrens 

- 4-6l-closetspoeling 

- Geluidsproductie van standleidingen in leiding- 

schachten 

Samenstelling ISSO-kontaktgroep 55 

ir. J.W.F. Backer Mohrmann NEN, Delft 

- Brandveilige doorvoeren van rioleringsleidingen 

- Ontwikkelen van een Beoordelingsrichtlijn voor binnen- 

riolering in het kader van de certificeringsregeling 

KOMO-INSTAL 

Ing. O. Jansen Gemeente , Assen 

- Gebruik en infilratie van hemelwater 

- Riolering in hoogbouw > 50 m 

Over de geluidsproductie van standleidingen in leiding- 

schachten is in 2005 een afzonderlijke aanvulling op 

praktijkrichtlijn ontwikkeld. 

ing. R.H. de Gans Geotherm Energy Systems BV, Nijkerk 

ing. H. Meerman Dyka Steenwijk BV, Steenwijk 

ing. O.W.W. Nuijten (projectcoördinator) ISSO, Rotterdam 

ir. G. Onderdelinden DHV Water, Amersfoort 

E.H. Reuser Reuser Techn. Adviesbureau, ‘Den Bosch 

W.J.H. Scheffer (voorzitter) UNETO-VNI, Zoetermeer 

A.J.M. van der Zwan Geberit, Nieuwegein 

ISSO jaarboek 

16 ISSO jaarboek



ISSO-kontaktgroep 59.1 Energetisch optimale stook- en koellijnen voor 

klimaatinstallaties in kantoorgebouwen 

De bestaande utiliteitsbouw is verantwoordelijk voor 

een aanzienlijk deel van het energiegebruik in de 

gebouwde omgeving. Introductie van energiebespa- 

rende maatregelen vergt in deze sector grote financiële 

investeringen en verstoort veelal de bedrijfsprocessen 

in de kantoorgebouwen. 

In de praktijk is implementatie van deze maatrege- 

len daarom alleen kansrijk bij onderhouds- of vervan- 

gingsactiviteiten. Met ISSO-publicatie 68 ‘Energetisch 

optimale stook- en koellijnen’ is een instrument ont- 

wikkeld waarbij deze belemmerende factoren geen rol 

spelen om toch een omvangrijke energiebesparing te 

realiseren. 


P.H. den Dekker Waddinxveen 

17 

Het instrument is inmiddels toegepast in verschillende 

praktijksituaties. De resultaten hiervan zijn terug te 

vinden in de ISSO brochure 68.1. Hoofdconclusie naar 

aanleiding van een diepgaand onderzoek in bijvoor- 

beeld het Postbank-gebouw in Amsterdam: energie- 

besparing op koelen en verwarmen van minimaal 10% 

is haalbaar, tegelijkertijd is een significante comfortver- 

betering te realiseren en de terugverdientijd advieskos- 

ten – energiebesparing is minder dan 1 jaar waarbij de 

moeilijk in pecunia uit te drukken comfortverbetering 

niet meegeteld is! Momenteel wordt gewerkt aan een 

vervolgtraject. 

ing. L.C.J. Dop Aero-Dynamiek, Nijkerk 

ing. P.A. Elkhuizen (rapporteur) TNO-Bouw, Delft 

T. Gravensteyn Van Gaalen, Rotterdam 

ing. J.W.H. Haaren Rodamco Nederland BV, Amsterdam 

ir. E.N. ‘t Hooft Grondmij BV Technical Management (TM), Amersfoort 

J. van Hove (voorzitter) Waddinxveen 

ir. C.B. Maliepaard (projectcoördinator) ISSO, Rotterdam 

ing. W.J. Wienk Senter/Novem, Utrecht 

ISSO-kontaktgroep 6 4 Gesloten bodemwarmtewisselaars 

Uit de praktijk van beoordeelde projecten blijkt dat 

er geen eenduidige ontwerpmethoden worden toe- 

gepast bij het dimensioneren van bodemwarmtewis- 

selaars en er geen uniforme uitvoeringsvoorschriften 

worden gebruikt bij de installatie van de bodemwarm- 

tewisselaars. Hierdoor variëren de prestaties nogal 

van systeem tot systeem. Tevens blijkt uit de praktijk 

dat bij kleine projecten de kosten van (eenvoudige) 

dimensioneringsberekeningen onevenredig hoog zijn, 

waardoor het bodemsysteem onnodig duur wordt, 

hetgeen de haalbaarheid en daarmee de mogelijke 

toepassing van warmtepompen negatief beïnvloedt. 

Met name voor de woningbouw is er behoefte aan 

gemakkelijk toe te passen vuistregels en kengetal- 

len. Het opstellen van een ISSO-publicatie (73) voor 

het ontwerp en de uitvoering van bodemwarmtewis- 

selaars moet aan deze situatie een eind maken. Door 

de ISSO-publicatie op te zetten volgens het Model 

Kwaliteits-systeem Klimaatinstallaties MKK, wordt een 

optimale basis gerealiseerd voor het vaststellen van 

een BeoordelingsRichtLijn BRL voor bodemwarmte- 

wisselaars. Op basis van deze BRL wordt het moge- 

lijk een KOMO INSTAL procescertificaat af te geven. 

Deze ontwikkeling sluit aan op het activiteitenplan van 

de UNETO-VNI in het kader van het convenant warmte- 

pompen. 

ISSO-publicatie 73 verschijnt in 2005.

Samenstelling ISSO-kontaktgroep 6 4 

B.v.d. Berg A.P. v.d. Berg Duurzame Energie BV, Heerenveen 

Ing. F.S. Heinis BAM Infratechniek BV, Zwanenburg 

J.J. Hulsmans Bolegbo-VOK, Gouda 

L.A. Bodegom Garantie Instituut Woningbouw, Rotterdam 

dr. H.J.L. Witte (rapporteur) Groenholland, Amsterdam 

J.G. Marcus IAC Installatietechniek Advies Combinatie, Rijswijk 

ir. R.M.H.J. Beuken Senter/Novem, Sittard 

ir. J.P.N. Schouten J. en P. Schouten Installatietechniek BV, Blokker 

ing. C.A.M. Arkesteijn (projectcoördinator) ISSO, Rotterdam 

ir. A. van Krevel Techneco BV, Delft 

ir. C.P.J.M. Geelen (rapporteur) TNO-MEP, Apeldoorn 

ir. P.M.D. Kruijsse (voorzitter) Wolter & Dros, Amersfoort 

ISSO-kontaktgroep 65 

Individuele en klein elektrische warmtepompinstallaties voor woningen 

Er is de laatste jaren voldoende ervaring opgedaan met 

warmtepompinstallaties voor woningen. Om de ver- 

dere toepassing van warmtepompen te stimuleren en 

drempelvrees bij opdrachtgevers en ontwerpers weg 

te nemen is het nodig een basis voor een betrouwbaar 

voortbrengingsproces van warmtepomp installaties 

vast leggen. De hiervoor aangewezen weg is de realisa- 

tie van een ISSO-publicatie over dit onderwerp, waarbij 

op basis van de beschikbare gegevens en ervaringen 

bewezen ontwerpen realisatie- en beheermethoden 

worden vastgelegd. 

ISSO-publicatie 72 wordt opgezet volgens het Model 

Kwaliteitssysteem Klimaatinstallaties MKK, zodat alle 


relevante realisatiefasen en beheeraspecten aan de 

orde komen en bijvoorbeeld ontwerpen realisatiefase 

kunnen worden gescheiden als dit door verschillende 

bureaus zou worden uitgevoerd. Een ISSO-publica- 

tie over warmtepompinstallaties, opgezet volgens 

de MKK-methodiek is de aangewezen basis voor het 

vaststellen van een BRL voor warmtepompinstalla- 

ties. Op basis van deze BRL wordt het mogelijk een 

KOMO INSTAL procescertificaat af te geven. Deze acti- 

viteit sluit aan op de doelstellingen van de UNETO-VNI 

binnen het convenant warmtepompen. 

ISSO-publicatie 72 verschijnt in 2005 

R.E. van Tongeren (voorzitter) Besseling Installatie BV, Alkmaar 

ing. L.R. de Wit Eneco Energie, Utrecht 

ing. H.H. Hamberg H2H Installatie-architectuur, Sittard 

ir. R.M.H.J. Beuken Senter/Novem, Sittard 

ir. J.P.N. Schouten J. en P. Schouten Install. Techniek BV, Blokker 

ing .J.C. Aerts ISSO, Rotterdam 

ing. C.A.M. Arkesteijn (projectcoördinator) ISSO, Rotterdam 

ir. A. van Krevel Techneco, Delft 

ir. L.J.A.M. Hendriksen (rapporteur) TNO-MEP, Apeldoorn 

ing. A.A.L. Traversari (rapporteur) TNO-MEP, Apeldoorn 

ir. P.M.D. Kruijsse Wolter & Dros, Amersfoort 

ISSO jaarboek 

18 ISSO jaarboek



ISSO-kontaktgroep 6 6 Herziening ISSO-publicatie 5 

‘Montage en materiaaltechnische kwaliteitseisen voor 

warmwater ver warmingsinstallaties’ 

ISSO-publicatie 5 wordt gebruikt als referentie waar- 

naar in bestekken of technische omschrijvingen wordt 

verwezen. De 2e uitgave van ISSO-publicatie 5 dateert 

van maart 1996. Vanuit de Groep Groot van Uneto-VNI 

is de directe opdracht gegeven ISSO-publicatie 5 te 

herzien en uit te breiden om hiermee aan te sluiten op 

Samenstelling ISSO-Kontaktgroep 6 6 

19 

nieuwe technieken zoals laag temperatuur verwarming. 

Tevens is er behoefte ISSO-publicatie 5 te integreren 

in de MKK-systematiek, zodat een optimale afstem- 

ming wordt gerealiseerd tussen ISSO-publicatie 5 en 

procescertificering d.m.v. BeoordelingsRichtLijnen 

(BRL’s). 

ing. J.C. Aerts (projectcoörd./secretaris) ISSO, Rotterdam 

J.P. Arts Imtech Utiliteit Noord-West BV, Den Haag 

drs. A.J. van den Berg (voorzitter) Uneto-VNI, Zoetermeer 

ing. C. Cornax Stabu, Ede 

ir. C.J.B. ten Feld Ministerie van Defensie, DGW&T, Den Haag 

ing. H. Feldmann GTI, Rotterdam 

J.W. van Heerikhuizen De Groot Installatiegroep (Noord), Emmen 

ing. R. Kasbergen Stork Worksphere West, Eindhoven 

F. Lever Royal Haskoning, Rotterdam 

ing. A.M. van Nierop Grontmij Technical Management TM. Rijswijk 

K. van Popering Rijksgebouwendienst, Den Haag 

ir. E.J. Wagenaar Adviseur, Zoetermeer 

R. Waterreus ULC Groep BV, Utrecht 

C.H.A. Wijnands Wolter & Dros, Amersfoort 

ISSO-kontaktgroep 67 Vraagspecificatie sanitaire voorzieningen 

Aan dit project ligt ten grondslag het verzoek van 

Uneto-VNI en het bestuur van TVVL aan ISSO om 

aan de hand van de resultaten van het rapport ST-5 

“Programma van eisen van sanitaire voorzieningen en 

installaties” een vraagspecificatie ten behoeve van het 

Programma van Eisen te ontwikkelen 

Opdrachtgevers en gebruikers van gebouwen hebben 

bepaalde eisen, wensen en verwachtingen. Zij vragen 

“prestaties” die afgeleid zijn van de doelstelling van de 

organisatie en de gebruiksfunctie(s) van het gebouw. 

De prestaties worden mede bepaald door de kwaliteit 

(en kwantiteit) van de tot het gebouw behorende sani- 

taire voorzieningen. En die zijn weer mede afhankelijk 

van de kwaliteit van de leidingwatertoevoer- en riole- 

ringsinstallatie waarop deze voorzieningen zijn aange- 

sloten. 

Mede onder invloed van de steeds hogere eisen aan 

sanitaire voorzieningen is het aanbod ervan met nieuwe 

technische specificaties en het aanbod van nieuwe 

sanitaire installatiesystemen, met name in Nederland, 

fors toegenomen. Voorbeelden zijn het speciale sani- 

tair voor ouderen en mindervalide en hygiënische uit- 

voeringen van sanitair in zorginstellingen. Daarnaast 

ook alternatieve Legionellapreventietechnieken, instal- 

laties voor gebruik en/of infiltratie van hemelwater en 

voorzieningen voor brandveilige leidingdoorvoeren. 

Met name in de woningbouw moet steeds meer reke- 

ning worden gehouden met de individuele wensen van 

de bewoners, zowel tijdens de bouwfase als daarna. 

De ontwerper van sanitaire installaties, zowel de sani- 

tair-adviseur als -installateur, zal mede in het kader van 

kwaliteitszorg of -borging, de uitgangspunten willen 

toetsen, die zijn overeengekomen met de opdrachtge-

ver of gebruiker. Daarvoor heeft hij een goed instru- 

ment nodig. Een goede vorm daarvoor is een stan- 

daardvraagspecificatie. 

Met de vraagspecificatie bestaande uit onder meer 

nalooplijsten (checklists) kan het overleg met de 

opdrachtgever en overige bouwpartners in de pro- 

grammafase worden gestructureerd. Door het intro- 

duceren van een eenvoudig classificatiesysteem kan 

gekozen worden voor een bepaalde kwaliteitscatego- 

rie. 

Met behulp van de ingevulde nalooplijsten en de aan- 

gegeven kwaliteitscategorieën kan het Programma van 

eisen worden opgesteld. 

Men kan de nalooplijsten hanteren tijdens de voorbe- 

reidende gesprekken. Ook kan men met de lijsten een 

door derden opgesteld PvE op volledigheid toetsen en 

nagaan welke afspraken wel/niet duidelijk zijn. 


De vraagspecificatie heeft betrekking op de gebruiks- 

functies, zoals die worden onderscheiden in 

Bouwbesluit 2003: 

De standaardvraagspecificatie wordt gebruikt door: 

• De ontwerper van sanitaire installaties (zowel de sani- 

tairadviseur als –installateur) 

Waarbij deze via de vraagspecificatie communiceert 

met: 

• De opdrachtgever of gebruiker 

• De architect 

• De bouwkundige ontwerper/aannemer/bestek- 

schrijver 

• Fabrikanten 

Van de vraagspecificatie wordt een internettoepassing 

gemaakt. 

De heer F.H. Balster Rijksgebouwendienst directie Z-W 

De heer ing. R.H. Doldersum De Melker 

De heer H.W. van Dorp MBA Van Dorp Installaties BV 

De heer H. Lodder Deerns Raadgevende Ingenieurs b.v. 

De heer ing. O.W.W. Nuijten ISSO 

De heer ing. L. Ortmans Royal Haskoning 

De heer E. v/d Ploeg Technische Unie BV 

De heer W.J.H. Scheffer Uneto-VNI, Zoetermeer 

De heer A.P. Veening Geberit BV 

De heer ir. J.J. Vingerling SBR 

De heer R. de With 

ISSO-Kontaktgroep 6 8 Installeren van warmtepompen 

Deze publicatie sluit aan op ISSO-publicatie 72 

Ontwerpen individuele en klein-collectieve elektrische 

warmtepompsystemen voor de woningbouw’, waarin 

een aantal standaard concepten zijn opgenomen. 

De concepten omvatten de volgende functies: 

• Verwarmen 

• (Passief) koelen 

• Warmtapwaterbereiding 

• Ventilatie (beperkt tot systemen waarbij de ventilatie 

retourlucht als warmtebron dient) 

Waar ISSO-publicatie 72 zich vooral bezighoudt met 

het ontwerp-, de realisatie en het beheer van warmte- 

pompsystemen is het doel van deze kontaktgroep 

met name een publicatie te realiseren over het mon- 

teren van de warmtepompsystemen op basis van de 

genoemde concepten. 

Deze informatie wordt ontleend aan de werkbladen van 

Uneto-VNI. 

De werkgroep Warmtepompen van Uneto-VNI heeft als 

ISSO-kontaktgroep gefunctioneerd. 

Deze publicatie zal verschijnen als ISSO-publicatie 

72.1 in 2005 

ISSO jaarboek 

20 ISSO jaarboek




ir. J.P.N. Schouten J. en P. Schouten Installatietechniek BV, Blokker 

J.N.E. Ubaghs Instaltechniek Sjef Ubaghs Nederland B.V., Berg en Terblijt. 

R.E. van Tongeren Besseling Installatie BV, Alkmaar 

R.W. Smit GTI Industrie Noordwest B.V., Amsterdam 

ir. P.M.D. Kruijsse Wolter & Dros, Amersfoort 

R. Noordzij Noordzij-Brielle B.V., Brielle 

ir. G.H. ten Bolscher DWA Installatie- en energieadvies, Rijssen 

F.A. Vos Uneto-VNI, Zoetermeer 

ir. L.J.A.M. Hendriksen TNO-MEP, Apeldoorn 

ing. J.C. Aerts ISSO, Rotterdam 

ing. C.A.M. Arkesteijn ISSO, Rotterdam 

ISSO-Kontaktgroep 69 Handleiding Zonnestroomsystemen 

De doelstelling is het realiseren van een “Handleiding 

voor zonnestroom-installateurs”. Dit document geeft 

de ontwerper en installateur van middelgrote zonne- 

stroom-systemen (tot 10 kWp) alle achtergrondkennis 

van zonnestroom-systemen om een betrouwbaar en 

goed werkend zonnestroom-systeem te kunnen reali- 

seren. 

Uit een recente studie van ECN en Ecofys (rapport 

ECN-C--04-031) is gebleken dat de kwaliteit van zon- 

nestroom-installaties te wensen over laat als de instal- 

lateurs geringe ervaring hebben met dergelijke syste- 

men. De bestaande cursus “PV zonne-energie syste- 

men” van het Opleidings- en ontwikkelingsfonds voor 

de elektrotechnische bedrijfstak (cursus OFE 302) 

Samenstelling kontaktgroep 69 

R. Blickman Stroomwerk* 

N.J.C.M. van der Borg ECN* 

ir. G.G. van Dijk (projectcoörd./secretaris) ISSO 

ir. B.J.M. van Kampen TNO* 

21 

geeft informatie voor de installateur maar zou volgens 

de leden van de werkgroep Kwaliteitsborging van de 

branchevereniging Holland Solar op diverse punten 

kunnen worden aangevuld en geactualiseerd. 

Verder zal er in de toekomst overgegaan moeten 

worden tot de accreditatie van installateurs door 

certificerende instanties. Hiervoor is een Nationale 

Beoordelingsrichtlijn (NBRL) nodig als basis voor de 

beoordelingen. De aanmaak van een dergelijke NBRL 

zal sterk geholpen worden door de beschikbaarheid 

van een gedegen referentiedocument zoals de beoogde 

“Handleiding voor zonnestroom-installateurs” 

Naast subsidie van Senter/Novem dragen UNETO-VNI, 

Holland Solar en ISSO financieel bij aan dit project. 

ing R. Megens Installatiebedrijf Megens BV / PV-sectie UNETO-VNI 

mevr. dr. E. Molenbroek Ecofys* 

ir. J.M.M. Welschen Philips* 

prof. dr. ir. R.J.C. van Zolingen Shell* 

* Tevens lid van de Werkgroep Kwaliteit en Bouw van Holland Solar

ISSO-kontaktgroep 70 Handboek warmtepompen in woningen 

Met dit project wordt een ISSO-publicatie gerealiseerd 

voor het integraal ontwerpen van grote collectieve 

warmtepompinstallaties in woningen voor verwarmen 

(cv en tapwater) en koelen. De publicatie is bedoeld 

voor nieuwbouw en renovatieprojecten. De publicatie 

sluit aan op recente Europese normen, Nederlandse 

normen en technische richtlijnen. In de publicatie wordt 

gebruik gemaakt van de ervaringen uit gerealiseerde 

projecten, die in de verschillende projectfasen worden 

verwerkt. Tevens worden de gerealiseerde projecten 

met hun karakteristieke kenmerken in de publicatie 

opgenomen. In deze publicatie wordt het voortbren- 

gingsproces van een warmtepompinstallatie integraal 

vastgelegd vanaf de initiatieffase tot en met de beheer- 

fase en sloop. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de 

in de installatiesector toegepaste MKK-structuur. Dit 

betekent dat in de verschillende projectfasen wordt 

aangegeven welke kwaliteitseisen dienen te worden 

aangehouden en welke middelen hierbij worden inge- 

zet. Tevens wordt met behulp van de MKK-structuur 

vastgelegd, wie waarvoor verantwoordelijk is en welke 

gegevens moeten worden gedocumenteerd. De publi- 


catie vangt aan met het inventariseren van mogelijke 

concepten, hun knelpunten, regelgeving en haalbaar- 

heid. Op basis hiervan worden het ontwerp, de uitwer- 

king, de realisatie en het beheer behandeld. Met de 

publicatie wordt bereikt dat fouten en belemmeringen 

in eerdere projecten worden vermeden en de realisatie 

van een warmtepompinstallatie met de juiste ontwerp- 

en uitvoeringstechnieken wordt gerealiseerd. 

Met dit project wordt het huidige kennisniveau voor 

warmtepompinstallaties vastgelegd in een normstel- 

lende ISSO-publicatie en ter beschikking gesteld aan 

de installatiesector. Met deze ISSO-publicatie moeten 

opdrachtgevers en installatieontwerpers worden gesti- 

muleerd zonder vrees deze techniek toe te passen. 

Met de publicatie wordt een pilot gerealiseerd voor 

het integraal ontwerpen. Hiermee wordt beoogd een 

betere communicatie tussen de partijen en een gelijk- 

waardige behandeling van concept, ontwerp, uitwer- 

king, montage en beheer van gebouw en installaties 

(W, S, E en ICT). 

H.C. Roel (voorzitter) Roel Consultants, IJsselstein 

J.C. Aerts (projectcoörd./secretaris) ISSO, Rotterdam 

M. van Aarssen IF Technology, Arnhem 

P. Barendse Ceres Projecten, Den Haag 

M. Beekman Techneco BV, Delft 

J.J. Buitenhuis DWA, Bodegraven 

L.H. den Dekker DWA, Bodegraven 


P.M.D. Kruijsse Wolter & Dros, Amersfoort 

J.G. Marcus IAC, Rijswijk 

H.F.J.M. Remmers GTI, Oisterwijk 


L.R. de Wit Eneco Energie, Utrecht 

ISSO-kontaktgroep 71 

Warmtepompen in utiliteitsgebouwen (Herziening ISSO-publicatie 38) 

Met dit project wordt een ISSO-publicatie gerealiseerd 

voor het integraal ontwerpen van warmtepompinstal- 

laties in utiliteitsgebouwen voor verwarmen, cv en 

koelen. De publicatie is bedoeld voor nieuwbouw en 

renovatieprojecten. De publicatie sluit aan op recente 

Europese normen, Nederlandse normen en technische 

richtlijnen. In de publicatie wordt gebruik gemaakt van 

de ervaringen uit gerealiseerde projecten, die in de 

verschillende projectfasen worden verwerkt. Tevens 

worden de gerealiseerde projecten met hun karakteris- 

ISSO jaarboek 

22 ISSO jaarboek



tieke kenmerken in de publicatie opgenomen. In deze 

publicatie wordt het voortbrengingsproces van een 

warmtepompinstallatie integraal vastgelegd vanaf de 

initiatieffase tot en met de beheerfase en sloop. Hierbij 

wordt gebruik gemaakt van de in de installatiesector 

toegepaste MKK-structuur. Dit betekent dat in de ver- 

schillende projectfasen wordt aangegeven welke kwa- 

liteitseisen dienen te worden aangehouden en welke 

middelen hierbij worden ingezet. Tevens wordt met 

behulp van de MKK-structuur vastgelegd, wie waar- 

voor verantwoordelijk is en welke gegevens moeten 

worden gedocumenteerd. De publicatie vangt aan met 

het inventariseren van mogelijke concepten, hun knel- 

punten, regelgeving en haalbaarheid. Op basis hiervan 

worden het ontwerp, de uitwerking, de realisatie en het 

beheer behandeld. Met de publicatie wordt bereikt dat 

fouten en belemmeringen in eerdere projecten worden 


23 

vermeden en de realisatie van een warmtepompinstal- 

latie met de juiste ontwerpen uitvoeringstechnieken 

wordt gerealiseerd. Met dit project wordt het huidige 

kennisniveau voor warmtepompinstallaties vastgelegd 

in een normstellende ISSO-publicatie en ter beschik- 

king gesteld aan de installatiesector. Met deze ISSO- 

publicatie moeten opdrachtgevers en installatieont- 

werpers worden gestimuleerd om zonder vrees deze 

techniek toe te passen. 

Met deze publicatie wordt een pilot gerealiseerd voor 

het integraal ontwerpen. Hiermee wordt een betere 

communicatie tussen de partijen beoogd en een gelijk- 

waardige behandeling van concept, ontwerp, uitwer- 

king, montage en beheer van gebouwen en installaties 

(W, S, E en ICT). 

H.C. Roel (voorzitter) Roel Consultants, IJsselstein 

J.C. Aerts (projectcoörd./secretaris) ISSO, Rotterdam 

J.J. Buitenhuis DWA, Bodegraven 

L.H. den Dekker DWA, Bodegraven 

T.J.M. van Giezen Carrier Nederland BV, Hazerswoude 


D. van der Kooij Techniplan Adviseurs, Rotterdam 

J.M. Mimpen Rijksgebouwendienst, Den Haag 

H.F.J.M. Remmers GTI, Oisterwijk 

A.W.F. Vlooswijk Wolter & Dros, Amersfoort 


ISSO-Kontaktgroep 73 

ISSO-publicatie 55.3 Legionellapreventie in Luchtbehandelingsinstallaties 

Begin 2003 is, op basis van de Arbo-wet, artikel 5 

en het Arbo-besluit artikel 4.85; 4.86 en 4.87 door 

het ministerie van Sociale zaken de “Beleidsregel 

Legionellapreventie” geformuleerd. 

Daarnaast is in december 2004 AI-blad-32 verschenen 

waarin de beleidsregel wordt toegelicht. Het AI-blad 

is een instrument dat aangeeft hoe inspecteurs in de 

praktijk kunnen omgaan met de Beleidsregel. 

In de installatiesector is behoefte gesignaleerd aan 

nadere uitwerking Legionellapreventie bij de volgende 

gebouwgebonden systemen: 

- Natte koeltorens (gevoed met leidingwater) 

- Luchtbehandelingsinstallaties met waterbevochtigers 

- Klimaatbeheersingsruimtes 

- Fonteinen 

De volgende zaken zullen in ISSO-publicatie 55.3 

worden opgenomen: 

- model risico-analyses 

- model beheersplannen 

- model logboeken 

- model volgprotocollen 

- maatregelen ter bescherming van servicemonteurs 

- richtlijnen voor uitbesteden van onderhoud 

- model kosten/baten-analyse waterbevochtiging ver- 

sus stoombevochtiging


K.J. Baas Aquacare Europe B.V. 

M. Breas Arbeidsinspectie Regio Midden 

F. van Gelderen Imtech Maintenance 

K. van Haperen Carrier Holland Heating BV 

ir. J.R. Koeslag, IPC 440 Rijksgebouwendienst, CFZ 

A.J. Kordes Excellent Ozone Systems & Consultants BV 

R.J. van Luijk Rienks Advitek 

dhr. Mekel Polacel BV 

ing. O.W.W. Nuijten ISSO 

ing. A.J. van Pelt Van Pelt Consultancy 

H. Pleij Imtech Arbodienst 

ing. R.T.P. van Roon Rijksgebouwendienst Directie Advies & Architecten 

J. Schalekamp GGD Rotterdam en omstreken 

ing. W.G. van der Schee Wolter & Dros 

J. van der Spek GTI Klimaatkontrakt 

ing. I. van Veelen Raadg. Techn. Bur. Van Heugten BV 

ing. J.A.P. Verboven Kon. Verhulst Luchtbehandeling BV 

F.A. Vos Uneto-VNI 

R. Welling ULC Technisch Beheer BV 

P.N. Wijntjes Wolter & Dros 

ISSO-projectgroep 198 Herziening NEN 5138 

“Warmteterugwinning woningen” 

De NEN 5138 “ Warmteterugwinning in woningen - 

Bepalingsmethoden voor energetisch rendement van 

warmteterugwinapparaten voor individuele ventila- 

tiesystemen” behoeft een aantal aanpassingen. De 

toleranties bij het uitvoeren van de metingen moeten 

worden aangescherpt zodat het rendement nauwkeu- 

Samenstelling ISSO-projectgroep 19 8 

ir. G.J. Afink (rapporteur) TNO-MEP., Apeldoorn 

L. van Bohemen Itho, Schiedam 

A. de Graaff J.E. Stork Air, Zwolle 

ir. L.J.A.M. Hendriksen TNO-MEP, Apeldoorn 

ir. A. de Jong NEN, Delft 

ir. L.J.G. Moonen Senter/Novem, Sittard 

ir. P.Th.J. Overman Agpo, Breda 

riger bepaald kan worden. Ook is er behoefte aan een 

goede methodiek voor het vaststellen van het jaar- 

rendement tbv de NEN 5128 (EPC-woningen) waarbij 

vorstbeveiliging goed is meegenomen. De herziene 

NEN 5138 is begin 2005 verschenen. 

R. Rooyendijk Brink Climate Systems, Staphorst 

ir. A.M. van Weele (secretaris) ISSO, Rotterdam 

ISSO jaarboek 

24 ISSO jaarboek



ISSO-projectgroep 301 Ont werp van een sof t waretool voor 

ISSO-publicaties 61 en 62 ten behoeve van opdrachtgevers 

De publicaties 61 en 62 zijn opgezet voor gebruik door 

zowel architecten, installateurs, installatieadviseurs, 

opdrachtgevers etc. Deze verschillende gebruikers- 

groepen zullen verschillende delen van de publicatie 

gebruiken. Een mogelijk knelpunt is echter dat de 

gedrukte versies van beide publicaties wellicht moeilijk 

toegankelijk zijn voor (niet ervaren) gebruikers. Om de 

publicatie voor elk van deze doelgroepen te ontsluiten 

zijn er hulpmiddelen nodig. 

Voor opdrachtgevers is een selectie wenselijk van de 

onderdelen waarover zij beslissen of adviseren. Voor 

installatiedeskundigen kan een leidraad door de publi- 

Samenstelling ISSO-projectgroep 301 

25 

catie een snellere gewenning aan de MKK-structuur 

mogelijk maken. 

Door middel van een softwaretool kan de opdrachtge- 

ver eenvoudiger een selectie maken van de te gebrui- 

ken onderdelen van de publicatie. De tool kan zodanig 

worden opgezet dat na gemaakte keuzen in het proces, 

alleen nog de informatie verschijnt die op die gekozen 

situatie van toepassing is. Dit vermindert de informa- 

tiestroom en vergemakkelijkt daarmee het gebruik voor 

de opdrachtgever. De gemaakte keuzen worden ver- 

volgens verwerkt tot (deels) ingevulde vraag-specifica- 

tiebladen uit ISSO-publicaties 61 en 62. 

B. van Luin Handelmij. Bergschenhoek BV, Bergschenhoek 

ir. L.J.G. Moonen Senter/Novem, Sittard 

ing. E.J.A. Roijen (rapporteur) Cauberg Huygen, Raadgevende Ingenieurs B.V.,Maastricht 

R. Slemmer Brink Climate Systems, Staphorst 

ir. E.J. Wagenaar (voorzitter) UNETO-VNI, Zoetermeer 

ir. A.M. van Weele (secretaris) ISSO, Rotterdam 

ISSO-projectgroep 341 Kleintje ISSO warmteverliesberekening 

In 2001 is de warmteverliesberekening voor woningen 

en woongebouwen ISSO-publicatie 51 uitgekomen. 

Een warmteverliesberekening conform ISSO-publica- 

tie 51 wordt door GIW en opdrachtgevers geëist. De 

warmteverliesberekeningsmethodiek zoals beschreven 

is wordt vooral door de grote- en middelgrote installa- 

tiebedrijven gebruikt. De kleine installateur heeft geen 

tijd om het warmteverlies te berekenen conform ISSO- 

Samenstelling ISSO-projectgroep 3 41 

publicatie 51. Toch is het belangrijk dat ook deze groep 

een eenvoudige maar betrouwbare warmteverliesbere- 

keningsmethodiek heeft. Op basis van ISSO-publicatie 

51 zal ISSO een ‘Kleintje warmteverlies’ ontwikkelen, 

waarmee de kleine installateur met beperkte ingave 

van de woning toch een betrouwbare warmteverlies- 

berekening krijgt. 

Kleintje Warmteverlies is verschenen in 2005 

E. Koster E.Koster Installatietechniek, Veendam 

R.L. Hoekstra Mampaey Installatietechniek, Dordrecht 

Ir. J.W.M. Hooijschuur Senter/Novem, Sittard 


M. Staal Wolter & Dros Aquatherm, Groningen 

ing. C.A.M. Arkesteijn (auteur en secretaris) ISSO, Rotterdam

ISSO-projectgroep 361 ISSO-Handboek Ont werpen Sanitaire Installaties 

ISSO heeft besloten om voor het ontwerpen van sani- 

taire installaties een afzonderlijk handboek te gaan ont- 

wikkelen. Het handboek moet een naslagwerk worden 

voor de professional, aankomend professional en stu- 

derenden op het gebied van het ontwerpen van sani- 

taire installaties voor bouwwerken zoals genoemd in het 

Bouwbesluit en watervoerende brandblusinstallaties 

voor bouwwerken zoals genoemd in het Bouwbesluit. 

Naast ontwerpaspecten komen aspecten m.b.t. reali- 

satie en beheer aan de orde. De nadruk ligt echter op 

het ontwerp. De omvang zal circa 500 pagina’s zijn en 

de stijl vergelijkbaar met het huidige ISSO-handboek 

Installatietechniek. Daarnaast zullen er praktijksituaties 

en berekeningsvoorbeelden worden opgenomen. 

De oplevering wordt verwacht in december 2006 

ISSO-projectgroep 369 Keuren cv-installaties ouder dan 15 jaar 

In de Energie Prestatie Richtlijn wordt gesteld dat 

verwarmingsinstallaties ouder dan 15 jaar moeten 

worden gekeurd op functioneren en energierende- 

ment. Een door de installatieontwerpers opgestelde 

keuringsprocedure haakt hier tijdig op in. 

ISSO-projectgroep 370 Keuren cv-installaties groter dan 100 kW 

In de Energie Prestatie Richtlijn wordt gesteld dat ketel- 

installaties met een vermogen groter dan 100 kW peri- 

odiek moeten worden gekeurd. Deze ISSO-publicatie 

dient aan te sluiten op de huidige CSIOS regeling waar 

in het kader van de wet milieubeheer de emissie van de 

verbrandingsgassen wordt gecontroleerd. 

ISSO-projectgroep 371 Keuren koelinstallaties groter dan 12 kW 

In de Energie Prestatie Richtlijn wordt gesteld dat 

koelinstallaties met een vermogen groter dan 12 kW 

periodiek moeten worden gekeurd op functioneren en 

energierendement. Een door de installatieontwerpers 

opgestelde keuringsprocedure haakt hier vroegtijdig 

op in. 

ISSO-projectgroep 372 Uitbreiding ISSO-31 Meetpunten en meetmethoden 

In het kader van opleveren, periodiek keuren van ver- 

warmingsinstallaties en het stimuleren van het monito- 

ren van installaties dienen in een klimaatinstallatie vol- 

doende meetpunten aanwezig te zijn en de juiste meet- 

methoden te worden toegepast. Met ISSO-publicatie 

31 wordt hiervoor een standaard vastgesteld. 

ISSO jaarboek 

26 ISSO jaarboek



ISSO-Projectgroep 386 Ont werpen tuinbouwkassystemen 

Voor het realiseren van een goede kwaliteit van tuin- 

bouwkassen en de bijbehorende installaties is het 

niet voldoende om goede gecertificeerde onderde- 

len/installatiecomponenten toe te passen. De verschil- 

lende onderdelen/componenten moeten bovendien 

goed kunnen samenwerken en op elkaar aansluiten en 

het geheel moet goed gedimensioneerd en ingeregeld 

worden. 

Hier zit het probleem bij de tuinbouwkassystemen: 

omdat er voor de installaties geen normen en erkende 

berekeningsmethodieken aanwezig zijn, maakt ieder 

gebruik van fysische wetten en basistechnieken uit 

de warmteleer en past die, veelal vermengd met erva- 

ringsgegevens, toe. 

Teneinde een goede kwaliteit van kassen en installa- 

ties te kunnen realiseren is een afgesproken werkwijze 

noodzakelijk. Hierbij moet aangeloten worden bij zaken 

als ongeschreven wetten, andere afspraken (bijv. MJA’s 

27 

en convenanten) en randvoorwaarden/geldigheids- 

gebieden. 

Bij kassen en installaties hebben we het over een 

omvangrijk project waarin meerdere disciplines betrok- 

ken zijn. Daarom wordt het project, dat ISSO samen 

met AVAG (Platform Toeleveranciers Glastuinbouw) 

uitvoert, opgedeeld in een aantal stappen/deel-onder- 

werpen. die ieder vastgelegd worden in een eigen 

ISSO-AVAG-publicatie die als basis kan dienen voor 

een BRL. 

Het proces van het bouwen van kassen en het aan- 

brengen/ontwerpen van de installaties is voor dit pro- 

ject opgedeeld in de volgende hoofdonderdelen: 

- ontwerpen/bouwen van de kas; 

- verwarmen/koelen van de kas; 

- waterhuishouding; 

ISSO-projectgroep 387 Richtlijn thermische energieopslag 

Het doel van dit project is de ontwikkeling van een 

richtlijn die het mogelijk maakt om in een haalbaar- 

heidsonderzoek of in een vroege ontwerpfase (pre-VO), 

‘gebouw’ en ‘warmte-/koudevoorziening met energie- 

opslag’ gezamenlijk te beschouwen op energie-effi- 

ciency. Op basis daarvan dienen met de richtlijn rand- 

voorwaarden te kunnen worden vastgesteld voor het 

gebouwontwerp en het optimale systeemconcept met 

energieopslag. 

Het achterliggende doel is dat vroegtijdig betere keuzes 

worden gemaakt, zodat: 

- de energie-effiency van systemen met energieopslag 

verbetert (COP van 12 naar 20); 

- rendabele keuzes sneller geïdentificeerd kunnen 

worden, met name ook in renovatieprojecten; 

- de energiebalans van opslagprojecten in de praktijk 

beter aansluit bij het ontwerp. 

Mede door de invoering van de EnergiePrestatieNorm 

voor utiliteitsgebouwen (NEN 2916) is het aantal toe- 

passingen van energieopslag in de bodem – vaak in 

combinatie met warmtepompen - aan het toenemen. 

Met de EPN wordt de toepassing (vanwege hun goede 

energie-efficiency) gestimuleerd. De energie-effi- 

ciency van de energieopslag is vanuit de EPN echter 

niet gegarandeerd. Zo wordt in de EPN gerekend met 

een gemiddelde energie-efficiency (COP) van 12. In de 

praktijk kan deze energie-efficiency variëren tussen 

de 6 tot 20. In tegenstelling tot veel andere energie- 

opwekkers wordt de energie-efficiency van een ener- 

gieopslagsysteem voor een groot deel bepaald door 

de energetische eigenschappen van het gebouw, de 

daarin gehuisveste organisatie, het type activiteiten, 

de bedrijfstijden enzovoort. Een goed uitgebalanceerd 

gebouw betreffende warmte- en koudevraag zal resul- 

teren in een goed uitgebalanceerde energieopslag en 

daarmee een hoge energie-efficiency van deze duur- 

zame energie opwekker. Omgekeerd kan het koude- 

en warmtevraagprofiel van een (groep) gebouw(en) 

worden gebruikt om een systeem met energieopslag 

zo te ontwerpen dat het energetisch in balans blijft.

ISSO-projectgroep 390 

Europese Richtlijn “Energieprestatie in gebouwen” (EPBD) 

De implementatie van de EPBD in de Nederlandse 

regelgeving zal per 4-1-2006 starten. ISSO speelt een 

productieve rol, zowel in Europees als nationaal ver- 

band bij de ontwikkelingen van de normen, richtlijnen 

en certificatieschema’s die de implementatie mogelijk 

moeten maken. 

De Energieprestatiecertificaten worden opgesteld door 

BRL 9500 gecertificeerde bedrijven. 

Voor de bepalingsmethode wordt verwezen naar EPN- 

woningbouw (NEN 5128), de EPN-U- bouw (NEN 2916) 

en voor de bestaande bouw naar de ISSO 82 (EPA- 

woningbouw) en ISSO-75 (EPA- U-Bouw). Voor de 

verplichte installatie-energieprestatie keuringen con- 

form BRL 6000-19/20/21 (in ontwikkeling) zal worden 

verwezen naar de onderliggende (ook in ontwikkeling 

zijnde) ISSO-richtlijnen en Europese normen. Ook voor 

de duurzame energiecheck voor (nieuwe) gebouwen 

meer dan 1000 m 2 wordt een dergelijke aanpak ont- 

wikkeld. 

ISSO-projectgroep 394 Ont wikkeling Vlaamse richtlijn warmtepompen 

Het project heeft ten doel het opstellen van een code 

van goede praktijk voor de installatie van warmtepomp- 

systemen. Deze technische voorlichting moet, in functie 

van de verschillende bestaande warmtepompconcep- 

ten, een gedetailleerd inzicht geven in de technische 

eisen ten aanzien van de verschillende systeemonder- 

delen, de installatie, de montage, de opstart en het 

gebruik en onderhoud van het warmtepompsysteem. 

De code is bedoeld tegemoet te komen aan het gebrek 

aan kennis bij de gebouwbeheerder/opdrachtgever 

enerzijds en het ontbreken aan voldoende know how 

bij de installateur anderzijds. De bedoeling is de code 

op te maken voor toepassing van warmtepompen in 

gebouwen als verwarming. De klemtoon ligt op toe- 

passingen in de woningbouw, maar andere segmenten 

kunnen eveneens worden behandeld. 

ISSO-projectgroep 39 6 Nederlands plat form warmtepompen 

In de Energie Prestatie Directive voor gebouwen staat 

vermeld dat bij nieuwbouwprojecten en grote renova- 

ties moet worden beoordeeld of de toepassing van 

warmtepompen technisch en economisch haalbaar 

is. Met dit project wordt hiervoor een instrument ont- 

wikkeld. Het instrument wordt dusdanig opgezet dat 

opdrachtgevers en architecten in staat zijn op basis 

van beperkte informatie deze beoordeling op verant- 

woorde wijze uit te voeren. 

De resultaten van de beoordeling worden vastgelegd 

op een standaardinvulformulier dat aan het instrument 

is toegevoegd. 

ISSO-projectgroep 398 Brandveilige door voeren 

Als vervolg op het project sanitaire doorvoeren wordt 

ook voor de disciplines klimaattechniek en elektrotech- 

niek kennis ontwikkeld. In het eerste halfjaar van 2006 

wordt de publicatie verwacht. 

ISSO jaarboek 

28 ISSO jaarboek



ISSO-projectgroep 416 Taxeren technische installaties in woningen 

Installatiekosten (met inbegrip van de elektrotech- 

nische kosten) vormen een steeds belangrijker deel 

van de totale bouwkosten. In de zeventiger jaren was 

slechts een zeer klein deel van de totale kosten van 

een woning voor installaties(< 1%). Sinds de invoering 

van het Bouwbesluit en de daaraan gekoppelde ener- 

gieprestatienormering is het deel van de kosten voor 

installaties in veel gevallen gestegen tot 10% van de 

totale kosten. In 2005 worden de eisen verder aange- 

scherpt zodat een woning nog energie-efficiënter moet 

worden. Dit kan niet meer door bouwkundige maat- 

regelen en zal dus vooral moeten komen uit installa- 

tietechnische voorzieningen waardoor installaties een 

nog groter deel van de totale kosten gaan uitmaken. 

Bijzondere installatieconcepten zoals warmtepompen, 

zonne-energie en domotica zullen steeds algemener 

worden. Daarnaast speelt er nog een ander aspect een 

rol: door de steeds verder gaande isolatie en lucht- 

dichtheid van woningen wordt de warmte die zich in 

woningen bevindt steeds beter vastgehouden. Dit 

29 

betekent enerzijds dat in de winter minder verwarmd 

hoeft te worden anderzijds dat de binnentempera- 

tuur in de zomer hoger kan oplopen en dat er steeds 

meer (beperkte) koeling in woningen geïnstalleerd gaat 

worden. 

Verwachting is dat het aandeel installatietechniek in 

‘normale’ woningen aankomende jaren zal stijgen naar 

zo’n 25%. 

Installaties zo luidt de conclusie bepalen eigenlijk 

steeds meer de waarde van woningen/woon-gebou- 

wen (en appartementen). 

Makelaar-taxateurs hebben veelal niet de kennis en 

inzicht in de kosten van gebouwgebonden gegevens, 

de relatie tussen installatieconcept en bijv. arbeids- 

productiviteit. Analyse van vastgoed-advertenties leert 

dat veelal wel zaken worden genoemd ‘als de gordij- 

nen blijven achter’ maar dat er met geen woord gerept 

wordt over het aanwezige installatieconcept. 

ISSO-projectgroep 417 HOI 

“Herstructurering Onder wijsmateriaal Installatietechniek” 

In het nieuwe schooljaar 2005/2006 gaat op 4 ROC ’s 

voor de MBO opleiding Installatietechniek een pilot van 

start. Hierin worden de nieuwe leermiddelen getest die 

zijn ontwikkeld in het kader van het project HOI. 

Doel van het project HOI (Herstructurering Onderwijs- 

materiaal Installatietechniek) is thematisch onderwijs- 

materiaal te ontwikkelen dat: 

- is gerelateerd aan normstellende ISSO-publicaties; 

- flexibel aansluit bij de beroepspraktijk; 

- past bij het competentiegerichte leren. 

Het project wordt in belangrijke mate wordt gefinan- 

cierd door OTIB en bestaat uit een samenwerkingsver- 

band van: 

- ROC’s (Zadkine te Rotterdam, ROC Eindhoven, ROC 

Midden Nederland te Amersfoort, Deltion College, 

Zwolle) 

- Wolter & Dros, Amersfoort 

- Uneto-VNI 

- BvE-Raad kennisplatform installatietechniek 

- Kenteq 

- ISSO 

De nieuw ontwikkelde leermiddelen hebben betrekking 

op het thema “Ontwerpen van een cv-installatie”. De 

opzet is zodanig dat de MBO-student vrijwel zelfstan- 

dig de gestelde leerdoelen kan bereiken. Hierbij heeft 

de docent een meer begeleidende rol. 

De student wordt geconfronteerd met een probleem- 

stelling. Hierbij is een comfortklacht van bewoners van 

een recent opgeleverde luxe woning: de woonkamer 

wordt in de winterperiode onvoldoende warm. 

Vanuit de themawijzer wordt de student naar verschil- 

lende deelopdrachten gestuurd, zodat hij/zij uiteinde- 

lijk zelf het gestelde probleem kan oplossen. Het ‘leren 

door doen’ vormt hierbij de basis. De student maakt 

daarbij gebruik van: 

- instructiemateriaal, waarin de ISSO-publicaties ver- 

eenvoudigd worden uitgelegd; 

- kennisboeken van Kenteq; 

- gedigitaliseerde ISSO-publicaties die via www.isso- 

digitaal.nl zijn te raadplegen; 

- softwaretools van ISSO; 

- websites van organisaties, zoals GIW, Stabu, VABI, 

Bink, etc.

Het thema wordt afgesloten met een eindopdracht, 

waarbij de student zelf in de praktijk bij een bedrijf een 

cv-installatie ontwerpt. 

Na het testen en zonodig bijstellen van het onderwijs- 

materiaal is het definitieve materiaal beschikbaar vanaf 

schooljaar 2006/2007 

ISSO-Projectgroep 428 Taxeren technische installaties in kantoorgebouwen 

Makelaar-taxateurs hebben veelal niet de kennis en 

inzicht in de kosten van gebouwgebonden gegevens, 

de relatie tussen installatieconcept en bijv. arbeidspro- 

ductiviteit. Analyse van vastgoed-advertenties leert dat 

er veelal met geen woord gerept wordt over het aanwe- 

zige installatieconcept. 

Deze cursus Technische installaties in kantoren voor- 

ziet in dit hiaat. De cursus behandelt de meest voor- 

komende installatieconcepten. Na het volgen van de 

cursus kan men: 

a) Visueel herkennen en classificeren van het type kli- 

maatinstallatie. Het gaat hier om praktische kennis 

ondersteund met veel visueel materiaal, om de taxa- 

teur snel inzicht te geven in de kwaliteit van de type 

installatie, duurzaamheid, gevolgen voor binnenkli- 

maat en gezondheid; 

b) Voor- en nadelen van een bepaald installatieconcept; 

c) De belangrijkste installatieconcepten worden ver- 

taald naar kosten per BVO of per component. Via 

internetapplicaties van de Taxateuracademie kunnen 

de installatietechnische kosten gesommeerd worden 

en wordt er gecorrigeerd voor levensduur. ISSO 

houdt de data in de applicatie actueel. 

ISSO-projectgroep 508 Kennisoverdrachtscommissie IOP EMV T 

Achtergrond 

Vanaf juli 2002 zijn een aantal onderzoeksprojecten 

gestart in het kader van het Innovatiegericht Onder- 

zoeksProgramma Elektromagnetische Vermogen- 

stechniek (IOP EMVT, een programma van Senter/ 

Novem. In 2004 is een 2e tender geweest, waaruit een 

zestal nieuwe projecten zijn gestart. 

ISSO-projectgroep 509 Meetinstrumenten 

Al enige tijd is een discussie gaande over wat nu goede 

instrumenten zijn om bepaalde elektrotechnische 

metingen uit te voeren en wie bepaalt welke instrumen- 

ten op zo’n lijst staan. In de vakpers zijn er al de nodige 

Deelname 

Namens UNETO-VNI, TVVL en ISSO participeert ir. 

G.G. van Dijk in de kennisoverdrachtscommissie van 

het IOP EMVT zodat ook de de installatiesector zijn 

voordeel kan doen met dit programma. Vooral het 

thema EMC, met daarin de projecten Optimale beka- 

beling in gebouwen en installaties en Draadloze ener- 

gieoverdracht in huis en kantoor, biedt interessante 

aanknopingspunten. 

artikelen en uitspraken aan gewijd, maar vooralsnog is 

van duidelijkheid geen sprake. Het project moet leiden 

tot een indeling van instrumenten in klassen. 

ISSO jaarboek 

30 ISSO jaarboek



ISSO-projectgroep 530.1 Noodstroomvoorziening in woningen 

Toenemende afhankelijkheid van elektrische energie in 

samenhang met groter wordende leveringsonzekerheid 

doet vermoeden dat er behoefte zou kunnen zijn aan 

noodstroomvoorzieningen in woningen. 

Is noodstroomvoorziening in de woning realistisch? 

Hoe zou dit vorm kunnen krijgen? Waar zitten knel- 

ISSO-projectgroep 532 Power Qualit y 

In 2004 is in opdracht van UNETO-VNI een notitie 

geschreven over knelpunten en kansen rond Power 

31 

punten? Welke voorzieningen verdienen prioriteit bij 

gebruik van de noodstroomvoorziening (preferente 

groepen)? Hoeveel uur moet de woning kunnen functi- 

oneren? Welke mogelijkheden liggen er voor de instal- 

latiesector en andere partijen? Hoe kan de behoefte bij 

de consument geactiveerd worden? 

Quality. Dit project wordt nu vervolgd door een uitwer- 

king van enkele van de aanbevelingen. 

ISSO-projectgroep 561.2 Levensloopbestendig Wonen ver volg 

Binnen dit project worden verschillende activiteiten 

opgepakt in aansluiting op het verschijnen van ISSO- 

publicatie 77 ‘’Installaties voor Levensloopbestendig 

Wonen’’. O.a. de realisatie van een website. 

ISSO-projectgroep 561.3 Levensloopbestendig Renoveren 

In aansluiting op ISSO-publicatie 77 ‘’Installaties voor 

Levensloopbestendig Wonen’’ dat vooral bedoeld is 

voor nieuwbouw, zal in dit project aandacht zijn voor 

levensloopbestendig installeren in renovatieprojecten. 

De bestaande woningvoorraad is veel groter dan de 

nieuw te bouwen woningen. Regelmatig vinden groot- 

schalige en minder grootschalige renovaties en verbou- 

wingen plaats. Hoe kunnen in zulke gevallen de instal- 

ISSO-projectgroep 562 Richtlijn Verlichting 

Een reguliere lichtinstallatie dient op een eenvoudige 

manier ontworpen en geïnstalleerd te kunnen worden, 

waarbij gelet wordt op visueel comfort, kosten en ener- 

giebesparing. 

laties optimaal aangepakt worden, zodat ze bijdragen 

aan de verbetering van de woontechnische kwaliteit? 

Concreet: Het verbeteren van de eigenschappen van 

woningen tot een standaardniveau, voor de huidige 

doelgroep(en) en voor de nieuwe doelgroep(en)? 

Keuzevrijheid consument? 

Doel van het project is een goede basisbeschrijving 

van ontwerp en installatie van een lichtinstallatie, zodat 

een ‘gemiddelde installateur’ een reguliere installatie 

zelf kan doen, zonder (veel) extern advies.

ISSO-projectgroep 602 GIW/ISSO-publicatie 

In de woningbouw heeft de koper geen enkele invloed 

op de keuze van materialen en/of installaties waardoor 

het aantal klachten hoog ligt. Installaties worden steeds 

geavanceerder/gecompliceerder; een juiste afstem- 

ming van de diverse installaties en installatieonderde- 

len is daarom van groot belang. Doelstelling van deze 

publicatie is het vaststellen van minimum eisen waar- 

aan installaties moeten voldoen. De publicatie bevat de 

wettelijke en aanvullende eisen die de Stichting GIW 

heeft opgesteld. 

Tevens zal de publicatie adviezen opnemen om de kwa- 

liteit van installaties te waarborgen en klachten zoveel 

mogelijk te beperken. 

ISSO-projectgroep 605 

ISSO-publicatie meetpunten en meetmethoden voor cv en koeling 

In het kader van opleveren, periodiek keuren van instal- 

laties en het stimuleren van monitoren van installaties 

dienen in een klimaatinstallatie voldoende meetpunten 

ISSO-projectgroep 613 E-learning modulen 

ISSO heeft van OTIB opdracht gekregen om rond de 

ISSO-publicaties E-learning modulen te ontwikkelen. 

In samenspraak met OTIB heeft ISSO gekozen om te 

starten met de ontwikkeling van E-learning modulen 

rondom ISSO-publicatie 60 het berekenen van Rc en 

U-waarden van constructies en rondom ISSO-publi- 

catie 72 ‘Individuele kleine elektrische warmtepomp- 

systemen’ 

• E-learning module Rc en U-waarden van construc- 

ties 

In deze e-learning module wordt de deelnemers op 

interactieve wijze uitgelegd hoe men de Rc- en U- 

waarden van een constructie berekend. De deelne- 

mers kunnen in de e-learning module verschillende 

opdrachten maken en daarmee aantonen dat zij de 

verschillende onderdelen van ISSO-publicatie 60 

begrepen hebben. 

• Warmtepompen in woningbouw conform ISSO- 

publicatie 72 

In deze e-learning module wordt de deelnemers 

op interactieve wijze uitgelegd hoe men warmte- 

pompsystemen voor woningen moet ontwerpen. In 

deze module komen zowel de warmtepompboiler 

de warmtepomp voor ruimteverwarming en combi- 

warmtepomp aan de orde. 

De deelnemers kunnen in de e-learning module ver- 

aanwezig te zijn en de juiste meetmethoden te worden 

toegepast. Met de te realiseren ISSO-publicatie wordt 

hiervoor een standaard vastgesteld. 

schillende opdrachten maken en daarmee aantonen 

dat zij de verschillende onderdelen van ISSO-publi- 

catie 72 hebben begrepen. 

Na de ontwikkeling en evaluatie van deze twee E-lea- 

rning modulen zal in samenspraak met OTIB een vol- 

gende E-learning module worden ontwikkeld. 

Deze E-learning modulen zijn bedoeld om de installa- 

tiesector stap voor stap de kennis en methodieken die 

beschreven staan in de ISSO-publicaties bij te bren- 

gen. Het doorlopen van een bepaalde e-learningmo- 

dule kan thuis of op kantoor op elk gewenst moment 

plaatsvinden. De gebruikers van de e-learning module 

kunnen dan ook nog kiezen of zij deel willen nemen aan 

een bijeenkomst waarin de deelnemer vragen kan stel- 

len aan een deskundige. 

De deelnemers kunnen dan indien gewenst vanuit de 

e-learning module doorlinken naar de desbetreffende 

digitale ISSO-publicatie. Ook een combinatie met de 

berekeningsprogramma’s ligt voor de hand. De deel- 

nemer krijgt op deze wijze inzicht waarom bepaalde 

gegevens uit de ISSO-publicatie in de computer-pro- 

gramma’s ingevuld moeten worden en wat de conse- 

quenties van bepaalde keuzes zijn. 

ISSO jaarboek 

32 ISSO jaarboek



ISSO-projectgroep 614 Legionellavraagbaak 2005 

In 2001 is, in opdracht van het ministerie van VROM 

en in samenwerking met Uneto-Vni, de website 

www.legionellavraagbaak.nl tot stand gebracht. In het 

afgelopen jaar werd de legionellavraagbaak meer dan 

30.000 keer bezocht. Vanaf 2005 wordt de website 

echter niet meer extern gefinancierd. Gezien de nog 

steeds bestaande informatiebehoefte en het enorme 

draagvlak vanuit de installatiesector heeft ISSO beslo- 

ten om de legionellavraagbaak nog een aantal jaren te 

continueren. 

Dit project geeft uitvoering aan de activiteiten om dit te 

realiseren. Belangrijke zaken die daarbij een rol spelen 

zijn het onderhoud en de voortdurende actualisering 

33 

van de website. Met ingang van 2005 is er in navolging 

van de database met installateurs ook een database 

met adviseurs die legionellapreventie-diensten aanbie- 

den toegevoegd. Tevens is het onderdeel ‘leveranciers’ 

geïntroduceerd op de website. 

De mogelijkheid om vragen te stellen is gehandhaafd, 

de beantwoording zal nu echter kosten met zich mee- 

brengen. In de FAQ zijn nu al ruim 600 vragen met ant- 

woorden terug te vinden. Op korte termijn zullen er op 

de website toevoegingen komen op basis van de te 

realiseren ISSO-publicatie 55.3 ‘Legionellapreventie in 

luchtbehandelinginstallaties’.

ISSO Contacten 

In het kader van overleg tussen de verschillende bran- 

ches zijn er naast het overleg met de in ISSO deelne- 

mende organisaties ook contacten met: 

CINI – Stichting Isolatie voor de Industrie 

LUKA – Nederlandse Vereniging van luchtkanalen- 

fabrikanten 

NVvK – Nederlandse Vereniging voor Koude 

STABU – Bestekssystematiek voor de woningen 

utiliteitbouw Bouwend Nederland 

DODIB – Directeurenoverleg Dienstverlenende 

Instanties Bouwnijverheid 

PSIB – Platform Proces Innovatie Bouw 

PCR – Programma Coördinatie Raad 

SBR – Stichting Bouwresearch 

CUR – Civieltechnisch Centrum Uitvoering 

Research en regelgeving 

CROW – Stichting Centrum voor Regelgeving 

en Onderzoek in de Grond, Water en 

Wegenbouw en de Verkeerstechniek 

GIW – Garantie Instituut Woningbouw 

OTIB – Opleiding- en Ontwikkelingsfonds voor 

het Technisch Installatiebedrijf 

FME brancheorganisaties zoals: 

Vereniging Huis en Klimaat 

NVKL – Nederlandse Vereniging van ondernemin- 

gen op het gebied van de Koudetechniek en 

Luchtbehandeling 

VLA – Vereniging Fabrieken van Luchttechnische 

Apparatuur 

VDL – Vereniging van fabrikanten en importeurs 

van Directgestookte Luchtverwarmers. 

Behalve de eerder genoemde contacten vertegen- 

woordigt ISSO de installatiesector in nationale overleg- 

verbanden: 

- bij de overheid (VROM, EZ, SZW, VWS, etc) 

Er vindt overleg plaats, met deze partijen in relatie 

tot lopende en mogelijke nieuwe projecten. Tevens 

participeert ISSO bij regelmaat in overleg, work- 

shops e.d. welke door of in opdracht van de overheid 

worden georganiseerd om namens de installatiesec- 

tor het belang van deze sector uit te dragen en de 

weg voor mogelijk nieuwe activiteiten te effenen. 

- Binnen de installatiesector zelf, zoals de TR-TVVL, 

werkgroepen van TVVL, VABI, ROI’s, etc. 

- bij nationale normalisatie -NEN 

NEN 

Vertegenwoordiging in NEN commissies vindt plaats 

in goede afstemming met UNETO-VNI, TVVL, ONRI 

e.a. Inzet van ISSO is vooral als inbrenger van de 

binnen de installatiesector reeds bestaande norma- 

tieve methoden zoals deze zijn opgenomen in ISSO 

publicaties. Echter ook als representant van deze 

sector en ter afstemming van ISSO projecten op 

NEN-normen. De samenwerking met NEN leidt soms 

tot het uitbrengen van gezamenlijke producten zoals 

bijv. de NTR3216. 

NC 351.074.0001 Begeleidingscommissie van 

CEN TC 89 


CEN TC 195 

NC 351.074.0004 Begeleidingscommissie 

internationale contacten 


CEN TC 228 


CEN TC 247 

NC 351.074.02 Luchtdichtheid van woningen 

NC 351.074.07 Ventilatie van gebouwen 

NC 351.074.15 Energieprestatie woningbouw 

NC 351.074.16 Energieprestatie utiliteitsbouw 

NC 353.033 Thermische isolatie materialen 

NC 351.074 Klimaat beheersing gebouwen 

NC 351.047.008 Begeleidingcommissie EPBD 

NC 351.074.18 Warmteterugwinning 

• in de bouwsector COPI’s (CROW, CUR, ISSO, SBR) 

Hierbij gaat het vooral om bouwbrede activiteiten 

waarin de installatiesector participeert. 

- Afstemming van de informatietechnische infra- 

structuur binnen de bouw, zorgen voor een trans- 

parante structuur, UNETO-VNI en VABI nemen 

eveneens deel aan onderdelen van dit overleg. 

- Inbrengen van ideeën binnen bouwbreed overleg 

en ervoor zorgen dar de installatie sector eventu- 

eel ook gebruik zal kunnen maken van subsidies 

die bouwbreed beschikbaar kunnen komen. 

ISSO jaarboek 

34 ISSO jaarboek



K BI (Stichting Kwaliteitsborging 

Installatiesector) 

Stichting KBI (KBI) werd op initiatief van Uneto-Vni in 

december 2000 opgericht. De belangrijkste taak van 

KBI is het beheer en de instandhouding van certificatie- 

regelingen voor de installatiesector. Het feitelijke beheer 

van de certificatieregelingen wordt uitgevoerd door het 

Centraal College van Deskundigen Installatiesector 

(CCvDI). In dit college hebben vertegenwoordigers zit- 

ting van belanghebbenden bij en deskundigen op het 

gebied van de installatietechniek. 

Door het CCvDI wordt op dit moment omstreeks 20 

certificatieregelingen beheerd. De belangrijkste daar- 

van zijn BRL6000: ontwerpen, installeren en onder- 

houden van gas-, water, en elektriciteitsinstallaties 

en BRL9500: energieprestatiesadvisering. Maar het 

CCvDI beheert ook certificatieregelingen op het gebied 

van bliksembeveiliging. Diverse nieuw certificatierege- 

lingen zijn in ontwikkeling 

Reeds bij de oprichting van KBI werd vastgesteld dat 

het voor het installatiebedrijf van groot belang is om 

aan te kunnen tonen dat de geleverde installaties vol- 

doen aan alle relevante eisen van de weten regel- 

geving. Het door een certificatie-instelling afgegeven 

certificaat betekent dat er een gerechtvaardigd ver- 

trouwen bestaat dat de door het bedrijf onder certi- 

caat geleverde werk voldoet aan de eisen zoals deze in 

de de certificatieregeling, waaronder het Bouwbesluit 

zijn vastgelegd. Het certificaat doet dus een uitspraak 

over de kwaliteit van het geleverde product of dienst. 

Deze keuze betekent dat gebruik kan worden gemaakt 

van de uitstraling en de betekenis van het reeds lang 

35 

bestaande KOMO merk, voor de installatiesector is 

gekozen voor KOMO INSTAL, als woord-en beeld- 

merk. 

Een certificatie-instelling controleert tenminste één 

keer per jaar of het gecertificeerde bedrijf en de door 

dit bedrijf geleverde product voldoet aan de eisen van 

de certificatieregeling. 

Op de website van KBI (www.stichtingkbi.nl ) staat 

een actueel overzicht van alle bedrijven die voor één 

of meer van de door het CCvDI beheerde certificatie- 

regelingen zijn gecertificeerd. Bovendien vindt u op de 

website uitvoerige informatie over alle certificatierege- 

lingen en een overzicht van de betrokken certificatie- 

instellingen. Er is ook een mogelijkheid om vragen te 

stellen. 

De rol van ISSO bij het opstellen van 

cer tificatieregeling voor de 

installatiesector 

Stichting KBI en dan vooral het CCvDI, houdt zich uit- 

sluitend bezig met het beheer en het onderhoud van 

certificatieregelingen. Het is Stichting KBI op grond 

van haar statuten niet toegestaan zelfstandig certifica- 

tieregelingen op te stellen. 

Een nieuw op te stellen certificatieregeling is steeds 

gebaseerd op beschikbare normatieve documenten. 

Deze documenten bevatten de objectief meetbare en 

vast te stellen prestatie-eisen waaraan de betreffende 

installatie of onderdelen daarvan moeten voldoen. 

ISSO is bij uitstek de organisatie die kan bogen op 

grote kennis en ervaring met het opstellen van presta- 

tiegerichte (normatieve)documenten ten behoeve van 

de installatiesector. Het ligt dan ook in de lijn ISSO te 

belasten met het opstellen van nieuwe certificatierege- 

lingen, mede gebaseerd op de richtlijnen van ISSO.

ISSO-Internationaal 

Contacten met ver wante organisaties in 

Europa : 

België - Wetenschappelijk en Technisch 

Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB) 

Engeland - Building Services Research and 

Information Association (BSRIA) 

Duitsland - Verein Deutscher Ingenieure (VDI-TGA) 

Finland - FIMET 

Frankrijk - Comité Scientifique et Technique des 

Italië - Assistal 

Industries Climatic (CoSTIC) 

Spanje - Associación Técnica Española de 

Climatización y Refrigeración (Atecyr) en 

IDAE (Instituto para la Diversificatión y 

Ahorro de la Energia) 

Lidmaatschap van o.a. 

American Society of Heating Refrigerating and Air-con- 

ditioning Engineers, (ASHRAE) 

Hierbij is ISSO o.a. betrokken bij de volgende werk- 

groepen: 

SSPC 55 Binnenklimaatcondities: 

TC 4.1 Koellastberekening, 

TC 6.5 Stralingsverwarming en -koeling. 

International Councel for research and Innovation in 

Building and Construction (CIB) 

Hierbij is ISSO o.a. betrokken bij de volgende werk- 

groepen: 

W62 Sanitaire techniek en binnenriolering; (in 

september 1998 organiseerde ISSO een 

internationaal symposium in Rotterdam), 

W77 Binnenklimaat en comfort in gebouwen. 

International Solar Energy Society (ISES) 

International Society of Indoor Air Quality and Climate 

(ISIAQ) 

Europese Normalisatie activiteiten 

De participatie van ISSO in het CEN-werk heeft tot doel 

de visie en werkwijze zoals deze in Nederland geldt 

onder de aandacht van de normcommissies te bren- 

gen met als doel dat de uiteindelijk tot stand te bren- 

gen Europese normen zo efficiënt mogelijk in de Neder- 

landse installatiepraktijk kunnen worden toegepast. 

ISSO vertegenwoordigt het Nederlandse vakgebied in 

een aantal CEN-TC’s. CEN (de Europese vereniging 

van normalisatie instituten) organiseert de totstandko- 

ming van Europese normen. 

ISSO participeert in de volgende CEN-Technical 

Committees: 

CEN TC 89: Thermische eigenschappen van 

gebouwen, 

CEN TC 156: Ventilatiesystemen woongebouwen, 

CEN TC 228: Verwarming voor gebouwen. 

Deze TC’s zijn systeemgeoriënteerde TC’s die tot doel 

hebben om normen voor te bereiden die de berekening, 

het ontwerp en de prestatie van gebouw en installatie 

beschrijven. 

Bovengenoemde CEN TC’s werken met werkgroepen 

die specifieke normen voor bereiden: 

ISSO is hier vertegenwoordigd in de volgende werk- 

groepen: 

CEN TC 89 WG4: Energieberekening en -prestatie van 

gebouwen. 

Deze werkgroep bereidt o.a. de Europese equivalent 

van de energieprestatienormering voor. 

CEN TC 89 WG6: Temperatuur- en koellastberekening 

voor gebouwen. 

Deze werkgroep bereidt o.a. normen voor betreffende: 

• Temperatuurberekening in gebouwen met en 

zonder koeling voor zomeromstandigheden. 

• Koellastberekening voor gebouwen. 

• Energieberekening voor gebouwen met koeling. 

CEN TC 89 WG 9: Klimaatgegevens t.b.v. berekeningen. 

Deze werkgroep bereidt de methoden voor die de 

diverse werkgroepen die gebruik maken van kli- 

maatgegevens t.b.v. dimensionerende berekeningen 

(warmteverlies, koellastberekening etc.) of gege- 

vens voor gemiddelde energiegebuiksberekeningen 

(graaddagen e.d.) 

CEN TC 156 WG1: Begrippen en definities betreffende 

ventilatiesystemen in gebouwen. 

Deze werkgroep bereidt een Europese norm voor 

betreffende alle definities op dit gebied, ISSO leidt 

deze werkgroep. 

CEN TC 156 WG4: Luchttechnische apparaten en 

appendages. 

Deze werkgroep specificeert de prestatie van lucht- 

technische apparaten en appendages. ISSO leidt 

een subwerkgroep die zich bezig houdt met klimaat- 

plafonds en koelplafonds. 

CEN TC 156 WG12: Eisen betreffende binnenklimaat 

CEN TC 156 WG7: Prestatiebeschrijving van lucht- 

behandelingssystemen. 

Deze werkgroep beschrijft de prestatie van luchtbe- 

handelingssystemen. 

ISSO jaarboek 

36 ISSO jaarboek



CEN TC 156 WG7 Subgroep “Load en energy 

calculations” 

Subgroep “Ventilatieberekeningen” 

CEN TC 156 WG10: Inspectie AC-installaties 

CEN TC 156 WG11: Inspectie ventilatiesystemen 

CEN TC 228 WG1: Ontwerptechnische kwaliteits- 

eisen voor verwarmingsinstalla- 

ties. 

CEN TC 228 WG2: Installatietechnische kwaliteitsei- 

sen. 

CEN TC 228 WG 4: Dimensionering (warmteverlies- 

berekening) en energiepresta- 

tieberekening voor verwarmings- 

installaties. 

JWG: CEN TC 89 Joint Working Group van de 

CEN TC 89, 156 en 228. 

ISSO levert de voorzitter voor deze werkgroep 

(ir. J. Hogeling). Deze werkgroep coördineert het 

Europese (CEN) werk met betrekking tot alle bere- 

keningen voor energie, temperatuur en vermogen 

(koellast/warmteverlies). 

Voorts worden de werkzaamheden van verschillende 

andere CEN en ISO (International Standard Organisa- 

tion) voor zover mogelijk gevolgd. 

Het betreft hier o.a CEN TC’s op het gebied van: 

- CEN TC 130 ‘Warmteafgifte radiatoren/convec- 

toren’ 

- CEN TC 195 Luchtfilters voor comfortdoeleinden 

- CEN TC 247 ‘Gebouwbeheer, automatisering en 

- CEN TC 164 en 

regeling’ 

CEN TC 165 ‘ Sanitaire techniek en binnen- 

riolering’ 

- ISO TC 163 ‘Thermische eigenschappen 

gebouwen’ 

- ISO TC 122 ‘Ergonomie’ 

- ISO TC 205 ‘Gebouw en installatie prestatie- 

EPDB 

beschrijving’ 

ISSO participeert actief in het Europese overleg over 

de implementatie van de EPBD. Dhr. Hogeling is voor- 

zitter van de stuurgroep CEN BTWG173 EPBD die 

de werkzaamheden van het door de Europese com- 

missie gemandateerde CEN programma coördineert. 

Vanuit deze positie wordt eveneens geparticipeerd in 

het overleg met de EDM werkgroep van de Europese 

commissie. 

37

ISSO Toezendser vice 

3. ISSO Diensten en producten 

Op verzoek van een aantal relaties is ISSO enkele jaren 

geleden gestart met een automatische toezendservice. 

Inmiddels maken al een paar honderd installatiebedrij- 

ven, adviesbureaus, overheden e.d. gebruik van deze 

dienst. De toezendservice is bedoeld om ISSO relaties 

op de hoogte te houden van de nieuwe ISSO publica- 

ties. De toezendservice werkt als volgt; 

De ISSO publicaties zijn te verdelen in de volgende 

vakgebieden; 

Verwarming 

Luchtbehandeling 

Water en Gas 

Energie en Milieu 

Elektro & ICT 

De abonnementhouder kan naar keuze één of meer- 

dere gewenste vakgebieden opgeven waar zijn/haar 

bedrijfsvoering voordeel van heeft. Na verschijning 

van een publicatie in één van de vakgebieden zal 

deze nieuwe uitgave als eerste aan de abonneehouder 

worden toegezonden. De publicatie wordt vervolgens 

met 15% korting aangeschaft. Bij inschrijving van 3 of 

meer vakgebieden dan ontvangt de abonneehouder 

maar liefst 30% korting op de aankoopprijs. De korting 

geldt ook voor de reguliere bestellingen bij ISSO. 

Met het oog op, onder andere, certificering hebben de 

meeste abonnees gekozen voor toezending van alle 

nieuwe ISSO publicaties, zo weten ze zeker dat hun 

technische bibliotheek altijd up to date is. Er verschij- 

nen gemiddeld 4 tot 5 publicaties per jaar. Meer infor- 

matie over deze service is te vinden op onze website; 

www.isso.nl 

ISSO ThemaTech 

De technische brochure, ISSO ThemaTech, verschijnt 

3 keer per jaar en heeft tot doel om snel en eenvou- 

dig toegankelijk actuele technische informatie over te 

brengen. Steeds vaker zorgen nieuwe technische ont- 

wikkelingen ervoor dat er plotseling behoefte ontstaat 

aan actuele technische kennis. 

Eind 2004 en begin 2005 zijn de onderstaande num- 

mers verschenen; 

ThemaTech 3 Waterzijdig Inregelen 

(september 2004) 

De door het Europese parlement uitgegeven richtlijn 

geeft regels en eisen ten aanzien van de energiepres- 

tatie van gebouwen. Alle aangesloten landen moeten 

aan deze Europese richtlijn gaan voldoen. Een van 

de meest effectieve manieren om energie te bespa- 

ren blijkt daarbij het goed inregelen van verwarmings- 

installaties. De derde editie van de ISSO-ThemaTech 

staat geheel in het teken staat van het onderwerp 

’’Waterzijdig Inregelen’’. 

ISSO jaarboek 

38 ISSO jaarboek



ThemaTech 4 Legionellapreventie 

(februari 2005) 

De vierde uitgave van de ISSO ThemaTech staat in 

het teken van legionellapreventie. De nieuwe wetge- 

ving rond legionellapreventie, de praktische ervaringen 

opgedaan tijdens de tijdelijke regeling en de nog steeds 

binnenkomende informatieverzoeken via de digi- 

tale “Legionellavraagbaak” wijzen ons nog steeds op 

onbeantwoorde vragen met betrekking tot legionella- 

preventie. Met deze 4e ThemaTech attenderen wij, 

door beschrijving van een aantal specifieke situaties, 

de lezers op mogelijke problemen en de daarbij pas- 

sende oplossingen. 

ThemaTech 5 Duurzame Energie 

(mei 2005) 

Het begrip ‘duurzaam’ is van toepassing op twee pij- 

lers: één is het gebruik van duurzame materialen, de 

tweede pijler is duurzame energie. ISSO het kennis 

instituut van, voor en door de installatiesector houdt 

zich vooral bezig met duurzame energie. 

Door verlaging van de Energieprestatiecoëfficiënt- 

(EPC) voor woningen per 2006 en de invoering van 

de Europese richtlijn Energy Performance Building 

Directive (EPBD) in 2006, krijgt duurzame energie een 

nieuwe impuls. Reden voor ISSO om deze ThemaTech 

te wijden aan Duurzame Energie. 

ISSO maakt al meer dan 30 jaar kwalitatief goede publi- 

caties die een breed draagvlak hebben. De toepassing 

van deze ISSO-publicaties leidt tot de juiste toepas- 

sing van duurzame energie en tot energiebesparing. 

Willen we de toepassing van duurzame energie tot een 

succes maken dan dienen wij in de installatietechniek 

hier zorgvuldig mee om te gaan. 

ThemaTech abonnement 

De ISSO-ThemaTech verschijnt 3 keer per jaar 

en staat telkens in het teken van een actueel 

thema. De derde ThemaTech van 2005 zal in het 

najaar verschijnen. Deze zal ik het teken staan 

van Binnenmilieu. De ThemaTech is op abonne- 

mentsbasis verkrijgbaar voor € 18,00 (inclusief 

verzendkosten) per jaar. Op www.isso.nl vindt u 

meer informatie over de ThemaTech en het abon- 

nement. 

39

ISSO-Digitaal 

ISSO-Digitaal is de digitale bibliotheek waarin de publi- 

caties die ISSO uitgeeft meteen online beschikbaar 

zijn. Geen gezoek meer in de boekenkast, de publi- 

catie is met één druk op de knop beschikbaar. Met 

ISSO-Digitaal heeft u de meest recente versie van de 

publicatie tot uw beschikking, waarin eventuele aan- 

vullingen of aanpassingen continu worden verwerkt. 

Tevens kunt u, via kernwoorden, gemakkelijk in meer- 

dere ISSO publicaties tegelijk zoeken. Ook kunt u inter- 

actief andere documenten, zoals het Bouwbesluit of 

NEN-normen, raadplegen. Deze documenten worden 

geleverd via BrisWarenhuis. Voor de prijzen van 2005 

verwijzen wij u graag naar nevenstaande tabel. Tevens 

hebben gebruikers van de rekenprogramma’s van Bink 

en VABI de mogelijkheid de kennis in ISSO-Digitaal als 

naslagsysteem benutten. 

Vele mogelijkheden met het ISSO-Digitaal 

lidmaatschap 

Een lidmaatschap bestaat uit twee componenten. 

Allereerst sluit u een basislidmaatschap af. Dit kost 

slechts € 100,00 per jaar, vervolgens kunt u de digitale 

publicaties aanschaffen. 

Het ISSO-Digitaal basislidmaatschap biedt u de vol- 

gende mogelijkheden; 

• Gratis gebruik van de ISSO Toolshop; 

• Gratis abonnement nieuwsbulletin ISSO Info; 

• Gratis abonnement op technische brochure ISSO 

ThemaTech; 

• Gratis gebruik van de helpdesk ISSO-Digitaal; 

Rekenen was nooit zo makkelijk 

De ISSO Toolshop bevat een aantal verschillende hulp- 

middelen. Zo zullen er in de Toolshop diverse tabel- 

len en rekenprogramma’s aanwezig zijn die aansluiten 

bij informatie uit de ISSO-publicaties of die gewoon 

praktisch zijn bij het dagelijkse werk van ontwerpers en 

installateurs. Andere zaken in de Toolshop zijn bijvoor- 

beeld de informatiesheet die een belangrijke handrei- 

king biedt bij het verzorgen van opnames tijdens een 

APK-keuring van gebouwen en installaties of om een 

opname van een LTV-installatie te verzorgen. 

ISSO-Digitaal ook voor uw collega’s 

Een ieder die een basislidmaatschap heeft afgesloten, 

kan naar behoeve gebruik maken van 

ISSO-Digitaal. Om toegang tot de publicaties te krijgen, 

betaalt u een eenmalige toegangsprijs en een jaarlijks, 

relatief laag bedrag voor het gebruik en onderhoud 

ervan. U kunt er voor kiezen om de ISSO-publicatie voor 

één gebruiker (single-user) aan te schaffen, maar ook, 

voor multi-users waarbij onderscheid wordt gemaakt 

tussen maximaal 5, maximaal 10 of meer gebruikers. 

Vooral grote organisaties, met meerdere vestigingen in 

het land, kunnen op een voordelige wijze al hun afdelin- 

gen toegang geven tot de online publicaties. Tevens is 

het mogelijk ISSO-Digitaal via een Intranet toepassing 

te raadplegen, voor meer informatie kunt u contact met 

ons opnemen. 

Interactief met XML 

De digitale ISSO-publicaties, normen en bouwbesluit 

zijn nadrukkelijk geen Pdf-bestanden, maar volledig 

opgemaakt in de HTML. In verband met de MKK struc- 

tuur, dat in steeds meer publicaties de leidraad vormt, 

gaat ISSO in de nabije toekomst over naar XML. Deze 

structuur zorgt dat ISSO veel meer extra informatie aan 

de teksten kan koppelen en het biedt ook meer moge- 

lijkheden voor wat betreft interactiviteit. 

Vrijblijvend kennismaken 

Om u kennis te laten maken met ISSO-Digitaal is het 

mogelijk om voor een bepaalde periode vrijblijvend een 

proeflicentie aan te vragen. Met een wachtwoord krijgt 

u toegang tot ISSO-Digitaal. Op ISSO-Digitaal is het 

dan mogelijk om enkele publicaties te bekijken en de 

Toolshop te raadplegen. Tevens krijgt u een beeld van 

de interactiviteit van de publicaties en is het mogelijk 

om vanuit de ISSO-publicatie door te linken naar bijv. 

artikelen van het Bouwbesluit waarnaar deze publicatie 

verwijst. Via www.isso.nl kunt u een proeflicentie aan- 

vragen. 

Meer Informatie 

Na het afsluiten van een basislidmaatschap kunt u digi- 

tale ISSO publicaties bestellen. ISSO-Digitaal is volop 

in ontwikkeling, regelmatig vindt er uitbreiding plaats. 

Voor de laatste stand van zaken kunt u de site www. 

isso.nl raadplegen. Mocht u geïnteresseerd zijn in een 

digitale ISSO publicatie die nu nog niet beschikbaar is, 

laat het ons weten. We zullen u dan op de hoogte bren- 

gen van de mogelijkheden. 

ISSO jaarboek 

40 ISSO jaarboek



Prijzen ISSO-digitaal Single user Multi users tot 5 Multi users tot 10 

ISSO- Publicaties 

41 

Toegangs Onder- Toegangs Onder- Toegangs Onder- 

prijs houd prijs houd prijs houd 

per jaar per jaar per jaar 

PUB 8 Berekening van thermisch gedrag van 25 11 41 19 80 36 

gebouwen bij zomerontwerpcondities 

PUB 17 Luchtkanaaalberekening 43 19 71 33 138 62 

PUB 18 Leidingnetberekening 34 15 56 26 109 49 

PUB 30 Leidingwaterinstallaties in woningen 50 22 83 39 160 72 

PUB 44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen 41 18 68 32 131 59 

voor verwarmen 

PUB 46 Ontwerp van individuele hydraulische 20 9 34 16 65 29 

schakelingen voor verwarmen van 

eengezinswoningen 

PUB 49 Vloer-/ wandverwarming + Vloer- /wandkoeling 61 27 101 47 196 88 

PUB 51 Warmteverliesberekening voor woningen en 32 14 53 25 102 46 

woongebouwen 

PUB 53 Warmteverliesberekening voor utiliteits- 32 14 53 25 102 46 

gebouwen met vertrekhoogte tot 5 meter 

PUB 55.1 Handleiding Legionellapreventie in Leidingwater 34 15 56 26 109 49 

PUB 55.2 Handleiding Legionellapreventie Zorgplicht 20 9 34 16 65 29 

PUB 56 Inregelen ontwerpvolumestromen verw. 32 14 53 25 102 46 

Woningen 

PUB 57 Warmteverliesberek. voor ruimten hoger dan 5m 32 14 53 25 102 46 

PUB 58 Luchtverwarming woningbouw 68 30 113 53 218 98 

PUB 60 U- en R-waarden van bouwkundige constructies 16 7 26 12 51 23 

PUB 62 Gebalanceerde ventilatie en wtw in woningen 68 30 113 53 218 98 

PUB 66 Vermogen van radiatoren en convectoren in 20 9 34 16 65 29 

praktijksituaties. 

PUB 74 Thermische behaaglijkheid – eisen voor de 27 12 45 21 87 39 

binnentemperatuur in gebouwen 

PUB 75 Handleiding Energie Prestatie Advies 54 24 90 42 174 78 

Utiliteitsgebouwen (EPA-U) 

PUB 77 Levensloopbestendig Wonen; functie, 26 11 43 20 83 37 

ontwerp en uitvoering 

PUB 79 Inspectie en onderhoud van 11 5 19 9 36 16 

Noodverlichtingsinstallaties 

NTR3216 Binnenriolering richtlijn voor ontwerp en 59 26 98 46 189 85 

uitvoering (inclusief aanvulling) 

• De aanschafprijs betaalt u eenmalig, hiermee krijgt u toegang tot de door u bestelde digitale publicatie; 

• Het jaarlijks onderhoud betaalt u in het eerste jaar pro rata, in de opvolgende jaren betaalt u het gehele onder- 

houdsbedrag; 

• Verkoop- en onderhoudsprijzen zijn vermeld in euro’s(excl. BTW) en geldig tot 31 december 2005; 

• Prijs voor gebruik via intranet en meer users op aanvraag.

Opdrachtgevers eisen steeds vaker dat ontwerpers van 

installaties gebruik maken van normen en richtlijnen. 

Het gebruik ervan is een waarborg voor de kwaliteit 

van de installaties. ISSO levert voor de installatietech- 

niek de normstellende publicaties. De ISSO-publicaties 

4. ISSO Publicaties 

De normatieve waarde van ISSO publicaties 

Zowel in de sanitaire, elektrotechnische als werktuig- 

kundige installatietechniek volgen de technologische 

ontwikkelingen elkaar in een steeds hoger tempo op. 

Morgen en daaropvolgende dagen dezelfde kwaliteit 

leveren als gisteren veroorzaakt al snel achteruitgang 

door stilstand. Adviseurs en installateurs die met hun 

specialistische diensten de belangen van opdrachtge- 

vers goed willen dienen, kunnen zich niet veroorloven 

stil te staan en zullen zich procesmatig inspanningen 

moeten getroosten om technische expertise bij de tijd 

te houden. 

Echter, wat bijna dertig jaar geleden bij de oprichting 

van ISSO gold, geldt vandaag in nog sterkere mate. 

Individuele bedrijven zijn nauwelijks of niet in de gele- 

genheid de van belang zijnde technologische ontwik- 

kelingen te traceren, laat staan rechtstreeks te absor- 

beren in de bedrijfsvoering. 

In het proces tussen technologische ontwikkeling en 

toepassing in de dagelijkse praktijk van de installatie- 

techniek speelt ISSO een hoofdrol. ISSO dient advies- 

bureaus en installatiebedrijven te voorzien van prak- 

tisch toepasbare kennis waarmee het voortbrengings- 

proces van installaties wordt ondersteund. Dit zijn niet 

alleen rekenmethoden en ontwerpinstrumenten, maar 

ook wordt in de omvangrijke reeks ISSO publicaties 

aandacht besteed aan montagetechnische en materi- 

aaltechnische kwaliteitseisen, praktische ontwerpop- 

lossingen en voorbeelden. 

Alleen voldoen aan de publieke regelgeving is niet altijd 

voldoende om tot goede installaties te komen. In aan- 

vulling op de wettelijke eisen moeten private eisen en 

regels worden overeengekomen. 

Daarom komt iedere ISSO publicatie tot stand onder 

begeleiding van een kontaktgroep die is samengesteld 

uit belanghebbende partijen. Zodoende kunnen met 

betreffen innovatieve installatie- en sanitaire systemen. 

De normstellende ISSO-publicaties komen tot stand in 

samenwerking met deskundigen uit het vakgebied en 

zijn breed geaccepteerd in de installatiesector. 

betrokken marktpartijen afspraken worden gemaakt 

over een redelijkerwijs aanvaardbare kwaliteit en de 

daarbij aan te houden private regels en eisen. 

Uiteraard worden in de ISSO publicaties ook metho- 

den en technieken opgenomen om opdrachtgevers 

die meer vragen dan een integrale basiskwaliteit van 

dienst te kunnen zijn. 

Naast de ondersteuning van bedrijfsprocessen waar- 

door de geleverde kwaliteit positief wordt beïnvloed, 

wordt door de ISSO publicaties ook de door de markt 

gevraagde kwaliteit in gunstige zin veranderd. Het kwa- 

liteitsbeeld, de perceptie van kwaliteit, verandert door 

in de publicaties kwaliteit zichtbaar te maken. Mede 

daardoor is de autoriteit van de publicaties de afgelo- 

pen jaren verder toegenomen en worden ze meer en 

meer gebruikt als referentie in programma’s van eisen, 

bestekken en publieke regelgeving. 

Teneinde de normatieve waarde van de ISSO publica- 

ties verder te versterken worden de daarvoor in aanmer- 

king komende publicaties geschreven in de structuur 

van het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties 

(MKK). Dat vereenvoudigt niet alleen de absorptie in 

de bedrijfsvoering van een (gecertificeerd) bedrijf maar 

maakt de publicatie ook geschikt om te dienen als refe- 

rentie voor een Nationale BeoordelingsRichtLijn (BRL). 

De ISSO publicatie geeft aan wat onder integrale kwa- 

liteit moet worden verstaan. Een gecertificeerd bedrijf 

zal moeten beschikken over en handelen naar de ISSO 

publicaties. 

Een niet gecertificeerd bedrijf heeft zich daartoe niet 

verbonden, maar zal er rekening mee moeten houden 

dat bij procedures over installatiedefecten wordt gere- 

fereerd aan een ISSO publicatie. Niet zo vreemd want 

die publicatie beschrijft de met marktpartijen overeen- 

gekomen redelijkerwijs aanvaardbare kwaliteit. 

ISSO jaarboek 

42 ISSO jaarboek



ISSO vervult als vooruitgeschoven post van de instal- 

latiewereld een belangrijke functie. De installatiewe- 

reld en de installatietechniek zijn in beweging. Op dit 

Totstandkoming producten 

Nadat de Raad van Begeleiding positief geadviseerd 

heeft ten aanzien van een project en het bestuur 

ingestemd heeft met de begroting, wordt onder 

begeleiding van een breed samengestelde ISSO- 

kontaktgroep het project tot uitvoering gebracht. 

De ISSO-kontaktgroep, die door de Raad van 

Begeleiding benoemd wordt, bestaat uit deskundigen 

die representatief worden geacht voor het onderwerp. 

In ISSO-kontaktgroepen wordt het contact tussen 

praktijk en onderzoek gelegd. Daar wordt vastgesteld 

in welke vorm antwoord op de kennisvraag dient te 

worden gegeven. De brede samenstelling en de aan- 

wezigheid van deskundigen afkomstig uit de praktijk 

staan borg voor een goede afstemming van het te ont- 

wikkelen kennisproduct op de uitvoeringspraktijk. 

Op grond van adviezen van de ISSO-kontaktgroep 

en de Raad van Begeleiding ontwikkelt ISSO, al 

dan niet in samenwerking met andere organisa- 

ties, aanvullende initiatieven om de ISSO-publica- 

tie in de praktijk te introduceren. Hierbij kan worden 

gedacht aan symposia, lezingenmiddagen, work- 

shops, perspublicaties, introductiebijeenkomsten, e.d. 

ISSO werkt ook samen met het Nederlands Normali- 

satie Instituut (NEN). ISSO-kontaktgroepen verkregen 

de status van normcommissies en realiseerden naast 

ISSO-publicaties ook door het NEN uitgegeven NEN- 

43 

moment is ISSO doende haar werkwijze en producten te 

evalueren en zonodig bij te stellen om een ‘bewegende’ 

doelgroep optimaal te kunnen blijven bedienen. 

normen. Omdat het nationale normalisatiewerk zich 

grotendeels verplaatst heeft naar het Europese vlak, is 

de laatste jaren de nadruk meer komen te liggen op het 

voorzien in een Nederlandse inbreng in CEN-commis- 

sies. 

De samenwerking met SBR leidt bij regelmaat tot 

gezamenlijke projecten, die de uitgave van ISSO- 

SBR-publicaties tot doel hebben. Deze publicaties 

beogen vooral informatie en hulpmiddelen te ver- 

strekken aan installatie-ontwerpers, architecten 

en opdrachtgevers opdat een gezamenlijke oplos- 

sen en voorkomen van knelpunten mogelijk wordt. 

Op het themaveld ‘Gezonde Gebouwen’ wordt inten- 

sief met SBR samengewerkt. Dit leidde tot onder 

andere het gezamenlijk realiseren van het ‘Praktijkboek 

Gezonde Gebouwen’. 

De technische richtlijnen die zijn vastgelegd in ISSO- 

publicaties worden algemeen toegepast in het bedrijfs- 

leven. Zij dienen als referentiepunt voor kwaliteit van 

installatietechniek. Ze zijn de referentie voor standaard 

besteksteksten (STABU), standaard rekenprogramma’s 

(VABI) en procescertificatiesystemen, KOMOINSTAL 

(o.a. BRL 6001 en de BRL- en EPA-W en EPA-U) even- 

als voor bepaalde voorwaarden binnen het Garantie 

Instituut Woningbouw.

ISSO Publicaties 

Publicatie 2 

Zontoetredingsfactoren 

Voor het berekenen van de hoeveelheid zonnewarmte, 

die via de glasvlakken en de zonwering een vertrek bin- 

nenkomt, dienen bekend te zijn: 

− de hoeveelheid zonnestraling die op de betreffende 

gevel valt 

− het verhoudingsgetal dat uitdrukt welk deel van de 

opvallende (kortgolvige) zonnestraling totaal binnen 

komt in de vorm van doorgelaten zonnestraling, 

warmtestraling en convectiewarmte. 

De opvallende kortgolvige zonnestraling bestaat uit 

drie componenten: directe straling, diffuse hemelstra- 

ling en - vaak niet te verwaarlozen - die straling, die 

door nabij gelegen grondoppervlakken, gebouwen 

e.d. wordt gereflecteerd. De opvallende zonnestra- 

ling, alsmede de verhouding tussen de drie genoemde 

componenten, is afhankelijk van de breedtegraad, de 

geveloriëntatie, de datum, het tijdstip op de dag en de 

atmosferische troebeling en - voor wat betreft de door 

de omgeving gereflecteerde straling - van de aard en 

ligging van de reflecterende oppervlakken. Voor de 

waarden van de opvallende zonnestraling, afhanke- 

lijk van de genoemde factoren, wordt verwezen naar 

ISSO-publicatie nr 3 Zonstralingstabellen”. 

Er zijn voor de beoordeling van de verschillende begla- 

zingen en zonweringen drie grootheden ingevoerd: 

− de (absolute) zontoetredingsfactor ZTA, die gebruikt 

wordt voor de bepaling van de totale binnenkomende 

hoeveelheid zonnewarmte, 

− de convectiefactor CF, die aangeeft welk deel van 

de totaal binnenkomende hoeveelheid zonnewarmte 

onmiddellijk (zonder vertraging door accumulatie) 

convectief aan de vertreklucht wordt afgegeven, 

− de lichttoetredingsfactor LTA, die dient om de licht- 

technische eigenschappen van de diverse zonwerin- 

gen te kunnen vergelijken. 

Publicatie 3 

Zonstralingstabellen 

Voor het berekenen van de hoeveelheid zonnewarmte 

die via de glasvlakken en de zonwering, resp. via de 

buitenmuren een vertrek binnenkomt, dient onder 

andere bekend te zijn de hoeveelheid zonstraling die 

op de betreffende gevel (of dak) valt. 

De opvallende (kortgolvige) zonstraling bestaat uit 

drie componenten: directe straling, diffuse hemelstra- 

ling en - vaak niet te verwaarlozen - die straling welke 

door nabij gelegen grondoppervlakken, gebouwen e.d. 

wordt gereflecteerd. 

De opvallende zonstraling, alsmede de verhouding 

tussen de drie genoemde componenten, is afhankelijk 

van de breedtegraad, de geveloriëntatie, de datum, het 

tijdstip op de dag en de atmosferische troebeling en 

- voor wat betreft de door de omgeving gereflecteerde 

straling - van de aard en de ligging van de reflecte- 

rende oppervlakken. 

De hierna volgende zonstralingstabellen zijn berekend 

voor midden Nederland (breedtegraad 52° NB en leng- 

tegraad 5° OL) voor alle maanden van het jaar, voor alle 

uren van de dag, voor horizontale vlakken en voor 8 

verticale geveloriëntaties, en voor een voor Nederland 

representatief te achten graad van atmosferische troe- 

beling. De drie hier voor genoemde componenten zijn 

in deze tabellen zowel afzonderlijk als gezamenlijk 

opgenomen. In de praktijk kunnen de tabellen worden 

gebruikt voor geheel Nederland. 

De hoeveelheid zonnewarmte die via de glasvlakken 

en de zonwering een vertrek binnenkomt, kan bere- 

kend worden met behulp van een verhoudingsgetal, 

de absolute zontoetredingsfactor ZTA, die voor de ver- 

schillende zonweringconstructies kan worden ontleend 

aan ISSO-publicatie nr. 2 “Zontoetredingsfactoren”. 

De zonstralingstabellen zijn opgesteld ten behoeve van 

de berekening van de maximale koellast van gebou- 

wen. Dit betekent dat deze gelden voor helder weer en 

de minimale atmosferische troebeling, die in Nederland 

mag worden verwacht. Voor exploitatieberekeningen 

zijn deze zonstralingstabellen niet bruikbaar, omdat 

daarvoor de gemiddelde situatie maatgevend is, zowel 

voor wat betreft de zonneschijnduur en aard van de 

bewolking, als ten aanzien van de atmosferische troe- 

beling. 

Publicatie 4 

(ver vangen door ISSO-publicatie 51, ISSOpublicatie 

53 en ISSO-publicatie 57 ) 

ISSO jaarboek 

44 ISSO jaarboek



Publicatie 5 

Montage- en materiaaltechnische 

kwaliteitseisen voor warmwater ver warmingsinstallaties. 

De 2e uitgave van ISSO-publicatie 5 omvat de herzie- 

ning en actualisering van de 1e uitgave van ISSO-publi- 

catie 5 uit 1978 ‘Montage- en materiaaltechnische kwa- 

liteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties’. 

ISSO-publicatie 5 doet dienst als verwijzing in bestek- 

ken of technische omschrijvingen. ISSO-publicatie 5 

is een richtlijn voor te stellen eisen aan een warmwa- 

terverwarmingsinstallatie. Begrippen en benamingen 

zijn zoveel mogelijk aangehouden volgens de STABU- 

Standaard Technische Bepalingen 1990. 

Publicatie 6 

U- en R-waarden van bouwkundige 

constructies. 

De publicatie bevat alle gegevens over de vocht- en 

warmte-technische eigenschappen van bouwconstruc- 

ties, bouwmaterialen en isolatiematerialen. Van nage- 

noeg alle in Nederland voorkomende constructies zijn 

tabellen met U- en R-waarden opgenomen. De fabrikant-/ 

merkgegevens zijn bijgewerkt tot april 1987. Aldus is 

het mogelijk zonder enig rekenwerk onmiddellijk de U- 

(vroeger k-) waarde of de R- of Rc-waarde van een con- 

structie af te lezen. Deze publicatie is vervangen door 

ISSO-publicatie 60 in combinatie met ISSO-Digitaal. 

Publicatie 7 

Grondleidingen voor warmtetranspor t. 

In deze publicatie worden de noodzakelijke voorwaar- 

den en richtlijnen voor een betrouwbare aanleg gege- 

ven. Tevens worden een aantal mogelijke uitvoerings- 

wijzen, constructies en isolatiesystemen behandeld. 

Deze publicatie beperkt zich in hoofdzaak tot de toe- 

passing van metalen grondleidingen voor warmtetrans- 

port en het daarbij optredende gevaar van corrosie 

aan de buitenzijde. Voor informatie over het optreden 

van corrosie aan de binnenzijde van metalen leidingen 

wordt verwezen naar ISSO-publicatie 13. 

Publicatie 8 

Berekening van het thermische gedrag van 

gebouwen bij zomer-ont werpcondities. 

Deze publicatie bestaat uit de volgende drie secties: 

• Toelichting op NEN 5067 'Koellastberekening voor 

gebouwen'. Bij het gebruik van de normberekening is 

45 

het van belang dat men op de hoogte is van de ach- 

tergronden. De aan de normberekeningsmethode 

ten grondslag liggende studies en uitgangspunten 

zijn in dit deel samengevat. Bovendien worden de in 

de normberekening ingevoerde vereenvoudigingen 

behandeld. 

• Een verkorte globale berekeningsmethode om een 

snelle indicatie over de grootte van de koellast te 

verkrijgen. 

• Een benaderingsmethode voor het berekenen van 

de temperatuurstijging in een vertrek indien een 

mechanische koelinstallatie met slechts beperkte 

capaciteit of alleen een inrichting voor ventilatie met 

buitenlucht aanwezig is. In de bijlagen zijn bereke- 

ningsformulieren opgenomen met behulp waarvan 

de berekeningsgang eenvoudig kan worden gevolgd. 

In de laatste bijlage is een volledig uitgewerkt voor- 

beeld gegeven. 

Publicatie 9 Lucht ver warming in woningen 

(ver vangen door ISSO-publicatie 58) 

Publicatie 9a (1e aanvulling) 

Lucht ver warming in woningen 

( Ver vangen door ISSO-publicatie 58) 

Publicatie 10 

(ver vangen door ISSO-publicatie 49) 

Publicatie 11 Warmteterugwinning 

De publicatie behandelt: 

− procestechnische principes van warmteterugwin- 

ningsapparatuur (WTA); 

− installatietechnische aanbevelingen bij de toepas- 

sing van WTA; 

− vochtoverdracht bij roterende WTA; 

− gecombineerde warmteterugwinning uit ventilatie- 

lucht en verbrandingsgassen van aardgasgestookte 

toestellen; 

− een methode voor de bepaling van de te verwachten 

jaarlijkse energiebesparing bij toepassing van WTA 

(besparing in kJ of kW.h voor verwarming en eventu- 

eel bevochtiging); 

− een algemeen bruikbare kosten-baten analyse- 

methode op basis van de Netto Contante Waarde 

methode. 

Een en ander wordt geïllustreerd aan de hand van vier 

praktijkvoorbeelden voor de in Nederland meest toe-

gepaste WTA’s voor ventilatie- en/of luchtbehande- 

lingssystemen. Hierbij is zowel aandacht besteed aan 

de woningbouw (kleine installaties) alsook aan de utili- 

teitsbouw (grotere installaties). 

De gegeven berekeningsmethode voor de bepaling 

van de energiebesparing is goed toegankelijk en han- 

teerbaar gemaakt door het opnemen van grafieken, 

waaruit rechtstreeks de jaarlijkse energiebesparing is 

af te lezen. 

In de bijlagen bij de hoofdstukken energiebesparings- 

berekening en kosten-baten analyse zijn de achter- 

gronden van de gevolgde berekeningsmethode uitvoe- 

rig toegelicht. 

Publicatie 12 

Verkort referentiejaar voor buitencondities. 

De publicatie is een toelichting bij de norm NEN 5060 

‘Verkort referentiejaar voor buitencondities’ (VRJ). 

Ingegaan wordt op de verschillende toepassingsmo- 

gelijkheden van het VRJ en de hierbij te verwachten 

nauwkeurigheid. 

De toepassingen zijn: 

− berekening van de jaarlijkse gemiddelde energie- 

behoefte voor klimatisering van gebouwen; 

− temperatuuroverschrijdingsberekeningen; 

− berekeningen van de jaarlijkse gemiddelde opbrengst 

van zonne-energiesystemen. 

Het VRJ is eveneens op diskette beschikbaar. 

De splitsingsmethode van de globale zonnestraling 

in directe en diffuse zonnestraling wordt behandeld. 

Ingegaan wordt op de (on)mogelijkheid van toepassing 

van het VRJ bij: 

• bepalen installatiegrootte; 

• bepalen graaddagen/graaduren; 

• energieberekeningen met daglichtafhankelijk 

geschakelde verlichting. 

Publicatie 13 

Aanbevelingen ter voorkoming van 

corrosie en ketelsteenvorming in 

water voerende installaties. 

De publicatie behandelt aanbevelingen ter voorkoming 

van corrosie en ketelsteenvorming in watervoerende 

installaties. Na een inleiding waarin het corrosieproces 

wordt uitgelegd, worden de aanwijzingen per installati- 

etype geformuleerd. Onderscheiden worden: 

− warmwaterverwarmingsinstallaties; 

− gekoeldwaterinstallaties; 

− zonnecollectorinstallaties; 

− heetwaterverwarmingsinstallaties; 

− lage-drukstoominstallaties; 

− luchtbevochtigings- en koeltoreninstallaties. 

In de bijlage worden veiligheidsaanwijzingen gegeven 

met betrekking tot de in de publicatie genoemde che- 

micaliën. Ook het kalkkoolzuurevenwicht wordt behan- 

deld. 

Publicatie 14 

Zonneboilers, ont werp, uit voering en 

advisering. 

De nieuwe ISSO-publicatie 14 behandelt per hoofdstuk 

de volgende onderwerpen: 

1. ‘Inleiding zonneboilertechniek’ - beschrijft in alge- 

mene termen de mogelijkheden om zonne-energie 

toe te passen voor de bereiding van warmtapwater. 

2. ‘Zonneboilerconcepten’ - beschrijft reële zonneboi- 

lerconcepten, waarbij met name de afwegingsmoge- 

lijkheden tussen verschillende concepten en relaties 

naar het toepassingsgebied behandeld worden. 

3. ‘Installatietechniek en montage’ - gaat ervan uit dat 

een installateur een complete zonneboilerinstallatie 

(inclusief installatievoorschrift) aanschaft en geeft 

tevens bouwkundige aspecten en adviezen. 

4. ‘Gebruiksaspecten’ - bevat aspecten die verband 

houden met het gebruik van de zonneboiler, als- 

mede een lijst van storingen. 

5. ‘Ontwerpen en dimensioneren’ - geeft hulpmiddelen 

bij het ontwerpen en dimensioneren van zonneboi- 

lers, waarbij ook onderdelen gedetailleerd worden 

besproken. 

De publicatie gaat voornamelijk in op zonneboilers voor 

individuele woonhuistoepassing. 

Publicatie 16 

De jaarlijkse warmtebehoef te van 

woningen ; energiegebruiksberekening per 

ver trek en totaal. 

In deze publicatie wordt een beschrijving gegeven van 

een eenvoudige rekenmethode ter bepaling van de 

jaarlijkse warmtebehoefte van een woning of woning- 

ontwerp. De berekeningsmethode is gedetailleer- 

der dan die gegeven in de NVN 5125. De methode is 

tevens bedoeld om inzicht te geven in de effecten van 

bepaalde ontwerpbeslissingen. 

Het energiegebruik wordt per vertrek berekend. De 

publicatie is voorzien van een uitgebreid werkpakket 

ISSO jaarboek 

46 ISSO jaarboek



met invulstaten en tabellen waarin alle benodigde infor- 

matie wordt gegeven. Afzonderlijk wordt de zomersi- 

tuatie besproken. In de publicatie zijn enkele bereke- 

ningsvoorbeelden opgenomen. De publicatie is gericht 

op het ondersteunen van de ontwerper die een ener- 

giezuinige woning wil ontwerpen. 

Publicatie 17 

Richtlijnen voor ont werp, uit voering, 

onderhoud en beheer van 

luchtkanaalsystemen. 

Deze publicatie is een onmisbare referentie voor 

opdrachtgevers, adviseurs en installateurs die 

daadwerkelijk een technische invulling geven aan het 

begrip kwaliteit. De publicatie dient daarom als 

uitgangspunt in bestekken te worden gehanteerd. 

Kwaliteitseisen voor metalen luchtkanalen, thermische 

en akoestische isolatiesystemen. 

Naast de kwaliteit van het ontwerp van het luchtka- 

naalsysteem wordt aandacht besteed aan kwaliteitsei- 

sen voor de gebruikersmaterialen en isolatiesystemen 

(akoestisch en thermisch). 

De genoemde kwaliteitseisen, die aansluiten op het 

gehele realisatieproject van fabricage, ontwerp, uitvoe- 

ring, onderhoud en beheer, sluiten zoveel mogelijk aan 

bij de momenteel in Europees verband in ontwikkeling 

zijnde normen. 

Luchtkanalen, drukverlies-, thermische en akoestische 

berekeningen. 

In dit deel worden de uitgangspunten en ontwerppro- 

cedures voor luchtkanalen gegeven. Hierbij zijn, waar 

mogelijk, de bij het ontwerp benodigde gegevens ver- 

meld. De weerstandfactoren voor hulpstukken zijn in 

formulevorm gegeven. Om een verantwoorde uitspraak 

47 

te kunnen doen over de betrouwbaarheid van de com- 

puterprogramma’s voor drukverliesberekeningen van 

luchtkanalen is een uitgewerkt voorbeeld opgenomen. 

Tevens worden de berekeningen voor het economisch 

optimaal kanaalontwerp, thermische- en akoestische 

berekeningen (volgens ISSO-publicatie 24) aan de 

orde gesteld. 

Publicatie 18 Leidingnetberekening. 

De publicatie gaat in op de berekeningsgrondslagen en 

geeft aan hoe de drukverliesberekening moet worden 

uitgevoerd. De publicatie bevat weerstandsfactoren 

voor een groot aantal hulpstukken. Alle weerstands- 

factoren van hulpstukken zijn in formulevorm gegeven. 

Om een verantwoorde uitspraak te kunnen doen over 

de betrouwbaarheid van de computerprogramma’s 

voor drukverliesberekeningen van leidingnetten zijn 

toetsingscriteria opgesteld waaraan programma’s 

moeten voldoen. Voor controle is een met de hand uit- 

gewerkt voorbeeld opgenomen. 

Tenslotte worden in deze publicatie methoden bespro- 

ken die leiden tot een optimaal leidingnetwerk waarvan 

de jaarlijkse exploitatiekosten minimaal zijn. 

Publicatie 19 

Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen. 

De thermische behaaglijkheid wordt bepaald door: 

− omgevingsfactoren: luchttemperatuur, gemiddelde 

stralingstemperatuur, luchtvochtigheid en gemiddelde 

luchtsnelheid; 

− persoonsgebonden factoren: kleding, activiteit etc. 

Kort wordt ingegaan op het bepalen/meten van boven- 

genoemde factoren. 

In deze publicatie wordt gebruik gemaakt van de (sta- 

tionaire) theorie-/rekenmodellen van P.O. Fanger (zie 

ook NEN-ISO 7730). 

Om directe toepassing in de praktijk te vereenvoudigen 

worden tabellen met aanbevolen binnenluchttempera- 

turen gegeven. 

Ook aan het voorkomen van lokaal discomfort wordt 

aandacht besteed en wordt kort ingegaan op de beoor- 

deling van klachten. 

Publicatie 20 

Energiegebruik in kantoorgebouwen. 

Een berekeningsmethode ter vaststelling van het ener- 

giegebruik voor verwarming en ventilatie van kantoor-

gebouwen of daarmee vergelijkbare utiliteitsgebouwen. 

De publicatie is bedoeld om na te gaan welk energie- 

gebruik voor een bepaald gebouw als redelijk mag 

worden verondersteld. Tevens kan men met behulp van 

deze methode onderzoeken hoeveel energiebesparing 

bepaalde maatregelen kunnen opleveren. 

In de publicatie is een richtwaardentabel opgenomen 

waarmede zonder veel rekenwerk het energiegebruik 

snel kan worden bepaald. 

Publicatie 21 

Berekening van het energiegebruik voor 

klimatisering en verlichting van 

kantoorgebouwen. 

In deze publicatie worden rekenmethoden gegeven 

waarmee het energiegebruik voor klimatisering en ver- 

lichting van kantoorgebouwen kan worden bepaald. 

Ter verhoging van het gebruikersgemak zijn de reken- 

methoden voorzien van invulschema’s en zijn, waar 

mogelijk, tabellen gegeven met richtwaarden voor de 

invoergegevens. De rekenmethoden met richtwaarden 

worden gebruikt als gereedschap voor: 

− ontwerp van gebouw en installatie; 

− energiebesparing en advisering; 

− energiegebruik gebouw met of zonder installatie; 

− controle of het energiegebruik van gebouw en instal- 

latie als redelijk kan worden verondersteld. 

De rekenmethoden, die ook eenvoudig te programme- 

ren zijn voor een kleine computer, zijn afhankelijk van 

gebouwtype en klimaatregelingsinstallatie. Er worden 

globaal drie categorieën onderscheiden: 

Categorie 1 Gebouwen met centrale verwarming door 

middel van warmwaterradiatoren of con- 

vectors. Alleen natuurlijke ventilatie door 

openen van ramen en deuren tijdens kan- 

toortijd. Geen mechanische koeling door 

middel van een koelmachine. 

Categorie 2 Gebouwen met centrale verwarming met 

radiatoren of convectors. Mechanische 

ventilatie door middel van een centraal- 

mechanisch luchtsysteem, eventueel be- 

vochtiging in de winter, geen koeling door 

middel van koelmachines. 

Categorie 3 Gebouwen met volledige regeling van 

de luchttemperatuur en luchtvochtig- 

heid tijdens kantoortijd in de winter en de 

zomer. 

Raamgroot te en raamsysteem 

Ook is aandacht besteed aan de beheersing van het 

binnenklimaat in de zomer indien geen mechanische 

koeling wordt toegepast, dus in het geval van de cate- 

gorieën 1 en 2. Hiervoor zijn methoden gegeven om 

raamsystemen en de grootte van het raam te selecte- 

ren, respectievelijk te dimensioneren. 

In bijlage C wordt een overzicht gegeven van de bekend- 

ste centrale klimaatregelinstallaties, onderscheiden 

naar de drie genoemde categorieën 1, 2 en 3. Hierbij 

wordt onder andere ingegaan op de principewerking, 

ontwerpuitgangspunten, eigenschappen en toepassin- 

gen. Bijlage D geeft een overzicht van de beschikbare 

energie-adviseringsgereedschappen voor gebouwen 

en bijlage E gaat in op de Nederlandse Energieprestatie- 

norm voor Utiliteitsgebouwen NEN 2916. 

Publicatie 22 

Energiegebruik in schoolgebouwen. 

Deze publicatie bevat een berekeningsmethode ter 

vaststelling van het energiegebruik voor de verwar- 

ming van schoolgebouwen. De publicatie is bedoeld 

voor adviseurs, installateurs en gebouwbeheerders die 

willen nagaan welk energiegebruik voor een bepaald 

schoolgebouw als redelijk mag worden verondersteld. 

Tevens kan men onderzoeken hoeveel energiebespa- 

ring bepaalde maatregelen kunnen opleveren. In de 

publicatie zijn een aantal richtwaardentabellen opge- 

nomen waarmee men zonder veel rekenwerk het ener- 

giegebruik snel kan bepalen. 

Publicatie 23 

Correctieprocedure referentiejaar naar 

actueel jaar. 

Het energiegebruik van een gebouw of installatie is 

onder andere afhankelijk van het buitenklimaat. Veel 

energieberekeningen worden uitgevoerd met klimaat- 

gegevens van een (verkort) referentiejaar volgens NEN 

5060 (zie ook ISSO-publicatie 12). 

Deze berekeningen geven dan een resultaat dat gemid- 

deld over een langere periode juist is. Wil men nu het 

met een (verkort) referentiejaar berekende energiege- 

bruik vergelijken met het gemeten energiegebruik in 

een bepaald jaar, dan is dit niet zonder meer mogelijk 

omdat het klimaat van geen enkel jaar gelijk is aan dat 

van de voorgaande jaren. 

Om toch het energiegebruik van een gebouw of de 

opbrengst van een zonneboilerinstallatie te kunnen 

ISSO jaarboek 

48 ISSO jaarboek



vergelijken met de berekende waarde is een correctie 

nodig. In deze publicatie wordt hiervoor een correctie- 

procedure gegeven. 

Publicatie 24 

Installatiegeluid. 

Deze publicatie is een hulpmiddel bij het maken van 

geluidsberekeningen. 

Behandeld wordt het geluid veroorzaakt of overgedra- 

gen door technische installaties in het algemeen en 

luchttechnische systemen in het bijzonder. 

Enerzijds wordt uitvoerig ingegaan op de theorie en de 

achtergronden van het rekenen aan geluid. Anderzijds 

wordt veel aandacht besteed aan de benodigde prakti- 

sche gegevens voor geluidsberekeningen. In een apart 

hoofdstuk wordt ook aandacht besteed aan trillings- 

isolatie van opgestelde installaties. Verder wordt aan- 

dacht geschonken aan normen, geldend voor installa- 

tiegeluid binnen en buiten gebouwen. 

Als toelichting op de gegeven methoden voor geluids- 

berekeningen zijn een aantal uitgebreide rekenvoor- 

beelden opgenomen. 

Publicatie 25 

Optimale leidingisolatie. 

Deel 1 bevat een tabellenboek met een groot aantal 

tabellen, zodat de optimale isolatiedikte c.q. de beno- 

digde isolatiedikte om condensatie te voorkomen voor 

de meeste in de praktijk voorkomende gevallen snel 

kan worden afgelezen. 

Deel 2 bevat een handberekeningsmethode voor het 

bepalen van de economisch optimale isolatiedikte en 

een handberekeningsmethode voor het bepalen van 

de benodigde isolatie om condensatie te voorkomen. 

Beide methoden zijn, waar mogelijk, voorzien van tabel- 

len en grafieken met informatie over de in te voeren 

gegevens. In de bijlagen zijn de fysische achtergron- 

den van beide berekeningsmethoden uiteengezet. 

Publicatie 26 

Uit wendige corrosiebestrijding. 

Deze publicatie bevat aanbevelingen om uitwendige 

corrosie van verwarmings- en luchtbehandelingsin- 

stallaties te voorkomen of uit te stellen (ter voorkoming 

van inwendige corrosie wordt verwezen naar publica- 

tie 13). Na een omschrijving van de belangrijkste ach- 

tergronden van corrosie en corrosiebestrijding worden 

49 

aanbevelingen gedaan die betrekking hebben op het 

voorkomen en bestrijden van corrosie. 

Publicatie 27 

Lucht filters voor comfor tinstallaties. 

De publicatie is een informatiebron voor hen die zich 

bezighouden met het ontwerpen, installeren en gebrui- 

ken van luchtfilters in luchtbehandelingsinstallaties. 

Een overzicht wordt gegeven van de factoren die een 

rol spelen bij het selecteren van filters. 

De publicatie behandelt in hoofdzaak mechanische fil- 

ters, doch veel zaken gelden voor filters in het alge- 

meen. Ook aan exploitatiekosten wordt ruim aandacht 

besteed. 

Publicatie 28 

Gebalanceerde ventilatie in woningen 

(aanbevelingen voor ont werp en uit voering 

van ventilatiesystemen met 

warmteterugwinning). 

(Deze publicatie is ver vangen door 

ISSO-publicatie 62.) 

Publicatie 29 

Stralingsver warming in hoge ruimten ; 

indirect systeem. 

De publicatie geeft richtlijnen voor het ontwerpen van 

stralingsverwarming in hoge ruimten (min. 4 m). Deze 

stralingsverwarming bestaat uit stralingspanelen, die 

met een verwarmingsmedium doorstroomd worden 

(indirect systeem). 

Voor praktisch gebruik is een handberekeningsme- 

thode afgeleid, waarmee op basis van gebouweigen- 

schappen en behaaglijkheidswensen op betrouwbare 

wijze een installatie kan worden ontworpen. 

De methode sluit aan bij de in ISSO-publicatie 4 gevolgde 

werkwijze. 

De berekening van het oppervlak van de stralingspa- 

nelen wordt gegeven, daar de bedrijfswijze een grote 

invloed heeft op de benodigde opwarmtoeslag. 

Publicatie 30 

Tapwaterinstallaties in woningen. 

Deze publicatie behandelt de drinkwaterinstallaties in 

woningen en gaat in op het water- en energiegebruik 

en de hieruit voortvloeiende consequenties voor het 

ontwerp.

Aanbevelingen en kwaliteitseisen worden gegeven voor 

het ontwerp en de uitvoering van tapwaterinstallaties. 

Met behulp van deze publicatie is de ontwerper in staat 

tapwaterinstallaties te realiseren welke voldoen aan de 

door de samenleving gestelde eisen en aan de thans 

geldende voorschriften en normen ten aanzien van uit- 

voering, water- en energiegebruik, geluidsoverlast en 

comfort. 

Publicatie 31 

Meetpunten en meetmethoden voor 

klimaatinstallaties. 

Het aantal meetpunten in een klimaatregelinginstallatie 

is vaak te gering om op behoorlijke wijze, volgens het 

ontwerp, volumestromen in te stellen of om te controle- 

ren of een installatie of onderdelen hiervan op de juiste 

wijze functioneren. In het geval van storing is het vaak 

noodzakelijk via de meetpunten informatie te verkrij- 

gen, opdat de storing op doelmatige wijze kan worden 

opgelost. De publicatie geeft niet alleen aan waar 

meetpunten in een installatie moeten worden opgeno- 

men, maar ook welke meetmethoden hierbij dienen te 

worden gehanteerd, opdat een betrouwbaar meetresul- 

taat wordt verkregen. Met deze publicatie is niet alleen 

bereikt dat de ontwerper/installateur een praktisch 

gereedschap heeft bij de realisatie en het beheer van 

de installaties maar ook dat tijdens het overleg tussen 

opdrachtgever, ontwerper en installateur een referen- 

tiedocument voorhanden is betreffende het benodigd 

aantal meetpunten en de te hanteren meetmethoden 

bij de realisatie en het beheer van de installatie. 

Publicatie 32 

Temperatuursimulatieprogramma’s ; 

uitgangspunten. 

Temperatuursimulatieprogramma’s worden o.a. ge- 

bruikt voor energieberekeningen of bepaling van het 

aantal uren met een te hoge binnentemperatuur. De 

resultaten van deze programma’s hangen sterk af van 

de gebruikte invoergegevens. Deze publicatie gaat 

nader in op de belangrijkste invoerparameters voor 

temperatuursimulatieberekeningen. 

De publicatie geeft een standaardbeschrijving voor de 

invoergrootheden voor deze berekeningen. Door de in 

deze publicatie aanbevolen standaard van toepassing 

te verklaren, hebben de betrokken partijen (ontwerpers 

en opdrachtgevers) zekerheid dat de ontwerpbereke- 

ningen op dezelfde invoergegevens zijn gebaseerd. 

Deze standaardisatie betreft het gebruik van definities, 

het geven van schakelwaarden voor bijvoorbeeld ver- 

lichting en zonwering en de simulatie van gebruikers- 

gedrag. Ook wordt het gebruik van verschillende kli- 

maatbestanden in de praktijk nader toegelicht. 

Publicatie 33 

Kengetallen en vuistregels - hulpmiddel bij 

het ont werp van gebouwen. 

Veelal moet reeds in een zeer vroeg stadium van het 

bouwproces een raming gemaakt worden van ruimte- 

behoefte, ontwerpparameters, capaciteiten en kosten 

van installaties en installatiedelen. 

Deze publicatie bevat een verzameling kengetallen 

voor vuistregels bij de ondersteuning van het ontwerp 

van werktuigkundige en elektrotechnische gebouw- 

installaties. Als onderlegger is de Engelse BSRIA- 

publicatie ‘Rules of Thumb’ gebruikt. Deze is bewerkt 

en uitgebreid voor de Nederlandse ontwerppraktijk. 

Hierbij is gebruik gemaakt van bestaande publicaties 

op het gebied van kengetallen en de kennisinbreng van 

de ISSO-kontaktgroep. Kosten kengetallen zijn in deze 

publicatie niet opgenomen. 

De vermelde kengetallen hebben betrekking op speci- 

fieke situaties: 

• vaststellen van benodigde ruimte; 

• uitgangspunten voor het ontwerp; 

• vaststellen warmtelast, koellast en elektrische last; 

• dimensioneren van elektrische installaties; 

• dimensioneren van werktuigkundige installaties. 

Hoewel de kengetallen gemakkelijk te hanteren zijn, 

is een waarschuwing op zijn plaats. Ondeskundige 

interpretatie gebaseerd op foutieve inschattingen door 

onervaren gebruikers van deze publicatie kan tot onzin- 

nige uitkomsten leiden. De kengetallen dienen derhalve 

niet door onervaren ontwerpers gebruikt te worden. 

Publicatie 3 4 

Stralingsver warming in hoge ruimten 

(direct systeem). 

Deze publicatie geeft richtlijnen voor het ontwerpen van 

stralingsverwarming in hoge ruimten (min. hoogte 4 m). 

Deze stralingsverwarming bestaat uit direct met aard- 

gas gestookte stralingstoestellen (direct gestookt). 

Als voorbeelden van hoge ruimten kunnen sportza- 

len, werkplaatsen, magazijnen en hangars worden 

genoemd. 

Als karakterisering van ‘hoge ruimten’ geldt dat deze 

veelal groot van afmetingen en vrijstaand zijn. 

ISSO jaarboek 

50 ISSO jaarboek



Voor praktisch gebruik is een eenvoudige handbereke- 

ningsmethode afgeleid, waarmee op basis van de ge- 

bouw eigenschappen en behaaglijkheidwensen op be- 

trouwbare wijze een installatie kan worden ontworpen. 

Bij het berekenen van de capaciteit van de stralings- 

panelen speelt behalve het transmissie- en ventila- 

tiewarmteverlies ook de gewenste opwarmtoeslag, 

afhankelijk van de bedrijfswijze en de vloerafwerking, 

een belangrijke rol. 

Omdat het energiegebruik van stralingsverwarming 

niet uitsluitend wordt bepaald door stationaire warmte- 

verliezen, maar in belangrijke mate door het dynamisch 

gedrag van de vloerconstructie zijn hiervoor richtlijnen 

gegeven. De gepresenteerde waarden voor energiege- 

bruiken zijn gebaseerd op een voorbeeldgebouw en 

moeten derhalve uitsluitend als richtwaarden worden 

gezien. 

Publicatie 35 

Van automatisering naar gebouwbeheer. 

(een overzicht van de stand van zaken) 

Deze publicatie geeft informatie over de technische en 

technisch-organisatorische aspecten rond het beheer 

van gebouwtechnische installaties. Het betreft een 

overzicht van de stand van zaken. In de publicatie 

komen aan de orde: 

− managementinformatie; 

− software; 

− datacollection; 

− communicatie en koppeling; 

− begrippenlijst gebouwbeheersystemen. 


Standaardvraagspecificatie voor 

installaties in gebouwen. 

De standaardvraagspecificatie bestaat uit nalooplijsten 

met behulp waarvan het overleg met de opdrachtgever 

en overige bouwpartners kan worden gestructureerd. 

Het gaat hierbij om het vastleggen van alle afspraken 

of aandachtspunten die voor de installateurs of andere 

partners van belang zijn. 

Men kan de lijsten gebruiken voor externe maar ook 

voor interne besprekingen. Door het laatste kan 

bepaald worden welke vragen extern gesteld dienen te 

worden. Tenslotte gaat invulling van de vraagspecifica- 

tie uit van de eigen deskundigheid. 

51 

Door de meegeleverde diskette: 

– kan een selectie worden gemaakt van welke lijsten 

voor dit project van belang zijn; 

– kunnen de lijsten voor het doel worden aangepast; 

– kunnen afspraken efficiënt worden vastgelegd en 

worden verspreid. 

De vraagspecificatie kan in elke fase van het project 

worden gebruikt. 

Door de meegeleverde diskette: 

– kan een selectie worden gemaakt van welke lijsten 

voor dit project van belang zijn; 

– kunnen de lijsten voor het doel worden aangepast; 

– kunnen afspraken efficiënt worden vastgelegd en 

worden verspreid. 

De vraagspecificatie kan in elke fase van het project 

worden gebruikt. 

Publicatie 37 

Energiewijzer kantoorgebouwen. 

Door wetgeving en wensen van een opdrachtgever 

speelt een doelstelling voor het energiegebruik bij aan- 

vang van het ontwerp een steeds belangrijkere rol. 

Om een beoogde energiedoelstelling te realiseren 

vergt het ontwerp van gebouw en klimaatinstallaties 

steeds nadrukkelijker een integrale aanpak van de ont- 

werpende partijen. 

Met de publicatie ‘Energiewijzer kantoorgebouwen’ 

kan de invloed van ontwerpbeslissingen op het ener- 

giegebruik van klimaatinstallaties reeds in de vooront- 

werpfase (VO) snel zichtbaar worden gemaakt. Indien 

het energiegebruik hoger is dan de doelstelling kunnen 

met de Energiewijzer tijdens het VO de vereiste aan- 

passingen weloverwogen worden gemaakt. Achteraf 

zijn deze zowel technisch als financieel vaak niet meer 

mogelijk. Deze publicatie dient dan ook bij uitstek als 

communicatiemiddel tussen de ontwerpende partijen 

bij het tot stand brengen van een energetisch goede 

basis in het VO. 

De bepaling van het energiegebruik kan eenvoudig aan 

de hand van tabellen handmatig worden uitgevoerd. 

De ‘wijzer’ functie komt tot uitdrukking doordat door 

kleuring is aangegeven of uitgangspunten naar ver- 

wachting tot een energiezuinig ontwerp zullen leiden. 

De delen van het VO-proces kunnen worden doorlopen 

aan de hand van een energiedoelstelling. Tevens is het

mogelijk elk deel afzonderlijk te beschouwen. 

In VO-deel 1 wordt eenvoudig het verband weergege- 

ven tussen de belangrijkste bouwfysische en instal- 

latietechnische ontwerpuitgangspunten en de interne 

warmtelast in relatie tot de thermische behaaglijkheid 

en het energiegebruik. 

In VO-deel 2 wordt per klimaatsysteem de energiebe- 

hoefte (exclusief opwekking!) bepaald. Deze energie- 

behoefte is onderverdeeld in verwarming, bevochti- 

ging, koeling en transport. 

Tenslotte wordt in VO-deel 3 een keuze gemaakt voor 

de opwekkingsinstallaties aan de hand van de rende- 

menten van (combinaties van) opwekkers van warmte 

en koude. Daarnaast komen de energiegebruiken voor 

verlichting, apparatuur en warmtapwater globaal aan 

de orde, zodat een totaalbeeld van het energiegebruik 

ontstaat. 

Tenslotte wordt ten behoeve van de DO- (definitief 

ontwerp) fase checklisten gegeven van te overwegen 

extra energiebesparende maatregelen met de daarbij 

behorende besparingseffecten. 


Handboek Warmtepompen. 

In dit ISSO-handboek zijn de praktische kennis en 

ervaring met betrekking tot het toepassen van warm- 

tepompen in de gebouwde omgeving gebundeld. Het 

handboek is een gereedschap om verantwoorde en 

succesvolle toepassingen te realiseren toegespitst op 

de Nederlandse situatie. Onderscheid wordt gemaakt 

in mechanische- en thermische warmtepompen. De 

mechanische warmtepomp wordt weer onderscheiden 

in het elektromotor- en gasmotorgedreven type. Bij 

de thermische warmtepomp wordt het gasgestookte 

absorptietype behandeld. 

Voor een succesvolle toepassing is het van belang dat voor- 

delen, randvoorwaarden en gevolgen voor het ontwerp en 

gebruik in een vroeg stadium overzien kunnen worden. 

Met het handboek wordt daarom de gehele ‘levensloop’ 

van een warmtepomp in beschouwing genomen. 

In deze levensloop wordt onderscheid gemaakt in de 

fasen: 

− Programma van eisen (initiatief, haalbaarheid en 

projectdefinitie); 

− Ontwerp (structuur-, voorlopig- en definitief 

ontwerp); 

− Uitwerking (bestek en prijsvorming); 

− Realisatie (werkvoorbereiding, uitvoering en 

oplevering); 

− Gebruik (beheer en onderhoud); 

− Sloop. 

De diepgang van de informatie is afgestemd op dat 

wat in de beschouwde fase nodig en beschikbaar is. 

Belangrijke hulpmiddelen zijn daarbij beslisbomen, 

kengetallen en procedures, waarmee snel inzichtelijk 

wordt welk proces doorlopen moet worden, op welke 

wijze dat het beste kan gebeuren en welke invoergege- 

vens daarbij nodig zijn. 

Hoewel veel informatie is toegespitst op ontwerpende, 

installerende en beherende partijen, bevat het hand- 

boek ook voor de samensteller van het programma van 

eisen belangrijke informatie. 

In diverse bijlagen zijn verder hulpmiddelen en richt- 

waarden opgenomen voor het uitvoeren van haal- 

baarheidsstudies, energieberekeningen, bepaling van 

de efficiëntie, het rapporteren van energiegebruiken en 

onderhoud en dergelijke. Daar-naast zijn enkele prak- 

tijkvoorbeelden opgenomen. 

Publicatie 39 

Langetermijnkoudeopslag in de bodem. 

Langetermijnkoudeopslag in de bodem of kortweg LTK 

is uitgegroeid tot een technisch betrouwbare en milieu- 

vriendelijke manier van koelen. De methode kan ook 

economisch interessant zijn als aan een aantal rand- 

voorwaarden qua schaalgrootte en temperatuurstra- 

jecten is voldaan. Deze publicatie beschrijft de ver- 

schillende onderdelen van een koudeopslaginstallatie. 

Daarnaast biedt deze publicatie inzicht in het eerste 

deel van het realisatietraject, het haalbaarheidson- 

derzoek. Het haalbaarheidsonderzoek bestaat uit een 

quickscan, het formuleren van het Programma van 

Eisen, het selecteren van relevante installatieconcep- 

ten, het opstellen van het voorontwerp en het beoorde- 

len van de haalbaarheid ervan. In de publicatie wordt 

ook ruim aandacht besteed aan de benodigde ver- 

gunningen en de benodigde tijd voor de verschillende 

fasen in het onderzoek c.q. de realisering. 

De publicatie is bedoeld voor de professionele 

opdrachtgever, de ontwerper, de adviseur en de ont- 

werpende installateur. 


Werkplekklimatisering door 

verdringingsventilatie. 

De publicatie behandelt verdringingsventilatie in de 

kantooromgeving. Het betreft een ventilatiesysteem 

ISSO jaarboek 

52 ISSO jaarboek



waarbij lucht met een temperatuur die een paar graden 

onder vertrekluchttemperatuur ligt wordt toegevoerd. 

Ingegaan is op de systeemkenmerken en de werking 

in zowel het zomer- als het winterseizoen. Aangegeven 

wordt ook wat het toepassingsgebied is. 

In een apart hoofdstuk worden ontwerprichtlijnen 

geformuleerd. 

ISSO-publicatie 40 is vervangen door het ISSO/Rehva- 

rapport 900 ‘Verdringingsventilatie voor niet industriële 

toepassingen’. 

Publicatie 41 

Energiewijzer woningen. 

De Energiewijzer voor woningen maakt de invloed en 

samenhang van de verschillende energiebesparing- 

mogelijkheden op het totale energiegebruik van een 

woning inzichtelijk. De Energiewijzer is een gereed- 

schap waarmee de ontwerpers al in een vroeg stadium 

van het ontwerp (voorontwerp) op een eenvoudige 

wijze een afweging kunnen maken tussen de verschil- 

lende in te zetten middelen bij het realiseren van een 

energiedoelstelling. De in het Bouwbesluit gestelde 

eisen en wensen van een opdrachtgever maken het 

hanteren van een energiedoelstelling noodzakelijk. 

Het werken met de Energiewijzer gebeurt in drie stap- 

pen. In de eerste stap wordt de energiedoelstelling 

bepaald. In de tweede stap worden, afhankelijk van 

het type woning, de energiebehoefte (vraagkant) en 

de wijze van energieopwekking vastgesteld. In de laat- 

ste stap wordt het verwachte energiegebruik van de 

woning uitgedrukt in primaire energie (m 3 aeq), waarbij 

de relatie met de wettelijk geëiste EPC conform NEN 

5128 (energieprestatiecoëfficiënt) wordt gelegd. 


Concepten voor klimaatinstallaties. 

Deze publicatie geeft een overzicht van mogelijke 

installatieconcepten ten behoeve van de klimatisering 

van utiliteitsgebouwen. Om alle mogelijke installatie- 

concepten en installatievarianten in beeld te brengen 

is op een systematische wijze een compleet overzicht 

van de mogelijkheden gegenereerd, waarbij de syste- 

men eenduidig zijn geclassificeerd en benoemd. De 

publicatie bevat een keuzemethode met behulp waar- 

van het ontwerpteam (opdrachtgever, architect, ont- 

werper van klimaatinstallaties) tot een juiste installatie- 

conceptkeuze zal komen. 

53 

De publicatie is een instrument, waarmee de keuze 

(voorselectie) van het toe te passen installatiecon- 

cept evenwichtiger, eenvoudiger, meer onderbouwd en 

beter overdraagbaar tot stand zal komen. Specifieke 

kennis en ervaring van de ontwerper van klimaatinstal- 

laties blijft echter onontbeerlijk om een optimale keuze 

te maken en de installatie in al zijn facetten in het des- 

betreffende project in te passen. 

De keuzemethode is samengevat in ‘werkbladen’, die 

zo zijn opgezet dat zij in principe zonder toelichtende 

tekst kunnen worden gebruikt. Zij dienen als referentie- 

bladen tijdens het doorlopen van het selectieproces. 


Ont werp van hydraulische schakelingen 

voor ver warmen. 

Deze ISSO-publicatie geeft een methode voor het ont- 

werp van hydraulische schakelingen voor verwarmen. 

De ontwerpmethode omvat zowel de vollastsituatie als 

de deellastsituaties van een hydraulische schakeling. 

Rekening houden met deellastsituaties is en wordt 

binnen het ontwerp steeds belangrijker in verband 

met de eisen die worden gesteld aan het binnenkli- 

maat en energiegebruik. De ontwerpmethode gaat uit 

van gestandaardiseerde hydraulische subschakelin- 

gen (modulen). Van deze modulen wordt ook gebruik 

gemaakt in ISSO-publicaties 31 en 42 ‘Meetpunten en 

meetmethoden’. De gestandaardiseerde modulen zijn 

geschikt voor alle soorten installaties met hoge, lage 

of verschillende temperatuurniveaus. Het ontwerp van 

hydraulische schakelingen hangt nauw samen met de 

overige ontwerpactiviteiten. In deze publicatie wordt 

daarom aangegeven welke gegevens nodig zijn uit 

voorliggende ontwerpactiviteiten en welke gegevens 

nodig zijn na het ontwerp van de hydraulische scha- 

keling. De in deze publicatie gepresenteerde ontwerp- 

methode is een basismethode waarmee in principe 

een goed functionerende hydraulische schakeling voor 

verwarmen kan worden gerealiseerd. De ontwerper 

kan en mag van deze basismethode afwijken als het 

gaat om een creatieve oplossing voor een hydraulische 

schakeling die met of zonder de standaardmodules 

kan worden gerealiseerd. Men dient in dit geval wel 

voldoende kennis te hebben van het gedrag van een 

hydraulische schakeling en niet in strijd handelen met 

de in deze publicatie vermelde ontwerpeisen en ont- 

werpregels, zoals genoemd bij het samenstellen van 

de modulen.


Methoden voor energiebesparingsberekeningen. 

Onderbouwingsmethode 

EnergieBesparingsFonds (EBF ). 

Het EnergieBesparingsFonds (EBF) geeft financie- 

ringsmogelijkheden voor niet-huishoudelijke klan- 

ten van de energiedistributiebedrijven (uitgezonderd 

woningbouwverenigingen, kamerverhuurbedrijven en 

dergelijke). De terugverdientijd van de meer-investe- 

ring dient minimaal 1 en maximaal 7 jaar te bedragen. 

Indien de terugverdientijd groter is dan 3 jaar kan de 

klant om een kredietkorting van 20% verzoeken. 

De onderbouwingsmethode energieberekeningen voor 

het EBF bevat rekenbladen waarmee op eenvoudige 

doch betrouwbare wijze van een groot aantal ener- 

giebesparende opties de terugverdientijd kan worden 

vastgesteld. De meer-investering dient door de klant/ 

aannemer/installateur te worden bepaald. 

De energiebesparende opties hebben betrekking op 

de volgende aspecten: 

− bouwkunde; 

− verlichting; 

− warmtapwater; 

− klimaatinstallatie; 

− combinaties van bovengenoemde aspecten. 

In de publicatie is een rekenvoorbeeld opgenomen. 


Ont werp van individuele hydraulische 

schakelingen voor ver warmen van 

eengezinswoningen 

Dit rapport geeft een overzicht van de rekenmetho- 

den die zijn ontwikkeld om hydraulische modulen voor 

koelen te kunnen berekenen. Hierbij wordt ruim aan- 

dacht geschonken aan de warmteoverdracht in warm- 

tewisselaars, waarbij condensatie kan optreden. 

Theoretisch gezien bestaat er weinig verschil tussen 

hydraulische modulen voor koelen en hydraulische 

modulen voor verwarmen. Het verschil zit in de warm- 

teoverdracht, waardoor eisen en ontwerpregels voor 

hydraulische modulen voor koelen anders zijn dan 

die voor hydraulische modulen voor verwarmen, zoals 

weergegeven in ISSO-publicatie 44. 

In situaties waarbij sprake is van natte warmteover- 

dracht (condensatie) is slechts een beperkt aantal 

gebruikermodulen te berekenen. Het berekenen, waar- 

bij modulen met naregeling worden toegepast, is in 

het geval van condensatie zelfs onmogelijk. De reden 

hiervoor is dat de rekentechniek zo complex is dat het 

iteratieproces, dat nodig is om de natte warmteover- 

dracht te kunnen berekenen, vaak niet tot een einde 

komt. In de gevallen waar het wel tot een einde komt 

kan men alleen inzichtelijk maken hoe de schakeling 

omgaat met het ontvochtigen. 

In dit rapport is alle theoretische kennis vermeld die 

voorhanden is bij de analyse en realisatie van hydrau- 

lische schakelingen voor koelen, waar ontwerpers van 

deze installaties gebruik van moeten maken. 

Het is sterk aan te bevelen deze informatie via een ken- 

nisoverdrachttraject op dezelfde wijze te presenteren 

als in ISSO-publicatie 44. Tevens dienen in dit traject 

de combinaties voor warmte- en koudeopwekking 

nader te worden uitgewerkt in verband met het hier- 

mee te bereiken hoge energiebesparingspotentieel van 

10 tot 30 % ten opzichte van gescheiden warmte- en 

koudeopwekking. 

Publicatie 47 

Ont werp van hydraulische schakelingen 

voor koelen 

Bij het ontwerpen van een klimaatinstallatie zal eerst 

aan de hand van het programma van eisen een keuze 

gemaakt worden van het toe te passen concept (ISSO- 

43). Als het concept van de klimaatinstallatie bekend is, 

is het dus ook bekend welke apparaten (koelmachine, 

koelbatterij, etc.) in het concept toegepast worden. 

De vraag is dan hoe deze apparaten in een hydrauli- 

sche schakeling ingepast worden en hoe de hydrau- 

lische schakeling ontworpen wordt. De voorliggende 

ISSO-publicatie heeft als doel deze vragen te beant- 

woorden. Uitgangspunt hierbij is dat de keuze van het 

concept van de klimaatinstallatie met bijbehorende 

temperatuurniveaus etc. gemaakt is. 

De vraag is dus hoe de apparaten die onderdeel uit- 

maken van het concept van de klimaatinstallatie in een 

hydraulische schakeling ingepast worden. Om deze 

vraag te kunnen beantwoorden worden eerst in hoofd- 

stuk 2 de kenmerken van verschillende hydraulische 

(sub)schakelingen beschreven. In deze publicatie wordt 

een hydraulische schakeling onderverdeeld in subscha- 

kelingen voor opwekking, distributie en gebruikers. 

Deze subschakelingen worden modulen genoemd. De 

modulen worden onderverdeeld in passieve en actieve 

modulen. Op basis van dit kenmerk kunnen modulen 

ISSO jaarboek 

54 ISSO jaarboek



samengesteld worden. Een actieve opwekkermoduul 

en een passieve gebruikermoduul worden bijvoorbeeld 

met elkaar verbonden door een passieve distributie- 

moduul. Met deze methodiek is het mogelijk om op een 

juiste manier hydraulische subschakelingen (modulen) 

samen te stellen tot één geheel. 

Met de beschrijving van de modulen in hoofdstuk 2 is 

nog niet de vraag beantwoord wanneer nu deze modu- 

len toegepast dienen te worden. Hoofdstuk 3 geeft 

daarom aanwijzingen hiervoor. In dit hoofdstuk wordt 

beschreven dat een moduul geselecteerd kan worden 

op basis van: 

eigenschappen van het apparaat dat toegepast wordt; 

- noodzakelijke beveiligingen; 

- afstemming tussen gebruiker en opwekker; 

- praktische overwegingen. 

Aan de hand van een aantal voorbeelden wordt in 

hoofdstuk 5 van deze publicatie toegelicht hoe een 

hydraulische schakeling samengesteld kan worden. 

Bij de voorbeelden wordt aandacht besteed aan geïn- 

tegreerde energiesystemen waarbij omschakeling van 

verwarmen naar koelen (dus eigenlijk gebruikers die 

ook toegepast worden als opwekkers) aan de orde 

komt. 

In de bijlagen van deze publicatie wordt nader ingegaan 

op ontwerpaspecten die in deze publicatie worden toe- 

gepast. In bijlage A wordt ingegaan op de eigenschap- 

pen van apparaten met betrekking tot hun inpassing 

in de hydraulische schakeling. In bijlage B wordt inge- 

gaan op het dimensioneren van een buffer. Bijlage C 

gaat uitvoeriger in op de eigenschappen van hydrau- 

lische gebruikermodulen en geeft hierbij richtwaarden 

voor ontwerpgegevens, zoals de Autoriteit van een 

regelafsluiter. In bijlage D wordt een overzicht gegeven 

voor het samenstellen van de modulen tot een hydrau- 

lische schakeling en bijlage E geeft achtergrondinfor- 

matie over pompen. 


Koelplafonds /koelconvectoren. 

Richtlijn voor ont werp en uit voering. 

Indien bij het ontwerpproces van comfortinstallaties de 

mogelijke toepassing van klimaatplafonds of koelcon- 

vectoren wordt overwogen, biedt voorliggende ISSO 

publicatie de ontwerper een aantal gereedschappen 

om tot een juiste afweging te komen. Gedetailleerd 

worden de diverse klimaatplafond- en koelconvector- 

principes en -systemen beschreven en geanalyseerd 

55 

en in tabelvorm vergeleken, zodat snel een overzicht 

van de relevante aspecten kan worden verkregen. 

Normen, voorschriften en beoordelingsmethoden met 

betrekking tot comfort en capaciteit worden beschre- 

ven ten behoeve van ontwikkeling, ontwerp, uitvoe- 

ring en oplevering. Het ontwerpproces wordt in twee 

stappen beschreven. Eerst wordt ingegaan op de vele 

relevante ontwerpaspecten. Vervolgens wordt een 

rekenhandleiding verstrekt waarbij de installatie eerst 

op ruimteniveau en daarna op gebouwniveau wordt 

gedimensioneerd. De specifieke aspecten van klimaat- 

plafonds en koelconvectoren in de organisatie van het 

bouwproces worden compact besproken, waarbij in 

een groot aantal bijlagen checklists worden aangereikt 

voor de diverse fasen van het ontwerpen bouwpro- 

ces. Tenslotte wordt ingegaan op de gebruiksfase. 

Publicatie 49 

Vloer ver warming /wandver warming en 

vloer-/wandkoeling. 

(herziening ISSO-publicatie 10) 

Deze publicatie is een herziening van de ISSO-publi- 

catie 10 ‘’Vloerverwarming’. Deze publicatie behandelt 

niet alleen vloerverwarming maar ook wandverwar- 

ming. Het betreft vooral verwarming voor woningen/ 

woongebouwen en utiliteitsbouw. Industriële toepas- 

singen krijgt beperkte aandacht besteed. 

De publicatie gaat eerst in het kort in op de voordelen 

van laag temperatuur verwarming (LTV) systemen en 

behandelt vervolgende de verschillende typen vloer-

en wandverwarming. Daarna komen de dimensionering 

en projectering van de systemen aan bod. De dimen- 

sionering is in overeenstemming met de Europese 

norm NEN-EN 1264 deel 1 t/m 4. De ingebruikname en 

beproeving worden eveneens behandeld. 

Naast verwarmen wordt ook aandacht besteed aan 

vloer- en wandkoeling. 

Publicatie 50 

Kwaliteitseisen ver warmingsinstallaties 

woningen 

Deze publicatie geeft een eenduidig pakket van ont- 

werptechnische kwaliteitseisen voor goed functione- 

rende warmwaterverwarmingsinstallaties in woningen 

en woongebouwen. Het pakket is van toepassing voor 

verwarmingsinstallaties die op hoge ontwerptempera- 

tuur of op lage ontwerptemperatuur functioneren. 

Aan de hand van een globaal ontwerpen relatie- 

schema wordt duidelijk aangegeven waar keuzen 

moeten worden gemaakt, welke factoren daarbij een 

rol spelen en deze elkaar beïnvloeden. Tevens wordt 

in het schema door verwijzing naar specificatiebladen 

naar specifieke informatie verwezen. 

De in de vorm van specificatiebladen uitgewerkte 

ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen zijn 

gepresenteerd in de structuur van het Model Kwaliteits- 

beheersing Klimaatinstallaties (MKK), zodat in iedere 

fase van het voortbrengingsproces van een verwar- 

mingsinstallatie duidelijk is aan welke specificaties 

moet worden voldaan en welke informatie beschikbaar 

moet zijn om het voortbrengingsproces de doorlopen. 

Voor het voortbrengingsproces van ventilatie-installa- 

ties is eveneens in de structuur volgens MKK ISSO- 

publicatie 61 ontwikkeld. Daar waar de onderwerpen 

op de specificatiebladen van ISSO-publicatie 50 en 61 

elkaar overlappen zijn de nummering van de specifica- 

tiebladen en de inhoud op elkaar afgestemd. Tevens 

wordt vanuit de specificatiebladen in ISSO-publicatie 

50 voor bepaalde onderdelen verwezen naar ISSO- 


IS SO-publicatie 5 0 digit aal 

ISSO-publicatie 50 is ook beschikbaar als CD-Rom. 

Deze CD-Rom geeft de gebruiker ondersteuning bij het 

werken conform ISSO-publicatie 50 en het vastleggen 

van alle stappen binnen het MKK bij het ontwerp en het 

specificeren van verwarmingsinstallaties in woningen. 

Publicatie 51 Warmteverliesberekening 

voor woningen en woongebouwen 

Deze publicatie bevat de berekeningsmethode voor het 

bepalen van het per vertrek te installeren vermogen en 

gaat nader in op het aansluitvermogen c.q. de bijdrage 

aan een collectieve bron. In de berekeningsmethode 

wordt onderscheid gemaakt in woningen/woongebou- 

wen die voldoen aan de (nieuwbouw) eisen van het 

Bouwbesluit en woningen/woongebouwen die er niet 

aan voldoen. Voor beide typen woningen/woongebou- 

wen zijn de volgende berekeningsmethoden opgeno- 

men: 

een verkorte methode voor het bepalen van het aan- 

sluitvermogen op basis van het schilverlies; 

een methode voor het bepalen van het per vertrek op 

te stellen vermogen; 

een methode voor de bepaling van het aansluitvermo- 

gen c.q. de bijdrage aan een collectieve bron. 

Het in een vertrek op te stellen vermogen bestaat uit 

een drietal bijdragen: 

het transmissiewarmteverlies; 

het ventilatiewarmteverlies; 

de toe te rekenen opwarmtoeslag voor opwarming na 

eventuele nachtverlaging of bedrijfsbeperking. 

De methode sluit aan bij de in ontwikkeling zijnde 

Europese norm EN 12831. In de nieuwe methode 

wordt rekening gehouden met LTV-systemen. Qua ter- 

minologie en maatvoering wordt aangesloten bij het 

Bouwbesluit. E.e.a. wordt toegelicht aan de hand van 

een aantal voorbeelden. 

Publicatie 53 

Warmteverliesberekening voor 

utiliteitsgebouwen 

Deze publicatie bevat de berekeningsmethode voor 

utiliteitsgebouwen met vertrekhoogten van 5 meter en 

lager. De berekeningsmethode bevat gegevens voor 

het bepalen van het per vertrek te installeren vermo- 

gen en gaat nader in op het aansluitvermogen c.q. de 

bijdrage aan een collectieve bron. In de berekenings- 

methode wordt onderscheid gemaakt in utiliteitsge- 

bouwen die voldoen aan de (nieuwbouw) eisen van het 

Bouwbesluit en (utiliteits)gebouwen die er niet aan vol- 

doen. Voor beide typen utiliteitsgebouwen zijn de vol- 

gende berekeningsmethoden opgenomen: 

een verkorte methode voor het bepalen van het aan- 

sluitvermogen op basis van het schilverlies; 

een methode voor het bepalen van het per vertrek op 


een methode voor de bepaling van het aansluitvermo- 

ISSO jaarboek 

56 ISSO jaarboek



gen c.q. de bijdrage aan een collectieve bron. 



• het transmissiewarmteverlies; 

• het ventilatiewarmteverlies; 

• de toe te rekenen opwarmtoeslag voor opwarming 

na eventuele nachtverlaging of bedrijfsbeperking. 

Hierbij wordt onderscheid gemaakt in de opwarming 

na een meerdaagse bedrijfsbeperking en een dage- 

lijkse bedrijfsbeperking. De methode sluit aan bij de in 

ontwikkeling zijnde Europese norm EN 12831. 

In de nieuwe methode wordt rekening gehouden met 

LTV-systemen. Qua terminologie en maatvoering 

wordt aangesloten bij het Bouwbesluit. E.e.a. wordt 

toegelicht aan de hand van een voorbeeld. Woningen 

en woongebouwen worden behandeld in ISSO-publi- 

catie 51. Het bepalen van de warmtebehoefte van indu- 

striegebouwen of ruimten hoger dan 5 m geschiedt in 

ISSO-publicatie 57. 

Publicatie 54 

Energie Diagnose Referentie (EDR) 

Bij energieadvisering in gebouwen worden inzichten 

en vermoedens ondersteund met berekeningen. Voor 

deze berekeningen kan gebruik gemaakt worden van 

rekenmethoden, variërend van eenvoudig tot complex 

en gedetailleerd. 

Het doel van EDR (Energie Diagnose Referentie) is om 

57 

voor deze rekenmethoden vast te kunnen stellen: 

- het toepassingsgebied; 

- de minimaal in rekening te brengen energiestromen 

voor een bepaalde toepassing; 

- de betrouwbaarheid van de berekeningsresultaten. 

Het toepassingsgebied kan vastgesteld worden door 

het invullen van een matrix. De minimaal in rekening 

te brengen energiestromen zijn bedoeld om een mini- 

mum aantal energiebesparende opties tot hun recht te 

laten komen. 

Met een testprocedure wordt de betrouwbaarheid 

vastgesteld. Deze procedure bevat daartoe cases die 

uitgevoerd moeten worden en criteria waaraan de uit- 

komsten moeten voldoen. 

De onderdelen van EDR kunnen afzonderlijk en op 

zichzelf staand gebruikt worden. Ook kan EDR ingezet 

worden voor het verkrijgen van een attest op één of 

meer delen van een methode. Dit attest vormt een kwa- 

liteitsgarantie voor de geteste toepassing. In een BRL 

(Beoordelingsrichtlijn) zijn de prestatie-eisen (waaron- 

der de minimaal benodigde energiestromen en de ver- 

eiste betrouwbaarheid) van een bepaalde toepassing 

van een rekenmethode dan vastgelegd. Het voorlig- 

gende EDR voor horecagebouwen is ingericht naar de 

huidige stand van kennis en inzichten. Nieuwe ontwik- 

kelingen en inzichten zullen uitbreiding in de toekomst 

noodzakelijk maken. Bij de opzet van EDR is hiermee 

rekening gehouden. 

Publicatie 55 

Tapwaterinstallaties in woon- en 

utiliteitsgebouwen 

De realisatie van grote tapwaterinstallaties is een com- 

plex proces. Vanaf het inventariseren van de wensen 

van de opdrachtgever tot het veilig en kosten-effec- 

tief beheer van een grote tapwaterinstallatie krijgen 

opdrachtgevers, ontwerpers en realisatoren te maken 

met een grote verscheidenheid aan randvoorwaarden. 

ISSO-publicatie 55 ‘Tapwaterinstallaties in woon- en 

utiliteitsgebouwen’ biedt een leidraad en een inhoude- 

lijk naslagwerk voor het gehele proces van de realisatie 

van een grote tapwaterinstallatie. Daarbij komen aan 

de orde: 

• het verzamelen van informatie ten behoeve van het 

ontwerp van de tapwaterinstallatie (het programma 

van eisen); 

• het ontwerp van de diverse onderdelen van de tap- 

waterinstallatie (leidingsysteem, warmtapwaterbe- 

reiding, drukverhoging en circulatiesystemen);

• de realisatie van de tapwaterinstallatie; 

• het beheer van de tapwaterinstallatie. 

Met rekenvoorbeelden, stappenplannen en invultabellen 

is het ontwerpproces inzichtelijk en toegankelijk gemaakt. 

Toolshop 

In de ISSO toolshop is software opgenomen waar- 

mee tapwaterinstallaties conform ISSO-publicatie 55 

kunnen worden berekenend. 

Publicatie 55.1 

(herziene versie 2005) 

Praktijkhandleiding ‘Legionellapreventie 

in leidingwater’ 

ISSO-publicatie 55.1 Handleiding Legionellapreventie 

in leidingwater is geheel herzien ten opzichte van de 

eerste versie. Zij geeft een uitwerking voor de risico- 

analyse van collectieve leidingwaterinstallaties die 

vallen onder de specifieke Legionella-wetgeving. 

Daarnaast geeft de publicatie voorstellen voor instal- 

latieaanpassingen en regels voor het opstellen van een 

beheersplan. 

Door de wijziging van het Waterleidingbesluit en daar- 

naast de nieuwe inzichten en kennis die de afgelopen 

vier jaar zijn opgedaan, was een algehele herziening 

van de handleiding noodzakelijk. De punten waarop de 

publicatie is herzien en aangevuld zijn onder meer: 

- de nieuwe wetgeving; 

- grote installaties met een beperkt aantal aërosolvor- 

mende tappunten; 

- componenten, als drukverhoginginstallaties, brand- 

slanghaspels, nooddouches, warmtapwatervoorzie- 

ningen; 

- monstername; 

- informatie over automatisering van beheersmaat- 

regelen; 

- alternatieve beheersmaatregelen en detectietech- 

nieken; 

- rapportage van de beheersmaatregelen; 

- model-werkvoorschriften inclusief beproeven van 

keerkleppen. 


Handleiding Zorgplicht Legionellapreventie 

Collectieve Leidingwaterinstallaties 

ISSO-55.2 Handleiding Zorgplicht Legionellapreventie 

Collectieve Leidingwaterinstallaties richt zich op 

beheerders (eigenaren, adviseurs en installateurs) van 

collectieve leidingwaterinstallaties die buiten de reik- 

wijdte van de Regeling voor legionellapreventie van het 

Waterleidingbesluit vallen. Het doel van deze handlei- 

ding is om hen op een eenvoudige, toegankelijke en 

overzichtelijke manier te adviseren over de invulling 

van de zorgplicht voor het beschikbaar stellen van 

deugdelijk drinkwater die zij hebben op basis van de 

Waterleidingwet en het Waterleidingbesluit. De hand- 

leiding richt zich daarbij uitsluitend op de zorgplicht 

met betrekking tot het aspect Legionella. 

In deze Handleiding is de volgende werkwijze gepre- 

senteerd: 

A. Inventarisatie tappunten met behulp van een 

beperkte risicoanalyse. Het doel hiervan is vast 

te stellen of en aan hoeveel tappunten relevante 

hoeveelheden aërosolen kunnen vrijkomen. Deze 

inventarisatie kan in principe door de eigenaar van 

de installatie zelf worden uitgevoerd en richt zich 

uitsluitend op de tappunten. 

B. Vervolgens zijn er drie mogelijkheden: 

1. Als er geen tappunten zijn waar relevante hoe- 

veelheden aërosolen (RHIA) kunnen vrijkomen, 

dan is men klaar. 

2. Als aan een relatief beperkt aantal tappun- 

ten aërosolvorming optreedt, kan een aanpak 

worden gevolgd die zich uitsluitend richt op die 

tappunten. 

3. Als aan een relatief groot aantal tappunten 

aërosolvorming optreedt, is het uitvoeren van 

een risicoanalyse voor de gehele installatie 

gewenst. 

C. Ten slotte kunnen de uitgevoerde risicoanalyse en 

eventueel te nemen beheersmaatregelen worden 

vastgelegd in een beheersinstructie. 

Publicatie 56 

Inregelen van ont werpvolumestromen in 

individuele ver warmingsinstallaties in 

woningen 

ISSO-publicatie 56 geeft in een logische opeenvolging 

van handelingen weer hoe individuele warmwaterver- 

warmingssystemen in woningen worden ingeregeld. 

De gangbare voorinstelmethode, ook behandeld in 

ISSO-publicatie 31, wordt aangevuld met de tem- 

peratuurmethode. In de meeste gevallen volstaat de 

voorinstelmethode voor systemen waarvan alle infor- 

matie over de hydraulische schakeling aanwezig is en 

dus een drukverliesberekening kan worden gemaakt. 

Het in deze publicatie behandelde inregelen met behulp 

ISSO jaarboek 

58 ISSO jaarboek



van de temperatuurmethode wordt toegepast als er 

geen of onvoldoende gegevens over de hydraulische 

schakeling aanwezig zijn, bijvoorbeeld bij renovatie, en 

er geen drukverliesberekening kan worden gemaakt. 

De temperatuurmethode is een ingewikkelde, tijdroven- 

de methode en wordt alleen in uiterste situatie toegepast. 

De inregelmethoden in deze publicatie zijn vastge- 

legd in een aantal een aantal specificatiebladen. Deze 

specificatiebladen zijn onderdeel van het MKK (Model 

Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties). In het MKK 

wordt door middel van projectfasen, die aansluiten bij 

de gangbare praktijk, het voortbrengingsproces van 

een klimaatinstallatie beschreven. 

Door het in deze publicatie gegeven inregelproces te 

volgen wordt bereikt dat ontwerpvolumestromen in de 

verwarmingsinstallatie voldoende nauwkeurig worden 

ingesteld, waardoor het in het programma van eisen 

gespecificeerde verwarmingscomfort wordt gereali- 

seerd bij een zo laag mogelijk energiegebruik. 

Publicatie 57 

Warmteverliesberekening voor ruimten 

hoger dan 5 m. 

warmteverliesberekening voor industriegebouwen 

en vides en atria 

Deze publicatie bevat de berekeningsmethode voor 

ruimten met vertrekhoogten hoger dan 5 meter . De 

berekeningsmethode bevat gegevens voor het bepa- 

len van het per vertrek te installeren vermogen en gaat 

nader in op het aansluitvermogen c.q. de bijdrage aan 

een collectieve bron. 

In de berekeningsmethode wordt onderscheid gemaakt 

in gebouwen die voldoen aan de (nieuwbouw) eisen van 

het Bouwbesluit en gebouwen die er niet aan voldoen. 

Voor beide typen gebouwen zijn de volgende bereke- 

ningsmethoden opgenomen: 

• een methode voor het bepalen van het per vertrek op 


• een methode voor de bepaling van het aansluitver- 

mogen c.q. de bijdrage aan een collectieve bron. 



• het transmissiewarmteverlies; 

• het ventilatiewarmteverlies; 

• de toe te rekenen opwarmtoeslag voor opwarming 

na eventuele nachtverlaging of bedrijfsbeperking. 

Hierbij wordt onderscheid gemaakt in de opwarming 

na een meerdaagse bedrijfsbeperking en een dage- 

59 

lijkse bedrijfsbeperking De methode sluit aan bij de 

in ontwikkeling zijnde Europese norm EN 12831. In de 

nieuwe methode wordt rekening gehouden met LTV- 

systemen. Qua terminologie en maatvoering wordt 

aangesloten bij het Bouwbesluit. E.e.a. wordt toege- 

licht aan de hand van een aantal voorbeelden. 

Woningen en woongebouwen worden behandeld in 

ISSO-publicatie 51. 

Het bepalen van de warmtebehoefte van utiliteitsge- 

bouwen met ruimten lager dan 5 m geschiedt in ISSO- 


Publicatie 58 

Kwaliteitseisen voor lucht ver warmingsinstallaties 

in woningen 


werptechnische regels en kwaliteitseisen voor goed 

functionerende luchtverwarmingsinstallaties in wonin- 

gen en woongebouwen. De methodiek kan gebruikt 

worden voor zowel conventionele systemen als LTV- 

systemen. 

Aan de hand van een globaal ontwerpen relatie- 

schema wordt duidelijk aangegeven waar keuzen 

moeten worden gemaakt, welke factoren daarbij een 

rol spelen en hoe deze elkaar beïnvloeden. Tevens 

wordt in het schema door verwijzing naar specificatie- 

bladen naar specifieke informatie verwezen.

De in de vorm van specificatiebladen uitgewerkte 

ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen zijn 

gepresenteerd in de structuur van het Model Kwaliteits- 

beheersing Klimaatinstallatie (MKK), zodat in iedere 

fase van het voortbrengingsproces van een verwar- 

mingsinstallatie duidelijk is aan welke specificaties 

moet worden voldaan en welke informatie beschikbaar 

moet zijn om het voortbrengingsproces te doorlopen. 

Voor het voortbrengingsproces van ventilatie-instal- 

laties zijn, eveneens in de MKK-structuur, ISSO-publi- 

catie 61 en 62 ontwikkeld. In aparte stappen zijn de 

programmafase, ontwerpfase, uitvoeringsfase en 

beheersfase beschreven. Voorts zijn er een aantal bij- 

lagen toegevoegd, zoals een opleveringsprotocol, een 

meetprotocol en de proportionele inregelprocedure. 

Publicatie 59 

Grote zonneboilers- ont werp, uit voering en 

advisering 

De publicatie ‘Grote zonneboilersystemen - ontwerp, 

uitvoering en advisering’ is een praktisch handboek 

voor installatieadviseurs en installateurs die betrokken 

zijn bij de toepassing van grote zonneboilersystemen in 

Nederland. Ook de opdrachtgever en beheerder zullen 

hierin nuttige informatie vinden. Een zonneboiler wordt 

groot genoemd bij collectoroppervlakten tussen 6 en 

500 m2. Relevante methodieken en aspecten voor de 

meest voorkomende systemen zijn vanaf het initiatief 

tot en met beheer en onderhoud vastgelegd. Een prak- 

tijkvoorbeeld van een grote zonneboiler voor een cam- 

ping, dat als rode lijn door de publicatie heen loopt, 

vergroot de toegankelijkheid van de informatie. 

Grote zonneboilersystemen in Nederland 

In Nederland worden grote zonne-energiesystemen 

voornamelijk gebruikt voor voorverwarming van tapwa- 

ter. Ruimteverwarming met dergelijke installaties komt 

veel minder voor. Toepassing van deze grote zonneboi- 

lers is met name interessant bij een warmwatervraag 

die weinig variatie over het jaar vertoont of een afna- 

mepiek in de zomer heeft. Grote zonneboilersystemen 

worden dan ook toegepast in woon- en logiesgebou- 

wen, restaurants, verzorgingstehuizen,- sportaccom- 

modaties, campings en zwembaden. 

De spectraal selectieve enkelglas collector is het meest 

toegepaste type zonnecollector. Bij zwembaden wordt 

vaak ook de onafgedekte kunststof collector gebruikt; 

voor suppletiewaterverwarming geeft dit de beste 

investering. Montage op platte daken komt het meest 

voor. Er is echter steeds meer aandacht voor integratie 

in schuine daken en gevels. 

Grote zonneboilers zijn geen standaard systemen: de 

warmtevraag bepaalt de grootte van het systeem, ter- 

wijl in groot aantal randvoorwaarden van invloed zijn 

op de systeemconfiguratie en op het aantal opslagva- 

ten en warmtewisselaars. Nederlandse zonneboilers 

betreffen terugloopsystemen. Mits goed ontworpen 

en geïnstalleerd biedt het terugloopprincipe een uit- 

stekende bescherming tegen oververhitting en bevrie- 

zing. 

In deze publicatie is de ervaring samengevat, die de 

afgelopen twintig jaar met ontwerp en realisatie van 

grote zonneboilers is opgedaan. Nieuw zijn resultaten 

van recent onderzoek naar optimale systeemdimensi- 

onering voor de vier meest voorkomende zonneboiler- 

concepten. De qua kosten en baten optimale grootte 

van collectoren, warmteopslag en warmtewisselaar(s) is 

bepaald bij specifieke waarden van de besparingsfrac- 

tie van de zonneboiler. De combinatie van theoretische 

kennis en praktijkervaring in gerealiseerde projecten 

heeft geleid tot een systematische beschrijving van 

de hele levensloop van een groot zonneboilersysteem. 

Essentiële aspecten zijn: 

− het vroegtijdig vaststellen van de bouwkundige, 

technische en financiële randvoorwaarden; een 

nauwkeurige bepaling van de warmwatervraag; 

− eenduidige presentatie van de systeemopbouw, 

energieopbrengst en kosten, met name voor ver- 

gelijkbaarheid van offertes; 

− de combinatie van de zonneboiler met de naver- 

warming; de gedetailleerde uitwerking van het ont- 

werp in een bestek met tekeningen; 

richtlijnen voor montage van de diverse componenten 

en materialen; aanwijzingen voor beheer en onderhoud 

van het zonneboilersysteem. 

Publicatie 61 

Kwaliteitseisen ventilatiesystemen 

woningen 


werptechnische kwaliteitseisen voor goed functio- 

nerende ventilatiesystemen voor woningen en woon- 

gebouwen. Met behulp van deze publicatie kan een 

systeemkeuze worden gemaakt. 

Aan de hand van een globaal ontwerpen relatieschema 

wordt duidelijk gemaakt welke keuzen moeten worden 

gemaakt, welke factoren daarbij een rol spelen en hoe 

deze elkaar onderling beïnvloeden. Tevens wordt in dit 

schema verwezen naar de in deze publicatie opgeno- 

ISSO jaarboek 

60 ISSO jaarboek



men specificatiebladen. 

De ontwerptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen 

voor goede uitvoering (installatie en montage), beheer 

en onderhoud zijn uitgewerkt in de vorm van duidelijke 

specificatiebladen. Deze richtlijnen zijn gepresenteerd 

binnen de structuur van het Model Kwaliteitsbeheersing 

Klimaatinstallaties (MKK). Dit betekent dat in iedere 

fase van het voortbrengingsproces duidelijk is aange- 

geven aan welke eisen moet worden voldaan en welke 

informatie daartoe beschikbaar dient te zijn. 

In aparte stappen zijn de programmafase, ontwerpfase, 

uitvoeringsfase en beheersfase beschreven. Voorts zijn 

er een aantal bijlagen toegevoegd, zoals voorbeeldbe- 

stekken en in totaal 16 in detail uitgewerkte voorbeelden 

van zowel natuurlijke ventilatiesystemen (systeem A), 

systemen met mechanische afzuiging (systeem C) en 

systemen met gebalanceerde ventilatie (systeem D). 

Publicatie 62 

Kwaliteitseisen voor gebalanceerde 

ventilatie met warmteterugwinning in 

woningen. 

Deze publicatie verstrekt alle informatie die nodig is bij 

het formuleren van het programma van eisen, het ont- 

werp, de uitvoering, het gebruik en het onderhoud van 

gebalanceerde ventilatiesystemen. De belangrijkste 

doelgroep vormen installateurs, woningbeheerders, 

architecten, opdrachtgevers, toezichthouders en toe- 

leveranciers in de ventilatie-industrie. 

61 

Deze nieuwe publicatie sluit aan op de reeds eerder 

uitgegeven ISSO-publicatie 61 ‘Kwaliteitseisen ven- 

tilatiesystemen woningen’. Tevens is publicatie 62 

een volledig herziene uitgave van ISSO-publicatie 28 

‘Warmteterugwinsystemen voor de woningbouw’. De 

nieuwe publicatie 62 voorziet in een grote behoefte 

omdat de toepassing van gebalanceerde ventilatie in 

nieuwbouwwoningen praktisch onontkoombaar is. Het 

Bouwbesluit stelt zodanige eisen aan een laag ener- 

giegebruik en een goed binnenmilieu, dat een geavan- 

ceerd ventilatiesysteem noodzaak is. En in woningen is 

het dan bijna altijd gebalanceerde ventilatie met warm- 

teterugwinning (wtw). 

Uitgebalanceerd 

Om het comfort in woningen te waarborgen, moeten 

ontwerpers en installateurs ervoor zorgen dat er geen 

tocht of geluidhinder kan ontstaan. Hiermee voorkomt 

men dat bewoners ventilatiekleppen of -roosters sluiten 

of, nog erger, zij de ventilatie uitschakelen. Daarnaast 

zal het ventilatiesysteem er ook voor moeten zorgen 

dat warmteverliezen ten gevolge van ventilatie zo gering 

mogelijk zijn. Kortom, beide aspecten vereisen de cre- 

atie van een uitgebalanceerd geheel. 

Regelbaarheid 

Door toepassing van gebalanceerde ventilatie wordt 

die balans bereikt. Dit systeem zorgt namelijk voor een 

goede regelbaarheid van de volumestromen. Daarnaast 

zorgt een warmteterugwinunit ervoor dat men warmte 

kan terugwinnen uit de af te voeren binnenlucht. De 

energie die nodig is om de toevoerlucht voldoende te 

verwarmen, komt uit de afvoerlucht. Op die manier is 

een tochtvrije toevoer van verse ventilatielucht altijd 

gegarandeerd. 


Kwaliteitseisen Isoleren 

Specificaties voor materiaal en montage van thermische 

isolatie van installaties in de utiliteitsbouw 

De ISSO-publicatie Kwaliteitseisen isoleren voor de 

Utiliteitsbouw’’ is bedoeld als referentie voor materiaal- 

keuze en montage ten behoeve van opdrachtgevers, 

ontwerpers, installateurs en isoleerders. Het geeft door 

middel van specificatiebladen de minimaal te hanteren 

eisen voor isolatiesystemen (isolatiemateriaal + afwer- 

king) en montagetechnieken. 

De in de ISSO-publicatie genoemde producten zijn 

materialen die zich in de praktijk hebben bewezen. De 

systematiek van de publicatie is zodanig dat in de toe-

komst hieraan nieuwe materialen kunnen worden toe- 

gevoegd. Hieraan is invulling gegeven door lege hoofd- 

stukken als reserve op te nemen. 

Het temperatuurgebied van de getransporteerde media 

ligt tussen 4 °C en 120 °C. 

De publicatie beperkt zich tot vrijhangende leidingen 

en kanalen in gebouwen. Voor de afwerking van lei- 

dingen of kanalen buiten het gebouw wordt verwezen 

naar het CINI Handboek ‘Isolatie voor de industrie’. 

De in de specificatiebladen genoemde normen en 

standaards sluiten aan bij de dagelijkse praktijk van 

deze tijd. Het is alom bekend dat deze momenteel 

niet eenduidig en consequent worden gehanteerd. 

Successievelijk zullen deze nationale normen vervan- 

gen worden door Europese normen. Hiermee zal in 

de volgende uitgaven van de ISSO-publicatie worden 

aangevangen. 

Voor bepaling van de benodigde isolatiedikte wordt 

verwezen naar de hiervoor van toepassing zijnde ISSO- 

publicaties (7, 17 en 25. De in dit handboek genoemde 

isolatiedikten van de vermelde isolatieproducten betref- 

fen de voorhanden zijnde minimale isolatiedikten. 

Om een effectieve samenwerking tussen de ontwer- 

per, installateur en isoleerder te bevorderen is in TAB 7 

van deze ISSO-publicatie ‘Kwaliteitseisen isoleren’ een 

hoofdstuk gewijd aan het ontwerp en de uitvoering van 

een installatie, afgestemd op de aspecten die verband 

houden met het isoleren daarvan. 

Tevens is een toelichting gegeven op de relevante 

onderdelen van het Bouwbesluit fase 2. 

Deze ISSO-publicatie is tot stand gekomen door 

middel van een samenwerking tussen CINI en ISSO. 

De technische uitwerking van het Handboek heeft 

plaatsgevonden in de ISSO-kontaktgroep 54. Om het 

Handboek actueel te houden zullen ISSO en CINI over- 

leggen, wanneer een aanvulling of wijziging gewenst 

is. Het vakgebied zal hiervan door middel van persbe- 

richten en de ISSO-internetsite op de hoogte worden 

gehouden. De huidige specificatiebladen in deze publi- 

catie zijn gedateerd als 2001-09-11. 


Inregelen van ont werpvolumestromen in w 

armwater ver warmingsinstallaties 

Deze publicatie geeft methoden voor het inregelen 

van de ontwerpvolumestromen van warmwaterverwar- 

mingsinstallaties in woongebouwen en utiliteitsgebou- 

wen. De inregelmethoden kunnen worden toegepast bij 

nieuwbouwinstallaties en renovatieprojecten. Bij reno- 

vatieprojecten moeten soms inregelafsluiters worden 

aangebracht om het inregelen mogelijk te maken. 

Inregelen van de ontwerpvolumestromen is noodzake- 

lijk om de benodigde ontwerpvermogens in de te ver- 

warmen vertrekken te realiseren en om de installatie 

volgens het ontwerp te laten functioneren. Met inrege- 

len wordt het comfort verhoogd en het energieverbruik 

verminderd. 

Deze ISSO-publicatie is opgebouwd uit twee delen. In 

deel 1 worden de inregelmethoden behandeld. Hierbij 

ligt de nadruk op hoe de inregelmethoden moeten 

worden toegepast en uit welke onderdelen ze zijn opge- 

bouwd. In deel 2 worden de inregelmethoden ingebed 

in het realisatieproces van een klimaatinstallatie vol- 

gens het Model Kwaliteitssysteem Klimaatinstallaties 

(MKK). Hierbij ligt de nadruk op de activiteiten met 

betrekking tot het inregelen in de verschillende pro- 

jectfasen, wie hiervoor verantwoordelijk is en welke 

documenten moeten worden overlegd. Deel 2 kan door 

bedrijven worden gebruikt om hun kwaliteitssysteem 

aan te vullen. 


Vermogen van radiatoren en convectoren 

in praktijksituaties. 

Fabrikanten van radiatoren en convectoren testen ver- 

warmingslichamen onder genormeerde condities zoals 

vastgelegd in de NEN EN 442. De testresultaten worden 

ISSO jaarboek 

62 ISSO jaarboek



vastgelegd in tabellen. In de praktijk echter worden 

radiatoren en convectoren niet altijd onder genor- 

meerde condities toegepast. De vermogenscijfers uit 

de tabellen zijn dan niet van toepassing. ISSO-publi- 

catie 66 bevat een richtlijn om het warmteafgevend 

vermogen van verwarmingslichamen voor niet genor- 

meerde toepassingen te berekenen. Nadat beschreven 

is wat onder genormeerde toepassing wordt verstaan, 

worden voor radiatoren en convectoren in wand- en 

putopstelling, de niet-genormeerde toepassingen 

behandeld. Voor elke niet-genormeerde toepassing 

wordt vervolgens een correctiefactor gegeven. Deze 

correctiefactoren zijn gebaseerd op de vorige ISSO- 

publicatie 1 ‘Vermogen van radiatoren en convectoren 

bij niet genormeerde opstelling’ (1986), markten lite- 

ratuuronderzoek. Ten aanzien van de correctie van het 

vermogen wordt aangesloten bij de door ISSO uitgege- 

ven radiatorgrafiek. 

Omdat het warmteafgevende vermogen van een radi- 

ator of convector niet alleen bepaald wordt door water- 

en luchttemperaturen, type en grootte, massastroom 

van het water maar ook door de positie van het verwar- 

mingslichaam in het vertrek, zijn in een bijlage hiervoor 

aanwijzingen opgenomen. 

De publicatie is te gebruiken voor utiliteitsbouw en 

woningen, zowel nieuwbouw als bestaande voorraad. 


Energetisch optimale stook- en koellijnen 

voor klimaatinstallaties in 


De bestaande utiliteitsbouw is verantwoordelijk voor 

een aanzienlijk deel van het energiegebruik in de 

gebouwde omgeving. Introductie van energiebespa- 

rende maatregelen vergt in deze sector grote financiële 

investeringen en verstoort veelal de bedrijfsprocessen 

in de kantoorgebouwen. 

In de praktijk is implementatie van deze maatrege- 

len daarom alleen kansrijk bij onderhouds- of vervan- 

gingsactiviteiten. Met ISSO-publicatie 68 ‘Energetisch 

optimale stook- en koellijnen’ is een instrument ont- 

wikkeld waarbij deze belemmerende factoren geen rol 

spelen om toch een omvangrijke energiebesparing te 

realiseren. Bovendien behoeft voor toepassing van dit 

instrument geen extra investering gedaan te worden, 

bijvoorbeeld om het installatieconcept aan te passen 

voordat de energiebesparende maatregelen toege- 

past kunnen worden. Het instrument bestaat uit een 

methode waarmee stapsgewijs tot een optimale instel- 

ling van de verwarmings- en koellijnen gekomen kan 

63 

worden. Praktijkervaring heeft geleerd dat hiermee 

verregaande energiebesparing bereikt kan worden (tot 

ca. 30%). 

Het instrument is geschikt voor de in de praktijk (nieuw- 

bouw en bestaande bouw) meest voorkomende instal- 

latieconcepten en kan toegepast worden in zowel de 

ontwerpfase (nieuwbouw, renovaties) als bestaande 

bouw (beheerfase). Voor de minder veel voorkomende 

installatieconcepten zijn er ook aanwijzingen in de 

publicatie te vinden. 

Publicatie 69 

Model voor de beschrijving van de werking 

van een klimaatinstallatie 

In deze ISSO-publicatie wordt een model gegeven voor 

het systematisch beschrijven van de werking van een 

klimaatinstallatie met betrekking tot het automatisch 

functioneren van deze klimaatinstallatie. De volgens 

het model vastgelegde informatie over de werking 

van de klimaatinstallatie wordt functioneel ontwerp 

genoemd. Het model wordt model voor het functio- 

nele ontwerp genoemd. Het functionele ontwerp wordt 

gedurende het realisatieproces van de klimaatinstalla- 

tie door de werktuigbouwkundige ontwerper in overleg 

met andere disciplines ingevuld, er ontstaat dus een 

groeidocument!. 


Hemelwater binnen de perceelgrenzen 

De ontwerprichtlijn “Hemelwater binnen de perceel- 

grenzen” behandelt een tweetal manieren om anders 

om te gaan met hemelwater binnen de perceelgrens 

als alternatief voor het lozen van hemelwater op het 

riool: (1) het gebruik van hemelwater voor huishoude- 

lijke toepassingen en (2) infiltratie van hemelwater in 

de bodem. De ontwerprichtlijn heeft alleen betrekking 

op de woningen utiliteitsbouw (met name in nieuw- 

bouwsituaties) en niet op hemelwatertoepassingen in 

de landen tuinbouw. 

De opzet van de richtlijn is zodanig dat diverse discipli- 

nes ervan gebruik kunnen maken, vanaf de beslissing 

om anders om te gaan met hemelwater tot en met de 

realisatie en het beheer van een hemelwatersysteem of 

infiltratievoorziening. Centraal staan de keuze voor een 

bepaald principe of een bepaald systeem en het ont- 

werp van hemelwatersystemen of infiltratietechnieken. 

Dit handboek is gericht op alle partijen die zijn betrok-

ken bij de totstandkoming van een hemelwatersysteem 

of een infiltratie-voorziening. Voor degenen die alleen 

betrokken zijn bij de keuze voor een bepaald systeem 

is het eerste deel van de publicatie (uitwerking van 

het initiatief) van belang. Voor degenen die betrokken 

zijn bij de verdere totstandkoming van een hemelwa- 

ter-systeem of infiltratievoorziening, biedt het tweede 

deel van de publicatie gedetailleerde informatie die 

van belang is voor het ontwerp van een hemelwater- 

systeem of infiltratievoorziening. 

In deze publicatie is de huidige stand der techniek op 

het gebied van hemelwatersystemen en infiltratievoor- 

zieningen binnen de perceelgrens behandeld. 


Aanleg van IBA-systemen 

ISSO-publicatie 70.2 is een werkboek voor de aanleg 

van systemen voor de Individuele Behandeling van 

Afvalwater (IBA) met een capaciteit tot 200 inwo- 

nerequivalent. IBA-systemen worden voornamelijk 

gebruikt om huishoudelijk afvalwater te behandelen. 

In enkele gevallen wordt bedrijfsafvalwater in dezelfde 

IBA behandeld als het huishoudelijke afvalwater. Deze 

situatie doet zich voor met melkspoelwater bij veehou- 

derijbedrijven. Het werkboek bestaat uit twee delen. 

Deel 1 handelt over de toepassing van IBA-systemen 

waarin aan de orde komen de wet en regelgeving, de 

theorie over afvalwater en bemonstering en de beschrij- 

ving van de systemen. Deel 2 handelt over de aanleg 

van IBA-systemen. De hoofdstukken in deel 2 van het 

werkboek hebben betrekking op de volgende fasen 

in het voortbrengingsproces: programmafase, ont- 

werpen uitwerkingsfase, realisatiefase en de beheer- 

fase. De installateur die voldoet aan de in dit werkboek 

beschreven werkwijze, voldoet ook aan de eisen die 

een procescertificatie-regeling voor de aanleg van 

IBA-systemen stelt. Dit werkboek is afgestemd op de 

stand der techniek en regelgeving voor IBA-systemen 

per 1 februari 2000. 

Ter completering van het thema “Waterhuishouding 

binnen de perceelgrens” is ISSO-rapport 70.3 

“Grijswater binnen de perceelgrens” gepubliceerd. 

Het thema is een aandachtspunt van de Vierde Nota 

Waterhuishouding (NW4). 


Grijswater binnen de perceelgrens 

ISSO-rapport 70.3 beschrijft die aspecten die voor een 

verantwoord ontwerp en uitvoering van grijswaterge- 

bruik binnen de perceelgrens van belang zijn. Daar 

waar relevant wordt verwezen naar de reeds versche- 

nen publicaties 70.1 en 70.2, zodat er geen sprake is 

van onnodige doublures. 

De samenhang tussen de publicaties van het drieluik 

blijkt uit het feit dat er sprake is van een individuele zui- 

vering en het feit dat suppletie met hemelwater mogelijk 

is. De nieuwe aspecten van rapport 70.3 betreffen de 

opslag en het hergebruik van het door een IBG gezui- 

verde douche-, bad-, wastafel- en wasmachinewater 

en de suppletievoorziening. Met name de risico’s voor 

de volksgezondheid en algemene kwaliteitsrisico’s zijn 

aandachtspunten van deze publicatie. 

Publicatie 71 

Selectie van energetisch optimale warmteopwekkingsinstallaties 

voor 


ISSO-publicatie 71 geeft inzicht in de energetische 

prestatie van verschillende hydraulische schakelin- 

gen voor ruimteverwarming voor kantoorgebouwen. 

Hierbij is per hydraulische schakeling variatie aange- 

bracht in de typen warmteopwekkers, hun opgestelde 

vermogen en in de afgiftesystemen. Op basis van 

dit inzicht kan een keuze gemaakt worden voor een 

energetisch optimale warmteopwekkingsinstallatie. 

Naast de energetische prestatie, die uitgedrukt is in het 

warmteopwekkingskengetal (WOK), wordt ingegaan 

op systeemeigenschappen, regeling en aanpassin- 

gen aan de hydraulische inpassing. Aan de hand van 

deze gegevens en de opgenomen principeschema’s is 

de basis gelegd voor het ontwerp van een energetisch 

optimale warmteopwekkingsinstallatie. De ontwerper 

kan zelf aan de hand van de resultaten bepalen hoe 

de vermogensverdeling van de warmteopwekkers gaat 

worden. 

Uit de resultaten komt bijvoorbeeld naar voren dat: 

• Warmtepompen, energetisch gezien, het beste in 

serie gezet kunnen worden (vergelijk specificatie- 

blad nummer 13 met 11 en 12). 

• Bij toepassing van parallel geschakelde warmte- 

pompen, waarbij de positie van de verdeler links van 

de warmte-opwekkers is en van de warmtegebrui- 

kers rechts moet de eerste warmteopwekker een 

uittredetemperatuur realiseren die gelijk is aan de 

ISSO jaarboek 

64 ISSO jaarboek



gewenste aanvoertemperatuur. 

• bij toepassing van een combinatie van een HR en VR 

ketel het, energetisch gezien, niet uit maakt hoe deze 

hydraulisch geschakeld worden. 

• De verhouding tussen voorverwarmers en naverwar- 

mers nauwelijks invloed heeft op het rendement van 

ketels en warmtekracht-units; bij warmtepompen 

heeft deze verhouding (afhankelijk van de hydrauli- 

sche inpassing) wel invloed. 

De berekeningen zijn voor een geheel stookseizoen 

gemaakt. Hierbij is per 15 minuten bepaald wat de 

warmtevraag van een kantoorgebouw is. Daarna is 

bekeken wat de beschikbare capaciteit van de instal- 

latie is en hoeveel energie er in het gebouw afge- 

geven kan worden. Deze hoeveelheid wordt terug- 

gekoppeld naar het gebouw, waarna er weer een 

nieuwe warmtevraag bepaald kan worden. Hierdoor 

geeft het WOK een goed beeld over alle voorko- 

mende situaties (vollast, maar met name deellast). 

In deze publicatie wordt niet ingegaan op aspecten als 

koeling, bevochtiging, ruimtebeslag, geluidsniveaus, 

investeringskosten en invloed op de EPC. Tevens zijn, 

door de gekozen uitgangspunten (toepassing van 

stooklijn enz.), energetisch minder goed presterende 

warmteopwekkingsinstallaties niet in deze publicatie 

vermeld. 

65 

Publicatie 73 

Ont werp en uit voering van ver ticale 

bodemwarmtewisselaars 

ISSO-publicatie 73 geeft een eenduidig pakket aan 

ontwerptechnische kwaliteitseisen en uitvoeringsricht- 

lijnen voor verticale bodemwarmtewisselaarsystemen. 

De publicatie sluit onder andere aan op ISSO-publicatie 

72 ‘Ontwerpen van individuele en kleine warmtpomp- 

systemen’. Het ontwerp van een warmtepompsysteem 

wordt in ISSO-publicatie 72 besproken. Het voort- 

brengingsproces van een verticaal bodemwarmtewis- 

selaarsysteem wordt in deze ISSO-publicatie bespro- 

ken. Het bodemwarmtewisselaarsysteem eindigt bij de 

aansluiting op de warmtepomp en/of het gebouwsy- 

steem voor de klimatisering. 

Het bodemwarmtewisselaarsysteem bestaat dus uit de 

verticaal gesloten bodemwarmtewisselaars, de hori- 

zontale verbindingsleidingen in de grond, de gevel en/ 

of vloerdoorvoeringen, interne transportleiding, verde- 

lers en verzamelaars. In het eerste deel van deze publi- 

catie wordt de methodiek voor het dimensioneren van 

verticale bodemwarmtewisselaars gegeven. 

In het tweede deel van de publicatie wordt de MKK- 

structuur gevolgd. 

In de ontwerpfase wordt voor het dimensioneren van 

de verticale bodemwarmtewisselaar verwezen naar 

het eerste deel van de publicatie waar de dimensio- 

neringsmethodiek wordt behandeld.Per hoofdfase 

worden de verschillende aspecten van het MKK-model 

behandeld, waarbij alleen de relevante onderdelen zijn 

ingevuld. 

De richtlijnen in deze publicatie zijn geldig voor 

Nederland bij toepassing van verticale bodemwarm- 

tewisselaars voor de woningbouw en kantoren (kleine 

gebouwen tot 100 kW verwarmingsvermogen). 

Publicatie 74 

Thermische behaaglijkheid - eisen voor de 

binnentemperatuur in gebouwen 

In deze publicatie worden nieuwe richtlijnen gepresen- 

teerd voor het thermische binnenklimaat in gebouwen, 

met name kantoren. Deze richtlijnen, ATG (Adaptieve 

TemperatuurGrenswaarden) genoemd, vormen de 

basis voor zowel hulpmiddelen bij het ontwerpen van 

nieuwe gebouwen of renovatieprojecten, als voor de 

beoordeling van bestaande situaties. 

In Nederland bestaat er al een lange traditie van richtlij- 

nen voor het thermische binnenklimaat, die begint in de 

jaren ’70. Rijksgebouwendienst (Rgd) en de toenmalige

Rijks Bedrijfsgezondheidsdienst en Bedrijfsveiligheids 

dienst (RBB) waren daarin de belangrijkste spelers. 

Eind jaren ’80 vond de eerste ontwikkeling van richt- 

lijnen een afronding in de “gewogen PMV-overschrij- 

dingsuren”. Een methode waarmee adviseurs goed 

uit de voeten kunnen, maar die zijn beperkingen kent 

waar het communicatie met gebouwgebruikers betreft. 

Ook voor het beoordelen van bestaande situaties is de 

methode niet zonder meer geschikt. 

Deze methode en de daaraan voorafgaande tempe- 

ratuuroverschrijdingscriteria zijn gebaseerd op de 

behaaglijkheidstudies van Fanger en de door hem ont- 

wikkelde Predicted Mean Vote (PMV) met het daar- 

aan gekoppelde Predicted Percentage of Dissatisfied 

(PPD). 

Het werk van Fanger stoelt op klimaatkameronderzoek 

met proefpersonen en is van oorsprong bedoeld voor 

gebouwen met centraal geregelde klimaatbeheersing. 

Eind jaren ’90 ontstonden via door De Dear en Brager 

bij elkaar gebrachte resultaten van veldonderzoek 

nieuwe inzichten ten aanzien van de binnentempera- 

tuur en de comfortbeleving van gebouwgebruikers. 

Met name in gebouwen met te openen ramen en een 

grote invloed van de individuele gebruiker op het ther- 

misch binnenklimaat blijkt de acceptatie van bijvoor- 

beeld hogere binnentemperaturen veel sterker afhan- 

kelijk te zijn van de buitentemperatuur dan eerder werd 

aangenomen. Zij maken aannemelijk dat sprake is van 

een psychologische adaptatie. Met name de recente 

voorgeschiedenis ten aanzien van de heersende bui- 

tentemperatuur blijkt van invloed op de temperatuur 

die gebouwgebruikers als comfortabel aangeven. In 

een periode van hogere buitentemperaturen bijvoor- 

beeld, wordt ook een hogere binnentemperatuur dan 

op basis van Fanger’s PMV wordt verwacht als com- 

fortabel aangemerkt. 

Voor met name kantoren en daarmee vergelijkbare 

situaties is op basis van de onderzoeksresultaten van 

De Dear en Brager een nieuwe indicator voor het ther- 

misch binnenklimaat ontwikkeld, inclusief de bijbeho- 

rende criteria en een classificering van de kwaliteit van 

het thermisch binnenklimaat. 

Via eenvoudige rekenregels kan ook voor andere situ- 

aties dan die van kantoren een indicatie worden gege- 

ven. 

Omdat de waardering van gebouwgebruikers in geheel 

gesloten gebouwen met centrale regeling van het bin- 

nenklimaat sterk afwijkt van gebouwen met te openen 

ramen en goede mogelijkheden voor individuele beïn- 

vloeding van het thermische binnenklimaat, zijn keu- 

zeschema’s ontwikkeld waarmee kan worden bepaald 

van welk gebouw/klimaattype sprake is. Omdat vele 

factoren meespelen en geen enkele naam echt recht 

doet aan de bedoelde situatie wordt met een abstracte 

aanduiding gesproken over gebouw/klimaattype Apha 

en Bèta. 

Het rapport geeft naast een concrete beschrijving van 

de nieuwe richtlijnen een uitgebreide beschouwing 

over de achtergronden van thermische behaaglijkheid: 

het thermo-regulatiesysteem van de mens, thermos- 

fysiologisch mensmodellen van Fanger en anderen 

en uiteraard de nieuwe inzichten over adaptieve ther- 

mische behaaglijkheid van De Dear en Brager. Verder 

komt de ontwikkeling van richtlijnen voor thermische 

behaaglijkheid binnen Nederland vanaf de jaren ’70 

aan de orde en wordt besproken waaraan goede pres- 

tatie-eisen moeten voldoen. De publicatie eindigt met 

een handreiking tot het werken met de nieuwe richtlij- 

nen in de praktijk. 

Publicatie 75 

Handleiding Energie Prestatie Advies 

Utiliteitsbouw (EPA-U) 

Het energieprestatieadvies (EPA) is één van de instru- 

menten waarmee de overheid haar klimaatdoelstel- 

lingen wil realiseren. De EPA-methodiek voor de utili- 

teitsbouw (EPA-U) maakt inzichtelijk met welk maat- 

regelpakket men het energiegebruik in een utiliteits- 

gebouw op efficiënte wijze kan reduceren. Op basis 

van het EPA-U advies kan de klant een investerings- 

ISSO jaarboek 

66 ISSO jaarboek



beslissing nemen, eventueel nadat op specifieke 

punten aanvullend onderzoek is verricht. Deze publi- 

catie vormt de toelichting bij de EPA-U-methodiek. 

De methodiek bestaat uit twee onderdelen: een ener- 

gieberekeningsmethode, vertaald in een softwarepak- 

ket, en deze handleiding. Tevens is een opleidingstraject 

voor EPA-U-adviseurs ontwikkeld. Het softwarepakket 

biedt de mogelijkheid de energiehuishouding van een 

gebouw door te rekenen op basis van gebouw-, instal- 

latie- en gebruiksgegevens zodat men een energetisch 

en financieël optimaal energiebesparingpakket samen 

kan stellen. Het handboek EPA-U beschrijft het gehele 

adviesproces nauwkeurig en biedt daarnaast aanvul- 

lende achtergrondinformatie voor de EPA-U-adviseur. 

Voor meer detailinformatie met betrekking tot bouw- 

kundige- en installatietechnische aspecten wordt in het 

handboek verwezen naar de desbetreffend richtlijnen 

en publicaties. 

De EPA-U-methodiek is in opdracht van VROM, Novem 

en Uneto-VNI ontwikkeld door EBM-consult, CEA, 

TNO-bouw, ISSO en Vabi. Een brede vertegenwoordi- 

ging van aanbiedende en vragende marktpartijen staat 

borg voor een breed te accepteren methodiek en het 

gebruik van de methodiek. De programmatuur is met 

positief resultaat getest aan de EDR (Energie Diagnose 

Referentie, ISSO-publicatie 54). De testprocedure is 

vormgegeven in een officiële beoordelingsrichtlijn, de 

BRL 9501. 

De EPA-U-methodiek is afgestemd op de BRL 9503 

‘Energieprestatieadvisering voor utiliteitsgebouwen’. 

Deze procescertificeringsregeling omschrijft de ener- 

gieprestatieadvisering van een adviseur conform dit 

handboek waarbij men het EPA-U-energiebereke- 

ningsprogramma gebruikt. Met deze methodiek kan 

de EPA-U-adviseur een klant op een overzichtelijke 

en transparante wijze adviseren over de energetische 

kwaliteit van het gebouw en de te treffen energiebe- 

sparende en duurzame energiemaatregelen of maatre- 

gelpakketten. Daarbij wordt een koppeling gelegd met 

interne bedrijfsprocessen als onderhoud, arbo en com- 

fort en klantprocessen om de follow-up van de maat- 

regelen te kunnen bewerkstelligen. De methodiek sluit 

aan op de wensen van het bevoegd gezag van de Wet 

Milieubeheer. 

Deze publicatie begint met een korte beschrijving van 

de verschillende elementen van de EPA-U-metho- 

diek. De beschrijving bevat een overzicht van het 

gehele adviestraject dat een EPA-U-adviseur met een 

klant doorloopt. Vervolgens worden de hulpmiddelen 

beschreven die voor dit adviestraject beschikbaar zijn. 

Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van de rol van de over- 

67 

heid en de markt. Daarna volgt een beschrijving van de 

omgeving en achtergronden van de EPA-U, de secto- 

ren en gebouwfuncties, een klantgroeptypering en de 

klantprocessen op gebouwniveau. 

Hoofdstuk 5 en verder behandelt vervolgens de ver- 

schillende stappen in het adviesproces. Het gaat daar- 

bij om de juiste intake en de gegevens te kunnen ver- 

zamelen en te herkennen, energiebesparende maat- 

regelen en duurzame energie, technische en econo- 

mische energiebesparingsberekeningen en de rap- 

portage. Aan de hand hiervan kan de EPA-U-adviseur 

het adviestraject met de klant doorlopen. Waar nodig 

verwijst dit deel naar relevante achtergrondinformatie 

uit het eerste deel van het handboek. Gedetailleerde 

achtergrondinformatie, bijvoorbeeld met betrekking tot 

kostenkengetallen en klimaatgegevens, is opgenomen 

in de bijlagen. 

Publicatie 77 

Levensloop Bestendig Wonen 

Een woning is levensloopbestendig als de techni- 

sche installatie is aan te passen aan de zich wijzi- 

gende levensomstandigheden en de daarbij beho- 

rende wensen en behoeften van bewoners. Ook kan 

de installatie eenvoudig gewijzigd of uitgebreid worden 

volgens de laatste stand der techniek. De publica- 

tie ‘Levensloopbestendig wonen’ gaat in op functie, 

ontwerp en uitvoering van een levensloopbestendige 

woning. 

De publicatie is gericht op de gehele bouwkolom en 

is tevens bestemd voor de technisch onderlegde con- 

sument die kritisch de aangeboden installaties in zijn 

woning wil beschouwen. De publicatie heeft primair 

betrekking op nieuwbouwwoningen en grootschalige 

renovatie. 

In het eerste hoofdstuk wordt ingegaan op de realisatie 

van een levensloopbestendige installatie. Onderwerpen 

die aan de orde komen zijn: het bouwproces, aanbod- 

en vraaggestuurd bouwen, de rollen van de verschil- 

lende partijen en de consequenties voor het bouwpro- 

ces. Om tot een levensloopbestendige installatie te 

komen is het belangrijk dat vroegtijdig (reeds tijdens 

het ontwerpproces) een deskundige systeemintegrator 

in het proces wordt betrokken om tot overwogen, defi- 

nitieve keuzes te komen van fabrikaten en systemen. 

Een goede systeemintegrator heeft de expertise in 

huis om de functionele wensen van de klant in kaart te 

brengen (vraaggestuurd) en te vertalen naar passende 

technische installaties.

Indien niet wordt ingespeeld op huidige of toekomstige 

wensen van de bewoner, loopt deze vroeger of later 

tegen forse meerkosten aan. De praktijk leert dat deze 

circa viermaal zo hoog zijn dan wanneer hier wel reke- 

ning mee was gehouden. 

De omschrijving van verschillende gebruikersfuncties 

van een woning komt aan de orde in het tweede hoofd- 

stuk. De verschillende functies zijn: 

Gebruikersfuncties 

Woonfuncties 

- verwarmen, koelen & 

ventileren 

- persoonlijk verzorgen 

- wassen & drogen 

- koken & opslag 

- verlichten & verduisteren 

- schoonmaken & 

onderhouden 

- communiceren 

Vrijetijdsfuncties 

- tuin 

- amusement 

- hobby 

- ontspanning 

Vanuit de functies wordt een relatie gelegd met de 

installatietechnische voorzieningen, zoals het wette- 

lijk minimum dat voorschrijft of zoals gebruikelijk is. 

Hieruit blijkt dat de installaties vaak minimaal worden 

uitgevoerd en niet worden toegespitst op de gebrui- 

kersfuncties. Voor de elektrische installatie zijn de 

minimumeisen uit NEN 1010 geworden tot een vrijwel 

algemeen geaccepteerd maximum. Verder is er weinig 

aandacht voor besturings- en ICT-toepassingen in de 

woonomgeving. Op klimaattechnisch gebied ontbre- 

ken vooral voorzieningen voor individuele ruimterege- 

ling, terwijl dit in Duitsland al wettelijk is voorgeschre- 

ven. Ook qua sanitair wordt vaak gekozen voor een 

minimale standaardoplossing. Er zijn vele mogelijkhe- 

den om te komen tot installaties die beter aansluiten op 

de wensen en behoeften van de gebruikers. 

Het derde hoofdstuk beschrijft globaal de technische 

uitvoeringsconcepten van de verschillende installatie- 

onderdelen. Een belangrijk multidisciplinair onderdeel 

hierin is de meterkast en/of technische ruimte. Naast 

de meterkast kan ook de opstelplaats van de verwar- 

ming en koeling of de keuken plaats bieden aan andere 

technische voorzieningen. Het verplaatsen van een 

aantal voorzieningen en het onderbrengen hiervan in 

Zorgfuncties 

- kinderen 

- senioren 

- mensen met 

een beperking 

Thuiswerk- 

functies 

- kantoor 

- faciliteiten 

Algemene 

gebruiksfuncties 

- comfort & luxe 

- energiebesparing 

- extra veiligheid 

- onderhoud en beheer 

een andere ruimte geeft mogelijkheden om een klei- 

nere meterruimte te creëren en op een andere plaats 

een grotere ruimte voor apparatuur te situeren. Helaas 

is de grootte van de meterkast nu nog gebonden aan 

de in de norm NEN 2768 voorgeschreven minimum 

afmetingen. 

Voor de elektrische installatie is een opsplitsing 

gemaakt in een energiedistributienet (EDN) en een ICT- 

en besturingsnet (IBN). Het IBN is bedoeld voor com- 

municatie-, meet- en besturingsignalen (zoals de tem- 

peratuursensor en de aansturing van de verwarming) 

alsook de aansluiting van telematica-installaties (zoals 

internet, CAI en telefonie) en de integratie van diverse 

installatiefuncties door middel van woonhuisautomati- 

sering. 

Voor de uitvoering van het EDN bestaan twee con- 

cepten: conventionele bedrading met buizen en dozen 

en, als alternatief, bedrading met behulp van plint- en 

kanaalsystemen. Ook het IBN kan bedraad worden uit- 

gevoerd. Daarnaast zijn er echter ook andere oplos- 

singen, zoals de integratie van het IBN met het EDN 

door middel van Powerlinecommunicatie. Hierbij wordt 

het EDN benut voor energiedistributie en signaaluit- 

wisseling. Ook met draadloze technologieën kan een 

ISSO jaarboek 

68 ISSO jaarboek



(virtueel) IBN gerealiseerd worden. 

De klimaattechnische installatie kan op vele manier 

gerealiseerd worden. Voor de toekomst is van belang 

dat duurzame energiebronnen met koelfuncties en indi- 

viduele ruimteregeling meegewogen worden als seri- 

euze alternatieven in een woning. Ook voor de sanitaire 

installatie is het van belang de alternatieven te kennen 

en af te wegen. 

Woonhuisautomatisering kan in veel gevallen een rol 

spelen. Zowel uit oogpunt van comfort en luxe als ook 

vanuit diverse zorgfuncties. Voorbeelden zijn: een cen- 

trale ‘aan-uit-knop’ van de woning, verlichtingsscena- 

rio’s, bewaking leidingwaterkwaliteit, personenactivi- 

teitbewaking en alarmering. Dit alles kan worden gere- 

aliseerd door tijdens de ontwerpfase met de toekom- 

stig gebruiker de diverse functionaliteiten te bespreken 

en de woninginstallaties hier op af te stemmen. 

Tenslotte komt in het vierde hoofdstuk aan de orde 

welke voorzieningen minimaal in een woning aan- 

wezig zouden moeten zijn om deze het predikaat 

‘Levensloopbestendig’ te geven. Dit model met criteria 

voor ontwerp is een aanzet voor de gedachtenvorming. 

In de praktijk is het van belang dat klant en systeemin- 

tegrator in goed overleg tot een maatwerkoplossing 

komen. De woning heeft voorzieningen die het inspelen 

op toekomstige wensen van de bewoners vereenvou- 

digen. Verder wordt expliciet aandacht gevraagd voor 

de overdracht en het onderhoud van de installaties. 

69 

De publicatie bevat verder uitvoerige bijlagen met ach- 

tergrondinformatie, gebruikte en aanvullende literatuur, 

een organisatieoverzicht en een tweetal modellen voor 

een levensloopbestendige woning en een levensloop- 

bestendig appartement. 

Naast de publicatie is een website ingericht (www. 

levensloopbestendiginstalleren.nl) met aanvullende en 

actuele informatie, checklisten en mogelijk aanpassin- 

gen op deze publicatie. 

Publicatie 79 

Inspectie en Onderhoud van 

Noodverlichtingsinstallaties 

Noodverlichting is essentieel om de veiligheid bij cala- 

miteit of stroomuitval te waarborgen. ISSO-publicatie 

79 gaat in op het uitvoeren van inspectie en onderhoud 

aan noodverlichtingsinstallaties. 

Door het toepassen van deze richtlijn worden inspectie 

en onderhoud gestructureerd en uniform uitgevoerd. 

In het eerste hoofdstuk komen het referentiekader, pro- 

fiel van de inspecteur en de contractuele aspecten aan 

de orde. De basis voor inspectie en onderhoud van de 

noodverlichtingsinstallatie is een stroomschema uit 

hoofdstuk twee dat in het verloop van de publicatie 

verder wordt toegelicht. Bij een eerste inspectie wordt 

nagegaan of de installatie volgens een goedgekeurd 

plan is gerealiseerd. Met behulp van een checklist is 

dit eenvoudig na te gaan. Er is onderscheid gemaakt 

tussen decentraal en centraal gevoede systemen, 

waarbij aandacht is voor de van toepassing zijnde 

normen, omgevingsfactoren, (automatisch) testen van 

armaturen en het bijhouden van de toestand van de 

installatie in een logboek. 

De publicatie is bedoeld voor organisaties en personen 

die verantwoordelijk zijn voor de veiligheid van mede- 

werkers en degenen die daar uitvoering aan geven. 

Publicatie 9 0 0 

Verdringingsventilatie in niet-industriele 

toepassingen 

Deze publicatie vervangt publicatie 40 Verdringings- 

ventilatie wordt al geruimte tijd toegepast. De nood- 

zakelijke kennis voor een goed ontwerp is slechts 

beperkt aanwezig. Deze handleiding is bedoeld voor 

ontwerpende installateurs en adviseurs. Het is een uit- 

gebreide en eenvoudig te begrijpen ontwerprichtlijn die 

gebaseerd is op praktische ervaringen en research en 

geeft onder andere antwoord op de volgende vragen:

• wat zijn de voordelen van verdringingsventilatie in 

niet-industriële toepassingen; 

• wat zijn de beperkingen; 

• wanneer zou verdringingsventilatie moeten worden 

toegepast en wanneer niet. 

Het boek bevat ook de laatste ontwikkelingen op 

het gebied van verdringningsventilatie; uitgezon- 

derd de in de vloer opgenomen toevoerroosters. 

Ontwerpvoorbeelden voor veel voorkomende gebouw- 

typen zijn opgenomen. 

Deze handleiding heeft als doel ontwerpers te voorzien 

van een nieuw, overzichtelijk hulpmiddel bij het ontwer- 

pen van verdringingsventilatie. 

Verdringingsventilatie wordt al honderden jaren toege- 

past en werd voor het eerst wetenschappelijk onder- 

zocht door Baturin in 1940. Deze ventilatiemethode is 

verder ontwikkeld en wordt vooral in de Scandinavische 

landen toegepast. In de zeventiger jaren werd verdrin- 

gingsventilatie vooral in de industrie toegepast. In de 

tachtiger jaren werd verdringingsventilatie in toene- 

mende mate ook in de utiliteitsbouw toegepast. Buiten 

het Scandinavische gebied is nog weinig praktische 

ervaring met verdringingsventilatie opgedaan. 

Verdringingsventilatie heeft twee grote voorde- 

len wanneer het vergeleken wordt met de traditi- 

onele mengende ventilatie. Ten eerste wordt de 

luchtkwaliteit in de leefzone hoger dan bij men- 

gende systemen en wordt met verdringingsventila- 

tie boven uit het vertrek meer verontreiniging afge- 

voerd dan met conventionele systemen waar schone 

en verontreinigde lucht continu gemengd worden. 

Ten tweede wordt, door de thermische gelaagdheid, 

lucht afgevoerd met een temperatuur die hoger is dan 

die in de leefzone. Hierdoor kan, bij een gelijkblijvend 

koelvermogen, lucht met een hogere temperatuur toe- 

gevoerd worden waardoor het systeem energie-effi- 

ciënter werkt. 

Doel van deze handleiding is het verbeteren en ver- 

eenvoudigen van de praktische ontwerpprocedure. 

Aanverwante onderwerpen met bekende sleutelwoor- 

den als: vrije convectieve stroming, stratificatie en con- 

centratie-, temperatuur- en snelheidsverdeling in de 

leefzone worden ook behandeld. 

ISSO jaarboek 

70 ISSO jaarboek



ISSO/SBR PUBLICATIES: 

ISSO/SBR-publicatie 213 

Ont werpen van energie-ef ficiënte 

kantoorgebouwen ; integratie van gebouw 

en installatie. 

Deze, gezamenlijk met de SBR gerealiseerde, publica- 

tie is een hulpmiddel bij het ontwerpen van energiezui- 

nige kantoorgebouwen. 

In de publicatie worden aan de hand van het totstand- 

komingsproces, dus van initiatieffase tot beheer, de 

energierelevante keuzen behandeld. De publicatie is 

een ideaal hulpmiddel bij het overleg tussen archi- 

tect en installatieontwerper. Voor beide partijen wordt 

inzichtelijk aangegeven wat de energetische conse- 

quenties van de ontwerpbeslissingen zijn. De herziene 

uitgave van 1994 geeft aanwijzingen hoe op de nieuwe 

Energieprestatienormering (NEN 2916) kan worden 

aangesloten. 


Energie-ef ficiënte kantoorgebouwen, 

binnenklimaat en energiegebruik. 

Bij het zoeken naar andere huisvesting voor een orga- 

nisatie of het ontwerpen van een nieuw kantoorgebouw 

spelen een goed thermisch binnenklimaat en energie- 

efficiëntie een belangrijke rol. 

De publicatie ‘Energie-efficiënte kantoorgebouwen, 

binnenklimaat en energiegebruik’ is een hulpmiddel om 

zowel bij bestaande als nieuw te bouwen kantoorge- 

bouwen het thermisch binnenklimaat en het energiege- 

bruik te beoordelen. Bovendien dient het als commu- 

nicatiemiddel tussen architecten, gebouwbeheerders, 

adviesbureaus en installatieontwerpers. Bij het beoor- 

delen van bestaande huisvesting of in de verschillende 

fasen van het ontwerp van een nieuwe huisvesting kan 

deze publicatie gebruikt worden om goede beslissin- 

gen te kunnen nemen. 

In tabellen zijn de resultaten van berekeningen van het 

thermisch binnenklimaat (het aantal gewogen tem- 

peratuuroverschrijdingsuren) en jaarlijks energiege- 

bruik gegeven, die verkregen zijn door de belangrijkste 

bouwkundige- en installatietechnische aspecten in een 

simulatiemodel te variëren. Gevarieerd zijn glasper- 

centage, opbouw gevelwand, R-waarde gevelwand, 

de specifiek werkzame vertrekmassa en de vertrekaf- 

metingen, evenals de interne warmtelast door perso- 

71 

nen, verlichting en apparatuur. Er zijn berekeningen 

gemaakt voor vier verschillende installatietypen: 

• natuurlijke ventilatie en radiatorverwarming; 

• mechanisch luchttoe- en afvoersysteem, aanvul- 

lende natuurlijke ventilatie en radiatorverwarming; 

• mechanisch luchttoe- en afvoersysteem, beperkte 

koeling en radiatorverwarming; 

• volledige airconditioning. 

In de tabellen voor het energiegebruik zijn het energie- 

gebruik voor verwarming, koeling, transport en verlich- 

ting apart weergegeven. 

In deze publicatie zijn de variabelen en de bereke- 

ningsresultaten op een zo eenvoudig mogelijke wijze 

gepresenteerd. De uitgangspunten zijn slechts sum- 

mier behandeld om deze publicatie zo compact moge- 

lijk te houden. Voor de presentatie van de getalwaar- 

den is gebruik gemaakt van overzichtelijke grafieken 

en tabellen. In het ISSO-researchrapport 'Energie-effi- 

ciënte kantoorgebouwen, binnenklimaat en energiege- 

bruik’ is gedetailleerd ingegaan op de uitgangspunten 

en gebruikte formules. 

ISSO/SBR-publicatie 3 47 

Model kwaliteitsbeheersing 

klimaatinstallaties (MK K ). 

Het MKK is een instrument voor het beheersen van 

het voortbrengingsproces van klimaatinstallaties. Het 

voorkomen van problemen inzake deze prestaties van 

klimaatinstallaties, die zich onder meer in klachten over 

het binnenmilieu kunnen manifesteren, vormt de ach- 

terliggende gedachte. Met deze publicatie wordt een 

aanzet gegeven voor de invulling die aan kwaliteits- 

beheersing van klimaatinstallaties in Nederland kan 

worden gegeven. 

Het MKK sluit met structuur en inhoud aan op het Kader 

MKS. Op basis van die gemeenschappelijke visie op 

het bouwproces worden aanwijzingen gegeven voor 

de verdeling en afstemming van taken en verantwoor- 

delijkheden van de bouwpartners bij de voortbrenging 

van klimaatinstallaties. 

Aan de hand van de gebruikelijke fasering van het 

voortbrengingsproces in de vijf fasen: programma, ont- 

werp, uitwerking, realisatie en beheer, worden de pro-

grammaontwikkeling en planontwikkeling beschreven. 

Uiteindelijk ontstaat er een MKK-matrixstructuur van 

10 x 13 velden, waarin per voortbrenging (sub)fase de 

kwaliteitsbeheersaspecten zijn beschreven. 

Het mkk is daarmee een leidraad op basis waarvan 

de precieze invulling en verdeling van taken en verant- 

woordelijkheden, toegesneden op een specifiek pro- 

ject, kunnen worden uitgewerkt. 


Binnenmilieufactoren voor kantoren. 

Deze publicatie richt zich tot de opdrachtgever, project- 

ontwikkelaar, bouwcoördinator, architect, klimaatadvi- 

seur, installatieontwerper, gebouwbeheerder/facility 

manager, bedienend en onderhoudsper-soneel, huis- 

vestingscoördinator, leden van ondernemingsraden, 

dienstcommissies of medezeggenschapscommissies, 

arbodeskundige en ‘last but not least’ de kantoorbe- 

woner zelf die allen hun eigen verantwoordelijkheid 

voor het tot stand brengen en in stand houden van een 

goed binnenmilieu hebben. 

Naast een goed binnenmilieu en een goed werkende 

klimaatinstallatie zijn voor het welbevinden in kan- 

toorgebouwen van belang items als privacy, de inter- 

menselijke contacten en verhoudingen, de huisves- 

ting van de medewerkers en de betrokkenheid van 

het management (met betrekking tot het creëren van 

goede arbeidsomstandigheden). 

Deze publicatie behandelt de volgende binnenmi- 

lieufactoren: thermisch binnenklimaat, luchtkwaliteit, 

licht en geluid. Deze vier hoofdgroepen worden nader 

onderscheiden in een twintigtal gekwantificeerde bin- 

nenmilieuparameters. De bovengenoemde sociaal- 

psychologische factoren, die mede een rol spelen 

bij het welbevinden in gebouwen, blijven hier buiten 

beschouwing. 

In principe is de opdrachtgever verantwoordelijk voor 

het definiëren van de gewenste kwaliteit van het bin- 

nenmilieu voor een bepaald project. De opdrachtgever 

moet dan wel beschikken over de gewenste informatie. 

De wettelijke eisen die de overheid stelt aan de eerder 

genoemde binnenmilieufactoren of zoals ze in de prak- 

tijk veelal worden aangehouden, leiden niet altijd tot de 

bovengenoemde gewenste kwaliteit. Daarom worden 

in deze publicatie drie prestatieniveaus van binnenmi- 

lieufactoren voorgesteld: 

• 'goed'; 

• 'minder goed'; 

• 'goed tot zeer goed'. 

De huisvesting van de kantoorwerker dient goede 

randvoorwaarden te bieden voor het uitvoeren van 

het proces (lees: werkzaamheden). Dit betekent dat 

de keuze voor een bepaald prestatieniveau dient te 

worden afgestemd op de (geplande) activiteiten. 

Afhankelijk van het gewenste kwaliteitsniveau en mede 

op budgettaire gronden, kan men per binnenmilieupa- 

rameter kiezen voor een niveau 'goed', 'minder goed' 

of 'goed' tot 'zeer goed'. Aan wettelijke eisen moet men 

te allen tijde voldoen. 


Flexis, communicatie over en beoordeling 

van flexibiliteit tussen installaties en 


Een methode voor de beoordeling van de mate van 

veranderbaarheid van een gebouw en zijn installatie. 

Het kunnen beoordelen wat de flexibiliteitskwaliteit van 

een gebouw en installatie is (bestaand of in ontwerp- 

fase) is van groot belang voor zowel de gebouweige- 

naar als beheerder en gebruiker. 

Van belang gezien de duurzaamheid (milieu!), de mate 

waarin het gebouw en de installatie een gezonde werk- 

plek voor haar gebruikers kan blijven realiseren (een 

gezond gebouw) en ter voorkoming van kapitaalvernie- 

tiging indien een gebrek aan flexibiliteit leidt tot sloop. 

In deze publicatie wordt de Flexismethodiek beschre- 

ven. Hiermee kunnen verschillende partijen die betrok- 

ken zijn bij de totstandkoming van een gebouw com- 

municeren over de flexibiliteit tussen deze gebou- 

wen en hun installaties. Aan de hand hiervan wordt 

de flexibiliteit van installaties of onderdelen daarvan 

bespreekbaar tussen installatieadviseurs en ontwer- 

pers enerzijds en opdrachtgevende en beherende 

partijen anderzijds. Met de Flexismethodiek kan het 

aanbod van bestaande gebouwen en hun installaties 

beoordeeld worden op hun flexibiliteitskwaliteiten. 

Met behulp van Flexis kan ook de vraag naar flexibele 

installaties geformuleerd worden voor de realisatie van 

nieuwe gebouwen. Hiermee is Flexis een communica- 

tiemiddel voor zowel de vraag- als aanbodzijde van de 

bouwmarkt. 

ISSO jaarboek 

72 ISSO jaarboek



Algemeen uitgangspunt is de realisatie van flexibele 

installaties in flexibele gebouwen. De flexibiliteit van 

gebouwen is bij de verdere uitwerking van Flexis gro- 

tendeels buiten beschouwing gelaten. Alle aandacht is 

hier gegaan naar de flexibiliteit van de installaties. 

Met Flexis kunnen vraag en aanbod met betrekking tot 

flexibele installaties op elkaar afgestemd worden. Flexis 

is een hulpmiddel waarmee de vraagspecificaties van 

flexibele installaties geformuleerd kan worden. Hiermee 

kan tijdens de verschillende voorbereidingsfasen, maar 

vooral ook tijdens de exploitatie- en beheerfase van een 

project, beter ingespeeld worden op een veranderende 

functie van het gebouw en de installaties. 

ISSO/SBR-publicatie 8 0 0 

Sturingsinstrument voor binnenklimaat 

(GTO) en energieprestatie (EPC) in 

Kantoorgebouwen. 

Met het van kracht worden van de NEN 2916 is er bij de 

bouwpartners behoefte ontstaan aan een instrument 

waarmee in de initiatieffase van een bouwproject op 

basis van globale gegevens informatie wordt verkregen 

over het binnenklimaat (GTO) en de energieprestatie 

(EP waarde). De nieuwe situatie van het Bouwbesluit 

kweekt informatiebehoefte naar het te realiseren EP 

getal naast de hieraan gerelateerde behaaglijkheid 

conform de Arbo wetgeving. Overschrijding van de in 

het Bouwbesluit gegeven grenswaarde voor EP bete- 

kent dat geen bouwvergunning wordt verleend, waar- 

door eerder gemaakte beslissingen moeten worden 

herzien. Omgekeerd leidt het alleen rekening houden 

met de EP waarde tot situaties waar niet voldaan wordt 

aan een gewenst binnenklimaat, waardoor eveneens 

eerder genomen beslissingen moeten worden herzien. 

De publicatie zal in de initiatieffase van een bouwpro- 

ject op een eenvoudige en snelle wijze de benodigde 

informatie verstrekken. 


Praktijkboek Gezonde Gebouwen 

Het Praktijkboek Gezonde Gebouwen van SBR/ISSO 

is het standaardwerk over gezondheid, comfort en 

productiviteit van gebouwgebruikers. Het Praktijkboek 

is praktisch geschreven, overzichtelijk en behandelt 

onderwerpen per thema in losse cahiers. Meer en meer 

ontwikkelt het Praktijkboek zich bovendien tot kennis- 

platform, met de introductie van een internetsite, een 

e-mailnieuwsbrief en abonneebijeenkomsten. 

73 

Het Praktijkboek Gezonde Gebouwen is ontstaan om 

een brede doelgroep te informeren over gezondheid, 

comfort en de productiviteit van gebouwgebruikers, 

voorzover die het gevolg zijn van het binnenmilieu. In 

de markt heeft het boek een goede bekendheid. Het 

Praktijkboek Gezonde Gebouwen is een naslagwerk 

dat is verdeeld in losse cahiers Die cahiers behande- 

len steeds één onderwerp. Daarmee beantwoorden de 

samenstellers aan de behoefte van grote doelgroepen 

die niet in alle informatie geïnteresseerd zijn. De tekst 

zelf is compact. Er wordt ruim gebruik gemaakt van 

checklists, tabellen en verhelderende illustraties. 

Cahiers 

1 - Binnenmilieu, Productiviteit en Ziekteverzuim 

(Cahier A 3) 

2 - Binnenmilieu Prestatie-eisen Kantoorgebouwen 

(Cahier R 2) 

3 - Luchtkwaliteit Woningbouw (Cahier T 1) 

4 - Thermisch Binnenklimaat Utiliteitsbouw (Cahier T 4) 

5 - ISIAQ richtlijn onderzoek luchtkwaliteit klachten 

(Cahier O 2) 

6 - Allergeenarme Gebouwen (Cahier V 1) 

7 - Gezonde, duurzame kantoorgebouwen (Cahier V2) 

8 - Eisen voor gezonde mechanische ventilatiesystemen 

(Cahier P1) 

9 - Basiswerk Binnenmilieu (Cahier A1) 

10 - Gezond beheer van utiliteitsgebouwen (Cahier B1) 

11 - Binnenmilieu in basisscholen (Cahier T2) 

12 - Technische maatregelen tegen tabaksrookoverlast 

(Cahier U1) 


Handleiding gezond beheren van kantoren. 

De kwaliteit van de werkomgeving kan een belangrijke 

oorzaak zijn van klachten over gezondheid, comfort 

en welzijn van de gebruikers van een gebouw. Dit kan 

leiden tot aanzienlijke directe en indirecte kosten, zoals 

een lagere arbeidsproductiviteit en ziekteverzuim. De

kwaliteit van de werkomgeving wordt zowel bepaald 

door het ontwerp van gebouw en installatie als door 

het beheer van een gebouw. ISSO en SBR hebben 

daarom een handleiding ‘Gezond beheren van kan- 

toorgebouwen’ samengesteld, die facilitymanagers en 

gebouwbeheerders een hulpmiddel geeft bij het creë- 

ren van een gezonde werkomgeving. 

De handleiding geeft tips en richtlijnen voor het uitvoeren 

van beheeractiviteiten, het sturen van beheerprocessen 

en het opstellen van beheercontracten. Daarnaast gaat 

de handleiding in op gezond beheer als management- 

instrument en de communicatie daarover. 

De handleiding bestaat uit twee delen: 

1. Processen en Communicatie. Dit deel is geschre- 

ven voor het facilitair management en behandelt 

strategie, beleid en implementatie van gezond 

beheren. In dit deel worden handreikingen gege- 

ven voor sturing van de beheerprocessen, de 

methode van werken en de communicatie met de 

gebouwgebruikers. 

2. Aandachtspunten beheeractiviteiten Dit deel bevat 

aandachtspunten voor de verschillende beheer- 

activiteiten die van belang zijn voor een gezonde 

kwaliteit van de huisvesting en geeft praktische 

informatie op basis waarvan de beheeractiviteiten 

op een gezonde wijze procesmatig kunnen worden 

geselecteerd, uitgevoerd en gecontroleerd. Het 

bevat checklisten en omschrijvingen van taken en 

verantwoordelijkheden en is geschreven voor uit- 

voerenden van beheeractiviteiten. 


Naar een betere atmosfeer. Hoe verbeteren 

we de kwaliteit van de binnenlucht in onze 

school. (Uit verkocht) 


Energie-ef ficiënt ventileren 

In deze handleiding worden beknopt de achtergronden 

en gegevens van woningventilatie weergegeven, die 

voor de (technisch) ontwerper of projectleider bij een 

woningbouwproject noodzakelijk zijn. 

Het belang van ventilatie, zowel voor het binnenmilieu 

als het energiegebruik (10% van het energiegebruik in 

Nederland is voor woningventilatie) wordt aangegeven, 

alsmede de samenhang met andere SBR/ISSO pro- 

ducten. 

Verder wordt ingegaan op de noodzaak van ventilatie 

(de toevoer van zuurstof en schone lucht en de afvoer 

van vervuilde lucht) en de aandachtpunten om het 

energiegebruik te verminderen. Daaropvolgend worden 

ventilatiesystemen voor woningen behandeld. Dat zijn: 

natuurlijke ventilatie, mechanische afzuiging en natuur- 

lijke toevoer en gebalanceerde ventilatie. 

Het Bouwbesluit, de normen NEN 2686, NEN 2690, 

NEN 1087, de Nederlandse Praktijk Richtlijn NPR 1088 

en andere normen en voorschriften, zoals NEN 2757 en 

NEN 1078 (GAVO), worden toegelicht. 

De energieprestatienormering wordt bezien in relatie 

tot ventilatie. 

In het hoofdstuk ‘Ventilatie en (buiten)geluid’ wordt 

een methode gegeven waarmee een keuze kan worden 

gemaakt voor een bepaald ventilatiesysteem in combi- 

natie met bepaalde akoestische voorzieningen. 

Hoe groot de investeringskosten, de onderhoudskos- 

ten en de energiekosten van de verschillende syste- 

men zijn en zich met elkaar verhouden onder verschil- 

lende omstandigheden en voorwaarden, wordt even- 

eens aangegeven. 

Tenslotte zijn nog twee bijlagen toegevoegd: 

Beslissingsmatrices buitengeluid en ventilatie en een 

literatuurlijst. 

ISSO/SBR-publicatie 804 is vooral bedoeld voor de 

gezamenlijke doelgroep van ISSO en SBR. Daarnaast 

geeft ISSO-publicatie 61 de vooral voor de installatie- 

deskundige gewenste informatie. 

ISSO/SBR publicatie 8 05 

Handboek Vocht en Ventilatie 

De doelstelling van de publicatie is de aanwezige 

kennis over vocht en ventilatie te bundelen en een- 

voudig toegankelijk te maken voor de betrokkenen bij 

het ontwerp, het bouwen en het beheer van woningen. 

Daarnaast is de informatie van belang voor de advise- 

ring bij vocht- en ventilatieproblemen in woningen. 

Om de kennis over vocht en ventilatie toegankelijk te 

maken voor de betreffende doelgroep sluit dit boek in 

zijn opzet enerzijds aan bij het bouwproces en ander- 

zijds kan het als naslagwerk in het beheer gebruikt 

worden. 


Hemelwater binnen de perceelgrenzen 

Zie ISSO-publicatie 70.1 

ISSO jaarboek 

74 ISSO jaarboek




Daglichtsystemen en visueel comfor t 

Deze publicatie biedt diverse methoden die door de 

bouwfysicus, de bouwkundige ingenieur, de architect 

en de verlichtingsadviseur gebruikt kunnen worden 

om het visuele comfort en het energiegebruik voor de 

kunstverlichting in dagverlichte ruimten te bepalen. De 

publicatie spitst zich weliswaar toe op kantoorvertrek- 

ken, maar deze methoden kunnen ook in andere dag- 

verlichte situaties ingezet worden. 


‘Innovatieve en duurzame gebouwen 

installatieconcepten - een integrale 

aanpak - Handreiking voor ont werpteams’ 

Deze handreiking voor ontwerpteams gaat uit van een 

integrale aanpak voor het huisvestingsbeleid (geba- 

seerd op het Programma van Eisen PvE), het ontwerp- 

en realisatieproces en het beheer van gebouwen. Het 

accent ligt op het integreren van gebouw en installatie 

in een vroeg stadium van het ontwerp. 

Bij een aantal voorbeeldgebouwen is gebleken dat 

deze, terwijl het extreem energiezuinige gebouwen zijn, 

gunstiger scoren dan het gemiddelde Nederlandse 

kantoorgebouw. Bovendien is er sprake van een hoog 

ambitieniveau, bijvoorbeeld het realiseren van een zeer 

lage EPC. Daarbij is uitgegaan van twee specifieke the- 

ma’s: milieu- en mensvriendelijk ontwerpen en duur- 

zaam bouwen. 

Adviseurs, regeltechnische bedrijven en installateurs 

streven naar installaties die goed (blijven) functione- 

ren. Opdrachtgevers en architecten vinden esthetica, 

functies en duurzaamheid van het bouwkundige deel 

belangrijk. Tussen gebouw en installatie bestaat een 

wisselwerking . Daarom is een integrale benadering 

noodzakelijk. 

De publicatie biedt ontwerpteams een handvat om te 

komen tot creatieve duurzame oplossingen. Het accent 

ligt op het integreren van gebouw en installaties vanaf 

een vroeg stadium van het ontwerp. dan al worden - 

vaak onbewust - belangrijke beslissingen genomen. 

Vroegtijdige integratie bespaart kosten en waarborgt 

zorg voor het milieu. 

De voorwaarden voor het energiezuinig en kwalitatief 

goed functioneren van installaties worden echter niet 

alleen geschapen in het voortraject maar ook in de rea- 

lisatie, oplevering, beheer en onderhoud van de instal- 

laties. Monitoringresultaten (van energiestromen, lucht- 

en watertemperaturen, drukverschillen, toerentallen, 

75 

status en storingssignalen van componenten) geven 

inzicht in het functioneren van het systeem maar het 

succes van een concept wordt pas bewaarheid door 

het uitblijven van klachten van gebruikers. Klachten 

over binnencondities worden veroorzaakt door onmo- 

gelijkheden in het ontwerp (bijvoorbeeld door het ont- 

breken van decentrale instellingen en regelingen), of 

door storen/slecht functioneren van de installaties. 

De handreiking heeft een drieledig karakter: 

- zij geeft aan de hand van een rubricering van de 

gerealiseerde projecten in concepten, een beeld 

van de richtingen waarin het ontwerpteam kan 

denken. 

- voor een aantal van deze concepten worden voor- 

beeldprojecten gepresenteerd. De ervaringen 

opgedaan bij het realiseren van deze projecten, 

zowel wat betreft techniek, energie, gebruikersbe- 

oordeling als proces, komen in het middendeel van 

de handreiking aan de orde. 

Tot slot is een handreiking voor ontwerpteams opge- 

nomen. Hierin worden de rol en de mogelijkheden van 

de opdrachtgever in dit proces omschreven en wordt 

helder gemaakt hoe de keuzes van een ontwerpteam- 

lid in een bepaalde fase van het ontwerpproces andere 

onderdelen van het ontwerp beïnvloeden. Deze hand- 

reiking kan worden gezien als een leidraad en commu- 

nicatiemiddel bij het geïntegreerd ontwerpen, dat nog 

steeds geen gemeengoed is. Beslisbomen en check- 

lists kunnen echter nooit alle aspecten omvatten en tot 

een eenduidige oplossing leiden. Ontwerpen blijft een 

creatief proces. 

ISSO/ VNI-richtlijn 4.1 

Warmteverliesberekening voor woningen 

en woongebouwen - bladen ten behoeve 

van een handberekening. 

Deze publicatie is inmiddels vervangen door ISSO- 


ISSO/ VNI-richtlijn 30.1 Variantenboek 

Tapwaterinstallaties in woningen 

Opgenomen in ISSO Publicatie 30 

ISSO/ VNI-richtlijn 30.2 

Praktijkrichtlijn Tapwaterinstallaties in woningen 

Opgenomen in ISSO Publicatie 30

ISSO-VNI brochure 30.3 

Waterslag in tapwaterinstallaties. 

Geluidsoverlast is een groot maatschappelijk pro- 

bleem. Geluiden afkomstig van sanitaire installaties 

scoren hoog als het gaat om overlast. Een van de 

mogelijke vormen van geluid van sanitaire installaties 

wordt veroorzaakt door waterslag. Waterslag treedt op 

wanneer door een leiding stromend water plotseling 

wordt stilgezet door het sluiten van een kraan. Hierbij 

ontstaat een drukverhoging die zich door het leidingsy- 

steem voortplant. 

Waterslag treedt met name op bij relatief snel 

sluitende afsluiters zoals magneetventielen en 

eenhendel(meng)kranen. Deze kranen worden in de 

huidige woningbouw meer- en meer toegepast waar- 

door ook de geluidsoverlast ten gevolge van waterslag 

toeneemt. 

In opdracht van de Vereniging van Nederlandse 

Installatiebedrijven (VNI) en met medefinanciering van 

TVVL, Vewin en Novem, is door Adviesbureau Peutz 

& Associes B.V. een onderzoek uitgevoerd naar het 

optreden en oplossen van waterslag in huishoudelijke 

installaties. ISSO heeft een bijdrage geleverd in het 

beschikbaar stellen van tijd en kosten voor de secreta- 

riaatswerkzaamheden. 

Op basis van dit onderzoek is de brochure opgesteld. 

Hieruit blijkt enerzijds dat waterslag een complex ver- 

schijnsel is waarbij drukverloop niet altijd eenvoudig 

verklaard kan worden maar anderzijds dat op basis van 

een zorgvuldige analyse gerichte oplossingen mogelijk 

zijn. 

Ook zijn er constructieve verbeteringen mogelijk aan 

kranen en magneetafsluiters zodat problemen met 

waterslag in de toekomst wellicht geheel voorkomen 

kunnen worden. 

ISSO-Zakboekje Installatietechniek. 

In 1994 bestond de Stichting ISSO 20 jaar. Ter gele- 

genheid hiervan heeft ISSO opdracht gegeven om een 

zakboekje samen te stellen, waarin een groot aantal 

tabellen, grafieken en formules, ontleend aan ISSO- 

publicaties, zijn opgenomen. In het zakboekje (11 x 17 

x 1) vindt men veel gegevens uit bijna alle ISSO-publi- 

caties tot 1994. 

ISSO-Handboek 

Installatietechniek (2e versie) 

De tweede editie van het tweedelige Handboek 

Installatietechniek telt 1400 bladzijden en bevat een 

onmisbare schat aan informatie. In het Handboek 

Installatietechniek is alles erop gericht het zoeken een- 

voudig en efficiënt te maken. Het bijzonder uitgebreide 

register is daarbij een geweldig hulpmiddel. De vele 

tekeningen en illustraties spreken voor zich zodat de 

visueel ingestelde technicus snel naar het antwoord 

op zijn vraag wordt geleid. Bovendien verwijst het 

Handboek voor verder studiemateriaal of het opzoeken 

van belangwekkende details naar andere publicaties, 

wetenschappelijke bronnen of websites. 

Het Handboek Installatietechniek speelt nadrukkelijk in 

op alle actuele ontwikkelingen in de sector. Zo zijn het 

Bouwbesluit en de Energieprestatienormen belangrijke 

nieuwe ontwikkelingen waarvan de consequenties voor 

het installatievak in het naslagwerk zijn beschreven. 

Maar ook technische noviteiten zoals moderne regel- 

en besturingstechnieken en duurzame installatietech- 

nieken, zoals bijvoorbeeld warmtepompen, komen uit- 

gebreid aan de orde. 

Het Handboek is samengesteld door een uitgebreide 

redactie van auteurs met jarenlange praktijkervaring. 

Elke van de schrijvers is een specialist op zijn vakge- 

bied. Bovendien is de complete tekst beoordeeld en 

zijn de afzonderlijke bijdragen op elkaar afgestemd en 

geredigeerd door een vakbekwame eindredactie. 

FAQ Legionellapreventie ; vragen en 

ant woorden uit de praktijk 

Veel bezoekers van de website www.legionella- 

vraagbaak.nl hebben verzocht om een totaaloverzicht 

van alle vragen en antwoorden in de database per 

categorie. Met deze uitgave worden deze verzoeken 

gehonoreerd. 

Deze uitgave is een selectie van de meest inte- 

ressante en representatieve vragen en bijbeho- 

rende antwoorden over de periode september 

2001 tot augustus 2002 op het gebied van Legio- 

nellapreventie in leidingwater die via de website zijn 

gesteld. (www.legionellavraagbaak.nl) 

De vragen en antwoorden bevatten veel aanvullende 

praktische informatie ten opzichte van ISSO-publi- 

catie 55.1 en de Tijdelijke Regeling Legionellapre- 

ventie. De website is in opdracht van VROM door ISSO 

ontwikkeld en is sinds de ingebruikstelling in septem- 

ber 2001 jaarlijks meer dan 30.000 keer geraadpleegd. 

ISSO jaarboek 

76 ISSO jaarboek



De antwoorden zijn, als ze niet direct op basis van 

ISSO-publicatie 55.1* en/of de Tijdelijke Regeling 

Legionellapreventie** waren te beantwoorden, voorge- 

legd aan materie-deskundigen van KIWA, TNO-MEP of 

UNETO-VNI. 

De vragen zijn gerubriceerd naar de hoofdcatego- 

rieën: 

• Wetgeving 

• Microbiologie 

• Techniek 

• Overig. 

Wil men verfijnder zoeken naar vragen over bepaalde 

onderwerpen, dan blijft daarvoor de beste manier 

om de website te raadplegen en een trefwoord in te 

voeren. 

Kwaliteit sborging en Legionellapreventie 

Veel opdrachtgevers, eigenaren en beheerders van 

collectieve tapwaterinstallaties vinden het van groot 

belang dat de kwaliteit van het installatiebedrijf dat 

zorgdraagt voor het uitvoeren van de risicoanalyse, 

de eventuele installatieaanpassingen en het opstellen 

van het beheersplan gewaarborgd is. Voor de instal- 

latiesector is inmiddels een certificatiesysteem ont- 

wikkeld. Indien het installatiebedrijf is gecertificeerd 

volgens de BRL 6001, deelgebied 2 (KOMO-INSTAL 

Watertechnisch Groot, bestaat er een gerechtvaardigd 

vertrouwen dat het opstellen van beheersplannen en 

uitvoering van de maatregelen conform de wetgeving 

plaatsvindt. 

Voor verdere informatie zie www.stichtingkbi.nl 

NTR 3216 (volledig herziene versie) 

Binnenriolering ; richtlijn voor ont werp en 

uit voering. 

Deze, geheel herziene, publicatie is bedoeld als hulp- 

middel voor het ontwerp, uitvoering en beheer van 

binnenriolering in bouwwerken. Zij vormt onder meer 

een toelichting op NEN 3215 Binnenriolering – Eisen 

en bepalingsmethoden, uitgave 2002 en geeft aanvul- 

lende informatie over methoden, toe te passen materi- 

alen en/of producten. NTR 3216 geeft uitleg over hoe 

NEN 3215 het best kan worden geïnterpreteerd en 

bevat aanvullende prenormatieve onderwerpen die bij 

gebleken functioneren in een volgende herziening van 

de norm zullen worden opgenomen. 

Daarnaast zijn ook aanwijzingen opgenomen omtrent 

ontwerp, uitvoering en beheer van de buitenriolering 

tot aan de perceelgrens. 

77 

NTR 3216 behandelt de volgende zaken: 

• het bepalen van de maatgevende afvoer; 

• het toepassen van ontwerpmiddellijnen; 

• het leidingbeloop; 

• de dimensionering van systemen; 

• de aanleg van systemen; 

• het onderhoud en de inspectie van systemen. 

In NTR 3216 zijn bovendien zaken uit Bouwbesluit 

2003, de (Model)Bouwverordening en de Wet milieu- 

beheer opgenomen die van invloed zijn op het ontwerp 

van binnenriolering zoals: 

- lozingsvoorschriften; 

- opvang, gebruik en infiltratie van hemelwater binnen 

de perceelsgrens; 

- individuele behandeling van afvalwater (IBA); 

- grijswatersystemen binnen de perceelgrens; 

- beperking geluid, brandvoortplanting en rookontwik- 

keling; 

Tevens is informatie opgenomen over: 

- materiaalkeuze; 

- condensatie; 

- UV-hemelwaterafvoersystemen; 

- noodafvoeren; 

- ontlastputten; 

- vuilwater- en rioolwaterpompinstallaties; 

- zuiveringstechnische en controlevoorzieningen. 

De normsubcommissie 351 165 21 “Binnenriolering en 

waterkringlopen binnen perceelsgrenzen” heeft vastge-

steld dat bij een correcte toepassing van deze publica- 

tie en de daarin opgenomen richtlijnen en aanwijzingen 

die betrekking hebben op NEN 3215 (middels verwijzin- 

gen aangegeven), is voldaan aan NEN 3215-2002. 

NTR 3216 Beperking van Geluidshinder 

(supplement) 

Naar aanleiding van de vele vragen uit de installatie- 

praktijk met betrekking tot geluidshinder ten gevolge 

van standleidingen in gebouwen en vragen over de 

invloed van de schachtwandconstructie heeft Uneto- 

VNI een onderzoek geïnitieerd naar de invloeden van 

diverse maatregelen op de geluidsafstraling van stand- 

leidingen. 

Er was behoefte aan meer inzicht in de maatregelen 

om geluidshinder te verminderen en dan vooral in hun 

onderlinge samenhang. Een aantal zaken was al glo- 

baal bekend en opgenomen in paragraaf 4.6 van NTR- 

3216, 2003. De exacte invloed van geluidsgedempte 

buismaterialen, bevestigingsbeugels, richtingsveran- 

deringen, de invloed van de schachtwand, de vorm 

ervan en de invloed van geluidsabsorberend materiaal 

was nog onvoldoende bekend. 

De veelheid van parameters maakte een computerbe- 

rekeningsmodel noodzakelijk, waarmee op eenvoudige 

wijze het totale geluidsniveau buiten de leidingschacht 

kon worden voorspeld. 

ISSO fungeerde bij het onderzoeksproject “Geluid 

standleidingen in leidingschachten” als projectcoör- 

dinator en kreeg de handen op elkaar voor participa- 

tie van Uneto-VNI, de Nederlandse Branchevereniging 

Gips (NBVG) en de fabrikanten/leveranciers van lei- 

dingen en beugels, waaronder Dyka, Geberit, Wavin, 

Walraven en IZEG. 

Het definitieve onderzoeksrapport van adviesbureau 

Peutz en het bijbehorend computerberekeningsmodel 

“Soundspotsim” zijn beschikbaar gekomen in maart 

2005. Beide zijn benut om de inhoud van paragraaf 4.6 

in de NTR 3216, uitgave 2003 om te vormen tot een 

supplement van NTR 3216 met als titel “Beperking van 

geluidshinder”. Dit supplement kan worden gezien als 

een herziening en uitbreiding van deze paragraaf. 

Te zijner tijd zal de inhoud van dit supplement in een 

toekomstig gewijzigde druk van NTR 3216 integraal 

worden opgenomen. 

K LEINTJE GAVO 

Het Kleintje GAVO is al jaren een begrip bij het ontwerp, 

de aanleg en de inspectie van aardgasinstallaties in 

Nederland. Net als Kleintje Water is Kleintje GAVO een 

handzaam zakboekje. 

In Kleintje GAVO worden alle aspecten van gasinstal- 

laties tot een belasting van 130 kW op een praktische 

wijze behandeld. Hierbij wordt gebruik gemaakt van 

tabellen, praktijkvoorbeelden en driedimensionale 

schema’s. 

Het nieuwe Kleintje GAVO-2004 is ontwikkeld door 

Uneto-VNI en Gastec. ISSO is uitgever en verzorgt de 

verkoop aan Uneto-VNI-leden. 

K LEINTJE INREGELEN 

Het zakboekje “Kleintje inregelen” is een handleiding 

voor het inregelen van de ontwerpvolumestromen 

van individuele verwarmingsinstallaties in woningen. 

Het kleintje inregelen is bedoeld voor de installatie- 

ontwerper en de installatiemonteur. In het zakboekje 

wordt aangegeven wat wordt bedoeld met ontwerpvo- 

lumestromen, waar in een cv-installatie inregelafslui- 

ters horen te zitten en wat voor typen inregelafsluiters 

gewenst zijn. Met twee inregelmethoden de voorin- 

stelmethode en de temperatuurmethode wordt aange- 

geven op welke wijze de inregelafsluiters in de juiste 

standen worden gezet. Inregelen van de volumestro- 

men op de ontwerpwaarden is noodzakelijk om het 

gewenste comfort te realiseren en het energiegebruik 

van de installatie aan te laten sluiten bij het ontwerp. 

Deze twee aspecten worden ook in het zakboekje 

behandeld. Hierbij wordt ingegaan op de gevolgen 

van niet inregelen op het comfort en energiegebruik. 

Bij bestaande installaties zijn vaak klachten die een 

gevolg zijn van het niet ingeregeld zijn van de installa- 

tie. In het zakboekje wordt ingegaan op deze situaties 

en worden oplossingen aangeboden. Bij het uitbreiden 

van bestaande installaties met bijvoorbeeld een radi- 

ator op zolder geeft het zakboekje aan wat de gevolgen 

zijn als niet wordt ingeregeld. Het zakboekje is geba- 

seerd op ISSO-publicatie 56 “ Inregelen van ontwerp- 

volumestromen in individuele verwarmingsinstallaties 

in woningen” en is aangevuld met gegevens van inre- 

gelafsluiters van fabrikanten/leveranciers. 

K LEINTJE WARMTE VERLIES 

Kleintje warmteverlies bevat een betrouwbare methode 

om op basis van een beperkt aantal kenmerken van de 

woning het benodigd vermogen van de woning of de 

ISSO jaarboek 

78 ISSO jaarboek



te verwarmen ruimte te bepalen. Het betreft hier een- 

gezinswoningen en woningen in woongebouwen met 

een individuele installatie. Verwarmde garages worden 

niet behandeld, deze moeten met ISSO-publicatie 51 

worden berekend. 

Warmteterugwinning wordt slechts globaal meegeno- 

men, ook voor WTW wordt naar ISSO-publicatie 51 

verwezen. In de vereenvoudigde methode wordt geen 

onderscheid gemaakt in de verschillende verwarmings- 

systemen. 

De methode kan gebruikt worden voor woningen waar- 

van de bouwvergunning voor 1 oktober 1992 is afge- 

geven en voor woningen waarvan de bouwvergunning 

na 1 oktober 1992 (Bouwbesluit) is afgegeven. De 

methode kan voor de volgende doeleinden gebruikt 

worden: 

- in het offerte stadium op een eenvoudige en betrouw- 

bare wijze het benodigd vermogen bepalen; 

- de installateur die nog niet voor elke situatie rekende 

met ISSO-publicatie 51, heeft nu gereedschap om 

op een eenvoudige en betrouwbare wijze het beno- 

digd vermogen te bepalen; 

- als hulp bij het (opnieuw) inregelen na aanpassing 

van de installatie; 

- in het kader van artikel 8 uit de EPBD ‘keuring van 

CV-ketels’. 

K LEINTJE WATER 

Kleintje Water is een handleiding voor de installateur 

en (hoofd)monteur die badruimte-, keuken-, en toilet- 

inrichtingen in bestaande woningen installeert. Daarbij 

gaat het om het gehele traject vanaf het adviseren van 

de klant tot en met het opleveren en het onderhoud van 

de installatie. Het zakboekje geeft op een bondige en 

praktische wijze richtlijnen over: 

- (warm)watervoorziening en energiebesparing; 

- voorkomen van geluidshinder, waterslag, en lange 

wachttijden; 

- leidingdimensionering, tapdrempel en materiaal- 

keuze 

- vervanging of uitbereiding van de warmtapwater- 

voorziening 

- Legionellapreventie (voorkomen van ongewenste 

opwarming); 

- elektriciteit en veiligheid (met name in de badruimte); 

- overige voorzieningen in relatie met de sanitaire 

installatie; 

- onderhoud en gebruik van de leidingwaterinstallatie. 

79 

Waar gaat het over? 

Kleintje Water heeft betrekking op het aanpassen en 

uitbreiden van leidingwaterinstallaties in woningen, 

bijvoorbeeld als gevolg van het aanbrengen van een 

nieuwe of extra badruimte, een andere keukeninrichting 

en/of een andere warmtapwaterbereider. Het is zelden 

zo dat bij een verbouwing of renovatie alleen de lei- 

dingwaterinstallatie moet worden aangepast. Daarom 

wordt ook zijdelings aandacht besteed aan andere dis- 

ciplines, zoals: bouwkunde, riolering, verwarming en 

ventilatie. Met name elektrotechnische aspecten, zoals 

voeding, veiligheid, potentiaalvereffening en aarding 

komen uitgebreid aan de orde. 

Voor leidingwaterinstallaties in nieuwbouw- en renova- 

tiewoningen wordt verwezen naar ISSO-publicatie 30, 

voor grotere collectieve installaties naar ISSO-publica- 

tie 55. 

Hoe is het kleintje water opgezet 

Er wordt vanuit gegaan dat de plaats van de sanitaire 

toestellen en de keukenapparatuur die op de leidingwa- 

terinstallatie worden aangesloten bekend is bij de klant 

en dat de installateur en monteur op de hoogte zijn van 

normen (o.a. NEN 1006) en algemeen geldende instal- 

latie- en montagevoorschriften betreffende leidingwa- 

terinstallaties in woningen. 

FAQ NOODVERLICHTING 

Brochure met antwoorden op de meest gestelde vragen 

rondom het onderwerp noodverlichting. Deze brochure 

is tot stand gekomen door samenwerking tussen ISSO, 

Uneto-VNI vakgroep Beheer & Inspectie en de NVFN.

ISSO RESE ARCHR APPORTEN : 

Researchrappor t 1 

Onderzoek naar minimum verse 

lucht toevoer. 

Als de hoeveelheid ventilatielucht per persoon zou 

kunnen worden verkleind, is minder energie nodig voor 

het verwarmen of koelen van de lucht. 

Onderzocht is welke minimum verse luchttoevoer per 

persoon nodig is om geurhinder door onfris ruiken van 

de lucht in kantoren en daarmee vergelijkbare gebou- 

wen te voorkomen. 

Het onderzoek werd onder praktijkomstandigheden 

verricht in verschillende gebouwen en verschillende 

vertrekken van uiteenlopende grootten onder verschil- 

lende omstandigheden. 

Bepaald werden de luchttoevoer in het vertrek, de 

bezettingsdichtheid, het CO2-concentratieverloop, bij 

roken het aantal brandende sigaretten, de geurcon- 

centratie (een objectief gegeven) en door middel van 

enquêtes de mate van geurhinder (een subjectief gege- 

ven) ondervonden door bewoners en bezoekers. 

Het rapport bevat tenslotte conclusies ten aanzien van 

de gewenste verse luchttoevoer per persoon. Sinds het 

verschijnen van dit rapport bevestigt het op internatio- 

nale schaal uitgevoerde onderzoek de juistheid van 

deze getallen. 


Ont werpbinnencondities en thermische 

behaaglijkheid in gebouwen. 

Dit researchrapport behandelt de behaaglijkheidstheo- 

rie in het algemeen en de rekenmodellen zoals die door 

P.O. Fanger ontwikkeld zijn. Voor veel voorkomende 

situaties worden praktische tabellen met aan te houden 

binnentemperaturen gegeven (NEN-ISO 7730). 

Ruime aandacht wordt besteed aan het voorkomen 

van klachten ten gevolge van lokaal discomfort, door 

bijvoorbeeld tocht of stralingsasymmetrie. 

Meetmethoden en vereiste nauwkeurigheden van 

meetapparatuur voor de omgevingsafhankelijke para- 

meters (luchttemperatuur, stralingstemperatuur, lucht- 

snelheid en vochtigheid) uit de behaaglijkheidsvergelij- 

king worden gegeven. 

Voor de persoonsafhankelijke parameters, metabo- 

lisme en clo-waarde, worden een aantal berekenings- 

en meetmethoden gegeven. Over klachtenbehandeling 

wordt een algemene beschouwing gegeven, waarbij 

aandacht besteed wordt aan de achterliggende oorza- 

ken van veel klachten. 

Dit rapport is een basisdocument voor iedereen die 

mee wil kunnen praten over het thermisch binnenkli- 

maat en de klachten hierover. 

Researchrappor t 6 Opwarmtoeslag. 

In de norm NEN 5066 en ISSO-publicatie 4 is de de 

methode gegeven voor het berekenen van de statio- 

naire warmteverliezen van een vertrek. Het is niet vol- 

doende om met een verwarmingsinstallatie alleen deze 

warmteverliezen te compenseren, daar bij bedrijfsbe- 

perking van de installatie (bijvoorbeeld nacht- of week- 

endverlaging) het gebouw bij opwarmen in dat geval 

niet snel genoeg of helemaal niet op de gewenste tem- 

peratuur komt. Er is een toeslag op het verwarmings- 

vermogen nodig om het opwarmen snel genoeg te 

laten verlopen. 

In dit researchrapport is toegelicht hoe de toeslagen 

zijn vastgelegd die op grond van computerberekenin- 

gen aan woningen en op grond van praktijkmetingen 

zijn bepaald. Hierbij zijn verschillende soorten verwar- 

mingssystemen beschouwd. 


Berekening daglichtbijdrage bij uurlijkse 

energieberekeningen. 

Deze publicatie is een ontwerptechnische richtlijn en 

geeft concrete aanbevelingen en methodieken voor: 

• de berekening van de verlichtingssterkte in vertrek- 

ken van een bepaalde vorm ten gevolge van dag- 

lichttoetreding; 

• de meting van de daglichttoetreding voor het scha- 

kelen van kunstlicht; 

• inregeling en ontwerp van een daglichtafhankelijke 

regeling. 

Dit rapport is beschikbaar voor ontwerpers van gebou- 

winstallaties die rekening wensen te houden met de 

energiebesparingsmogelijkheden door betere benut- 

ting van het daglicht. 


Energiebewust ont werpen van 

comfor tkoelinstallaties 

De voorstudie ‘Energiebewust ontwerpen van com- 

fortkoelinstallaties’ richt zich op de mogelijkheden tot 

ISSO jaarboek 

80 ISSO jaarboek



energiebesparing bij basiskoeling en airconditioning, 

met name op het gebied van koude opwekking, trans- 

port en distributie. 

De studie richt zich op het energiebewust ontwerpen 

van de comfortkoelinstallatie. Ook in de voorafgaande 

fasen (haalbaarheidsstudie, programma van eisen en 

gebouwontwerp) dient aandacht besteed te worden 

aan het energiegebruik van het gebouw. 

Aan de hand van twee ‘referentiesystemen’ (een Varia- 

bel Volume systeem en een Vierpijpsinductiesysteem) 

worden de besparingsmogelijkheden behandeld. 

Deze twee referentiesystemen zijn gekozen, omdat 

het momenteel de meest voorkomende systemen zijn. 

Bovendien kunnen de mogelijkheden tot besparing 

bij deze systemen veelal meer algemeen toegepast 

worden bij all-air systemen (VAV referentiesysteem) en 

lucht-water systemen (Vierpijpsinductiesysteem). 

Energiebesparingen zijn gekwantificeerd. De bespa- 

ringspercentages zijn berekend voor de referentiesy- 

stemen en geven ook een eerste indruk van het belang 

van de besparingsmogelijkheden in andere situaties. 

Tenslotte komt de keuze ‘centraal of decentraal 

systeem’ aan de orde. Qua energiegebruik ontlopen 

de keuzemogelijkheden elkaar niet veel. De keuze zal 

daarom meer bepaald worden door de gestelde com- 

forteisen (geen luchtvochtigheidsregulering bij decen- 

trale systemen) en de investeringskosten. Voor een 

gering aantal te klimatiseren vertrekken zal de keuze 

daarom veelal neerkomen op toepassing van decen- 

trale units; bij een groter aantal vertrekken op centrale 

installaties. 

Zowel bij centrale als decentrale systemen kan een 

gebrek aan informatie met betrekking tot energiege- 

bruik worden geconstateerd. Voor centrale systemen 

gaat het daarbij met name om (de afwezigheid van) 

deellastprestaties van waterkoelaggregaten. Voor 

lokale airconditioninginstallaties is het wenselijk het 

gebruiksrendement van verschillende apparatuur op 

een vergelijkbare basis weer te geven (labelling). 


Energie-ef ficiënte kantoorgebouwen, 

binnenklimaat en energiegebruik. 

In dit ISSO-researchrapport no. 10 ‘Energie-efficiënte 

kantoorgebouwen, binnenklimaat en energiegebruik’ 

81 

is gedetailleerd ingegaan op de uitgangspunten en de 

gebruikte formules, die ten grondslag liggen aan de in 

de ISSO/SBR-publicatie 300 gepresenteerde tabellen. 

Dit rapport is vooral bedoeld voor instaltatiedeskundi- 

gen en intensieve gebruikers van ISSO/SBR-publicatie 

300, die goed op de hoogte willen zijn van de uitgangs- 

punten en de beperkingen bij de toepassing van ISSO/ 

SBR-publicatie 300. 


Bepalingsmethode systeemrendementen 

ten behoeve van EPN U-bouw (nen 2916) 

Onderbouwing en afleiding van getalswaarden. 

Dit researchrapport beschrijft de werkzaamheden die 

zijn uitgevoerd met betrekking tot de herziening van 

het onderdeel systeemrendement van de NEN 2916 

‘Energieprestatienormering U-bouw’. 

De energieprestatie van een gebouw wordt bepaald 

door onder andere het energiegebruik voor verwarming 

en koeling van de ruimten. Dit energiegebruik wordt in 

eerste instantie bepaald door de behoefte van verwar- 

ming en koeling van het gebouw. Uiteindelijk zal een 

klimaatinstallatie deze verwarming en koeling moeten 

leveren. Het energiegebruik wordt mede bepaald door 

het opwekkingsrendement van de klimaatinstallatie 

(bijvoorbeeld verwarmingsketel, koelmachine) en de 

energieverliezen die optreden in de klimaatinstallatie. 

De energieverliezen die optreden in de klimaatinstal- 

latie worden uitgedrukt in een systeemrendement. Dit 

systeemrendement geeft aan in hoeverre de opge- 

wekte warmte c.q. koude ook effectief in de te klimati- 

seren ruimten komt. 

Uitgangspunt bij de ontwikkeling van de bepalingsme- 

thode is dat alle in het onderzoek betrokken klimaat- 

systemen op een correcte wijze gedimensioneerd en 

geïnstalleerd worden. De rendementsgetallen zullen 

een afspiegeling moeten zijn van de wijze waarop de 

verschillende systemen met energie omgaan. 

De verliezen die intrinsiek eigen zijn aan het gekozen 

installatieconcept komen daarbij tot uitdrukking. 

Gelijk waardigheid 

Het rapport kan gebruikt worden als basis voor het 

opstellen van een gelijkwaardigheidsverklaring voor 

installatieprincipes of -concepten die niet in de NEN 

2916 worden genoemd of die een aantoonbaar beter 

rendement hebben dan de in de NEN 2916 (1999) 

gegeven waarden.


Waterslag in tapwaterinstallaties. 

Geluidsoverlast is een groot maatschappelijk pro- 

bleem. Geluiden afkomstig van sanitaire installaties 

scoren hoog als het gaat om overlast. Eén van de 

mogelijke vormen van geluid van sanitaire installaties 

wordt veroorzaakt door waterslag. Waterslag treedt op 

wanneer door een leiding stromend water plotseling 

wordt stilgezet door het sluiten van een kraan. Hierbij 

ontstaat een drukverhoging die zich door het leidingsy- 

steem voortplant. 

Waterslag treedt met name op bij relatief snel 

sluitende afsluiters zoals magneetventielen en 

éénhendel(meng)kranen. Deze kranen worden in de 

huidige woningbouw meer en meer toegepast, waar- 

door ook de geluidsoverlast ten gevolge van waterslag 

toeneemt. 

Dit rapport bevat behalve de in de ISSO/VNI-brochure 

30.3 opgenomen oplossingsrichtingen eveneens de 

beschrijving van het achterliggende onderzoek. Hieruit 

blijkt enerzijds dat waterslag een complex verschijnsel 

is waarbij drukverloop niet altijd eenvoudig verklaard 

kan worden maar anderzijds dat op basis van een zorg- 

vuldige analyse gerichte oplossingen mogelijk zijn. 

Ook zijn er constructieve verbeteringen mogelijk aan 

kranen en magneetafsluiters, zodat problemen met 

waterslag in de toekomst wellicht geheel voorkomen 

kunnen worden. 


Beoordelen en opsporen van lekken in 

niet-gerede binnenriolering 

Voor de lucht- en waterdichtheid van gerede sanitaire 

installaties bestaan eisen en een testmethode. Er is 

behoefte ontstaan de dichtheidstest uit te breiden naar 

niet-gerede sanitaire installaties. Tevens bestaat bij 

gebleken lek behoefte aan een goede wijze van opspo- 

ring van de lekkage(s). Verantwoordelijk voor deze ont- 

wikkelingen zijn: 

• verbeterde kwaliteitszorg 

• gewenste duidelijkheid ten aanzien van aansprake- 

lijkheid 

• toenemende toepassing van duurzame, gefaseerde 

en aanpasbare bouw. 

Er is geïnventariseerd welke methoden her en der 

worden toegepast voor het kwantificeren en lokalise- 

ren van lekken. De toepasbaarheid voor (niet-gerede) 

sanitaire installaties is nagegaan. Op grond van deze 

bevindingen zijn enkele meestbelovende methoden 

gekozen. De voorwaarden voor een goede toepas- 

sing bij sanitaire installaties zijn waar nodig aangepast. 

Vervolgens zijn tests uitgevoerd aan een proefinstalla- 

tie en in de praktijk. Dit heeft geleid tot een uiteindelijke 

keuze. 

Voor het kwantificeren van lekken wordt als normatieve 

methode een drukvaltest bij een overdruk van 4000 Pa 

voorgesteld. 

Voor het lokaliseren van lekken wordt als aanbevolen, 

doch facultatieve methoden een tracergas detectietest 

voorgesteld. Voor zowel de aangepaste drukvaltest als 

de tracergastest wordt de uitvoeringswijze en beno- 

digde apparatuur beschreven. 

Het onderzoek heeft aangetoond dat de drukvaltest 

goed uitvoerbaar is. Dit geldt echter niet zonder meer 

voor de tracer-detectietest. 

Tenslotte heeft het onderzoek aan de proefinstallatie 

laten zien dat de meeste lekken optraden in standaard 

componenten en dus niet in de verbindingen die tijdens 

de montage werden gemaakt. Derhalve wordt een ver- 

betering van de keur van componenten ‘af fabriek’ aan- 

bevolen. 


Vermogensbepaling met radiatorgrafieken 

Researchrappor t 15 Specificatie voor 

lucht toevoerroosters in woningen 

Bij gebalanceerde ventilatiesystemen en luchtverwar- 

ming worden vervuiling van wand/plafond en geluids- 

overlast vaak als punten van kritiek genoemd. Bij geba- 

lanceerde ventilatie komen soms ook tochtklachten 

voor. Genoemde klachten worden voor een deel ver- 

oorzaakt door een verkeerde roosterkeuze. Dit resear- 

chrapport geeft inzicht in de factoren die van invloed 

zijn op een roosterselectie. 

Hierbij wordt niet alleen aandacht besteed aan de eisen 

bij het selecteren van toevoerroosters bij het ontwer- 

pen van een gebalanceerd ventilatiesysteem of lucht- 

verwarmingssysteem maar ook zaken als montage, 

inregeling, oplevering en onderhoud cq reinigbaarheid 

ISSO jaarboek 

82 ISSO jaarboek



komen uitgebreid aan de orde. 

Onderscheid wordt gemaakt in wettelijke eisen, kwali- 

teitseisen en aanvullende kwaliteitseisen. 

De tekst kan gebruikt worden als basis voor een BRL 

Voorliggende rapportage richt zich primair op luchttoe- 

voerroosters voor gebalanceerde ventilatie al dan niet 

voorzien van met warmteterugwinning en luchtverwar- 

ming in woningen. Voor gebalanceerde ventilatie zijn in 

ISSO-rappor ten 

ISSO beschikt tevens over de volgende rapporten: 

ISSO-rapport 8.01. WTW in woningen. 

Engelstalige uitgaven 

Floor Heating and Cooling Systems ; 

Applications of Low Temperature Heating 

and High Temperature Cooling 

Climatic Ceilings ; Technical Note : Design 

Calculations 

Applications of low temperature heating 

and high temperature cooling ; Climatic 

ceilings and chilled beams 

83 

bijlage 2 een aantal specifieke ontwerprichtlijnen gege- 

ven als specificatiebladen voor ISSO-publicatie 62. 

Voor luchtverwarming zijn in bijlage 1 een aantal speci- 

fieke ontwerprichtlijnen gegeven als specificatiebladen 

voor ISSO-publicatie 58. Voor luchtverwarming zijn in 

bijlage 1 een aantal specifieke ontwerprichtlijnen gege- 

ven als specificatiebladen voor ISSO-publicatie 58. 

ISSO-rapport 8.02. Rendementsbepaling WTW-apparatuur op een proefstand. 

ISSO-rapport 12.01. Beschrijving van netwerken ter berekening van warmteoverdracht en zontoetreding 

bij raamsystemen (voorstudie). 

ISSO-rapport 16.1 Systeemsimulatie. 

ISSO-rapport 20.2 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties 

ISSO-rapport 20.3 Meetpunten en meetmethoden voor grote installaties met koeling 

ISSO-rapport 22.1 Voorstudie luchtverwarming en ventilatie in hoge ruimten. 

ISSO-rapport 30.1 Energieadvisering; kansen en condities (voorstudie). 

ISSO-rapport 30.6 DH-factoren van warmtapwaterleidingen 

ISSO-rapport 32.1 Milieubelasting door comfortinstallaties in woningen. Pilot-studie bruikbaarheid LCA- 

methode. 

ISSO-rapport 32.2 Milieubelasting door comfortinstallaties in woningen – interimrapportage 

ISSO-rapport 32.3 Milieubelasting door comfortinstallaties in woningen, fase 3; De ontwikkeling van 

Eco-Instal’ – interimrapportage 

ISSO-rapport 33 Toestandsafhankelijk onderhoud van technische installaties 

ISSO-rapport 41 Keurmerk temperatuursimulatieprogrammatuur 

ISSO-rapport 41.2 Ontwerptechnische kwaliteitseisen warmwaterverwarmings-installaties utiliteitsge- 

bouwen 

ISSO-rapport 42.1 Achtergronden bij bepaling warmteverliesberekening (ISSO-51) 

ISSO-rapport 53 Innovatieve gebouwen installatiesystemen – verkenning voor een publicatiereeks 

ISSO-rapport 70.3 Grijswater binnen de perceelgrens 

ISSO-rapport 71 Artikelen over modellen voor gebouwen installatiesimulatie 

ISSO-rapport 3217 Brandveilige doorvoeren in de sanitaire techniek

BEOORDELINGSRICHTLIJNEN (ZIE OOK W W W.STICHTINGK BI.NL) 

BRL 1201 

Ont werpen, leveren en installeren van 

bliksembeveiligings-installaties 

De beoordelingsrichtlijn heeft betrekking op het ont- 

werpen en leveren van installaties voor bliksembeveili- 

ging. De beoordelingsrichtlijn bestrijkt het hele traject 

van aanvraag voor een bliksembeveiligingsinstallatie 

via opname, ontwerp en uitvoering tot oplevering van 

de installatie 

De beoordelingsrichtlijn heeft tevens betrekking op uit- 

breiding van een bestaande installatie. 

De inspectie van bestaande installaties valt buiten de 

reikwijdte van dit certificaat. 

Bij nieuwbouw is het niet ongebruikelijk dat er, na de 

oplevering van een installatie, een flinke tijd voorbij- 

gaat voordag het gebouw en daarmee de installatie 

in gebruik wordt genomen. Pas dan, als alle appara- 

tuur aanwezig is en op de juiste plaats staat, kan er 

worden gecontroleerd of het ontwerp en de daarbij 

gehanteerde uitgangspunten nog steeds geldig zijn. 

Deze controle valt buiten de reikwijdte van dit certifi- 

caat. De installateur dient de opdrachtgever hierop te 

wijzen en afspraken te maken over de wijze waarop aan 

de controle na ingebruikname vorm wordt gegeven. Er 

wordt onderscheid gemaakt tussen installaties voor 

uitwendige bliksembeveiliging (BAI) en installaties voor 

inwendige bliksembeveiliging (OBI). Een installateur 

kan desgewenst voor het deelgebied uitwendige blik- 

sembeveiliging (BAI) een op zichzelf staand certificaat 

verkrijgen. Een certificaat voor inwendige bliksembe- 

veiliging (OBI) houdt ook uitwendige bliksembeveili- 

ging (BAI) in. 

BRL 6 0 01 

Nationale BRL voor het KOMO-instal 

procescer tificaat gas, water en elektra 

Op initiatief van UNETO-VNI (Ondernemersorganisatie 

voor de installatiebranche en de technische detailhan- 

del) is een beoordelingsrichtlijn opgesteld voor het 

certificeren van installateurs. De beoordelingsrichtlijn 

is definitief vastgesteld. Per 31 juli 2000 is de BRL 6001 

“Installeren van gas-, water- en elektriciteitsinstalla- 

ties” door de Harmonisatie Commissie Bouw aanvaard 

als Nationale BeoordelingsRichtlijn. Installatiebedrijven 

kunnen nu op basis van deze BRL het procescertificaat 

KOMOINSTAL verwerven. Dit certificaat geldt als vol- 

doende bewijs dat de aangelegde installaties voldoen 

aan de eisen van het Bouwbesluit. 

BRL 9501 

Nationale BRL voor het KOMO-at test voor 

energiegebruikberekeningsmethoden 

Op initiatief van: 

- ONRI: Organisatie van advies- en ingenieursbureaus 

- UNETO-VNI (Ondernemersorganisatie voor de instal- 

latiebranche en de technische detailhandel) 

en in samenwerking met Novem is de Nationale 

Beoordelingsrichtlijn BRL 9501 “Methoden voor het 

berekenen van het energiegebruik van gebouwen” 

opgesteld. 

Deze BRL is per 15 april 2000 door de Harmonisatie 

Commissie Bouw aanvaard en kan nu worden ingezet 

om KOMO-attesten te verlenen voor energiebereke- 

ningsmethoden voor eengezinswoningen en kantoor- 

gebouwen. 

De BRL 9501 verwijst voor het instrument ter bepaling 

van de kwaliteit van de berekeningsmethode naar de 

ISSO-publicatie 54 ‘Energie Diagnose Referentie (EDR) 

- eengezinswoningen en kantoorgebouwen’. 

Het door de certificatie-instelling te verlenen KOMO- 

attest voor een energieberekeningsmethode erkent 

deze methode onder vermelding van de naam van de 

berekeningsmethode en het deelgebied waarop deze 

methode betrekking heeft. 

Subsidieverstrekkers en opdrachtgevers voor energie- 

besparende voorzieningen zullen terzake het daarbij 

behorende energieadvies veelal verwijzen naar de con- 

form BRL 9501 geattesteerde bepalingsmethoden. 

BRL 9502 

Nationale BRL voor Energieprestatieadvisering 

voor woningen 

Ter bevordering van de kwaliteit van energiepresta- 

tieadvisering, is in 2001 op initiatief van marktpartijen 

besloten om een procescertificatieregeling op te zetten 

voor energieprestatie-advisering voor woningen. Deze 

regeling voorziet in een certificaat waarin, onder 

andere, wordt verklaard dat de door de gecertificeerde 

EPA-adviseur gehanteerde werkwijze, volgens de 

‘Basismethode EPA’ of volgens een andere methode, 

voldoet aan het ‘programma van eisen’ bedoeld in arti- 

ISSO jaarboek 

84 ISSO jaarboek



kel 1 van de ‘Regeling EnergiePrestatieAdvies 2002’. 

Deze procescertificatieregeling is vastgelegd in de 

BRL. Zij sluit aan bij de in de bouwsector bestaande 

regelingen voor certificatie. 

Voor de overheid (Ministerie van VROM) betekent de 

introductie van dit kwaliteits-keurmerk meer zekerheid 

dat de ten behoeve van het advies en de uitvoering 

van de energiebesparende maatregelen te verstrekken 

subsidiegelden daadwerkelijk aanleiding zullen geven 

tot een energiebesparing en de daarmee samenhan- 

gende CO 2-reductie. 

BRL 9502 is opgesteld door een Commissie van 

Te ver wachten ISSO publicaties 

Opdrachtgevers eisen steeds vaker dat ontwerpers van 

installaties gebruik maken van normen en richtlijnen. 

Het gebruik ervan is een waarborg voor de kwaliteit van 

de installaties. ISSO levert voor de installatietechniek 

deze normstellende publicaties. De ISSO-publicaties 

85 

Deskundigen die ingesteld is door de Stichting 

Bouwkwaliteit en aanvaard is door de Harmonisatie 

Commissie Bouw. 

De BRL 9502 valt derhalve onder de afspraken die in 

de bouw-/installatiesector zijn gemaakt inzake afstem- 

ming en harmonisatie van certificatiesystemen. 

Een bedrijf dat het EPA-W procescertificaat wordt ver- 

leend is gerechtigd bij zijn EPA-advies het KOMO kwa- 

liteitskeurmerk te voeren. 

Naar verwachting zullen in 2005/2006 de volgende publicaties verschijnen: 

Nr. Voorlopige titel 

42 Meetpunten en meetmethoden voor installaties 

47 Hydraulische schakelingen U-bouw met koeling (verschenen in april) 

49 Vloer-/wandverwarming; vloer-/wandkoeling (verschenen in januari) 

50 (herzien) Ontwerptechnische kwaliteitseisen verwarmingsinstallaties woningen 

55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (herziene versie) (verschenen in maart) 

55.2 Zorgplicht in bouwbesluit en legionella (verschenen in aprill) 

55.3 Modelvoorschriften legionellapreventie in koeltorens en luchtbehandelingsinstallaties 

60 U- en R-waarden (verschenen in februari) 

67 Uitgangspunten Temperatuursimulatieberekeningen 

72 Kleine collectieve warmtepompsystemen 

73 Bodemwarmtewisselaars 

76 Montage- en materiaaltechnische kwaliteitseisen warmwaterverwarmingsinstallaties 

78 Warmtepompinstallaties klein collectief 

80 Handboek integraal ontwerpen van collectieve warmtepompinstallaties 

81 Handboek integraal ontwerpen van warmtepompinstallaties voor utiliteitsgebouwen 

KL Kleintje Zontoetreding 

KL Kleintje Warmteverlies (verschenen in mei) 

KL Kleintje Binnenklimaat 

GIW/ISSO Installatie-eisen nieuwbouw eengezinswoningen en appartementen 

NTR 3216 Supplement Geluidshinder (verschenen in april) 

Rapport 3217 Brandveilige doorvoeren in de sanitaire techniek (verschenen in mei) 

BRL 6010 Advisering legionellapreventie 

Voor meer en actuele informatie kunt u kijken op www.isso.nl 

betreffen innovatieve installatie- en sanitaire systemen. 

De normstellende ISSO-publicaties komen tot stand in 

samenwerking met deskundigen uit het vakgebied en 

zijn breed geaccepteerd in de installatiesector.

Prijslijst ISSO Producten 

nr titel Prijs 

(incl. BTW) 

2 Zontoetredingsfactoren (1975) € 15 

3 Zonstralingstabellen (1976) € 15 

5 Montage- en materiaaltechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties (1996H) € 25 

6 U- en R-waarden voor bouwkundige constructies (1987H) € 100 

7 Grondleidingen voor warmtetransport (1979) € 20 

8 Berekening van het thermische gedrag van gebouwen bij zomerontwerpcondities (1985) € 55 

9 Luchtverwarming in woningen (1980 + 1986) (vervallen zie ISSO 58) € 50 

11 Warmteterugwinning (1982) € 40 

12 Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H) € 40 

13 Aanbevelingen ter voorkoming van ketelsteenvorming in watervoerende installaties (1983) € 35 

14 Zonneboilers; ontwerp, uitvoering en advisering (1992H) € 85 

16 De jaarlijkse warmtebehoefte van woningen, energiegebruikberekening per vertrek en totaal (1987) € 50 

17 Luchtkanaalberekening (1993H) € 95 

18 Leidingnetberekening (1987) € 75 

19 Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991) € 35 

20 Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987) € 55 

21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting van kantoorgebouwen (1994) € 70 

22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987) € 55 

23 Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988) € 40 

24 Installatiegeluid, ontwerpaanbevelingen en grondslagen voor geluidstechnische € 50 

berekeningen aan installaties (1990) 

25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en dikte ter voorkoming van € 90 

condensatie (1991) 

26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige corrosie in verwarmings- € 25 

en luchttechnische installatie (1990) 

27 Luchtfilters in comfortinstallaties (1991) € 40 

28 Warmteterugwinning in woningen (1993) € 80 

29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992) € 60 

30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004) € 110 

30.3 ISSO/VNI Richtlijn Waterslag in tapwaterinstallaties (1998) € 30 

30.4 ISSO/VNI Richtlijn Warmteterugwinning uit douchewater (2003) € 30 

30.5 ISSO/VNI Richtlijn LegionellaCode Woninginstallaties (2003) € 35 

31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995) € 75 

32 Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (1994) € 50 

33 Kengetallen en vuistregels (1996) € 25 

34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994) € 55 

35 Van automatisering naar gebouwbeheer – Een overzicht van de stand van zaken (1994) € 45 

36 Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (1995) € 70 

37 Energiewijzer kantoren (1995) € 45 

38 Handboek warmtepompen voor de gebouwde omgeving (1996) € 80 

39 Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997) € 50 

40 Werkplekklimatisering door verdringingsventilatie in een kantooromgeving (1994) € 30 

(vervangen door ISSO 900) 

41 Energiewijzer woningen (1995) € 30 

43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998) € 115 

44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998) € 90 

ISSO jaarboek 

86 ISSO jaarboek




87 

(incl. BTW) 

45 Methoden voor energiebesparingberekeningen – Onderbouwingmethode € 25 

Energiebesparingfonds (EBF) (1997) 

46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen van eengezinswoningen (2000) € 45 

47 Ontwerp van hydraulische schakelingen voor koelen (2005) € 70 

48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoering (1998) € 70 

49 Kwaliteitseisen vloer-/wandverwarming en vloer-/wandkoeling (vervangt ISSO-10) (2004) € 135 

50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsinstallaties in woningen en € 70 

woongebouwen (1999) 

51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2000) € 70 

53 Warmteverliesberekening voor utiliteitsgebouwen met vertrekhoogten tot 5 meter (2003) € 70 

54 Energie Diagnose Referentie (EDR) (losbladig) (2003) € 220 

55 Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001) € 100 

55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2005) € 75 

55.2 Handleiding legionellapreventie zorgplicht (2005) € 45 

56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsinstallaties in woningen (2002) € 70 

57 Warmteverliesberekening voor industriegebouwen (2003) € 70 

58 Luchtverwarming woningbouw (2004) € 150 

59 Grote zonneboilers (2001) € 85 

60 U- en R- Waarden (2004) € 35 

61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen (2001) € 115 

62 Gebalanceerde ventilatie en warmteterugwinning in woningen (2003) € 150 

64 Kwaliteitseisen isoleren (2002) € 75 

65 Inregelen van ontwerpvolumestromen in warmwaterinstallaties (2004) € 70 

66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001) (Herziening ISSO 1) € 45 

68 Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002) € 65 

69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie (2002) € 70 

70.1 Hemelwater binnen de perceelgrens (2000) € 65 

70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000) € 60 

70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002) € 30 

71 Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003) € 60 

72 Ontwerpen van individuele en klein elektrische warmtepompsystemen (2005) € 110 

73 Ontwerp en uitvoering van verticale bodemwarmtewisselaars (2005) € 125 

74 Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in gebouwen (2004) € 60 

75 Handboek EPA-U (2004) € 120 

77 Levensloop bestendig wonen (2004) € 57 

79 Inspectie en onderhoud van noodverlichtingsinstallaties (2004) € 25 

900 Rehva verdringingsventilatie € 50 

Handboek Handboek Installatietechniek (2002) € 245 

Zakboekje Zakboekje installatietechniek, basisgegevens voor ontwerp (1994) € 40 

NTR 3216 Binnenriolering richtlijn voor ontwerp en uitvoering (2002) € 130 

inclusief supplement geluidshinder (2005) (te bestellen via NEN-Delft) 

NTR 3216 Supplement geluidshinder (2005) € 30 

Aanvulling ISSO 62 (2004) € 20 

Aanvulling ISSO 58 (2004) € 20


ISSO/SBR-PUBLICATIES 

(incl. BTW) 

ISSO/SBR 213 Ontwerpen van energie-efficiënte kantoren (1994H) € 45 

ISSO/SBR 300 Energie-efficiënte kantoorgebouwen, binnenklimaat en energiegebruik (1994) € 50 

ISSO/SBR 347 Model kwaliteitsbeheersing klimaatinstallaties (1995) € 45 

ISSO/SBR 354 Binnenmilieufactoren voor kantoren (1995) € 25 

ISSO/SBR 375 Flexis, communicatie over en beoordeling van flexibiliteit tussen gebouwen en € 30 

installaties (1996) 

ISSO/SBR 800 Sturingsinstrument voor energie (EPC) en binnenklimaat (GTO) in kantoorgebouwen € 35 

(1997) 

ISSO/SBR 801 Praktijkboek Gezonde Gebouwen (te bestellen bij SBR, tel. 010-4114111) (Prijs excl. BTW) € 180 

ISSO/SBR 802 Handleiding voor gezond beheren van kantoorgebouwen (1999) € 50 

ISSO/SBR 804 Energie-efficiënt ventileren (1999) € 25 

ISSO/SBR 805 Handboek vocht en ventilatie (2000) € 60 

ISSO/SBR 806 Hemelwater binnen de perceelgrens (2000) (= ISSO 70.1) € 65 

ISSO/SBR 807 Daglichtsystemen en visueel comfort (2001) € 55 

ISSO/SBR 808 Innovatieve en duurzame gebouwen installatieconcepten - een integrale aanpak € 110 

(2003) 

RESEARCHRAPPORTEN 

RR 1 Onderzoek naar minimum verse luchttoevoer (1981) € 40 

RR 5 Ontwerpbinnencondities en thermische behaaglijkheid in gebouwen (1990) € 40 

RR 6 Bepaling opwarmcapaciteit van woningen en kantoren (1992) € 55 

RR 7 Berekening daglichtbijdrage bij uurlijkse energiegebruikberekeningen in gebouwen € 30 

(1990) 

RR 9 Energiebewust ontwerpen van comfortinstallaties (1993) € 50 

RR 10 Energie-efficiënte kantoorgebouwen, binnenklimaat en energiegebruik (1994) € 50 

RR 11 Bepalingsmethode systeemrendementen voor NEN 2916 (1998) € 50 

RR 12 Onderzoek naar waterslag in tapwaterinstallaties; oorzaken en aanbevelingen (1998) € 50 

RR 13 Beoordelen en opsporen van lekken in niet-gerede binnenriolering (2000) € 30 

RR 14 Vermogensbepaling met radiatorgrafieken (2000) € 30 

RR 15 Roosterspecificatie voor luchttoevoerroosters in woningen (2004) € 85 

RAPPORTEN 

RAP 8.01 WTW in woningen (1992) € 30 

RAP 8.02 Rendementbepaling WTW-apparatuur op een proefstand (1991) € 30 

RAP 12.1 Beschrijving van netwerken ter berekening van warmteoverdracht en zontoetreding € 55 

bij raamsystemen (1993) 

RAP 16.1 System simulation (1990) € 20 

RAP 20.2 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1999) € 70 

RAP 20.3 Meetpunten en meetmethoden voor grote installaties met koeling ( 2003) € 45 

RAP 22.1 Voorstudie luchtverwarming en ventilatie in hoge ruimten (1992) € 30 

RAP 30.1 Energieadvisering: kansen en condities (1993) € 50 

RAP 30.6 DH-factoren van warmtapwaterleidingen € 

RAP 32.1 Milieubelasting door comfortinstallaties in woningen – Pilotstudy bruikbaarheid € 60 

LCA-methode (1994) 

RAP 32.2 Milieubelasting door comfortinstallaties in woningen interim-rapportage (1996) € 60 

RAP 32.3 Milieubelasting door comfortinstallaties in woningen, fase 3; De ontwikkeling van € 60 

Eco-Instal – interim-rapportage (1998) 

ISSO jaarboek 

88 ISSO jaarboek




RAP 3217 Brandveilige Doorvoeren in de Sanitaire techniek (2005) € 145 

RAP 33 Toestandsafhankelijk onderhoud (TAO) van technische installaties in gebouwen (1998) € 30 

RAP 41 Keurmerk temperatuursimulatieprogrammatuur (2000) € 35 

RAP 41.2 Ontwerptechnische kwaliteitseisen warmwaterverwarmingsinstallaties 

utiliteitsgebouwen (2002) € 35 

RAP 42.1 Achtergronden bij bepaling warmteverliesberekening (1998) € 35 

RAP 53 Verkenning voor een publicatiereeks innovatieve gebouwen installatiesystemen (1999) € 40 

RAP 71 Artikelen over Modellen voor Gebouw- en Installatiesimulatie (1999) € 30 

BEOORDELINGSRICHTLIJNEN 

BRL 1201 Nationale BRL voor het ontwerpen, leveren en installeren van bliksemveilige € 25 

installaties (2003) 

BRL 6001 Nationale BRL voor het KOMO-INSTAL procescertificaat gas, water en elektra (2000) € 25 

BRL 9501 Nationale BRL voor het KOMO-attest voor energiegebruikberekeningsmethoden (2000) € 25 

BRL 9502 Nationale BRL voor het KOMO-procescertificaat EPA voor woningen (2000) € 25 

DIVERSEN 

Grafieken Radiatorgrafieken (berekeningblok à 50 stuks) (2000) € 25 

Checklist Checklist voor toepassing van LTV cv-installaties (set van 10) (2000) € 15 

Band ISSO 4-ringsverzamelband voor ISSO-publicaties € 20 

Themamap opbergcassettes per vakgebied € 18 

Invulblok Berekeningsformulieren ISSO 8 (1985) € 15 

Jaarboek Jaarboek 2005/2006 € 0 

FAQ Handboek (brochure) Vragen en antwoorden legionella ( 2003) € 25 

Legionella kaart Gebruiksinstructie kaart (10 stuks) (2003) € 12 

Handleiding Kleintje GAVO (2004) (ex.BTW) € 22 

Handleiding Kleintje Water (2003) € 35 

Handleiding Kleintje Inregelen (2004) € 35 

Handleiding Kleintje Warmteverlies voor Woningen (2005) € 35 

NVFN Ontwerpgids Noodverlichting (2003) € 17 

NVFN CD-ROM Checklist voor een goede Noodverlichting, incl. 50 flyers (2003) € 17 

FAQ Vragen en antwoorden Noodverlichting (2005) € 15 

89 

(incl. BTW)

5. Algemeen 

ISSO, het kennisinstituut van de installatiesector 

ISSO is opgericht om te voorzien in de technische ken- 

nisbehoefte van de installatiesector. ISSO doet dit door 

de kennisvragen vanuit de sector te identificeren en het 

ontsluiten en toegankelijk maken van deze kennis in de 

vorm van praktische ISSO publicaties, instructiebijeen- 

komsten, digitale producten en overige diensten. 

ISSO doelstelling en missie 

Doelstelling 

ISSO stelt zich ten doel om de installatietechniek in de 

bouwkolom te versterken, de eenduidigheid te bevor- 

deren en via normatieve richtlijnen de kwaliteit van 

installaties inzichtelijk te maken. Zij zorgt voor de daar- 

voor benodigde kennisontwikkeling- en verzameling 

en het draagvlak voor de richtlijnen en het technische 

kader voor certificatiesystemen. 

Voor wie werkt ISSO 

ISSO richt zich op verschillende doelgroepen binnen 

de installatiesector: 

• de ontwerpende en uitvoerende disciplines zoals 

adviseurs, installateurs en overige ontwerpers; 

• de toeleverende industrie zoals leveranciers, fabri- 

kanten en importeurs; 

ISSO Functies 

ISSO richt zich vooral op de installatiedisciplines; 

werktuigkunde, sanitair en elektrotechniek en ICT. 

Naast deze disciplines onderscheidt ISSO een aantal 

thema’s; Veiligheid en gezondheid, milieu en energie, 

kwaliteit en klantgerichtheid. Binnen deze disciplines 

en thema’s vervult ISSO de volgende functies: 

– Kennismakelaar 

Opsporen en beschikbaar maken van relevante 

kennis en kennisbronnen voor de 

installatiesector 

– Kennisontwikkelaar 

Ontwikkeling van relevante kennisproducten 

– Kennisvraagbaak 

Samengevat kan men de activiteiten van ISSO als volgt 

omschrijven: 

— kennisidentificatie, 

— kennisontwikkeling en 

— kennisoverdracht. 

Missie 

ISSO is het onafhankelijk breed gedragen kennisinsti- 

tuut van de Nederlandse Installatiesector. Wij leggen 

technische kennis en normen eenduidig vast en maken 

ze toegankelijk voor de hele bouwkolom. 

• de opdrachtgevers en gebouwbeheerders; 

• kennisoverdragende disciplines zoals opleidings- 

en nascholingsinstituten en het reguliere 

onderwijs. 

Het beantwoorden van specifieke vragen 

– Kennisexporteur 

Instructiebijeenkomsten, voorzien van cursusge- 

richt onderwijs van praktische en relevante kennis, 

verbetering school- en werksituatie 

– Observator 

Verbanden traceren tussen technische en maat- 

schappelijke ontwikkelingen, het creëren van kan- 

sen en markten 

– Vertegenwoordiger 

Diensten vervullen op beleidsterreinen die aan 

installatietechniek zijn gerelateerd, vergroten be- 

wustwording van sectorrelevante onderwerpen 

ISSO jaarboek 

90 ISSO jaarboek



ISSO werkwijze 

De deelnemende organisaties zijn vertegenwoordigd 

in het ISSO-Bestuur. Het Bestuur wordt geadviseerd 

door een Raad van Begeleiding, onder wiens verant- 

woordelijkheid de onderzoeksprogrammering en ken- 

nisoverdracht resultaten tot stand worden gebracht. 

Ten behoeve van de begeleiding van de onderzoe- 

ken worden ISSO-kontaktgroepen ingesteld die de 

bepaalde studies en publicatievoorbereidingen daad- 

werkelijk begeleiden. Het bureau ISSO coördineert al 

deze werkzaamheden en realiseert de uitgave van de 

ISSO-publicaties, rapporten en dergelijke. 

Onderzoeksprogrammering 

Hierbij speelt de Raad van Begeleiding (RVB) van ISSO 

en belangrijke rol. Deze bestaat uit deskundigen, die 

alle geledingen van het vakgebied vertegenwoordigen. 

De Raad van Begeleiding werkt met een lijst van te 

behandelen onderwerpen, die regelmatig wordt geac- 

tualiseerd. Dit gebeurt op grond van signalen uit de 

markt en eigen ervaringen van Raad van Begeleiding 

leden. Het begrip ‘signalen uit de markt’ dient breed te 

worden opgevat. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de 

- periodieke - contacten met: 

— Uneto-Vni 

— Technische Raad TVVL 

— PCR en ARTB (Programma Coördinatie Raad en 

AdviesRaad Technologie Bouw 

— Technische universiteiten 

— Technologische instituten 

— Ministeries VROM, SZW, EZ etc. 

— Senter/Novem 

— Stichting MM (MarktMonitor) 

— Diverse brancheorganisaties 

Zo overlegt ISSO op basis van de resultaten van de 

Markt Monitor Installatietechniek met diverse organi- 

saties onder de koepel van de Commissie Technologie 

Kenteq over de programmering van onderzoek 

en kennisverspreiding binnen de installatiesector. 

Als Collectief Onderzoek Programmerende Instelling 

(COPI) werkt ISSO nauw samen met de drie andere 

COPI’s uit de bouwwereld: SBR, CUR en C.R.O.W. 

Die samenwerking vindt plaats binnen de Programma 

Coördinatie Raad (PCR) van de COPI’s. In de PCR 

wordt onderzoek op themaniveau afgestemd. Het gaat 

om thema’s als duurzaam bouwen, milieu en informa- 

tietechnologie. De PCR besteedt aldus aandacht aan 

de afstemming van deze organisatie overschrijdende 

gemeenschappelijke thema’s. 

91 

De PCR voert regelmatig overleg met de Adviesraad 

Technologie Bouwnijverheid (ARTB). 

IS SO par ticipanten 

Sinds haar oprichting heeft ISSO een aantal vaste par- 

ticipanten (brancheorganisaties). Zij spelen al die jaren 

een belangrijke rol in de realisatie van onze werkzaam- 

heden. De participanten zijn: 

UNETO-VNI, Ondernemers- 

organisatie voor de installa- 

tiebranche en de technische 

detailhandel 

CBVI, Centraal Bureau 

Verwarmings Industrie 

VABI, Vereniging voor Auto- 

matisering in de Bouw en 

Installatietechniek b.v. 

TVVL, Nederlandse Techni- 

sche Vereniging voor Instal- 

laties in gebouwen 

ONRI, Organisatie van 

Nederlandse Raadgevende 

Ingenieursbureaus 

IS SO opdrachtgevers 

Naast de werkzaamheden voor de participanten voert 

ISSO ook projecten uit voor de toeleverende industrie, 

ministeries EZ en VROM, Senter/Novem, OTIB, onder- 

wijsinstellingen etc.

Begunstigers 

Recent onderzoek bevestigde nog eens dat ISSO alge- 

meen wordt erkend als onafhankelijk en breed gedra- 

gen kennisinstituut van de Nederlandse installatiesec- 

tor. Met het eenduidig vast leggen van de technische 

kennis en normen en toegankelijk maken draagt ISSO 

bij aan de versterking van de installatietechniek in de 

bouwkolom. Met de bevordering van de eenduidigheid 

en realisatie van normatieve richtlijnen wordt bovendien 

de kwaliteit van installaties inzichtelijk en bespreek- 

baar gemaakt. ISSO zorgt voor de daarvoor benodigde 

kennisontwikkeling en kennisverzameling en voor het 

draagvlak van de richtlijnen en het technische kader 

voor certificatiesystemen. 

Waarom begunstigers 

Jaarlijks ontvangt ISSO van de in haar deelnemende 

organisaties structurele financiering voor 

onder andere de financiering van de algemene tech- 

nische belangenbehartiging, zoals bij voorbeeld bij de 

realisatie van de Nederlandse en Europese regelge- 

ving. Om die algemene activiteiten zo compleet moge- 

lijk te kunnen blijven doen kent ISSO ook bijdragen van 

begunstigers. ISSO doet via die begunstigersregeling 

een beroep op marktpartijen, die zich kunnen identifi- 

ceren met het algemeen belang van een ISSO voor de 

installatiesector, om ISSO financieel te ondersteunen. 

Wat kunnen wij begunstigers bieden 

Vanzelfsprekend is er een wederzijds en gemeenschap- 

pelijk belang. Zo zijn de voordelen voor de begunstiger: 

• Ter profilering van het imago verkrijgt men het 

recht van het gebruik van het “ISSO-Begunstigers 

logo”; 

• Vermelding in het nieuwsbulletin; de ISSO-Info; 

• Opname in de begunstigersbanner op de ISSO 

website; 

• Gratis ISSO-basisabonnement (toegang tot ISSO- 

toolshop, gratis gebruik helpdesk van ISSO-digi- 

taal, de mogelijkheid tot het gebruik maken van 

ISSO-digitaal etc.); 

• Gratis abonnement op de technische brochures 

ThemaTech; 

• Gratis abonnement op het nieuwsbulletin ISSO- 

Info; 

• De mogelijkheid voor onderzoeken en studies die 

relevant zijn voor de begunstiger, als correspon- 

derend of actief lid te participeren in een begelei- 

dende contactgroep; 

• Jaarlijks een gratis advertentiepagina in een nieuw 

te verschijnen ISSO-publicatie; 

• Gratis één exemplaar van alle nieuw uitgebrachte 

ISSO-publicaties; 

• Bij aanschaf van meerdere en eerder verschenen 

publicaties (indien voor eigen gebruik) een korting 

van 30% op de bruto verkoopprijs; 

• Jaarlijks één gratis toegangsbewijs voor een door 

de ISSO georganiseerd seminar, instructiedag of 

dergelijke. 

Wie kunnen begunstiger zijn 

• toeleverende industrie 

• groothandels installatietechniek 

• brancheorganisaties van toeleverende bedrijven 

• dienstverlenende organisaties installatiesector 

zoals softwarehuizen e.d. 

• overig 

Wanneer bent u begunstiger 

• Minimale jaarbijdrage later vast te stellen 

• Een overeenkomst voor minimaal 3 jaar 

Met de ondersteuning van ISSO draagt u bij aan een 

kennisverbreding en -verdieping van de installatie- 

sector, elementen die de kwaliteit van de installaties en 

installatieprocessen zeker ten goede zal komen. 

ISSO jaarboek 

92 ISSO jaarboek



ISSO Instructiebijeenkomsten 

6. Kennisoverdracht 

In het kader van ken- 

nisoverdrachtorgani- seert ISSO regelmatig 

instructiebijeenkomsten. 

Tijdens deze instruc- 

ties wordt uitgelegd 

hoe de installatie tech- 

nische systemen, zoals 

beschreven in de betref- 

fende ISSO-publicaties, 

zijn opgebouwd en hoe 

men deze moet gebrui- 

ken. Praktijk opdrach- 

ten zorgen ervoor dat 

de deelnemers met het 

geleerde praktische er- 

varing op kunnen doen. 

ISSO verzorgt de onderstaande bijeenkomsten: 

Instructie ‘Herziene VEWIN werkbladen’ 

De geheel herziene versie van de VEWIN-werkbladen 

is in 2004 verschenen. ISSO en KIWA organiseren in 

samenwerking met Uneto-VNI en VEWIN instructiebij- 

eenkomsten om de wijzigingen te behandelen. Deze 

instructiebijeenkomsten geven de gebruiker beter 

inzicht in het toepassen van de werkbladen in de prak- 

tijk. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de nieuwe 

rol van de waterleidingbedrijven bij het toezicht op het 

beheer van leidingwaterinstallaties. 

Instructie ‘Waterzijdig inregelen van 

ver warmingsinstallaties in woningen’ 

Voor het goed functioneren van een verwarmingsinstal- 

latie is het inregelen van de installaties van essentieel 

belang. Veel klachten van gebruikers over het comfort 

zijn het gevolg van het niet waterzijdig inregelen van 

een installatie. Naast het comfort biedt het inregelen 

nog meer voordelen: energiebesparing door een gerin- 

gere ‘overshoot’ van de ruimtetemperatuur en lagere 

retourtemperaturen, wat meer condensatie van rook- 

gassen in een HR-ketel betekent en dus een hoger 

ketelrendement. 

93 

ISSO levert voor de installatiesector normstellende 

publicaties. ISSO-publicatie 56 ‘Inregelen van ont- 

werpvolumestromen in individuele verwarmingsinstal- 

laties in woningen’ geeft aan hoe individuele warmwa- 

terinstallaties in woningen moeten worden ingeregeld, 

zowel voor nieuwbouw als bestaande bouw. Om snel 

en op de juiste wijze te leren werken met ISSO-publi- 

catie 56 organiseert ISSO in samenwerking met Uneto- 

VNI en de Vereniging Huis en Klimaat op een aantal 

locaties in Nederland een instructiebijeenkomst. 

Instructie ‘’Ont werpen en uit voeren van 

ver ticale Bodemwarmtewisselaars’’ 

Opdrachtgevers eisen steeds vaker dat ontwerpers 

van klimaatinstallaties gebruik maken van normen en 

richtlijnen. Het gebruik van normen en richtlijnen is een 

waarborg voor de kwaliteit van de installaties. ISSO 

levert voor de installatiesector deze normstellende 

publicaties. Zo ook voor het ontwerpen en uitvoeren 

van verticale bodemwarmtewisselaars waar de warm- 

tepomp op is aangesloten. Om de kennis uit te dragen, 

organiseert ISSO in samenwerking met Uneto-VNI op 

basis van ISSO-publicatie 73 een vijftal instructiebij- 

eenkomsten. 

Instructie ‘’Legionellapreventie’’ 

Op 28 december 2004 zijn de nieuwe regels met 

betrekking tot Legionellapreventie in leidingwater van 

kracht geworden. Om de gevolgen voor het verrichten 

van Legionellapreventiediensten te verduidelijken orga- 

niseren ISSO en Uneto-VNI een serie regionale instruc- 

tiebijeenkomsten. 

De reikwijdte van de Legionellawetgeving is ingeperkt 

tot collectieve installaties vallend onder de midden/ 

hoog risicocategorie. De overige collectieve instal- 

laties vallen onder de zorgplicht in het kader van het 

Waterleidingbesluit. 

Instructie ‘Hydraulische schakelingen voor 

koelen’ 

ISSO-publicatie 47 ‘Ontwerp van hydraulische schake- 

lingen voor koelen’ verschijnt in 2006. Deze publicatie 

geeft een methodiek voor het ontwerpen van hydrauli- 

sche schakelingen voor koelinstallaties, die voorkomt

dat er teveel pompen in de schakeling worden opge- 

nomen of dat de eindgebruikers onvoldoende kunnen 

worden geregeld. 

Instructie ‘Herziene VEWIN werkbladen’ 

De geheel herziene versie van de VEWIN-werkbladen 

is in 2004 verschenen. ISSO en KIWA organiseren in 

samenwerking met Uneto-VNI en VEWIN instructiebij- 

eenkomsten om de wijzigingen te behandelen. Deze 

instructiebijeenkomsten geven de gebruiker beter 

inzicht in het toepassen van de werkbladen in de prak- 

tijk. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de nieuwe 

rol van de waterleidingbedrijven bij het toezicht op het 

beheer van leidingwaterinstallaties. 

In-Company trainingen 

Voor bedrijven die met een groep van 6 of meer col- 

lega’s op maat willen leren verzorgt ISSO In-Company 

trainingen. Afhankelijk van uw wensen en van de kennis 

en ervaring van uw groep stellen we in overleg een pro- 

gramma samen. 

Symposia/congressen 

Seminar Legionellapreventie groot succes! 

Installatiesector neemt Legionella serieus 

Op 8 maart 2005 vond in de Doelen te Rotterdam het 

seminar “Nieuwe regels voor Legionellapreventie” 

plaats. Met het verschijnen van twee nieuwe hand- 

leidingen is in Nederland een nieuwe werkfase inge- 

gaan voor legionellapreventie. Aanleiding daartoe is de 

sinds 28 december 2004 van kracht geworden wette- 

lijke regeling voor legionellapreventie in leidingwater. 

Voorafgaand aan het door ISSO en het vakblad Intech 

georganiseerde seminar over de nieuwe wettelijke 

regels, ontving staatssecretaris Pieter van Geel (VROM) 

het eerste exemplaar van de herziene handleiding ISSO 

55.1. Deze publicatie is een hulpmiddel voor de uitvoe- 

ring van de nieuwe wettelijke regels. De subtitel van 

het seminar ‘Antwoord op uw zorgplicht’ bleek voor 

de circa 450 deelnemers in het Congrescentrum De 

Doelen in Rotterdam de grote trekpleister. Alom waar- 

dering was er voor het initiatief van Uneto-VNI en TVVL 

om voor de locaties waarvoor in het Waterleidingbesluit 

geen specifieke regels zijn opgenomen, maar wel de 

zorgplicht, een aparte handleiding uit te brengen. Het 

ministerie van VROM en de VROM-Inspectie hebben 

ingestemd met dit particuliere initiatief van een ISSO 

handleiding 55.2. 

Volop keuze 

U kunt ondermeereen keuze maken uit de onderstaande 

trainingen 

• VEWIN werkbladen 

• Legionellapreventie 

• Bodemwarmtewisselaars 

• Warmteverliesberekeningen 

• Inregelen 

• Leidingwaterinstallaties in woningen 

• I ndividuele en klein collectieve warmtepompen 

voor woningen 

• Hydraulica 

Meer informatie 

Onder het motto samen sterk: organiseert ISSO de 

instructiebijeenkomsten dikwijls met andere belang- 

rijke partijen uit de installatiesector. Voor meer infor- 

matie en data van de instructiebijeenkomsten kunt u 

terecht op de ISSO-site: www.isso.nl 

Seminar ‘’Een stevig onderhoud over 

noodverlichting’’ 

Op 17 november 2004 organiseerde Uneto-VNI, NVFN 

en ISSO het seminar ‘Een stevig onderhoud over nood- 

verlichting’. Meer dan driehonderd mensen kwamen 

op 17 november in Lunteren bijeen om dit seminar bij 

te wonen. Tijdens de opening konden mensen enkele 

seconden ervaren wat het is om echt in het donker te 

zitten. De heer Boer van TNO HM liet vanuit diverse 

experimenten zien hoe mensen reageren in panieksitu- 

aties. Volgens de heer Coppes, van C+B advies en rea- 

lisatie BV, is gebrekkige regelgeving geen excuus voor 

slechte noodverlichting of slecht onderhoud. Door de 

veiligheid voorop te zetten en goed nadenken is er altijd 

een juiste oplossing te realiseren, zo betoogde hij. 

In het najaar 2005/begin 2006 zullen de onderstaande 

symposia plaatsvinden 

• ISSO Najaarsoverleg, 4 oktober 

• Studiedag luchtfilters voor comfortinstallaties, 

6 oktober 

• Symposium ‘Thermische behaaglijkheid –eisen voor 

de binnentemperatuur in gebouwen’, 10 november 

• ISSO/TVVL dag, voorjaar 2006 

ISSO jaarboek 

94 ISSO jaarboek



Vakbeurzen 

ISSO- deelname aan de Installatie 

Vakbeurs Hardenberg 

Van 14 t/m 16 september 2004 heeft ISSO deelgeno- 

men aan het opleidingsplein op de Installatie Vakbeurs 

te Hardenberg. 

Installatie & Sanitair vakbeurs 

ISSO heeft van 24 t/m 26 mei 2005 deelgenomen aan 

de Installatie & Sanitair vakbeurs te Den Bosch. Met 

circa 6.500 bezoekers in 3 middagen/avonden was de 

organisatie tevreden. 

ISSO en publiciteit 

Internet : w w w.isso.nl 

Internet en informatietechnologie in het algemeen 

speelt als instrument een belangrijke rol bij kennis- 

overdracht. Een belangrijk communicatiemiddel met 

de markt is de ISSO-internetsite, die onder andere de 

volgende informatie bevat: 

• details over de door ISSO uitgebracht publicaties. 

• een zoekfaciliteit om uw weg te vinden tussen de 

vele titels. 

• de toolshop om handige programma's en andere 

hulpmiddelen te kunnen 'downloaden'. 

De site wordt zeer veel bezocht (enkele honderden 

hits per dag) en ook het aantal bestellingen per e-mail 

neemt fors toe. In het najaar 2005 zal de nieuwe web- 

site de ‘lucht’ ingaan. 

w w w.legionellavraagbaak.nl 

Enkele jaren geleden heeft ISSO, in opdracht van het 

ministerie van VROM en Senter/Novem, de website 

www.legionellavraagbaak.nl ontwikkeld. De website is 

bedoeld als centraal informatiepunt over legionella. 

Op de website is onder meer een bestand opgenomen 

met daarin de meest gestelde vragen over legionella. 

Daarnaast is er de mogelijkheid om per e-mail vragen 

te stellen, vindt u er het laatste nieuws, relevante down- 

loads en kunt u zoeken naar installateurs die legionel- 

lapreventie-diensten aanbieden. 

95 

Bouw & ICT beurs 

Van 23 t/m 25 februari heeft ISSO, samen met BRIS 

warenhuis, deelgenomen aan de Bouw & ICT beurs in 

de Jaarbeurs te Utrecht. 

Vakbeurzen 2005 

ISSO zal in het najaar 2005, begin 2006 nog deelnemen 

aan de onderstaande beurzen 

• Installatievakbeurs Hardenberg, 

13 t/m 15 september 

• Vakbeurs Elektrotechniek, Jaarbeurs Utrecht, 

6 t/m 30 september 

• VSK beurs, Jaarbeurs Utrecht, 

30 januari t/m 2 februari 

Per 1 juni 2005 zijn er enkele onderdelen toegevoegd 

aan de website. In navolging van de database met 

installateurs is er een database met adviseurs die 

legionellapreventie-diensten aanbieden toegevoegd. 

Tevens is het onderdeel ‘leveranciers’ geïntroduceerd 

op de website. In dit onderdeel hebben leveranciers 

van legionellapreventie-producten de gelegenheid om 

hun producten te presenteren. 

In het afgelopen jaar werd de legionella vraagbaak 

meer dan 30.000 keer bezocht. Gezien het feit dat er 

op termijn toevoegingen zullen komen op het gebied 

van proces-, koelwater- en overige installaties zal het 

aantal bezoekers zeker toenemen. 

Vanaf 2005 wordt de website helaas niet meer extern 

gefinancierd. Gezien de nog steeds bestaande infor- 

matiebehoefte en het enorme draagvlak vanuit de 

installatiesector heeft ISSO onderzocht of voortzetting 

op een andere basis mogelijk was. De uitkomst van het 

onderzoek was positief en daarom is er besloten om de 

vraagbaak in de lucht te houden. 

Bedrijven kunnen in het vervolg tegen een redelijke ver- 

goeding worden vermeld op de website. 

Er zijn drie categorieën, te weten: 

Adviseurs / adviesbedrijven die legionellapreventie- 

diensten aanbieden 

Installateurs / installatiebedrijven die legionellapreven- 

tie-diensten aanbieden 

Leveranciers van legionellapreventie-producten

Daarnaast kunnen bedrijven ook als sponsor worden 

vermeld op de vraagbaak. 

Free publicit y 

Via de ISSO-persberichten worden de diverse informa- 

tieleveranciers op de hoogte gebracht van de voort- 

ISSO Info 

Drie keer per kalenderjaar verschijnt het nieuwsbulletin 

de ISSO Info. Dit nieuwsbulletin houdt u op de hoogte 

van de laatste stand van zaken aangaande de ISSO 

organisatie, nieuwe ISSO publicaties en projecten, 

instructiebijeenkomsten en overige zaken. Onderstaand 

vindt u een korte inhoudsopgave van de verschenen 

Info bulletins in eind 2003, begin 2004. Deze bulletins 

zijn te downloaden via www.isso.nl 

ISSO Info 26 

Verschijningsdatum: november 2004 

Inhoud: 

• Digitaal onderwijs materiaal met ISSO publicaties 

• Nieuwe ISSO voorzitter; dhr. C. van Laarhoven 

• Kennismakingsavonden EPA-U 

• Onderzoek verspreiding SARS 

ISSO Info 27 

Verschijningsdatum: februari 2005 

Inhoud: 

• E-learning 

• Project zonnestroom 

• Internetapplicatie ISSO 61 en 62 

• Seminar Noodverlichting 

• Aankondiging ISSO 55.3 en BRL 6010 

ISSO Info 28 

Verschenen: juni 2005 

Inhoud: 

• Kleintje Warmteverlies 

• Pilot project HOI 

• OTIB wil e-learning rondom ISSO-publicaties 

• TU steekt van wal met ISSO 

• Kwaliteit woningventilatie ter discussie 

• Legionellavraagbaak op eigen benen 

durende stroom van nieuwe ISSO-publicaties en ont- 

wikkelingen. Opname van deze informatie biedt ISSO 

extra publiciteit. Op www.isso.nl zijn alle persberich- 

ten, verschenen in 2005, terug te vinden. Voor meer 

informatie kunt u contact opnemen met Anneli Pijpers, 

a.pijpers@isso.nl 

ISSO jaarboek 

96 ISSO jaarboek



7. Organisatiestructuur 

ISSO-bestuur (samenstelling per 1 juli 2005) 

Naam Organisatie Namens 

ir. J.J.N.M. Hogeling ISSO - Rotterdam ISSO (directeur) 

ir. C.A.J. van Laarhoven (voorzitter) Imtech Technology bv CBVI 

- ‘s Hertogenbosch 

ir. J.G. Mast (vice-voorzitter) Smits van Burgst BV - Zoetermeer TVVL 

drs. H.H.F.M. van den Oever UNETO-VNI - Zoetermeer UNETO-VNI 

ir. W.C.M. Ponsioen (penningmeester) Ponsioen Installatietechniek BV UNETO-VNI 

- Alphen a/d Rijn 

ing. D.L. Tuinema AVR - Rotterdam UNETO-VNI 

ir. W.M.F. de Vries Technisch Installatiebureau Nederland TVVL 

- Maarsbergen 

ir. M.G. de Wildt Grontmij Technical Management ONRI 

- Amersfoort 

ir. J.M.M. de Wit (secretaris) Adviesbureau - Amstelveen TVVL 

ir. E.J. Wagenaar Adviesbureau - Zoetermeer voorzitter 

Raad van Begeleiding ISSO (samenstelling per 1 juli 2005) 

Naam Organisatie Namens 

ing. H. Besselink Royal Haskoning Adviesgroep TVVL 

97 

Raad van Begeleiding 

mw. dr.ir. P.M. Bluyssen TNO Bouw en Ondergrond - Delft Techn. Wetenschappelijk onderzoek 

ir. P.R. van Dam VABI – Delft VABI 

ir. J.J.N.M. Hogeling ISSO – Rotterdam ISSO (secretaris) 

ing. W.F.G. Hooijkaas MarktMonitor – Woerden Deskundige 

H.M.A. Janssen Groesbeek GA Consult – Woerden TVVL 

prof.ir. P.H.H. Leijendeckers Deskundige 

dr.ir. A.H.C. van Paassen TU Delft Techn. Wetenschappelijk onderwijs 

ir. W.G. Ram HVL – Eindhoven UNETO-VNI 

W.J.H. Scheffer Uneto-VNI - Zoetermeer Deskundige 

ir. W. Schuringa Schuringa Consultancy - Hoevelaken ONRI 

ing. R. Steine Kontek Engineering BV – Oestgeest TVVL 

ir. P.A.L. Stoelinga Deerns – Rijswijk TVVL 

ing. A.A.L. Traversari MBA TNO-MEP - Apeldoorn Techn. Wetenschappelijk onderzoek 

ir. E.J. Wagenaar Adviesbureau – Zoetermeer Voorzitter 

ir. T.M.E. Zaal Hogeschool – Utrecht Techn. Wetenschappelijk onderwijs 

prof.ir. W. Zeiler TU Eindhoven Techn. Wetenschappelijk onderwijs

Samenstelling ISSO Bureau 

Naam Functie Werk veld 

ing. J.C. Aerts Projectcoördinator Verwarming 

ing. C.A.M. Arkesteijn Projectcoördinator Energie & Milieu 

mw. H.T.H. Bouman Projectassistente 

mw. C.W.L. van Dijk Projectassistente 

ir. G.G. van Dijk Projectcoördinator Elektro & ICT 

ir. J.J.N.M. Hogeling Directeur 

ing. E. Horstman Projectcoördinator Elektro & ICT 

P.P.H. ‘t Lam Bureau-manager 

mw. W. van der Linden Directie secretaresse 

ing. O.W.W. Nuijten Projectcoördinator Water & Gas 

mw. S.M.C. van Ooijen Fin. Adm. Medewerker 

mw. A.B. Pijpers Marketing 

mw. S. Suvaal Verkoop 

ir. A.M. van Weele Projectcoördinator Luchtbehandeling 

Voor speciale projecten 

ir. A.C. Boerstra Binnenmilieu 

H. Joosten Certificering/Kwaliteitszorg 

ir. C.B. Maliepaard Bouwfysica 

ISSO jaarboek 

98 ISSO jaarboek



ASHREA Air Society of Heating, Refrigerating and Air-Conditioning Engineers 

BSRIA Building Services Research and Information Association 

CEN Comité Europeen de Normalisation 

CIB Conseil International du Bâtiment pour la recherche, l’étude et la documentation 

COPI Collectief Onderzoek Programmerende Instelling 

COSTIC Comité Scientifique et Technique des Industries 

CUR Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving 

C.R.O.W. Stichting Centrum voor Regelgeving en Onderzoek in de Grond, Water en Wegenbouw 

en de Verkeerstechniek 

MKK Model Kwaliteitssysteem Klimaatinstallaties 

NEN Nederlands Normalisatie Instituut 

OTIB Opleiding- en Ontwikkelingsfonds voor het Technisch Installatiebedrijf 

ONRI Organisatie van onafhankelijke advies- en ingenieursbureaus 

PCR Programma Coördinatie Raad 

SBR Stichting Bouwresearch 

TNO Nederlandse organisatie voor toegepast natuurwetenschappelijk onderzoek 

TU Technische Universiteit 

Lijst van afkor tingen 

TVVL Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in Gebouwen 

UNETO-VNI Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel 

VABI Vereniging voor Automatisering in de Bouw- en Installatietechniek b.v. 

WTCB Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf 

99

Adver teerderindex 

ISSO jaarboek 

100 ISSO jaarboek

Inloop Jaarboek 2005-2006.indd - Isso

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?