Joodse leeswijze - Protestantse Gemeente Zevenaar - Protestantse ...

1
Joodse leeswijze
Toen in het jaar 70 de Romeinen de tempel te Jeruzalem verwoestten, werden synagoges dé plaats voor het
joodse gebed en het onderzoek of de ondervraging van de Tenach. 1 Van belang waren bij het onderzoek de
midrasj: in omloop zijnde algemeen aanvaarde rabbijnse uitspraken en Bijbelinterpretaties en overige
overleveringen van na de Babylonische ballingschap. 2 Aan het eind van de tweede eeuw verzamelde een van
de grootste joodse geleerden,
rabbijn Jehoeda Hanassi (circa 135–
217), deze uitspraken,
interpretaties en overleveringen. Hij
ordende ze en voegde ze samen tot
een systematisch werk, de Misjna 3 ,
een zesdelig, naar onderwerpen
gerangschikt, leerboek. Toen de
Misjna voltooid was, onderwierpen
latere joodse geleerden elke
uitspraak ervan opnieuw aan
nauwkeurig onderzoek en
discussieerden er met elkaar
uitvoerig over. Deze discussies zijn
opgetekend in de Gemara. 4
De Misjna en Gemara samen
vormden de Talmoed, een
encyclopedisch handboek van
joodse tradities. 5 Van de Talmoed
bestaan twee versies: de kortere
Jeruzalemse (Palestijnse) Talmoed
uit omstreeks 450 en de
Babylonische Talmoed die ongeveer
een eeuw later vervaardigd is
binnen de grote joodse
gemeenschap in Mesopotamië
Misjna uit Palestina of Egypte, twaalfde of dertiende eeuw
1 Tenach: joodse heilige geschriften van voor de christelijke jaartelling; het woord tenach is een samenstelling van de beginletters van
de drie delen waaruit de Hebreeuwse Bijbel bestaat: Torah (onderwijzing), Nebi’im (profeten) en Chetoebim (geschriften).
2 Midrasj (letterlijk: onderzoek, uitlegging): de mondelinge leer, met de interpretatie van Tenach en de weergave van de overlevering
van de wetten; de midrasj wil de Bijbeltekst actualiseren aan de hand van voorbeelden uit de Bijbel zelf of nieuwe verhalen en bevat
een rijkdom aan zedenkundige verhandelingen, legenden en gelijkenissen; Midrasj is ook de naam die men geeft aan de traditionele
verzamelingen van midrasjcommentaren.
3 De Misjna is voor de joden heilig. Alleen de Tenach gaat er in gezag bovenuit. De Misjna bevat joodse regels en tradities die vroeger
alleen mondeling werden overgedragen. Omstreeks 200 was deze mondelinge wet zo groot geworden, dat de rabbijnen de noodzaak
voelden hem in geschreven vorm vast te legen.
4 Gemara: geheel van discussies over, commentaren op en interpretaties van de Misjna van omstreeks 200-500; vormt samen met
de Misjna de Talmoed. Talmoed en Gemara zijn beiden afgeleid van woorden die ‘studie’ of ‘leren’ betekenen.
5 Talmoed: geleerde discussie over passages in de Misjna, schriftelijk vastgelegd in de zesde eeuw. Naast de Tenach is de Talmoed het
hoofdwerk van het Jodendom. De Talmoed bestaat in twee afzonderlijke versies: de Palestijnse (vierde eeuw) en de Babylonische
(zesde eeuw). Alleen de Babylonische heeft canonieke waarde. De meeste orthodoxe joden beschouwen de Talmoed als een vitale en
gezaghebbende gids om het joodse leven te kunnen leiden.

2
(Babylonië). De versies zijn verschillend in onderwerpenkeuze, methode, opbouw en taal. Beide bestaan uit
twee delen: de Haggada 6 en de Halacha 7 , een verhalende en een juridische toepassing van de Torah op het
dagelijks leven. De Talmoed bewaart de veelheid van meningen die er onder de geleerden bestonden. Ze
noemt nadrukkelijk de naam van ieder die een mening aandroeg of commentaar op de visie van iemand
leverde.
Hagadah shel Pesah, BM 675 P4 Z523328 1990 , Yerushalayim: V. Turnovski.
Vanaf de zesde eeuw was de Talmoed leidraad voor het lezen van de Tenach. Niet dat daarmee de discussies
ten einde waren. Integendeel. Grote joodse geleerden en duizenden rabbijnen bleven de joodse vroomheid
begeleiden met hun sterk uiteenlopende, vernieuwende of restauratieve interpretaties. Ze discussieerden
over uitspraken van de Talmoed, verklaarden die en schreven soms ook verklarende toevoegingen op de
tekst. De Talmoedgeleerden waren geen filosofen of theoretici. Evenals hun geestelijke voorvaders, de
profeten, waren ze mannen van de praktijk. Ze hadden meestal weinig belangstelling voor abstracte
6 Haggada (letterlijk: vertelling, gesprokene): passages in de Talmoed die niet strikt over de interpretatie van de wetten handelen,
maar moraliserende bespiegelingen, gelijkenissen, anekdotes en legenden (het theologisch en filosofisch gedeelte van de traditie)
bevatten. De Haggada heeft betrekking op de ethiek van het Jodendom en handelt niet rechtstreeks over de bepaling van de juridische
en religieuze regels en voorschriften.
7 Halacha (letterlijk: gang, levenswandel): passages in de Talmoed die handelen over religieuze en juridische regels en voorschriften. In
de halachische teksten staan de volstrekt ethische wetten naast de rituele voorschriften; ze maken van het begin af aan het Jodendom
tot een ethisch monotheïsme.

3
bespiegelingen en hielden zich vooral bezig met de bijbel vanwege het belang daarvan voor het dagelijkse
leven. Door middel van preken, gelijkenissen en spreuken probeerden ze een leidraad voor het gedrag van
mensen te bieden.
Eeuwenlang droegen de joodse centra in
Palestina en Babylonië ertoe bij om de overal
verspreid levende joden in geestelijk opzicht
te verenigen. Toen deze centra hun invloed
verloren, werd hun plaats ingenomen door de
Talmoed. Deze werd de belangrijkste
samenbindende kracht voor het joodse volk.
Het hedendaagse Jodendom is grotendeels
gebaseerd op de Talmoed: de rituelen,
liturgie en huwelijkswetten komen er
allemaal uit voort. Orthodoxe joden
beschouwen de Talmoed als een onfeilbare
gids. Liberale joden willen er geen absoluut
gezag aan toekennen, maar zien hem wel als
bron van wijsheid en inspiratie.
Rabbijnen verschillen vaak sterk van
mening met elkaar. Volgens hen gaat dit
prima samen met de eenheid van de
openbaring: de vele standpunten van van
elders komt en dat tegelijkertijd woont in
degene die het ontvangt. De totaliteit van het
ware bestaat uit de bijdragen van zeer veel
mensen. ‘De stem van God kan op
verschillende manieren gehoord worden, wat
niet alleen betekent dat de Openbaring
plaatsvindt naar de maat van degene die
luistert naar het Woord dat zich laat horen,
maar ook dat deze maat maatgevend is: de
veelvuldigheid van onherleidbare mensen is
noodzakelijk voor de afmetingen van de
betekenis.’ 8
Rabbi Jisjmaël onderscheidde vier niveaus
van lezen van de Tenach: pesjat (kennelijke, Jankew Sofer, Haggadah, 1740/41, MS. 445. Hamburg.
of voor de hand liggende betekenis), remez (betekenis waarop geduid wordt), darasj (de betekenis die men
moet zoeken) en sod (de geheime betekenis). De eerste letters vormen samen het woord pardes (tuin).
Joodse uitleggers volgden zijn onderscheid. Ze stelden zich niet tevreden met de voor de hand liggende
betekenis en de betekenis waarop een tekst duidt, maar gingen ook op zoek naar de verborgen betekenis en
de betekenis die nog dieper is. De diversiteit van stijlen en de tegenstrijdigheden in de tekst van de Tenach
daagden hen uit te speuren naar betekenisverdiepingen en -vernieuwingen.
Onderzoek en ontcijfering van de Bijbel betekent volgens de rabbijnen deelname aan de openbaring.
Van wezenlijk belang daarbij is de discussie. De lezer kan alleen een echte lezer genoemd worden als hij zich
in de discussie mengt. De religieuze daad die het luisteren naar het geopenbaarde woord is, bestaat in het
met je hele persoon deelnemen aan het open gesprek. Pas in de messiaanse tijd zullen er conclusies
getrokken kunnen worden. Gesloten formuleringen die als dogma’s de vele en soms uiteenlopende sporen van
de Bijbel tot een eenheid brengen, komen in het karakter van het Jodendom niet voor.
8 Levinas, Emmanuel, Aan gene zijde van het vers. Talmoedische studies en essays, Hilversum 1989, 173.

4
© L. den Besten
Literatuur
Besten, L. den, Het uitgelezen boek. De bijbel in Nederland, Zoetermeer: Meinema 2005.
Miller, Stephen M, & Huber, Robert V., De geschiedenis van de Bijbel. Het ontstaan en de invloed van de Bijbel,
Kampen: Kok 2004.
Rothschild Haggadah, geschreven in 1479 in Noord-Italië.

5
Menachem: Vogelhoofd Haggada, Zuid-Duitsland, circa 1300, perkament, inkt, tempera, 27 x 18,2 cm.
Simson verslaat een leeuw, in: Leipzig Mazor

6
Spaanse Haggadah, veertiende eeuw, London: British Museum.
Nadat God Mozes had verteld dat hij de Israëlieten uit Angstland (Egypte) zou leiden, ontmoette Mozes zijn broer Aäron.
Samen gingen ze naar de oudsten (leiders) van hun volk en lieten hen de tekenen zien die God hun had opgedragen. Ze
overtuigden hen daarmee van hun boodschap (Exodus 3 en 4).
De bladzijde is in verdeeld in vier delen, waarvan elk een andere scène afbeeldt.

7
Barcelona Haggadah, Catalonia, Spanje, veertiende eeuw, BL Add. MS 14761, f. 24v., The British Library Board.