CLAIRLIEU - Canons Regular Blog

CLAIRLIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE
GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN
DRIEENTWINTIGSTE &
VIERENTWINTIGSTE
19 6 5-1966
JAARGANG
LIGHT I. AND — D I ]

CLAIRLIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE
GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN
DRIEENTWINTIGSTE &
VIERENTWINTIGSTE
1965-1966
JAARGANG
LICHTLAND — DIEST

UITGEGEVEN IN OPDRACHT
VAN DE GESCHIEDKUNDIGE KRING
CLAIRLIEU
DIEST-NIJMEGEN

HENRICUS MARTINUS
FRANCISCUS HOLLMANN
TWEEENVIJFTIGSTE MAGISTER GENERAAL
DER ORDE VAN HET H. KRUIS
1853-1927
DOOR
J. SCHEERDER o.s.c.

INLEIDING
Er leeft momenteel in de Kruisherenorde een groeiende aandrang
om zich dienstbaar te maken aan de Kerk in haar hedendaagse
verschijningsvorm en aan de menigvuldige geestelijke
behoeften en noden van de moderne mens. Dat vergt verantwoorde
aanpassing en beweeglijkheid, ondernemingsgeest en
moed tot nieuwe initiatieven. Door de Voorzienigheid geplaatst
in deze tijd met zijn eigen problemen, is het haar plicht en taak
deze te verstaan en haar werkzaamheid daarmee in overeenstemming
te brengen. De veranderingen, die zich heden voltrekken,
kunnen en mogen ook een eeuwenoude orde niet onberoerd
laten. Dat zou in strijd zijn met de apostolische zending, die zij
heeft te vervullen. Want zij is geen star en onveranderlijk blok
graniet, maar een levend organisme.
Hoezeer we ons echter willen openstellen voor nieuwe ideeen
en strevingen op geestelijk gebied, toch zullen we ons altijd
moeten blijven bezinnen op het voorafgegane. En wel bijzonder
op het nabije verleden, dat de band blijft vormen met het
heden. Wanneer daarom de orde zich bezint op haar taak in deze
tijd, zoekt zij tevens aansluiting bij een bepaalde fase in haar
geschiedenis, die rond 1840 begon en waarin reeds nieuwe
mogelijkheden voor haar geschapen werden en aanzetten tot een
eigentijdse beleving aanwezig waren. Zij koestert namelijk de
overtuiging, dat de grondslag voor haar huidige bestaans- en
werkwijze gelegd is tijdens het bezielend bestuur van de commissaris
generaal en latere magister generaal Henricus van den
Wijmelenberg.
Als voornaamste exponent van deze hernieuwde opvatting
omtrent taak en mogelijkheden der orde, als man die doelbewust
de lijn van van den Wijmelenberg heeft doorgetrokken, valt
ongetwijfeld Henricus Hollmann te beschouwen. Daarom alleen
reeds is deze figuur onze belangstelling ten zeerste waard.

6 HENRICUS HOLLMANN
Afgezien echter nog van de blijvende betekenis en invloed
van zijn ambtsperiode als magister generaal, bezit hij ook als
persoonlijkheid een inspirerende kracht, die zich tevoren reeds
deed gevoelen. Hij bezat het geloof en het idealisme, het door-
zicht en de volharding, tevens de mensenkennis en de soepelheid,
die hem in staat stelden om de impasse, waarin de orde zich na
de dood van van den Wijmelenberg bevond, te doorbreken.
Diezelfde eigenschappen maakten het hem ook mogelijk haar
tot een krachtige uitbloei te voeren.
Tot op zekere hoogte is de vorming van een persoonlijkheid
het resultaat van zijn milieu. Afkomst, opvoeding, mensen
waarmee hij omgaat en samenwerkt, de wisselende omstandig-
heden waarvoor hij zich geplaatst ziet, de zich ontwikkelende
wereld waarin hij zich beweegt, de geestelijke erfenis die hij
bewust heeft aanvaard en die zijn leven richting geeft, - zij
vormen de uitdaging en de aansporing waarop hij reageert. En
hij doet dit, naar de mate van zijn talenten, op een oorspronke-
lijke wijze. Voor Henricus Hollmann hopen we dit in de vol
gende levensschets te kunnen aantonen. We stellen ons daarom
voor deze biografie te splitsen in twee gedeelten, waarvan het
eerste de voorbereiding en opgang vertoont tot het volgende, de
periode van het generalaat.
Wat de gebruikte bronnen betreft, zij berusten voor het groot-
ste deel op gegevens, ontleend aan de archieven van het genera
laat, het bisdom Bondo, het provincialaat te Leuven en aan de
huisarchieven der kloosters van St.-Agatha, Diest, Maaseik,
Onamia en Hannut. Ook de officiele verslagen der generale,
definitoriale en intermediaire kapittels konden worden benut,
dank zij de ruime en welwillende medewerking van Hoogwaar-
dig Heer dr. W. van Hees. De personalia der vermelde kruis-
heren werden geput uit de Levensschets der Diestersche Kruis-
heren, handschrift van fr. L. van Hout en uit de kartotheek die
fr. P. Winkelmolen belangeloos ter beschikking stelde, aange-
vuld met inlichtingen van fr. K. Cools en fr. L. Sips, die ook in
andere opzichten bereidwillig van dienst was, Het fotomateriaal
werd verzorgd door fr. J. Donkers.

INLEIDING /
Zoals uit de lectuur van deze schets zal blijken, ontbraken in
bepaalde gevallen soms zeer gewenste bijzonderheden. Mede als
gevolg daarvan werden ook wel gissingen gewaagd, die, naar
we hopen, niet te vermetel zijn. Wie geschiedenis probeert te
schrijven, moet nu eenmaal werken met onvolledig materiaal.
Hij neemt het onvermijdelijk risico dat zijn verbeelding hem
parten speelt. Er moet namelijk rekening worden gehouden met
de niet geringe kans, dat bij een zorgvuldige schifting en ordening
der bestaande archieven nog heel wat in vergetelheid
geraakt materiaal te voorschijn komt. Dit zou dan tot aanvulling,
en zelfs tot wijziging en verbetering van het hier geschetste
beeld kunnen leiden. Als ieder mensenwerk is ook deze levensbeschrijving
slechts onvolmaakt en dus voor correctie vatbaar.
Ten slotte rest nog de aangename plicht alien te danken, die
met hun raad en hulp ons bij dit werk terzijde hebben gestaan.

INHOUD
biz.
Inleiding ' . . . . 5
DEEL I. VOORBEREIDINGSJAREN 11
Hoojdstuk I. Jeugd te Alkmaar 13
1. Familiekring en geboortestad 13
2. Kerkelijke verhoudingen en godsdienstige opvoeding . 25
3. Roeping tot het kloosterleven 33
Hoojdstuk II. Vorming tot priester-kloosterling ... 37
1. St.-Agatha rond 1870 38
2. De Kruisherenorde in de jaren 1840-1870 46
3. Vorming tot het religieuze leven .... 58
4. Hogere studies 61
Hoojdstuk III. Hollmann als prior te St.-Agatha ... 73
1. Samenwerking met L. Honhon 73
2. Bestuurskwaliteiten als kloosteroverste .... 75
3. De priorkeuze te Diest in 1886 81
4. Situatie der orde in 1881-1899 86
5. Stimulerende rol van Hollmann in het ordesbeleid . 93
DEEL II. HET GENERALAAT VAN HENRICUS HOLL
MANN 1899-1927 99
Hoojdstuk I. Het milieu te St.-Agatha 101
Hoojdstuk II. De priorkeuze te St.-Agatha in 1901 . . . 119
Hoojdstuk HI. De korrel in de voor : 1899-1909 . . . 125
1. Verhoging van het studiepeil 127
2. Uitbreiding van bestaande en vestiging van nieuwe
stichtingen . . . . . . . # # 129
Bouw van kapel en klooster te Uden . . . . 129
Bouw van kapel, klooster en college te Hannut . . 130
3. Belangstelling voor het missiewerk . . . . 132
4. Bevordering van het religieuze leven . . . . 135
Hoojdstuk IV. Wassend graan : 1910-1919 .... 137
1. Pionierswerk in Noord-Amerika 137
2. De stuwende invloed van prior van Mil . . . 140
3. De orde tijdens de wereldoorlog 1914-1918 ... 141
4. De priorkeuze te Hannut 145
5. De kapittels van 1910-1919 159
6. Ambtelijke correspondentie en vertegenwoordiging . 161
7. De statutenhervorming van 1925 en de desbetreffende
correspondentie

10 HENRICUS HOLLMANN
biz.
Hoofdstuk V. De voile garven : de jaren van hernieuwde opbloei
der orde 1920-1927 173
1. Het milieu te St.-Agatha rond 1920 .... 173
2. De uitbreiding van de orde en haar ondernemingen . 184
3. Kardinaal van Rossum protector der orde . . . 185
4. Nieuwe stichtingen 186
Missiewerk in Congo . . . . . • • 186
De procure te Rome 191
Klooster en parochiekerk te Rotterdam-Tuindorp . . 192
Het klooster te Zoeterwoude 194
Het nieuwe college te Uden 195
Begin van de missie-arbeid op Java . . . . 196
Het eerste klooster in Amerika 197
5. De generale, intermediaire en definitoriale kapittels in
de jaren 1920-1927 201
Hoofdstuk VI. De betekenis van Hollmanns persoonlijkheid in
het ordesbeleid tijdens zijn generalaat .... 203
De schone voleinding 210
Bijlagen : I. Lijst van de kruisheren 217
II. Lijst van de leden der orde in 1899 ... 233
Register 236
Illustrates naast biz,
1. De ouders van H. Hollmann 16
2. Waaggebouw te Alkmaar met geboortehuis (derde huis rechts) 17
3. De schuilkerk te Alkmaar, buiten- en binnenzicht . . . 32
4. Hollmann bij zijn intrede in het klooster en als jong priester 33
5. Voorzijde van het klooster St.-Agatha naar aquarel van
von Geusau 48
6. Achterzijde van het klooster naar aquarel van von Geusau . 49
7. Magister-generaal H. van den Wijmelenberg ... 49
8. Kloosterpoort en kruispand te St.-Agatha .... 64
9. Koorgestoelte en orgel te St.-Agatha 65
10. Plattegrond van het klooster rond 1900 .... 80
11. Reconstructietekening van het klooster rond 1900 . . . 81
12. Wapen van Mgr. H. Hollmann 96
13. Handschrift van Mgr. Hollmann 97
14. Mgr. H. Hollmann in het begin van zijn generalaat . . 112
15. St.-Agatha na de verbouwing van 1907 . . . . 113
16. Mgr. H. Hollmann te Hannut 128
17. Mgr. H. Hollmann te Onamia 129
18. Te Rome in 1924 176
19. Op Romereis met enkele familieleden 177
20. Mgr. H. Hollmann bij zijn gouden priesterjubileum . . 192
21. De laatste foto 193

DEEL I
Voorbereidingsjaren

HOOFDSTUK I
JEUGD TE ALKMAAR
1. Familiekring en geboortestad
In een levensbeschrijving van iemand als Mgr. Hollmann, die
tientallen jaren zulk een belangrijke rol zou spelen in het bevorderen
van de inwendige en uitwendige bloei der Kruisherenorde,
en op dit rijpingsproces het onuitwisbaar stempel van zijn
persoonlijkheid zou achterlaten, kan ook zijn jeugd niet geheel
en al buiten beschouwing blijven.
Toen Henricus Hollmann in September 1870 op zeventienjarige
leeftijd de kloosterpoort van het oude Sint-Agatha binnenstapte,
moet hij dit met iets van de huiver, maar toch ook
de verwachting gedaan hebben waarmee een emigrant het land
van zijn bestemming nadert. Hoe zal het daarginds zijn, wie en
wat treft hij er aan, zal hij er kunnen aarden en er zich thuis
voelen als in een tweede vaderland ? Want zowel de kruisheren
als hun levenswijze waren hem feitelijk nog zo goed als onbekend,
en de streek en omgeving leken zo heel anders dan die
waarin hij zijn jeugd had doorgebracht. En de keuze van orde
was zo verschillend van die welke hij zich aanvankelijk had
gedroomd. Zeker, men zou kunnen zeggen dat hij daarmee een
sprong in het onbekende deed en een geestelijk avontuur begon.
Maar aan moed en ondernemingsgeest, aan wilskracht en aanpassingsvermogen
heeft het hem nooit ontbroken. En bovendien,
een noodsprong was het geenszins, want hij vertrouwde vast op
de Voorzienigheid, die hem langs nieuwe wegen leiden zou
naar de verwezenlijking van zijn ideaal van priester-kloosterling.
Hij heeft zich daarbij niet enkel maar geschikt in het blijkbaar
onvermijdelijke, doch er van aanvang af naar gestreefd een goed
en toegewijd kruisheer te worden.

14 HENRICUS HOLLMANN
Wie in het klooster treedt brengt een eigen persoonlijkheid,
een grotendeels reeds gevormd karakter en bepaalde leefge-
woonten met zich mee. Men behoeft allerminst een soort van
behaviourist te zijn om aan te nemen, dat omstandigheden van
tijd, milieu en afkomst, vooral in de ontvankelijke kinder- en
jeugdjaren, een grote invloed uitoefenen op het verder leven,
een invloed die wel gewijzigd, maar toch nooit helemaal uit-
gewist kan worden.
En als het een goede en mooie is, waarom ook ? Haec memi-
nisse juvabit.
Mijmerend over de verrukkelijke aanvangsverzen van Gorters
Met, waarin deze een jeugdherinnering verwoordt aan een
maanlichte zomeravond in zijn stil geboortestadje, komt Gabriel
Smit tot de volgende formulering : ,,De psychologie heeft het
met klem verzekerd, met talloze bewijzen gestaafd : in zijn jeugd
ondergaat de mens de invloeden die voor zijn hele verdere leven
beslissend zijn. Voor zijn puberteit begint heeft een kunstenaar
het materiaal verzameld waarmee hij als volwassen artist
werken zal".
Ook deze intelligente en voor frisse indrukken vatbare jongen
droeg het beeld van een grachtenstadje als het oude Alkmaar
onuitwisbaar met zich mee, evengoed als de sfeer van het gezin
waarin hij was opgegroeid en van de mensen waartussen hij
zijn kinderjaren doorbracht. Herinneringen leiden een sluimerend
bestaan in onze ziel, om plotseling en krachtig te ontwaken
wanneer zich ingrijpende veranderingen in ons leven voordoen.
Bepaalde jeugdindrukken blijven ons altijd bij. Zij hebben hun
vaak verborgen, soms schijnbaar verloochende, maar daarom
niet minder vormende inwerking op ons bestaan. Niemand kan
volledig breken met dit strikt persoonlijke verleden, ook al zou
hij krampachtige pogingen daartoe willen doen en alleen in het
heden willen leven. Evenmin als een periode in de geschiedenis,
kan men straffeloos een fase in zijn eigen bestaan geheel los
trachten te zien en te maken van de voorafgaande.
Ook wie kloosterling wordt en streeft naar religieuze volwassenheid,
naar beter, ingekeerder, bovennatuurlijker leven, zal
of kan zelfs daarom nog niet breken met wat hij van nature is
of van huis uit heeft meegekregen, met de streek en de sfeer

JEUGD TE ALKMAAR 15
waarin hij is geboren en opgegroeid. Volmaaktheid is nu eenmaal
geen eenheidspatroon, geen gietvorm of dwangbuis ; zij
kan slechts in onszelf en anderen worden nagestreefd met
eerbiediging van ieders afkomst en eigenheid. Men krijgt de
indruk, die geleidelijk aan tot een stellige overtuiging wordt,
dat Henricus Hollmann er in geslaagd is zich dit breed begrip
voor anderen, die tact en soepelheid in de omgang eigen te
maken, welke toch een sterke, doelbewuste persoonlijkheid en
het bezit van eigen aard en inzichten niet uitsluiten. Want
vooral als bestuurder van zijn klooster ,en later van de gehele
orde, zou hij krachtig in de beginselen blijken, maar wijs en
mild in hun toepassing door begrip en hart voor zijn medebroeders,
door het vermogen en de toeleg om zich in ieders
persoonlijke situatie te verplaatsen.
Wil men zich een indruk trachten te vormen omtrent de
gezinssfeer en de onderlinge verhoudingen in de familie Holl
mann en omtrent de wijze waarop deze het leven van de jeugdige
Henricus hebben be'invloed, dan stuit men daarbij op twee
moeilijkheden. Vooreerst is er niemand van zijn verwanten van
eigen leeftijd, laat staan van die zijner ouders, nog in leven. En
vervolgens hebben wij geen familiecorrespondentie uit die jaren
meer tot onze beschikking. Liever dan ons aan willekeurige
gissingen te wagen of aan vrome fantasieen over te geven, willen
we ons daarom bepalen tot vaststaande en historische feiten.
Ook wanneer ze slechts zijdelings verband houden met het
huiselijk leven der Hollmanns, oefenen zij er toch ongetwijfeld
hun invloed op uit \
Toen Henricus op 30 januari 1853 als laatste van de talrijke
kinderen werd geboren, telde zijn vader reeds 52 jaar. Het was
een ondernemend en vlijtig man, die van jongsafaan veel had
meegemaakt, zich moedig door de moeilijkheden had heengeslagen,
ook al bleven beproevingen en gezinsverliezen hem niet
bespaard. Zoals ieder ander kind zal de schrandere en levendige
jongste graag en met spanning geluisterd hebben naar de lot-
1 De gegeyens van burgerlijke aard omtrent het gezin van J. H. B. Hollmann
zijn geput uit het Register van Huwelijken 1827, no. 47" en uit de ,/Tieniarige
SiT iSLrde burgerIijke stand der gemeente Aikmaar"in het

16 HENRICUS HOLLMANN
gevallen van de ouder wordende man, die steeds meer begon te
leven van zijn herinneringen. En die waren ook het aanhoren
waard.
Johann Heinrich Bernhard Hollmann werd op 11 november
1800 te Ankum in Noordwest Duitsland geboren en bracht er
een in verschillende opzichten moeilijke en bewogen jeugd
door. Op veertienjarige leeftijd verloor hij reeds zijn vader. En
zowel om politieke als godsdienstige redenen heerste er in zijn
land een toestand van onbehagen, waarvan hij de weerslag
geleidelijk aan bewuster zal hebben ondergaan. De politieke
verhoudingen in zijn geboortestreek waren onbestendig en verwarrend;
tijdens zijn kinderjaren en vroege jeugd verwisselde
Ankum meermalen van staatkundige onderhorigheid. Het was
gelegen in het vroegere geestelijk vorstendom Osnabriick, dat
echter na de Rekhsdeputationshauptschlusz in 1803 was opgelost
in het gebied van Hannover. Sedert 1714, toen de katholieke
Stuarts door de Act of Settlement van de troonopvolging werden
uitgesloten en de protestantse keurvorst van Hannover koning
van Engeland werd, bestond er een personele unie tussen beide
landen die tot 1837 voortduurde, echter met verschillende onderbrekingen.
In 1803 werd namelijk Hannover door de Fransen
bezet; in 1805 door Napoleon aan Pruisen gegeven ; in 1807
werd het zuidelijk deel ervan bij het koninkrijk Westfalen gevoegd
waarover Napoleon zijn broer Jerome als vorst aanstelde ;
het noordelijk deel voegde Napoleon bij het Franse keizerrijk
in 1810. Na de beslissende nederlaag van de keizer werd Han
nover van de Franse overheersing bevrijd en keerde in 1815 als
koninkrijk weer terug tot de personele unie met Engeland.
Het moet geen prettige ervaring voor Johann Hollmann geweest
zijn om zijn land in zo korte tijd telkens verkwanseld en
van nationaliteit veranderd te zien.
Ook in godsdienstig opzicht was de toestand er voor de katholieken
niet rooskleurig. Volgens een zonderlinge bepaling bij
de vrede van Munster in 1648 kreeg het geestelijk vorstendom
Osnabriick beurtelings een katholiek en een protestant als ,,bisschop".
Natuurlijk was een dergelijke regeling geenszins be-
vorderlijk voor het godsdienstig leven. Rome trachtte, voorzover
de omstandigheden dit toelieten, in deze onhoudbare toestand

De ouders van Henricus Hollmai

Het derde huis vanaf de Waag, Houttil 28,
is het geboortehuis van H. Hollmann

JEUGD TE ALKMAAR 17
verbetering te brengen door een apostolische vicaris aan te
stellen. Van 1802-1827 was inderdaad een apostolische vicaris
belast met de geestelijke verzorging van de kleine katholieke
minderheid. Wei was er ook in 1824 door paus Leo XII een
concordaat gesloten, waarin werd vastgelegd dat de katholieken
van Hannover in twee diocesen zouden verenigd worden : ten
westen van de Wezer in het bisdom Osnabriick, ten oosten in
dat van Hildesheim. In feite kon echter alleen het laatste worden
opgericht. Osnabriick zou tot 1857 door een wijbisschop be-
stuurd worden, totdat de verhoudingen de aanstelling van een
eigen bisschop toestonden.
Niet alleen om godsdienstige en politieke redenen was het
verblijf in zijn geboortedorp voor Johann niet bijzonder aan-
trekkelijk, ook in economisch opzicht bood het de ondernemende
jongeman weinig vooruitzichten. Evenals later zijn jongste zoon
Henricus blijkt Johann Hollmann als jongeman niet sterk van
gestel te zijn geweest. In 1823 werd hij, na driemaal medisch
onderzocht te zijn, uit het koninklijk Hannoveraanse leger ont-
slagen en geheel vrijgesteld van de krijgsdienst. Nu stond niets
hem in de weg om, als zovelen van zijn landgenoten, zijn
fortuin te gaan zoeken in het welvarende Holland. Prof. L. J.
Rogier wijst op het continu karakter, dat de Westduitse immi-
gratie sedert de I6e eeuw in Noord-Nederland had. ,,Zolang
Westfalen een onvruchtbaar land was, d.i. tot het midden der
19e eeuw, toen de kunstmest in zwang kwam, en zolang de
industrie van het Rijnland nog ondergeschikte betekenis had,
was het welvarende Holland het land van belofte voor Duitse
gelukzoekers. Deze stroom van immigranten heeft in de 18e
eeuw een bijzondere dichtheid gekregen" 2. De meesten van hen
hebben er hun brood niet in ledigheid gegeten. Ze toonden zich
ordelievende en hardwerkende mensen en zijn daar zelf ook
zeer goed bij gevaren. Evenals velen van hun voorgangers kwa-
men zij als marskramers, kousenverkopers, vaklui en landarbeiders
de grenzen over, praktisch zonder eigen bezit. Zij maakten
een bescheiden indruk, leefden sober en spaarzaam en waren
bereid allerlei werk aan te pakken. Spoedig pasten zij zich aan
bij de nieuwe omgeving en wisten zich hier een vaste plaats te
8 L. J. Rogier, Katholieke Herleving, 's Gravenhage, 1956, p. 265-266.

18 HENRICUS HOLLMANN
veroveren. Anders dan de meer eigengereide Nederlander, die
van nature graag zelf zijn weg kiest en anderen liefst maar in
hun wezen laat, heeft de Duitser er sterke behoefte aan zich
opgenomen te weten in een bepaald verband; hij schikt zich:
gedwee en zelfs met voorliefde in al wat georganiseerd is en
doet op zijn beurt niets liever dan anderen maszregeln. Het kost
hem daarom weinig moeite om in de massa onder te gaan, waarin
hij trouwens na verloop van tijd, dank zij zijn energie, meestal
zal weten boven te drijven. Het Wirtschaftswunder is niet zulk
een modern en slechts tot Duitsland beperkt verschijnsel als het
wel lijkt; wij kunnen het reeds in de vorige eeuw, zij het op
meer persoonlijk vlak, verwerkelijkt zien in veel van deze immigranten.
In enkele tientallen jaren wisten zij zich van berooide
vreemdelingen tot gegoede Nederlandse burgers op te werken.
De namen van hen die, na een lange voetreis en met een schamel
bundeltje over de schouders, hier binnentrokken en uitzwerm-
den in onze steden, prijken thans in de lichtreclames en grote
spiegelruiten, op de gevels van handelshuizen en de schoorstenen
van fabrieken en we treffen ze aan in onze kledingstukken en
dagelijkse gebruiksvoorwerpen.
Opmerkelijk groot is het aantal katholieken onder deze immigranten.
En in dit verband is het van belang om, meer nog dan
op hun economische prestaties - die niet alleen aan hen zelf ten
goede kwamen, maar ook het welvaartspeil en daarmee de
politieke invloed van hun Nederlandse geloofsgenoten verhoog-
den ~, de nadruk te leggen op hun inbreng in het godsdienstig
leven van ons land. Want over het algemeen waren het bewuste
en trouwe katholieken, die van huis uit gewoon waren omwille
van hun geloof achteruitstelling te verduren en offers te bren-
gen. Des te sterker gevoelden zij daarom de behoefte aan aaneen-
sluiting en samenwerking, die hun als Duitsers reeds aangeboren
was. In verschillende gevallen kan met namen worden aangeduid,
hoe zij persoonlijk of de in hun veelal talrijke gezinnen
gevormde kinderen een grote rol hebben gespeeld in de emancipatie
en ook in het geestelijk leven, meer in het bijzonder in
de heropbloei der kloosterorden, van katholiek Nederland.
Het lijkt hier op zijn plaats om twee ervan apart te vernoe-
men: Henricus Hollmann en Ludovicus Theissling, die als

JEUGD TE ALKMAAR 19
algemene overste respectievelijk der kruisheren en der dominicanen,
de heropbloei en de uitbreiding van hun orde in Nederland
en ver daarbuiten krachtig en met groot succes hebben
gestimuleerd. Beiden werden te Alkmaar geboren als zoons van
zulk een immigrantengezin. Zij verschilden slechts drie jaar in
leeftijd, bezochten dezelfde scholen en bleven van hun jeugd tot
aan hun dood trouwe vrienden.
In het leven van Henricus Hollmann zullen we de arbeidslust,
het aanpassingsvermogen, het organisatietalent en de diepe
vroomheid terugvinden als kostbare erfenis van vader.
Johann Hollmann vestigde zich dan te Alkmaar en oefende
er het beroep van schoenmaker uit. Op 15 juli 1827 treedt hij
daar op zesentwintigjarige leeftijd in het huwelijk met de drieentwintigjarige
Catharina Wagenaar, dochter van de weduwe
Marijtje Wagenaar-Kooge, die te Alkmaar een winkel hield ; de
vader was enkele maanden tevoren overleden.
In de beedigde vertaling van het officiele getuigschrift, op
28 maart 1827 door de koninklijke Hannoveraanse landvoogd
te Ankum en Bersenbriick getekend, lezen we o.a. ,,dat de
bovengenoemde Johann Heinrich Bernhard Hollmann, van zeer
brave, eerbare ouders, van een vrijen stand afkomstig is, en
zich, zoo lang hij zich in deze voogdij heeft bevonden, altijd
eerlijk, getrouw en zedig heeft gedragen, zoodat ook nimmer
bij mij de minste klagte, de politie betreffende, tegen hem zijn
ingebragt". Overgelegd en getekend door J. H. B. Hollmann.
Voor dezelfde koninklijk Grootbrittanische-Hannoveraanse
voogd, Andreas Anton Cordes, legde zijn moeder, de drieenvijftigjarige
weduwe Anne Margaretha Gertrud Hollmann-Geers,
op 29 maart 1827 de verklaring af, ,,dat zij tegen dit huwelijk
geen bezwaar heeft, maar veeleer aan de voornoemde lieve zoon
ter voltrekking van de huwelijksverbintenis met genoemde
jongedochter Catharina Wagener (sic) de vereiste moederlijke
instemming hiermede wil schenken en schenkt" 3.
Uit dit huwelijk werden vier kinderen geboren, twee meisjes
en twee jongens, waarvan er echter drie op zeer jeugdige leeftijd
zijn gestorven. Ook de moeder zelf overleed reeds op 15 januari
3 Bijlage van het ,,Register van Huwelijken 1827, no. 47".

20 HENRICUS HOLLMANN
1835, zodat Johann Hollmann op vierendertigjarige leeftijd
weduwnaar werd, met als enigste overlevende van zijn dierbaren
het oudste kind, Maria Margaretha, dat toen vijf jaar telde.
Op 20 September van datzelfde jaar hertrouwt Johann Holl
mann met de veel jongere Catharina Gransjan, die op 16 juni
1815 te Alkmaar geboren was ; het leeftijdsverschil bedroeg dus
bijna vijftien jaar4. Wat de schrijfwijze van haar familienaam
betreft, deze is zowel in de gegevens van de burgerlijke stand
als in de doopregisters verschillend : Gransjan, Gramjean, Grandjean
; de laatste schijnt dan geleidelijk aan de gebruikelijke te
zijn geworden. Deze spelling maakt de mondelinge overlevering
in de familie Hollmann aannemelijk, dat Catharina zou afstammen
van een in vroeger eeuwen naar Nederland uitgeweken
Hugenotengeslacht. Dit zou misschien kunnen wijzen op het
bekende verschijnsel dat men, bij het bereiken van een zekere
welstand, meer gevoel voor traditie krijgt, meer belangstelling
voor datgene ook waardoor men zich van zijn medeburgers
onderscheidt, met name voor zijn buitenlandse afkomst. Wat
hier van zij, een feit is dat Hoogwaardig Heer Hollmann, naast
bepaalde eigenschappen die wijzen op Duitse herkomst, in zijn
optreden de charme bezat die typisch is voor de Fransman.
In de burgerlijke huwelijksacte zien wij het beroep van de
bruidegom thans aangeduid als dat van schoenmakersbaas ; er
blijkt dus uit dat hij zich tot een zelfstandige positie had weten
op te werken.
Tientallen jaren heeft het gezin Hollmann hetzelfde huis
bewoond, aan de Houttil 28. Dit schijnt de veronderstelling te
billijken, dat het een eigen woning was, die bovendien voldoende
ruimte moet geboden hebben voor een aanzienlijke gezinsuitbreiding.
Uit het bevolkingsregister blijkt verder, dat er een
dienstbode voor dag en nacht verblijf had.
Het tweede huwelijk was zeer vruchtbaar ; tussen de jaren
1836 en 1853, dus binnen de zeventien jaar, werden er twaalf
kinderen geboren, waarvan het jongste ruim twee jaar en twee
maanden in leeftijd verschilde met het voorafgaande. Vijf ervan
zijn zeer jong gestorven, wat gezien de veel hogere kindersterfte
in die tijd niet uitzonderlijk valt te noemen. Van de zeven
4 J. H. B. Hollmann was 11 november 1800 geboren.

JEUGD TE ALKMAAR 21
kinderen die de volwassenheid bereikten, traden er twee 200ns
en twee dochters in het huwelijk; twee zullen er ongehuwd te
Alkmaar bijeen blijven wonen. De jongste zoon en tevens de
laatst geborene is de toekomstige magister generaal der kruis-
heren. Behalve Johan, die reeds op vijfendertigjarige leeftijd
sterft, na een huwelijk van slechts tweeenhalf jaar met Anna
Cornelia Jonker, zullen de meesten van hen vrij oud worden.
Ook Maria Margaretha, de dochter uit het eerste huwelijk, was
ruim zeventig jaar bij haar dood5.
Er zijn twee afzonderlijke kleine en vergeelde foto's van vader
en moeder Hollmann bewaard gebleven. Zij tronen kaarsrecht
en elk in dezelfde stijve pose op een ouderwetse sierstoel met
veel tierelantijnen : een hoge leuning met een door koperen
nageltjes afgezette, smalle rug van zeildoek, tussen gedraaide
kolommetjes en bekroond door wat uitbundig houtsnijwerk. Zij
zitten elk aan weerszijden van een tafeltje, in precies dezelfde
houding die kennelijk door de fotograaf is geregisseerd: met
de ene onderarm steunend op het blad, terwijl de andere hand
in gelijk gebaar rust op het bovenbeen. Vader Hollmann draagt
een ruimzittend, zwart staatsiepak, met lange panden en brede
plooien, en om zijn hals een hoge zijden das. Hij is een lange,
vrij magere man en ziet er reeds tamelijk oud uit. Opvallend
is de ietwat starre en fletse blik tussen de samengetrokken oog-
leden ; in latere jaren schijnt hij blind geworden te zijn. Moeder
staart u aan met heldere, vriendelijke en toch kordate kijkers en
vastberaden mond ; het gezicht is smal en doet nog jong aan
onder het Westfriese kapje met de gegolfde gouden sierstukjes
aan weerszijden. Zij draagt een zijden jak, met ronde, bolle
knopen afgezet en om haar hals een liggend wit kraagje, waar-
■ Catharina Margaretha werd 30 dec. 1840 geboren en overleed 29 mei 1917.
Henrica, een der gehuwde zusters van mgr. Hollmann, was de grootmoeder van
kruisheer J. Rijnja (klooster te Achel). Tweeentwintig jaar oud, trouwde zij met
de Friese bouwkundige opzichter Rein Liskes Rijnja te Tjerkwerda. Naderhand
gingen zij te Amsterdam wonen, waar hun zoon Johannes Hendrikus, de vader
van fr. Rijnja, zich als architect had gevestigd. Daar stierf ook Henrica, in de
ouderdom van achtenzestig jaar. Vader Hollmann overleefde ook zijn tweede echtgenote
nog acht jaar ; bij zijn overlijden te Alkmaar, 26 juli 1878, was hij bijna
achtenzeventig jaar.

22 HENRICUS HOLLMANN
onder een broche. De wijde hoepelrok valt in ruime plooien
om haar heen (zie foto's p. 16).
Henricus Hollmann kwam in 1853 in het mooie, oude Alk-
maar ter wereld ; het geboortehuis stond in het centrum van de
plaats. Zowel dit stadje als deze tijd verdienen onze belang-
stelling, omdat ze de omgeving en ook de .typische sfeer bepalen
waarin hij zijn jeugd heeft doorgebracht. Als bewegelijke, op-
gewekte, maar ook schrandere jongen zal er niet veel zijn aandacht
en belangstelling zijn ontgaan van het bedrijvige en afwisselende
leven in de kleine marktstad, en evenmin van de
gesprekken der ouderen in het druk gezin.
Alkmaar was de oudste en fraaiste der kleine steden van het
Noorderkwartier. Het had toentertijd ongeveer 10.000 inwo-
ners ; slechts een vijfde van het tegenwoordige aantal. Volgens
hedendaagse begrippen doet het wellicht wat onwezenlijk aan
dan al van een ,,stad" te spreken. Maar vooreerst moeten we
hierbij niet vergeten, dat Nederland in 1859 slechts ruim drie
miljoen inwoners telde en Amsterdam, dat het dubbele aantal
der bevolking van het in grootte daarop volgende Rotterdam
telde, met 243.000 ruimschoots de kroon spande. En bovendien,
het stedelijk karakter wordt, meer dan door de som der burgers,
bepaald door de wijze van ruimtelijke indeling, van stratenplan
en huizentrant, door de aanwezigheid van bepaalde openbare
gebouwen, door de levenswijze en beroepsbezigheden der
burgerij.
Alkmaar lag toen nog binnen de begrenzing der vroegere
stadswallen en was omringd door de brede singels waarin de
oude vestinggrachten herschapen waren. De stadsplattegrond
vertoonde een ovaalvorm, doorsneden met lange binnengrachten,
omzoomd door statige bomen waarachter de gevels van wonin-
gen en pakhuizen zich aaneenrijdden. Het lag nog tamelijk
geisoleerd : een spoorverbinding met Alkmaar was er nog niet ;
wel ratelden op gezette tijden de diligences onder het zwaar
gewelf van een der zeven stadspoorten door of gleed een trek-
schuit langzaam naar een der kaden toe. Toch bleek Alkmaar
vanouds een grote aantrekkelijkheid voor vreemdelingen en
buitenlanders te bezitten. In de zomermaanden wemelt het er

JEUGD TE ALKMAAR 23
trouwens nog steeds van toeristen. De aparte bekoorlijkheid van
het oude stadsgedeelte ligt wel daarin, dat het een rijkdom aan
historische bezienswaardigheden bezit en tegelijk vol leven en
vertier is. Want reeds sinds de 18e eeuw is het een drukke
marktplaats temidden van een streek van land- en tuinbouw, van
veeteelt en zuivelproductie6. Over de houten ophaalbruggen
kwam men in de winkelstraten. Er waren tal van die gezellige,
ouderwetse zaken, waar alles glinsterde van helderheid en de
buitenmensen van geslacht op geslacht hun inkopen deden. Daar
tussenin lagen allerlei werkplaatsen. Langs de open deuren
gaande, hoorde je het onophoudelijk en driftig gerucht van de
arbeid en zag je de ambachtslui, die van vader op zoon hun
degelijk vak- en reparatiewerk verrichtten. En op marktdagen
lagen de grachten vol zwaargeladen schuiten met de frisse en
malse kleurschakering van allerlei groenten en blinkend rode
kazen. In de smalle straten met hun sierlijke en kleurige oude
geveltjes schuifelden de mensen druk pratend langs elkaar.
Forse Noordhollandse boerinnen met helder gesteven kapjes,
gouden oorijzers en blinkende halskettingen, stevenden statig
als opgetuigde fregatten vooruit of gingen voor anker bij lok-
kende winkelruiten. Voor een echte jongen viel er op zulke
dagen van alles te zien en te beleven. Hoe gezellig leek het
daarbinnen in de herbergen met hun blauwe horren, waar de
prikkelende geur van bier en brandewijn door de open deur
naar buiten drong en de zon flitsende lichtjes toverde in de
koperen koffiekomfoor. Daar zaten de boeren wijdbeens en
breeduit te dampen uit hun aarden pijpjes, in hun onverslijtbare
lakense pak en het hoge zijden petje op hun zonverbrande kop.
Boven het zwaar geroezemoes van stemmen klonk het ketsen
der biljartballen of de kletsende handslag om een koebeest.
Buiten onder de lindebomen zaten ze als bezetenen te smous-
jassen ; het gaf je een plezierig schrikgevoel, als zo'n boereknuist
zijn troefkaart neerdreunde dat het tafeltje kraakte en de
glaasjes rinkelden.
Van thuis uit was het maar een klein eindje naar de Waag,
waar het elke vrijdagmorgen zwart van de mensen stond en
allerlei talen werden gesproken. Uit de donkerte van het pakhuis
8 Th. P. J. Wortel, Oud-Alkmaar, Heemschutserie, 1943, passim.

24 HENRICUS HOLLMANN
stapten dan de kaasdragers het vrijgehouden plein op, in hun
smetteloos witte pakken en met breedgerande strooien hoeden,
in de helle kleur van het veem waartoe zij behoorden. In het
draagzeel over hun schouder rustten de bomen van een burrie
die zo lang leek als een kar, hoog opgetast met glimmend rode
kaasboUetjes. Zachtjes deinde het gevaarte in het ritme van hun
wiegende en toch vaste stap. En dan gebeurde weer het wonder :
geen van die losse, spiegelgladde kogels bewoog. Telkens was
het weer even spannend: als er een aan het buitelen ging,
zouden al de andere volgen ; een lichte struikeling van een der
dragers zou al noodlottig zijn. Maar onverstoorbaar hield elk
van hen zijn reputatie hoog (zie foto p. 17).
Hoog uit de ranke renaissancetoren van het waaggebouw
strooide het carillon zijn heldere wijsjes. Tegen dat het voile
uur sloeg, holde Henricus dan naar de ophaalbrug en keek met
het hoofd in de nek hoe, door een kunstig mechaniek, de
romeinse soldaat met zijn gouden bazuin naar buiten schoof en
daarna de bonte ruitertjes rondgaloppeerden op de maat der
klokkenmuziek.
Zorgeloos zwervend door een stad waarin je niet verdwalen
kon, dravend over het plein waar uit een groene krans van
bomen de laat-gotische Sint Laurens hoog boven de daken uit-
rees, luisterend naar eigen stap op de fris geschrobde klinkers
van 17e-eeuwse stille hofjes met hun sprookjeshuisjes, dwalend
over de kade waar het water zo verleidelijk tegen de lage
schoeiing kabbelt, langs de koopmanshuizen uit het ver verleden
met hun lila ruitjes en hun hupse trap- of klokgeveltjes, dronk
de jongen spelenderwijs de ziel in van zijn eeuwenoude ge-
boortestad.
Henricus Hollmann was geen dromer of halfzachte romanticus
en het ontbrak hem allerminst aan werkelijkheidszin en onder-
nemingsgeest; hij leefde in het heden en had een open oog voor
toekomstmogelijkheden. Maar hij bleef gevoelig voor de bekoring
van zijn jeugdherinneringen en Alkmaar lag hem na aan
het hart; hij sprak er graag met oude bekenden over. En terecht.
Want hoe eenzijdig en onwaarachtig is de man, die verachtelijk
de rug toekeert naar wat zijn jeugd verblijdde en die zich schaamt
voor de omgeving en de sfeer waarin hij is opgegroeid. Wie

JEUGD TE ALKMAAR 25
vroegere belevenissen uit zijn bewustzijn verdringen wil omdat
hij zogenaamd hceft afgerekend met zijn verleden, verwaarloost
iets wezenlijks in zijn bestaan. Alle cultuur immers zal
steeds wortelen in het verleden en daarop voortbouwen. Het
klinkt niet vleiend, maar er schuilt toch diepe waarheid in : Wer
keine Geschichte hat, ist ein Barbar.
2. Kerkelijke verhoudingen en godsdienstige opvoeding
Het jaar 1853, waarin Henricus Hollmann werd geboren, is
voor de Nederlandse katholieken een gedenkwaardig jaar vanwege
het herstel van de katholieke hierarchic De godsdienstige
en politieke omstandigheden waaronder zij ruim honderd jaar
geleden leefden, zijn geheel verschillend van de tegenwoordige.
De eeuwenlange vervolging en stelselmatige achteruitzetting
lagen hun nog vers in het geheugen en ten dele stonden zij nog
onder de druk daarvan. Tot voor korte tijd waren zij volkomen
als tweederangsburgers van een ,,protestantse" natie behandeld.
Trouwens, nog steeds werden zij door een belangrijk deel der
bevolking als zodanig beschouwd en vernederd, ook al maakten
zij dan ruim zevenendertig procent der staatsburgers uit. Al lag
deze getalsverhouding veel gunstiger dan bijvoorbeeld in Engeland,
toch zou men deze Nederlandse katholieken op dezelfde
wijze kunnen kenschetsen als Newman het toentertijd de Engelse
deed: een gens lucifuga. De heimelijkheid der schuilkerken,
gedwongen armoede en pauperisme, systematische uitsluiting
van het culturele leven en verdachtmaking van hun vaderlandsliefde
hadden bij de grote meerderheid van hen hun psychologische
uitwerking niet gemist. In de bijna anderhalve eeuw die
verliep sinds er in 1727 voorgoed een einde kwam aan het
bestuur der apostolische vicarissen, was hun kerkelijke organisatie
een zeer gebrekkig functionerende geweest, omdat het
feitelijk aan een centraal bestuur ontbrak. De nuntius, die als
vice-superior der z.g. Hollandse Zending fungeerde, woonde in
Brussel en kon zich als buitenlander dikwijls moeilijk in de
Nederlandse verhoudingen verplaatsen; de aartspriesters, die
het dagelijks bestuur uitoefenden, beperkten hun belangstelling
veelal tot eigen territorium en hadden ook daar betrekkelijk

26 HENRICUS HOLLMANN
weinig gezag en invloed. Ook al werd de Nederlands-hervormde
belijdenis sinds het einde der 18e eeuw niet meer als de staatsgodsdienst
erkend, toch spanden de volgelingen van Calvijn zich
tot het uiterste in om tot elke prijs het zogenaamde protestantse
karakter van de natie tegenover de aanmatigingen van Rome te
doen gelden en hun bevoorrechte positie ten koste van hun
katholieke landgenoten te handhaven. Het heeft de katholieke
voormannen heel wat inspanning gekost om de schuwe en
afzijdige houding van hun geloofsgenoten te overwinnen, ge-
zond zelfvertrouwen en bewustzijn van eigen kracht bij hen
wakker te maken, en hen, naast godsdienstig, ook politiek
samenhorigheidsgevoel bij te brengen. Toch zijn zij daar ten
slotte in geslaagd. In de politieke strijd tussen conservatieven
en liberalen kozen de katholieken aanvankelijk de partij van de
laatsten, omdat zij daarvan alleen de vervulling van hun ge-
rechtvaardigde eis tot gelijkberechtigd burgerschap hadden te
verwachten. Toen na de grondwetsherziening van 1848 de eerste
rechtstreekse verkiezingen plaats vonden, werden in de prak-
tisch geheel katholieke districten van Brabant en Limburg natuurlijk
overal katholieke kandidaten gestemd. In het noorden
met zijn gemengde bevolking werd besloten de liberalen te
steunen in die districten waar geen katholieke kandidaat was
gesteld, maar alleen dan, wanneer dezen beloofden de katho
lieke programmapunten te onderschrijven. Een gevolg daarvan
was, dat de liberalen een uitgesproken meerderheid in de volks-
vertegenwoordiging verwierven. Praktisch was immers alleen
het katholieke zuiden in staat om eigen geloofsgenoten a£ te
vaardigen. Want in het noorden, waar de katholieken toch nog
ruim een half miljoen telden, hadden de liberalen de kiesdis-
tricten zo ongunstig voor hun politieke bondgenoten weten in
te delen, dat er geen enkele katholieke kandidaat gesteld kon
worden. Een ander ernstig nadeel voor de katholieken betekende,
dat deze rechtstreekse verkiezingen niet alleen naar het
districtenstelsel, maar ook volgens het censuskiesrecht geschiedden,
zodat enkel burgers van een zekere welstand kiesgerechtigd
waren. Uiteraard waren dezen onder de katholieken heel wat
minder vertegenwoordigd dan bij de protestanten en anderen.
De steun van hun stemmen, die de liberalen aan de regering

JEUGD TE ALKMAAR 27
hielp, had althans dit gunstige gevolg voor de katholieken, dat
in 1853 de bisschoppelijke hierarchie in Nederland werd hersteld,
zij het dan onder een even heftig als talrijk protest en
felle oppositie van de protestanten. Men moet zich overigens
geen al te grote illusies maken omtrent de geestdrift waarmee
dit succes toen door de meerderheid van geestelijkheid en gelovigen
begroet werd. Men was er veelal geestelijk nog niet
voldoende rijp voor en al te zeer vertrouwd geraakt met de
sinds lang bestaande staat van zaken op kerkelijk gebied, die
speling liet voor meer gemoedelijke en vrije verhoudingen7.
Bovendien was het herstel der hierarchie nog slechts een eerste
stap op de lange weg naar de volledige gelijkberechtigdheid der
katholieke staatsburgers. Wei het pijnlijkst werd de bestaande
achteruitstelling door hen ervaren op gebied van de vrijheid van
onderwijs. De schoolwet, die tot 1857 toe het karakter van het
onderwijs bepaald heeft, maakte de openbare school tot regel,
de bijzondere tot hoge uitzondering. Voor het noorden was deze
regeling veel nadeliger dan voor het zuiden, waar zowel de
leerlingen als het onderwijzend personeel praktisch alien katholiek
waren ; de openbare school kon er dus niet veel schade
doen. Voor het stichten van een bijzondere school was een
machtiging nodig, die slechts uiterst zelden verleend werd. Zeker
boven de grote rivieren droeg de openbare school meestal een
uitgesproken protestants, soms zelfs een antikatholiek karakter.
De grondwetsherziening van 1848 had in zoverre wel een gun
stige wijziging in deze situatie gebracht, dat de oprichting van
bijzondere scholen niet langer van de goedkeuring der overheid
afhankelijk was. Toch was de toestand nog zeer onbevredigend.
De overheid onderhield de openbare scholen uit de belastingen,
waartoe ook de voorstanders van bijzondere scholen bijdroegen,
maar deze moesten geheel uit eigen middelen worden in stand
gehouden. Zo bleef het oprichten van bijzondere scholen een
uitzonderingsverschijnsel8.
De jarenlange schoolstrijd om de financiele gelijkstelling van
het bijzondere met het neutrale onderwijs zou eerst in 1921 met
A. Commissaris, Van toen wtj vrij werden, II, Groningen, 1927, p. 81-83.
8 L. J. Rogier, Beknopte Nederlandse Kerkgeschiedenis, Amsterdam, 1945, p.
116-117 ; A. Commissaris, o.c, II, p. 225-236 ; H. Verberne, Schoolstrijd, in
Kath. Encyclopedie, 19542.

28 HENRICUS HOLLMANN
succes bekroond worden. Zo valt het te verklaren, dat in een
gemeente als Alkmaar, waar de katholieken toch volgens de
volkstelling van 1859 meer dan zevenendertig procent der bevolking
uitmaakten, het lager onderwijs ook door hen op zulk
een staatsschool gevolgd werd. Wei waren deze scholen, althans
sinds 1857, zo goed als volstrekt neutraal en verloor hun onder
wijs daarmee zijn vroeger protestants karakter, maar ook dan
was de situatie voor de katholieken nog allesbehalve bevredigend.
Deze voortdurende miskenning van hun elementaire
rechten zat de katholieken van die tijd, die zich steeds meer
aaneen hadden leren sluiten in hun verzet tegen dit onrecht en
die daardoor toenamen in politieke betekenis, ongetwijfeld hoog.
En de bescheiden pers, die zij zich uit eigen middelen hadden
opgebouwd, hield deze gevoelens in hen levendig door haar
strijdbaar karakter.
Waar het aandeel aan het verdere culturele leven, en dus ook
de belangstelling ervoor, in de meeste katholieke gezinnen van
die tijd uiteraard nog gering was, kunnen wij ons voorstellen
dat deze brandende kwestie vaak het onderwerp van hun gesprekken
was en Henricus als jongste er dus al spoedig mee
vertrouwd raakte.
Uit het voorgaande valt wel te verklaren dat hij, gelijk zoveel
andere katholieke jongens en meisjes, de neutrale lagere school
heeft bezocht. Zijn broers en zusters hadden hetzelfde moeten
doen ; er was feitelijk geen andere keuze voor de kinderen van
een groot gezin dat toch al handen vol geld kostte.
In katholieke kringen was men destijds over het algemeen
maar matig verheugd over het herstel der hierarchic Vooral de
indeling in parochies en hun grensomschrijving, die daarvan
het gevolg was, heeft nogal wat voeten in de aarde gehad. De
geestelijken, vooral de regulieren, zagen het als een onwelkome
beperking van de zielzorgelijke bewegingsvrijheid, die zij tijdens
de drie eeuwen der Hollandse Zending als vanzelfsprekend had
den leren beschouwen. Ook de gelovigen waren van deze overigens
heilzame maatregelen niet bijzonder gediend. Gedurende
vele geslachten immers bleef het aan ieders eigen keuze overgelaten
in welke kerk zijn huwelijk te sluiten of zijn kinderen

JEUGD TE ALKMAAR 29
te laten dopen en godsdienstonderricht te doen ontvangen. Zo
was het bijvoorbeeld de gewoonte geworden, dat het gezin daar
ging kerken, waar de moeder was gedoopt of althans voor haar
huwelijk haar godsdienstplichten had vervuld.
Tot 1840 waren er te Alkmaar sinds de 17e eeuw vier kerkjes,
waarvan er twee door seculieren en de beide andere respectievelijk
door dominicanen en franciscanen werden bediend. Omdat
dit aantal rijkelijk veel was voor een kleine stad met ongeveer
vierduizend katholieke inwoners, werd besloten twee ervan op
te heffen, waardoor een seculiere en een reguliere statie kwa-
men te vervallen, en de grenzen zo vast te stellen dat er twee
parochies zouden worden gesticht. Daarmee kwam er een einde
aan de franciscanerstatie ; de dominicanen behielden de hunne.
Het zou echter nog jaren duren eer de parochiele indeling werd
doorgevoerd; zowel geestelijkheid als kerkvolk voelden er
weinig voor.
Waar kerkte de familie Hollmann ? Het interieur en de sfeer
van een kerkgebouw, de eigen gekleurdheid van de godsdienstoefeningen
in zulk een kerk, de aard van het kontakt met de
daaraan verbonden geesteiijken maken gewoonlijk een sterke
indruk op de ontvankelijkheid van geest en hart bij een kind
uit een echt godsdienstig gezin. Men kan er bovendien van
uitgaan, dat de omgang tussen de gelovigen en hun zielzorgers
toen rechtstreekser en veelvuldiger was dan thans. Gezien de
omstandigheden lag dit trouwens voor de hand. Zoals gezegd,
beschikten de ongeveer 4000 katholieken te Alkmaar destijds
over vier kerkgelegenheden, die in deze toen nog kleine stad
vrij dicht bijeen lagen. Het feit, dat een parochiele indeling,
althans in de praktijk, nog steeds niet was doorgevoerd, verklaart
ook dat een gezin des te meer gehecht raakte aan het
kerkje van zijn keuze, waar soms geslachten lang gedoopt, getrouwd
en gerouwd werd, waar men was ,,aangenomen" en
geregeld te biechten ging. Men leefde trouwens veel meer op
sichzelf, zeker in godsdienstig opzicht, en bad en dacht in de
trant waarin de pastoor dat voorhield. Ook van oecumenische
gezindheid was er over het algemeen geen sprake ; de tegenstellingen
waren daarvoor nog te scherp. Buiten de sfeer van
het strikt zakelijke verkeer meed men de omgang met anders-

30 HENRICUS HOLLMANN
denkenden. Dit strekte zich voorzover doenlijk ook uit tot de
dagelijkse handel en wandel. Men deed zijn inkopen en maakte
zijn verteringen bij voorkeur bij geloofsgenoten. Ieder bepaalde
zijn belangstelling en sympathie uitsluitend tot wat hij als de
ware Kerk beschouwde ; ieder voldeed ook zijn devotie in het
hem vanouds vertrouwde bedehuis en offerde met liefde zijn
gaven aan de verfraaiing daarvan. Door protestantse stadgeno-
ten werd de overtuigde katholiek meestal nog als achterlijk en
als onbetrouwbaar vaderlander, als een soort tweederangsburger
beschouwd; dat bevorderde nog een nauwere aaneensluiting
in deze godsdienstige gemeenschap, die bovendien plaatselijk in
vieren gegroepeerd was.
Zoals historisch gemakkelijk te verklaren valt, was het intel-
lectuele peil der katholieken bij lange na niet evenredig aan
hun aantal. Veelzeggend is, dat op studie zijn de vrijwel uitslui-
tende betekenis had van een opleiding tot het priesterschap. De
priester was zodoende de aangewezen toeverlaat en steun bij de
meer ingewikkelde moeilijkheden van het leven. Hij was niet
alleen de huisvriend, maar trad ook op als de vaste woordvoer-
der en verdediger wanneer katholieke belangen op het spel
stonden. Naast de hoogachting voor zijn kennis en ontwikkeling
leefde er een in onze ogen wellicht wat al te ver doorgevoerd
respect voor zijn waardigheid. Kenmerkend voor die houding
van eerbied en tegelijk vertrouwen is de toen gebruikelijke
benaming van vajer.
Uit het doopboek 1795-1856 der St. Dominicusstatie blijkt,
dat alle kinderen uit beide huwelijken van vader Hollmann
daar zijn gedoopt; zij staan er met naam en datum in vermeld9.
Bovendien komen onder de Nomina Defunctorum (overlijdens-
register) van de latere St.-Dominicusparochie ook de namen
voor van de moeder van Mgr. Hollmann, die van een zuster die
8 De doop- en trouwboeken van de beide voormalige seculiere staties te Alkmaar
berusten in het archief der dekenale kerk van St. Laurentius, die van de dominicanerstatie
in het archief der St. Dominicuskerk. Geen van beide huwelijken staan
daarin vermeld. Als enige mogelijkheid restte nog de doop- en trouwboeken der
vroegere franciscanenstatie. In de twee genoemde archieven waren zij niet aanwezig,
en evenmin in het gemeentearchief te Alkmaar. De correspondence met het bisschoppelijk
archief te Haarlem leidde eveneens tot een negatief resultaat. Daar de
franciscanen na de opheffing van hun statie uit Alkmaar vertrokken zijn, werd nog
een poging gewaagd bij de archivaris der Nederlandse franciscanerprovincie te
Weert. De verblijfplaats van bewuste boeken was hem echter niet bekend.

JEUGD TE ALKMAAR 31
weduwe was van W. Bakker en van twee ongehuwde zusters ;
op 19 januari 1923 stierf als laatste van hen Maria, Elisabeth
Hollmann.
Dit alles lijkt reden genoeg om aan te nemen, dat het gezin
Hollmann gewoon was om in de St. Dominicusstatie te kerken
en dat het aan de latere St.-Dominicusparochie is trouw gebleven,
ook al vallen uit de adresboeken van Alkmaar verschillende
veranderingen van woonhuis af te leiden.
Henricus is dus wel als kind en jongen vertrouwd geweest
met de oude statie ; hij was 13 jaar oud toen in plaats daarvan
de nieuwe St.-Dominicuskerk aan de Laat in gebruik werd
genomen. Zoals veel anderen zal hij dikwijls met een zeker
heimwee hebben teruggedacht aan het intieme, oude schuilkerkje.
Ook als grootste onder de vier staties was het toch maar
een bescheiden gebouw, dat niet zo ver uitstak boven de lage
huizen langs de gracht en zijn bestemming zo weinig mogelijk
mocht laten spreken.
In de aan de Breedstraat gelegen pastorie der St.-Dominicus
kerk bevinden zich nog enkele schilderingen in olieverf, die een
duidelijk beeld geven van schuilkerkje, oude pastorie en naaste
omgeving10.
Het schuilkerkje lag aan de hoek van de Baangracht en de
Oudegracht; aan de tegenovergestelde hoek bevond zich het
thans nog bestaande mooie, zestiende-eeuwse Lutherse kerkje.
In het verschil in voorkomen tussen beide kan men gemakkelijk
de toestand van discriminatie weerspiegeld zien die voor de
katholieken eeuwenlang de normale was. De voorgevel der
St.-Dominicusstatie stond aan de Baangracht, vandaar dat het
gebouw in de volksmond de ,,Banekerk" werd genoemd.
Het voor een kerk tamelijk lage dak zou door zijn vorm de
indruk kunnen wekken, dat men hier met een flink Noordhollandse
kaaspakhuis te maken had. Een enkele, vrij lage deur
bevond zich midden in de voorgevel, met daarboven aan weers-
*° De nu volgende beschrijving steunt op enkele gegevens en kleine fotocopieert
uit een gedenkboekje, dat bij gelegenheid van het honderdjarig bestaan der St.-
Dominicusparochie te Alkmaar in 1957 werd uitgegeven, maar niet meer in de
handel is, N. A. VAN Rijn, Symfonie bij het 100-jarig bestaan van de St. Dominicusparochie
te Alkmaar 1857-1957, Alkmaar, 1957. Voor een uitgebreidere geschiedenis
van de St. Dominicusstatie, 2ie : N. A. van Rijn, Drie eeuwen Dominikanenwerk
in Alkmaar, Alkmaar, 1932. Voor de foto's van het kerkje, zie p. 32.

32 HENRICUS HOLLMANN
kanten een kerkraam. De rechterzijkant van het kerkje was
gelegen aan de Oudegracht, waar zich ook de pastorie bevond,
en ging gedeeltelijk schuil achter de huizen. Links van de
voorgevel stond er nog een muurtje met een toegangspoortje.
In de beide zijgevels bevonden zich drie flinke ramen, die van
boven waren afgerond. Van binnen zag de kerk er vrij eenvoudig
uit. Het altaar was barok. De nis erboven werd geflankeerd door
gedraaide kolommetjes, waarop een sluitstuk met zwevende
engeltjes. Heel de ruimte was gelijkvloers ; het zicht op het
altaar werd door geen pilaren belemmerd. Buiten het priester-
koor strekten zich over de gehele lengte der zijwanden brede,
lage schotten met draaideurtjes uit, waarachter de pluche knielen
zitplaatsen. In de tussenruimte stonden, aan weerszijden van
het royale middenpad, een rij van eenvoudige banken zonder
leuning. De zijvensters aan weerskanten, waarvoor gordijnen
hingen, waren ingelijst door sierkolommen, die doorliepen tot
aan het plafond. Aan hun bovenkant zaten smalle ijzeren staven
bevestigd, die de beide zijmuren met elkaar verbonden. Het
plafond was met loofwerk versierd en opzij in gewelfde vakken
ingedeeld, die uitliepen op een plat middenvak, dat zich over
heel de lengte van het schip uitstrekte. Tussen de zijvensters en
in daaraan gelijke afmetingen zag men muurschilderingen. Tabernakel,
kandelaars en godslamp waren in zwaar gedreven
zilver uitgevoerd.
De schuilkerken hadden een eigen sfeer, maar kweekten ook
een aparte mentaliteit. Het spreekt vanzelf, dat binnen zulk een
besloten en beperkte ruimte de liturgie zich niet in haar voile
luister kon ontplooien. Maar het gros van onze voorouders zal
dit niet als een gemis hebben gevoeld. Er stonden ook bepaalde
waarden tegenover, een feit waarvan we ons wellicht te weinig
bewust zijn. Het innerlijk godsdienstig leven was bij deze mensen
gewoonlijk sterker ontwikkeld ; men bad graag en gunde
er zich de tijd voor, in de kerk en ook thuis. Het geloofsbesef
was een stuk overtuiging waarop men in stilte fier ging, omdat
het ondanks eeuwen van achteruitzetting en miskenning trouw
bleef bewaard. Wij mogen de betekenis van dit alles nooit
onderschatten. De cijfers van de verliezen welke de Kerk in
Nederland gedurende de 17e en 18e eeuw heeft geleden ge-

De schuilkerk te Alkmaar, buiten- en binnenzicht

H. HoUmann voor zijn intrede ... en als Jong priester

JEUGD TE ALKMAAR 33
tuigen ervan, hoe stelselmatige verdachtmaking, rechteloosheid,
uitsluiting van openbare ambten en hoger onderwijs en het
uitzichtloze van hun misdeeldheid in de zielen der katholieken
op den duur psychologische en sociale spanningen verwekten,
die hun standvastigheid zwaarder op de proef stelden en een
ondermijnender invloed daarop hadden dan bloedige vervolging.
Hoe zou men, ondanks dit alles, trouw zijn gebleven zonder een
diep geloof ?
In de beperkte ruimte van de schuilkerk had men sterker het
gevoel van samen een te zijn in wat men als het hoogste en
kostbaarste beschouwde. Voor deze meest ,,kleine luyden" was
de wekelijkse kerkgang het verzamelpunt waar men zich bezield
en bemoedigd voelde door het woord van de priester en door
elkanders godsvrucht, de enige vorm van geestelijke ontspanning
in een leven van hard werken en weinig genoegens. En
zelfs de grote culturele emancipator, de ruim denkende en
vooruitstrevende Joseph Alberdingk Thijm, die iedere zondag
met zijn dom Gueranger onder de arm ter kerke ging, zou zich
daar in een andere omgeving niet op zijn plaats hebben gevoeld.
3. Roeping tot het kloosterleven
Gezien bovenstaande invloeden kan het niet verwonderen dat
de jonge Henricus, die zich geroepen voelde tot het priesterschap,
zich naar het St.-Dominicuscollege te Nijmegen begaf,
met het verlangen zijn ideaal ook als dominicaan te mogen verwezenlijken.
Blijkens het bevolkingsregister te Alkmaar is hij
op 31 mei 1867 wettelijk naar Nijmegen verhuisd.
Een reis van Alkmaar naar Nijmegen was toentertijd een heel
wat tijdrovender en vermoeiender onderneming dan thans. Aangezien
er nog geen rechtstreekse of zelfs volledige spoorverbinding
met Amsterdam vanuit Alkmaar bestond, zal hij wel gebruik
gemaakt hebben van de bestaande stoomvaartdienstu.
Eenmaal te Amsterdam beland, had Henricus nog het voornaamste
deel van zijn expeditie voor de boeg. Een heel avon-
t M De stoomboot uit Alkmaar vertrok tweemaal per dag, 's morgens om 6u.l5 en
s middags om 13 u. en legde de afstand in ongeveer vier en half uur af.

34 HENRICUS HOLLMANN
tuur voor een jongen van veertien jaar, die nooit veel verder dan
de omgeving van Alkmaar zal zijn geweest.
Er bestond gelegenheid om per trein vanuit Amsterdam over
Utrecht naar Arnhem te reizen, het summum van snelheid en
geriefelijkheid. De overblijvende 17 kilometers tussen Arnhem
en Nijmegen zullen dan per diligence of per stoomboot zijn
afgelegd.
Het St. Dominicuscollege was een jaar tevoren opgericht en
vormde een zeer bescheiden begin ; het was een internaat waarin
niet meer dan twintig leerlingen konden worden ondergebracht.
In later jaren zou een groter gebouw worden betrokken, dat
plaats bood aan 70 studenten. Zoals uit verdere gegevens nog
blijken zal, heeft Henricus Hollmann slechts drie jaren aan het
college doorgebracht. De aannemelijkste verklaring voor deze
korte tijdsduur lijkt wel dat hij, na het beeindigen van de lagere
school, gedurende een paar jaren bij zijn pastoor privaatles
heeft gehaald ; het program der seminarieopleiding was niet zo
uitgebreid en omvatte in hoofdzaak Latijn en Frans. Een derge-
lijke methode van opleiden was toen trouwens veel in zwang,
omdat de verlichte Nederlandse regering jarenlang het oprichten
van seminaries, en a fortiori van kloosterscholen, ten zeerste
bemoeilijkte en meestal de weinige die er bestonden onder aller-
lei voorwendsels na weinige jaren ophief. Pater H. van Zeeland
o.p., sedert 1851 pastoor van de Broerskerk te Nijmegen, be-
ijverde zich eveneens om, naast zijn gewone ambtsbezigheden,
ook nog aan enkele kandidaten voor het priesterschap de be-
ginselen van het Latijn te onderrichten. Daaruit groeide op de
duur het kleine internaat, waarin ook Henricus werd opgeno-
men. Men gaf er meer uitbreiding aan het studieplan en er
werden verschillende professoren aangesteld12.
Er vallen nagenoeg geen verdere bijzonderheden over
het St. Dominicuscollege te achterhalen en we bezitten ook
geen enkele aanwijzing over het verblijf of de studieprestaties
van de jonge Alkmaarder. Alle materiaal ging tijdens de laatste
wereldoorlog verloren. De enige en nog zeer vage aanwijzing
bestaat in een oude kataloog van 1867. Deze vermeldt de namen
32 G. A. Meyer o.p., Dominikaner Klooster en Statie te Nijmegen, Nijmegen,
1892, passim.

JEUGD TE ALKMAAR 35
van acht paters der communiteit waaraan het college verbonden
was ; twee ervan staan respectievelijk als pastoor en kapelaan
vermeld. Wellicht mag men daaruit afleiden, dat de overige zes
op het college les gaven en toezicht uitoefenden13.
Op 9 augustus 1870 werd Henricus Hollmann afgevoerd van
het bevolkingsregister te Nijmegen14. Nu bestaat er een monde-
linge traditie in de Kruisherenorde als zou hij aanvankelijk zijn
intrede hebben gedaan in het noviciaat der dominicanen, dat
hij echter spoedig weer om gezondheidsredenen zou hebben
verlaten. Bij verdere navraag bleek de juistheid hiervan niet
meer te kontroleren. Noch uit de kroniek der fraters dominica
nen uit die tijd, noch uit het liber receptionum te Huissen valt
iets daaromtrent te achterhalen. Het laatst genoemde, waarin de
personalia der ingetreden novicen werden opgetekend, vangt
pas in 1874 aan ; v66r die tijd werd alleen het aantal daarvan
vermeld. In 1870 waren er dat 8, een behoorlijk aantal voor
een ordesprovincie die toen ongeveer 110 leden telde15. Op
zich beschouwd behoeft dit geenszins in tegenspraak te zijn met
de genoemde overlevering. Er zijn echter andere redenen die
haar minstens zeer twijfelachtig maken. Vooreerst was de
datum van intrede toen normaal vastgesteld op 13 September
en geschiedde de professie te Huissen het jaar daarna op 23
September ; het noviciaat moet dus op 23 September 1870 be-
gonnen zijn. Van de andere kant staat vast, dat Henricus
Hollmann minstens enige dagen voor 25 September 1870 zijn
intrede bij de kruisheren te St.-Agatha heeft gedaan ; immers
op 25 September 1871 legde hij daar zijn professie af. Nu is het
moeilijk aan te nemen, dat een jongen, die op het St. Dominicus-
college had gestudeerd en met wiens lichamelijke conditie men
daar dus voldoende op de hoogte moet zijn geweest, reeds
enkele dagen na zijn intrede bij de dominicanen om gezond
heidsredenen zou zijn afgewezen. Bovendien, en dit maakt deze
veronderstelling nog onwaarschijnlijker, uit het bevolkingsregis
ter van Nijmegen blijkt, dat Henricus Hollmann daarvan op
M Mededeling van Dr. H. Brink, archivaris der Nederlandse dominicanenprovincie,
18 oktober 1962.
14 Inlichting uit het Bevolkings- of Verblijfregister der gemeente Nijmegen,
verstrekt op 6 mei 1963.
15 Mededelingen van Dr. H. Brink, 18 april 1963.

36 HENRICUS HOLLMANN
9 augustus is afgevoerd, niet naar de gemeente Huissen, maar
naar die van Cuyk, onder welke gemeente St.-Agatha valt.
Neemt men daarbij dan nog in aanmerking, dat Henricus toen
17 jaar oud was, dan ligt wel het meest voor de hand, dat hier
het feit dat hij bij de dominicanen te Nijmegen zijn humaniora
heeft voltooid, vermoedelijk met de bedoeling om daarna te
Huissen in te treden, een verwarde voorstelling van zaken heeft
teweeg gebracht. Om al deze redenen lijkt de volgende toedracht
wel de meest aannemelijke : Henricus zal inderdaad de wens
kenbaar hebben gemaakt om bij de dominicanen in te treden,
misschien zelfs zich daartoe hebben aangemeld. Hun leefregel
stelde echter toentertijd vrij zware lichamelijke eisen : om twee
uur begon het nachtkoor ; na slechts enkele uren rust bracht
men dan vanaf 6 uur^weer bijna twee uren in gebed door. Ook
werd vanaf 14 September tot Pasen streng gevast en was
bovendien het gebruik van vleesspijzen maar zelden toegestaan16.
Wie nu het nog bestaande portretje van deze lange, maar tengere
en bleke jongen ziet, zal er zich niet over verwonderen, dat men
hem niet in staat geacht heeft om in een dergelijk regime te
volharden. En zo wordt het begrijpelijk, dat er voor deze
overigens zeer geschikte en naar geest en hart begaafde priester-
kandidaat een oplossing werd gezocht, die beter rekening kon
houden met zijn zwak gestel. De kruisheren hielden vooreerst
geen nachtelijk koorgebed meer. Wel duurde de ordesvasten
daar even lang als bij de dominicanen, maar voor het overige
werd toch op verschillende dagen van de week bij het middag-
maal vlees gebruikt. En bovendien, de grote schaarste aan
novicen zal de kruisheren eerder bereid gemaakt hebben om deze
veelbelovende kandidaat een ruime kans te bieden zijn klooster-
en priesterideaal te verwezenlijken.
Zie noot 15. Voor verder vernoemd portret zie p. 33.

HOOFDSTUK II
VORMING TOT PRIESTERKLOOSTERLING
Er zijn nog vrij veel mensen, die zich maar moeilijk een voorstelling
kunnen maken van wat het kloosterleven eigenlijk inhoudt
en die er dan ook niet in slagen het op zijn juiste waarde
te schatten. Zelfs katholieken, die nu eenmaal kwalijk kunnen
ontkennen dat het een door God gewilde en door de Kerk
goedgekeurde en aanbevolen levenswijze is en trouwens als iets
vanzelfsprekends gebruik maken van de tastbare voordelen die
het bestaan van dergelijke instellingen hen biedt, veroorloven
zich soms de vreemdsoortigste opvattingen daaromtrent. Voor
sommigen is en blijft het feitelijk een raadsel, hoe een meisje of
jongen er toe komen zich voor hun leven lang te begraven in
zulk een naar hun smaak wat excentrieke samenleving. Zij
zouden volgens hen een heel wat normaler en gelukkiger bestaan
kunnen leiden en zich bovendien zoveel verdienstelijker voor de
gemeenschap behoren te maken ; er zijn wel andere manieren
om zalig te worden. Anderen zien het als een soort vlucht uit
de menselijke verantwoordelijkheid, het leiden van een onbezorgd
bestaan zonder geldzorgen en maatschappelijke of huiselijke
verplichtingen. Weer anderen zijn geneigd het als een
zuiver romantische aangelegenheid op te vatten, met niets dan
rozegeur en maneschijn. Wie alleen op de uiterlijke schijn afgaat,
zal hier gemakkelijk aan het fantaseren en overdrijven
slaan. De nuchtere werkelijkheid is echter anders : alleen de
geest van offervaardigheid en een groot aanpassingsvermogen
zullen een geslaagd en gelukkig kloosterleven verzekeren. En
dit bereikt men slechts door een volhardend streven om God
in alles te zoeken en om onbaatzuchtig met en voor anderen te
leven. Het is een blijvende en niet altijd zo moeiteloos te vervullen
opgave. Dat leert de ervaring gauw genoeg.
Wanneer een jongen in het klooster gaat, dan betekent deze
stap een ingrijpende verandering in zijn leven. Er zitten in de
praktijk bepaalde konsekwenties aan vast die hij tevoren nooit

38 HENRICUS HOLLMANN
geheel kan overzien. Er wacht hem immers een dagorde en een
leefwijze, die hem tot dan toe vreemd waren, die tot in onder-
delen geregeld zijn, in feite weinig afwisseling bieden en in elk
geval een wezenlijke beperking in zijn vrijheid van gaan en
staan, van handelen en beschikken ten gevolge hebben. Het
feit, dat hij dit alles geheel uit vrije beweging heeft gekozen
en aanvaard, wil nog niet zeggen dat dit geen aanpassings-
vermogen en offers van hem zal vergen. De onmiddellijke om-
geving, de indeling en inrichting van het huis, de bezigheden,
het verschil in leeftijd en in verhouding tot degenen die voortaan
zijn medebroeders zullen zijn, is een geheel nieuwe en vreemde,
in sommige opzichten zelfs teleurstellende ervaring voor hem.
Hij zal er moeten leren wennen en zich thuis gevoelen. Men
weet dit in het klooster uit persoonlijke ondervinding en toont
daarvoor begrip. In de dagen die er verlopen tussen intrede en
inkleding wordt aan de aanstaande novice volop kans gegeven
om zich in de nieuwe omgeving te orienteren. Dat stelt hem in
staat om op verkenning te gaan in kerk, huis, bibliotheek en tuin.
Voor Henricus was deze kennismaking het avontuurlijke begin
van een verblijf te Sint-Agatha, dat bijna zestig jaar zou worden
voortgezet en slechts met zijn dood eindigde.
1. St.-Agatha rond 1870
Op korte afstand van de Maas lag, in stille afzondering, het
uitgestrekte complex van het eeuwenoude Sint-Agathaklooster \
Op wandelingen deed Henricus al spoedig de eerste indrukken
op omtrent de naaste omgeving. Zowel het landschap als het
uiterlijk van de bewoners toonden opvallende verschillen met
die van zijn geboortestreek. Alkmaar was een mooi, oud stadje,
vol bedrijvigheid en vertier. Wie op een vroege zomermorgen
onder een zware stadspoort door naar buiten liep, kon uren ver
wegkijken over de lage polders met hun wijde einders, hun
zwartbont vee en hier en daar zo'n vierkante Westfriese boerde-
1 Voor de zakelijke gegevens omtrent voorkomen en ruimtelijke indeling van het
klooster voor 1906 werd dankbaar gebruik gemaakt van mondelinge inlichtingen,
verstrekt door fr. G. Klaverweyden en fr. A. Richter z.g. die het klooster nog in
zijn vroegere toestand hebben gekend, van een reconstructietekening vervaardigd
door broeder Leo Jagers en van oude aquarellen te St.-Agatha. Zie voor foto's en
tekeningen p. 48, 49, 64, 65, 80 en 81.

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 39
rij met pyramidevormig dak. Hij rook de zilte wind van de zee
die de zilveren nevelsluiers verjoeg en ontdekte telkens weer
torens en molens tegen de heldere morgenhemel. Als de zon wat
feller werd zocht je de schaduw van de Alkmaarder Hout, waar
het zo heerlijk koel was in de brede lanen met statige, ruisende
bomen.
St.-Agatha zelf was niet meer dan een gehucht met grotendeels
verspreid liggende boerderijen, in de uiterste oosthoek van Bra
bant. Het lag dicht bij de Maas, die de natuurlijke grens vormde
met Limburg op zijn smalst. Langs de weiden en een afhellende
landweg tussen meidoornhagen en wilgebomen viel de rivier
in enkele minuten te bereiken. Staande aan de oever van dat
wijde, snel voortglijdende water, zag je aan de overkant het
aanlegsteigertje en boven op de dijk het veerhuis en de groene
oevers die omhoogglooiden. Daarachter de daken van Middelaar,
dicht rond het kerkje met zijn grijze, spitse torentje. In de
verte het wazige paars van de Mookse bergen, vlak tegen de
Duitse grens, waar het grote Reichswald begon. Naar links, in
een mime bocht van de Maas, zag je de kerktoren van Cuyk. Er
voer een rijnaak voorbij, die rustig stroomopwaarts gleed en
brede rimpels in het water trok, dat zachtjes tegen de walkant
klotste. Links aan de overkant de mine van een oud kasteel en
in de verte de toren en wat hoge geveltjes van Gennep. Liep je
vanuit de kloosterpoort in tegenovergestelde richting, door het
oprijlaantje met de knotwilgjes aan weerszijden, naar de baan
die tussen uitgestrekte akkers en door kleine dorpen naar
Boxmeer voerde, dan rezen op de achtergrond de dennebossen
als een donkere wal tegen de lucht. Er waren allerlei binnenwegen,
met karresporen in het mulle zand, tussen hoge Canada's
of eikebomen. De boerderijen waren kleiner dan de Noord-
hollandse, niet zo kraakhelder, maar zeker zo gemoedelijk. De
mensen waren over het algemeen niet zo groot van gestalte,
maar stevig gebouwd. Ze leken ongedwongener, spraakzamer en
goedlachser. Ook de klederdracht verschilde ; de Brabantse poffer
met zwierende linten was heel wat omvangrijker dan het
kleine Westfriese kapje met de gouden oorijzers. Onder de
boeren zag je er nog met koppen die zo van een schilderij van
Breughel of Teniers leken weggelopen. Een pretje op zijn tijd

40 HENRICUS HOLLMANN
scheen wel aan hen besteed, en aan hun weldoorvoede lichaam
kon men zien dat zij de goede gaven van het leven wisten te
waarderen. Het waren guile gezichten, die ook een ander het
zijne wel zouden gunnen.
Wanneer men, na een wandeling van ongeveer drie kwartier
vanuit Cuyk, St.-Agatha naderde, dan leek het of men de bewoonde
wereld had verlaten. Het was er zo stil, dat men het
ritselen van de blaren en het verre blaffen van een hond kon
horen. Wie eenzaamheid en landelijke rust zocht, kon hier zijn
hart ophalen. De weg Hep uit op een verweerd poortgebouw,
met oude beeldjes in nissen boven de ingangsboog. Daarbij
sloot een hoge, honderd meter lange voormuur aan, die zich
over de gehele breedte van de voorgevel van klooster en kerk
en voor de bijgebouwen uitstrekte. Daarachter stonden forse
bomen, die de eentonigheid van het lange kloosterfront ver-
braken. Uiterst links rees de slanke, laat-gotische kerk met haar
sierlijk torenspitsje, op een twintig meter afstand van deze
buitenmuur, die daar een rechthoek vormde, welke de beneden-
voorkant van de kerk bijna geheel afsloot. In de zijmuur bevond
zich de toegang voor de kerkbezoekers. De enige toegang tot
het eigenlijke klooster, zijn tuin, boomgaard en boerderijen ver-
leende de reeds genoemde inrijpoort. Daaronder had men een
doorkijk op een vervallen historisch overblijfsel, de vroegere
Latijnse school, waar bekende figuren uit vorige eeuwen hun
opleiding hadden genoten. Eens moest het een eenvoudig, maar
fraai gebouw geweest zijn, opgetrokken in baksteen afgewisseld
met brede, witte banden van natuursteen. Door een flinke door-
gang ervan gescheiden, bevond zich toen nog een andere ruimte
met hoog rieten dak, die in dezelfde stijl het uiterst rechtse deel
van de voorgevel van het klooster uitmaakte. Het is oorspronke-
lijk de zijgevel der Latijnse school geweest, maar vormde nu
een ruime schuur, waarboven zich een paar dakkamertjes be-
vonden. Het dak zette zich dan voort boven een aangrenzend
deel, dat op de benedenverdieping drie broederskamers had.
Daarbij weer aansluitend en op dezelfde rooilijn volgde, over
een breedte van tien meter, het mooiste gedeelte van de voor
gevel. Het bezat een sierlijke Oudhollandse trapgevel, en de

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 41
vensters zorgden voor een harmonische vlakverdeling. Onder
zag men de drie hoge, rechthoekige ramen van de zogenaamde
winterrefter, die tot 1862 ook als zodanig heeft dienst gedaan.
Hij kon worden verwarmd vanuit de daarachter gelegen keuken
waar een kolossale plattebuiskachel stond. Door middel van een
grote schuif kon men de kachelwarmte buitensluiten. Deze ruimte
werd toen nog het hele jaar door als recreatiezaal gebruikt
In de twee verdiepingen waren telkens twee smallere, lagere en
eveneens rechthoekige vensters, terwijl zich in de nok van de
trapgevel nog een klein raam bevond. De rest van de voorgevel
sprong dan een vijftien meter terug en was ook lager gelegen •
het dak ervan liep schuin op en bereikte met zijn benedenrand
ongeveer de hoogte der eerste verdieping van de winterrefter
Langs de keuken lag een lange gang, die uitliep op de voordeur
de gewone toegang voor bezoekers. Links van deze buitendeur
bevond zich het gastenkwartier. Het bestond uit de blauwe en de
rode gastenkamer, zo genoemd naar de kleur van hun gobelins
en van de bekleding der meubels. In de rode gastenkamer
zouden de Staten tijdens het beleg van Gennep in 1602 vereaderd
hebben. De beide vertrekken stonden door een deur met
elkaar in verbinding. Enkele treden voerden van de hoger ge
legen rode gastenkamer naar de blauwe. Langs de wanden hingen
de geschilderde portretten van ordesgeneraals. Ze waren
typerend voor het verschil van tijd waarin elk van hen leefde
en het bekijken waard, alleen al om hun beurtelings ascetisch of
bloexend uiterlijk, de bonte afwisseling in kleur en snit van hun
gewaad en de speelse variatie van hun attributen : van kruisbeeld
met doodshoofd naar snuifdoos met brillekoker tot mijter
en staf met zijden wimpel toe, om van de kanten lubben nog
te zwijgen. De zware eiken of notehouten kasten met sober, maar
traai bewerkte panelen gaven iets statigs en voornaams aan deze
ovengens eenvoudig gemeubileerde vertrekken. De vensters
waren van dezelfde grootte en vorm als die der benedenverdieping
van de winterrefter. De gastenkamers waren zogenaamde
opkamers; ze lagen hoger omdat zich daaronder de kelder
bevond, en hadden ook geen bovenverdieping. Het verdere
gedeelte van de voorbouw, dat aansloot bij de kerk, was even
hoog als het gastenkwartier, maar in twee verdiepingen verdeeld

42 HENRICUS HOLLMANN
Beneden diende het als woon- en werkgelegenheid voor de
procurator, die er twee flinke vertrekken had waar hij voor
zakelijke doeleinden mensen kon ontvangen ; zij kwamen binnen
door een kleinere voordeur voorbij het gastenkwartier. De
boeren die hun pacht moesten betalen of klachten en wensen
hadden, luidden dan de bel, die onder een afdakje aan de
dakrand was bevestigd. Dit gedeelte aan de linkerkant van de
voorbouw zal een meter of tien breed geweest zijn. Boven de
vertrekken van de procurator lagen de kamertjes voor de novicen,
vijf telkens aan weerszijden van de gang. Op het pleintje
voor de kerk, en wel binnen de zijmuur waarin de toegang daartoe
was, bevond zich nog het werkhuis van de broeder-timmerman
en de oude kloostergevangenis. Zo moet de voorbouw er
hebben uitgezien toen Henricus Hollmann zijn intrede in het
klooster St.-Agatha deed, en nog meer dan vijfendertig jaar
daarna.
Daarbij aansluitend, rechts van de kerk, lag de achterbouw
rond de pandhof, die omsloten werd door vier lange gangen. Ze
waren flink breed en zeer hoog ; de vloeren bestonden uit grote,
in felrode kleur gebakken tegels. De zoldering was van ongeschilderd
oud eikenhout. Tegen de witgekalkte muren hingen
oude schilderijen in stemmige, zwarte lijsten. Wandelend door
de koele, stille gangen had men het uitzicht op de groene pand
hof, die als begraafplaats van de kloostergemeenschap diende.
Op'de sobere, houten kruisen stonden de namen van hen, die
in dit teken des geloofs hun medebroeders waren voorgegaan en
rustten in de slaap van vrede. Door de openstaande deur hoorde
men het ritselen en ruisen van de hoge, schaduwrijke plataan,
die midden in de pandhof tot boven de daken rees. Getemperd
viel het licht door grote, gotische vensternissen, die van onder
afliepen in witte, geglazuurde tegeltjes. De oude vierkante
glas-in-lood ruitjes droegen in het midden kleurige wapenschildjes
van vroegere prioren. Het was er 20 stil, dat geen enkel
geluid je ontging : het toevallen van een verre deur, het zware
tikken van de staande klok met dansende scheepjes en haar
vrolijke, felle slag. De zomerrefter zag uit op de tuin. Het was
nog een echt refter-huis, domus refectorii, zonder verdieping
erboven, een prachtige ruimte ; het plafond was in stuc-werk,

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 43
met in goud en kleuren het wapen der orde. Voorbij deze
zomerrefter aan de zuidelijke pandgang kon men langs een
houten trap de bovenverdieping bereiken. Daar lag rechts de
bibliotheek met zijn schat aan oude folianten en prachtig verluchte
gradualen. Aan het einde van deze gang begon een andere
zijde van het vierkant; daar lagen de kamers van de priesters,
met het uitzicht op het oosten. Over de lage muur van de
boomgaard heen was het glinsteren van de Maas te zien tussen
groene uiterwaarden, met op de achtergrond de donkere, golvende
heuvelrij. Aan het einde van de herengang linksaf begon
het gedeelte van de bovenbouw, dat niet breder was dan de
noordelijke pandgang : daar lagen langs een smalle doorloop
de kamertjes der geprofeste jonge heren. Ging men echter rechts
de houten trap a£, dan stond men vlak bij de deur die toegang
gaf tot het priesterkoor.
De kloosterkerk werd in twee helften verdeeld, waardoor het
presbyterium en het koorgestoelte tegen de beide zijwanden
afgescheiden was van een gedeelte, dat voor de kerkbezoekers
en voor de uitoefening der zielzorgelijke funkties was bestemd.
In het midden der jubee was een brede, rondgewelfde doorgang,
die tijdens het koorgebed met een dubbele deur werd afgesloten.
Aan de bovenkant ervan strekte zich over de gehele breedte de
orgeltribune uit. Kort na 1855 was de stijl van de kerkmeubels
aangepast aan die van de kerk, die laat-gotisch was en in het
begin der 15e eeuw werd gebouwd. Toen Henricus Hollmann te
St.-Agatha kwam, had deze gedaanteverandering reeds grotendeels
haar beslag gekregen en zou binnen de twee eerstkomende
jaren met een nieuw hoogaltaar en orgel zijn voltooid. Wanneer
men de deur tegenover de sacristie binnenging, stond men aan
het begin van het ruime priesterkoor met zijn hoge en slanke
ramen en de grote ruitvormig gelegde plavuizen in zwart en wit.
Tegen de linker zijwand torende het sacramentshuisje. Boven
het langwerpige kader, dat zich met een vierdubbele rij van
reliekhouders tegen de rechterwand verhief, troonde het prachtige
barokke Mariabeeld onder een sierlijk baldakijn. Vanuit het
gewelf hingen twee lichtkronen, elk met vier lampen van flonkerend
koper. Een trede lager begon de koorruimte. Aan weers-

44 HENRICUS HOLLMANN
zijden rijdden zich de wijde koorzetels, die evenals hun hoge
achterwand en doorlopende lessenaars van donker en glanzend
eikehout waren vervaardigd en met gotische motieven versierd.
Tussen de koorzetels en op bewerkte zuiltjes, die er van boven
de afsluiting van vormden, stonden de beeldjes van apostelen,
kerkvaders en kerkleraars onder spitse pinakeltjes met telkens
verschillend bladermotief. De muurbeschildering was zeer sober
gehouden en toch smaakvol. Boven het koorgestoelte Hep een
smalle band, waarin psalmteksten in gotisch schrift, telkens
afgesloten door een cirkelvormig patroon met gestyleerde blade-
ren als uitlopers. En in de ijle gewelven zweefde het ranke
lijnenspel der kruisbogen, die feilloos rustten op hun kleine
kapitelen en zich keer op keer in een kleurige sluitsteen ver-
enigden. De wijde tussenruimte die beide rijen van het koor
gestoelte scheidde, was overdekt met machtige grafzerken, elk
met zijn adellijk blazoen en gotisch randschrift daarin uitge-
houwen.
Achter de jubee, waar het schone gewelvenspel zich voort-
zette, bevond zich de ruimte voor het kerkvolk, met in haar
midden als prachtig sierstuk een weidse koperen kaarsenkroon.
Tegen de dwarswand die door het jubee gevormd werd, stonden
aan weerszijden twee houten zijaltaren in neogotische stijl, links
dat van de aartsengel Michael, rechts dat van O.-L.-Vrouw.
Opzij van de doorgangsboog verhief zich het fraaie barokbeeld
van de patrones van kerk en klooster, St.-Agatha. De twee biecht-
stoelen stonden tegen de achtermuur der kerk. Als grootste
kostbaarheid hing tegen de orgelwand de eeuwenoude, rijk ge-
polychromeerde Calvarieberg.
Aan de zuidkant van het huis lag de toegang naar de grote
kloostertuin. Een breed pad voerde er naar toe, dat zich op het
eind in tweeen splitste : links de herentuin met de twee diepliggende
vijvers tussen opglooiende bermen, de brede wandel-
dreef tussen de taxishaag, welke aan die kant de afsluiting van
het kloosterterrein vormde, en een rij forse bomen ; een siertuin
met kunstig snoeiwerk in speelse vormen. Rechts de moestuin
met wandelpaden, gescheiden van het erf door een muur, die

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 45
weer aansloot bij de hoge omwalling waartegen in de herfst de
grote leiperen bronsden.
De eigenlijke woonruimte was aan de oost- en zuidkant toen
nog tamelijk nieuw en bevond zich grotendeels op de eerste
verdieping onder de uitgestrekte zolders. De kamers hadden
gewitte muren en waren hoogst eenvoudig gemeubileerd. Hun
schuifvenster bestond uit kleine ruitjes, die in een houten raamwerk
waren gevat. Het waren behoorlijk grote vertrekken ruimer
in leder geval dan die van het toenmalige Udense klooster
waarvan de mare ging dat men er, zittend aan tafel zijn kacheltie
kon bijhouden en bij de komst van een eventuele bezoeker een
tweede stoel van een spijker aan de muur loshaakte.
Het klooster was vrij groot en bood ruimschoots plaats aan
de weinige bewoners. Behalve Hoogwaardig Heer van den
Wijmelenberg, tevens prior van het huis, bedroeg hun aantal
zes pnesters, vier breeders en een frater, die het jaar tevoren was
geprofest. De vooruitzichten waren wat dat betreft niet bemoedigend.
Van den Wijmelenberg zelf was reeds bijna zeventie
Antomus Arts tweeenzestig jaar ; Josephus van den Dries die
op 8 September zijn professie zou doen, was het jaar tevoren als
pnester ingetreden en bijna zesenveertig jaar oud ; van de vier
ovenge pnesters waren er twee van achtenveertig jaar een van
negenenveertig en een van vierenvijftig. Bij de vier' broeders
schommelde de leeftijd tussen de vijftig en zestig jaar Zeker
voor die tijd, toen de mensen vroeger oud waren, vormden zij
dus een vrij bejaard gezelschap. In hetzelfde jaar als Henricus
was ook Louis Vuerinckx ingetreden, die tegelijk met hem eeprofest
zou worden, maar reeds in 1874 het klooster met dispensatie
verliet. De twee novicen waren dus de eniee jonge
mensen in huis2. °
de^itdZllJZ ?J! f g Heer •*»
Ant ZZ 7i'S' ' ma8'ster Seneraal en prior ; /. /. Verhuht, 49 i., supprior •

46 HENRICUS HOLLMANN
2. De kruisherenorde in de jaren 1840-1870
Dit waren de eerste, vooral zintuigelijke indrukken, welke de
nieuwe omgeving op Henricus maakte. Het ligt wel voor de
hand, zeker onder de bijzondere omstandigheden die leidden tot
de genomen beslissing, dat hij praktisch nog geen gelegenheid
had gevonden om zich te verdiepen in de geschiedenis en het
eigen karakter der orde. Eerst geleidelijk aan zou hij daarmee
kennis maken, en dan wel voornamelijk met haar lotgevallen
gedurende de dertig voorafgaande jaren. Hij leefde nu onder
een dak met de man, die in dat tijdsverloop de nieuwe koers
had vastgesteld en die trouwens nog steeds het stempel van zijn
persoonlijkheid en van zijn ideeen op de herleefde orde drukte :
magister generaal Henricus van den Wijmelenberg.
Sterker dan van de uiterlijke factoren van landstreek en woonruimte
was ongetwijfeld, en in de loop der jaren steeds meer,
de invloed van het geestelijk milieu waarin Henricus was op
genomen. En om zich daaromtrent een zo goed mogelijke voorstelling
te vormen lijkt een, zij het slechts beknopt, overzicht
onmisbaar van wat zich in de voorafgaande dertig jaren had
afgespeeld en tevens van de momentele situatie waarin de orde
zich in 1870 bevond.
Toen Henricus Hollmann eind September 1870 in de kloostergemeenschap
te St.-Agatha werd opgenomen deed hij daarmee
zijn intrede in een orde, wier voortbestaan bijna een halve eeuw
geleden, althans menselijkerwijze gesproken, nog slechts een
kwestie van enkele jaren scheen. Immers, toen koning Willem II
het door zijn vader gehandhaafde verbod om novicen aan te
nemen op 28 november 1840 ophief, zag het er voor de orde
van het H. Kruis allesbehalve rooskleurig uit. Terwijl zij bij het
uitbreken der Franse revolutie nog een dertigtal kloosters telde
met naar schatting tussen de 250 en 300 bewoners, waren nu de
kloosters in Frankrijk, Duitsland en Belgie verloren gegaan ;
alleen in Nederland rekte de orde haar hoe langer hoe hachelijker
bestaan in twee huizen, dat van Uden en dat van St.-
Agatha, die tot uitsterven gedoemd schenen. Te St.-Agatha
dienst bij het achterhalen der personalia bewezen de geschreven kroniek van het
Diestse klooster door fr. L. van Hout, en, als verdere aanvulling daarop, het in
kaartsysteem gebrachte alfabetische personenregister van fr. P. Winkelmolen.

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 47
bestond het convent nog uit drie priesters, die respectievelijk
82, bijna 60 en 57 jaar telden ; te Uden uit twee geprofeste
priesters. De 66-jarige praeses van het Udense klooster, Wilhelmus
Leyten, zou reeds in november van dat jaar sterven. Men
kan zich de zorg voorstellen van de twee laatste kruisheren te
Uden voor het voortbestaan van hun klooster ; in strijd met het
koninklijk verbod hadden zij dan ook reeds drie maanden eerder,
op 28 augustus, de veertigjarige seculiere priester Henricus
van den Wijmelenberg, conrector van de Latijnse school te
Gemert, als novice aangenomen. Reeds een week na de opheffing
van het verbod legde deze, met pauselijke dispensatie, de
plechtige professie af en op 15 december werd hij, op verzoek
van de enigst overgeblevene der vroegere Udense kruisheren,
de 63-jarige Jacobus van Winden, door de commissaris generaal
van de acephale orde van het H. Kruis, Mgr. Hermans, tot
overste van het Udense convent aangesteld. Een jaar later, in
december 1841, droeg Mgr. van der Velden, apostolisch vicaris
van den Bosch en intussen opvolger geworden van Mgr. Her
mans als commissaris generaal, dit laatste ambt aan van den
Wijmelenberg over 3. Intussen waren er, nog in 1840, vijf anderen
in de orde getreden, alien te Uden. Een daarvan was reeds
priester ; de andere vier werden op 12 maart 1842 priester gewijd
en zullen dus bij hun intrede hun hogere studies reeds gedeeltelijk
hebben voltooid. Voor wat aangaat de jaren 1840-1845
geschiedde verreweg de meerderheid der intreden te Uden : de
verhouding Uden-St-Agatha is in dit opzicht dan die van 23
tot 8 ; in het in dat jaar te Diest gestichte klooster deden in
1845 twee novicen hun intrede.
Van den Wijmelenberg kreeg dus in die jaren een vrij behoorlijk
aantal priesters tot zijn beschikking, hetgeen hem in
staat stelde het herstel der orde met kracht en voortvarendheid
ter hand te nemen. Dat hij daarbij niet talmde, blijkt wel uit
zijn spoedig overgaan tot een nieuwe stichting te Diest.
Hoe heeft van den Wijmelenberg zich dit herstel der orde
gedacht ? Men kan een oud en vervallen gebouw restaureren
door het, uit louter eerbied voor het verleden, zo nauwgezet
mogelijk in zijn vroegere staat weer op te trekken. Een andere
8 A. van Asseldonk, Van den Wijmelenberg, onuitgegeven.

48 HENRICUS HOLLMANN
mogelijkheid is om, met behoud van wat er wezenlijk aan is in
stijl en typische indeling, het tot een bruikbare woonruimte te
maken, aangepast aan de eisen en behoeften van de moderne
tijd. Natuurlijk zal dan het probleem ontstaan hoe ver men bij
een dergelijke aanpassing mag gaan, zonder het wezenlijke te
schaden. Dit geldt ook voor het herstel van een orde van
middeleeuwse oorsprong in de nieuwe tijd. Men kan daarover
van mening en smaak verschillen, maar zal toch rekening hebben
te houden met totaal veranderde omstandigheden, die
tenslotte van beslissende aard zullen zijn.
Was nu de orde, waarin Henricus Hollmann zijn intrede deed,
dezelfde als in vroeger eeuwen, was het een eigentijdse aanpas
sing, of was het eigenlijk een volkomen nieuwe schepping die
alleen de oude naam had behouden ? Het antwoord hierop zal
pas gegeven kunnen worden, nadat men de bedoelingen van
van den Wijmelenberg heeft nagegaan en de wijze waarop hij
deze verwezenlijkte. Opvallend is daarbij, dat reeds gedurende
de eerste vijf jaren na het herstel St.-Agatha en Uden verschil-
lende wegen schijnen te gaan : het eerste zet de oude traditie
vrijwel onveranderd voort, terwijl het tweede een nieuwe richting
inslaat, en dat onder leiding van van den Wijmelenberg. Toch
is dit geen bewust gewilde tegenstelling, maar eerder een
kwestie van beleid en valt er geenszins uit te concluderen, dat
van den Wijmelenberg de meer contemplatieve en liturgische
levensstijl van St.-Agatha afwees of de betekenis ervan voor de
orde onderschatte. Dit blijkt trouwens wel uit het relict van de
visitatie, welke hij in 1844 vanuit Uden te St.-Agatha kwam
houden. Hij prees daarin de St.-Agathase kruisheren om hun
stipte onderhouding van het koorgebed met de opmerkelijke
woorden ,,dat daar iedereen zich voorbehield als een allerheiligst
recht, om vooral de schoonste bloem van de orde aan alien te
tonen" 4. In dit verband is het ook de moeite waard te wijzen
op het verslag van het eerste generaal kapittel, dat in april 1853
werd gehouden, en waar de bij die gelegenheid tot magister
generaal gekozen van den Wijmelenberg het ontwerp van de
door hem vervaardigde nieuwe statuten indiende. De daarin
4 C. R. Hermans, Annales Canonicorum Reg. Ordinis S. Crucis, Den Bosch,
1858, III, p. 644-647.

.-■-;: .:■>.- ■ *•
' ■■.■■■■■•■.. ■ ■
Voorzijde van het klooster St.-Agatha naar een aquarel van von Geusau

Achterzijde van het klooster St.-Agatha naar cen aquarel van von Geusau

i»p uba -jj

50 HENRICUS HOLLMANN
soms tot in kleine bijzonderheden afdalende bepalingen verraden
een grote zorg en eerbied voor het liturgisch gebed en
zijn ceremonies.
Wat nu het door hem gevoerde beleid betreft, bij al zijn
liefde voor de orde en zijn streven naar haar vooruitgang was
hij een uitermate praktisch man, die systematisch te werk ging
en met de beschikbaar komende krachten allereerst haar voort-
bestaan wilde verzekeren. Als eerste vereiste daartoe zag hij het
vergroten van haar arbeidsterrein ; daardoor immers zou haar
bestaan minder afhankelijk worden van lokale politieke omstandigheden,
de orde zou een ruimer en internationaler karakter
krijgen, gemakkelijker nieuwe leden winnen en een veelzijdiger
werkzaamheid kunnen ontplooien. Op deze uitbreiding
van leefruimte moest dan zo spoedig mogelijk de innerlijke
consolidatie volgen5. Daarbij kwam nog, dat de aanwas aanvankelijk
vrij snel verliep. In 1850 telde de orde al tussen de
veertig of vijftig priesters, terwijl de toename aan broeders
naar verhouding zeker niet ongunstig te noemen was. Een groot
deel der clerici waren bij hun intrede reeds priester of theologant
en werden na hun noviciaat dus terstond of spoedig beschikbare
arbeidskrachten. Alleen al te Uden waren er in vijf
jaar veertien dergelijke personen vrij gekomen ; te St.-Agatha
waren er dit vijf. Het was duidelijk, dat alleen Uden en St.-
Agatha geen voldoende en geschikte werkgelegenheid boden
aan priesters, die, althans voor een groot deel, reeds voor hun
intrede in de orde, gedurende enkele jaren een vorming hadden
ontvangen die gericht was op zielzorgelijke activiteiten, of die
als zielzorger reeds werkzaam waren geweest.
In het verschil van facet tussen het kruisherenleven te Uden
en dat te St.-Agatha zal feitelijk geen verandering komen, voordat
van den Wijmelenberg zich in februari 1855 voorgoed te
St.-Agatha vestigt. Ook al was hij reeds als commissaris generaal
met de leiding der orde als geheel belast, toch zal hij, uit
overwegingen van respect en gezond verstand, het beleid van
Simon Gielen, die reeds bijna een halve eeuw het ambt van
5 De betekenis van van den Wijmelenberg voor de orde wordt hier ter plaatse
slechts terloops en onder een bepaalde gezichtshoek belicht. Voor een vollediger
beeld, zie de verder aangehaalde levensschetsen van de hand van L. Emond, H.
van Rooyen en A. van Asseldonk.

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 51
prior van St.-Agatha waarnam en als zodanig een beminde en
geziene figuur was, niet hebben willen doorkruisen6. Hij heeft
rustig de geschikte tijd afgewacht en ondertussen te Uden zijn
op nieuwe horizonten gerichte activiteit ontplooid. Trouwens,
afgezien nog van zijn persoonlijke idealen, alleen reeds het
feit, dat het kleine klooster aldaar overbevolkt werd en ook de
noodzakelijkheid om voor zijn jonge priesters geschikte werkterreinen
te vinden, dwong hem daartoe. Toch zouden wij hem
onrecht doen met alleen aan zulke praktische overwegingen het
door hem gevoerde beleid toe te schrijven. Hij zag in deze
omstandigheden wel degelijk een vingerwijzing Gods en was
zich klaar bewust van de plicht der orde zich zo goed mogelijk
dienstbaar te maken aan de geestelijke noden van eigen tijd.
Natuurlijk speelt ook het verlangen naar uitbreiding der orde
hier een rol. Als ieder gezond organisme streeft zij niet alleen
naar zelfbehoud, maar ook naar groei tot volwassenheid, naar
activering van de mogelijkheden die zij in zich draagt en die
gewekt worden door prikkels van buitenaf. In Uden beschikte
hij over een reservoir van grotendeels nog jonge krachten,
waaruit hij putten kon om zijn nieuwe plannen ten uitvoer te
brengen. In april 1845 zendt hij de eerste drie naar Diest om
daar een klooster en college te stichten 7, op 19 april 1849 vertrekken
er twee als missionaris naar West-Indie8; in 1850 kwamen
de twee eerste kruisheren zich vestigen in Wisconsin9,
weldra gevolgd door verschillende anderen, broeders zowel als
priesters ; in juli 1855 ontstonden klooster en college te Maaseik,
waarvoor drie priesters en een broeder werden afgestaan 10. Ook
vanuit het nog maar kort opgerichte klooster te Diest en zijn
klein convent vertrekken binnen korte tijd drie broeders naar
• Simon Gielen : prior te St.-Agatha van 27 mei 1806 - 13 februari 1855. Zijn
priorkeuze werd, krachtens de bepalingen van het concilie van Trente, sessio XXV,
caput VIII, bevestigd door bisschop van de Velden de Melroy. Hii overleed
13 februari 1855.
7 Godefridus van der Weyst, als prior ; Joannes van den Broek en Henricus
Kuypers. Zij waren respectievelijk 30, 28 en 24 jaar.
8 Joannes Gast, 26 j. en Petrus Takken, 26 j.
^Wilhelmus de Jonge, 33 j. en Hubertus Nuyts, 28 j.
10 Cornelius de Bruyn, met de titel van prior ; Adrianus Kuypers en Aug.
Mutsaers, resp. 36, 32 en 35 jaar. De broeder was Joannes van der Ven, 42 j.

52 HENRICUS HOLLMANN
Wisconsin11. Zonder uitzondering gingen zij alien een leven
van pioniersarbeid, dikwijls van grote ontberingen tegemoet;
als geestelijke zonen van van den Wijmelenberg ontbrak het
hun niet aan idealisme en moed. Toch zouden deze ondernemin-
gen slechts gedeeltelijk slagen.
Hoe was het nu met de Kruisherenorde gesteld, toen Henricus
Hollmann in September 1870 zijn intrede deed te St-
Agatha ?
Zij had, na het eerste, zo hoopvolle decennium van haar
herstel, in het daarop volgende twintigtal jaren veel tegenslagen
ondervonden. En tot op zekere hoogte mogen wij deze gerust
vereenzelvigen met de grote persoonlijke teleurstellingen van
van den Wijmelenberg, die zich als haar tweede stichter zo nauw
met het leven der orde verbonden voelde.
Wat al aanstonds de aandacht trekt, is het feit, dat het aantal
leden in de laatste tien jaren voor 1870 niet is toegenomen, maar
eerder een lichte neiging tot teruggang vertoont. Wanneer men
weet, dat dit aantal in I860, dus reeds tien jaren tevoren, bijna
zeventig bedroeg en thans achtenzestig12, dan kan men daaruit
alleen al concluderen, dat het eerste elan van de jaren 1840-1860
was gebroken. Zeker, ook in de jaren 1850-1858 neemt het aantal
af, maar dit zou te verklaren vallen uit de omstandigheid, dat
in de eerste jaren na 1840 dit wel wat geflatteerd was. Toen
waren er immers verscheidenen, die ten gevolge van de opheffing
van het koninklijk verbod in de gelegenheid werden gesteld
om hun reeds lang gekoesterde wens in het klooster te treden,
ten spoedigste in te volgen. Bovendien wekten de jaren 1857 en
1858, met respectievelijk vijf en zeven kleine professies, weer
hoopvolle verwachtingen. Des te merkwaardiger is, dat in 1859
toch weer een flinke daling inzet, die ook in de eerstvolgende
jaren bestendigd blijft. Vanaf 1859-1866 waren er vijftien kleine
professies, dus gemiddeld nog geen twee ; in de drie jaren
1867-1869 geen enkele. Ook vanaf 1872-1881 zouden het er
slechts twaalf zijn, dus gemiddeld iets meer dan een, in 1873 en
11 Henr. Schoenmakers, Petrus Huygens en Wilhelmus van Vlijmen. Zij waren,
bij hun aankomst in Amerika, resp. 35, 48 en 35 jaar oud.
w Dit aantal wordt vermeld in een artikel, geschreven door fr. L. Emond, in het
ochtenblad van De Moos bode op 13 augustus 1925.

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 53
1880 zelfs geen. Dit malaise-verschijnsel zou dus nog de eerste
tien jaren na de intrede van Henricus Hollmann doorwerken.
Men kan deze situatie niet anders dan teleurstellend en zelfs
zorgwekkend noemen, vooral wanneer men daarbij in aanmerking
neemt, dat verreweg de meerderheid der leden tot de
middelbare of nog oudere leeftijd behoorde en dat de mensen
destijds vroeger oud waren dan nu.
Van de nieuwe stichtingen hadden alleen Diest en Maaseik
zich kunnen handhaven. De beide missionarissen in West-Indie
waren teruggekeerd, Petrus Takken reeds in 1852 en Joannes
Gast in 1858. En ook de pogingen om zich als kloostergemeenschap
blijvend in Noord-Amerika te vestigen, moesten als mislukt
worden beschouwd; alleen Eduard Daems bleef daar
achter, om er in 1879 na een zeer verdienstelijk missionarisleven
te sterven13. Mogelijk rijzen er, naar aanleiding van dit
alles, verschillende vragen : had van den Wijmelenberg niet te
hoog gegrepen ; had hij niet te veel ineens willen doen, en was
het niet verstandiger geweest om zich op slechts enkele objecten
te concentreren ? Waren de uitgekozen mensen geestelijk voldoende
voorbereid en ascetisch gevormd, zeker zij die als
pioniers op eenzame posten en in verre werelddelen een taak
kregen te vervullen, die wellicht boven hun macht lag ? Toch
zou men zich dergelijke vragen waarschijnlijk nooit gesteld hebben,
wanneer deze pogingen nu eens niet mislukt waren ; men
had dit dan als de gewoonste zaak van de wereld beschouwd. En
bovendien lijken ze ons voort te komen uit een mentaliteit, die
het succes in iemands leven tot maatstaf ter beoordeling van zijn
deugd maakt en die bij mislukking altijd geneigd is meteen naar
een schuldige te zoeken. Volgens christelijke opvatting is beproeving
toch geen teken van Gods mishagen en blijft een werk,
dat met het kruis getekend is, door Hem gezegend.
Het lijden aan wat hem zo buitengewoon dierbaar was, zijn
heilige orde, zou van den Wijmelenberg niet schokken in zijn
geloof, maar hem nog verder louteren tot een man van bovennatuurlijk
inzicht en vertrouwen. Afgezien nog van de grote
18 Eduard Daems. Voor een levensbeschrijving van deze belangrijke figuur, zie
W Sangers Father Eduard Daems, in Xaveriana, I6e reeks, nr. 7, Leuvli 1939
Verder : J. Rausch, The Crosier Story, Onamia, I960, passim

54 HENRICUS HOLLMANN
teleurstelling, die hem als mens om deze tegenslagen moet
hebben vervuld, had zijn tweede bestuursperiode hem nog veel
andere moeilijkheden gebracht en ook, soms onrechtvaardige en
grievende, kritiek en tegenstand in eigen kring.
In februari 1855 nam hij als hoofd der orde en tevens als
huisoverste zijn intrek te St.-Agatha14. Hij heeft zich daarbij
blijkbaar op het standpunt gesteld, dat de magister generaal als
opvolger van de prior generaal te Hoei, per se ook prior was
van het huis waar hij zich vestigde ; van zijn verkiezing als prior
te St.-Agatha vinden wij tenminste geen sporen en zijn beslis-
sing schijnt zonder tegenspraak te zijn aanvaard. De beweeg-
redenen, die hem er toe aanspoorden om voortaan St.-Agatha
in plaats van Uden als verblijfplaats te kiezen, zou men zich
als volgt kunnen voorstellen. Vooreerst zal het zijn wens geweest
zijn om, zeker nu het aantal leden der orde slechts weinig uit-
breiding vertoonde, ook het convent van St.-Agatha meer recht-
streeks te betrekken in de plannen, die hij met de orde had ; het
is immers opvallend dat tot dan toe geen enkele conventuaal
aldaar een rol speelt in de nieuwe stichtingen. Het aanzienlijk
grondbezit van dit klooster zou hem vervolgens ook beter de
middelen verschaffen om de nieuwe ondernemingen te finan-
cieren. Het is bekend, dat van den Wijmelenberg minstens
sinds 1852 met het plan rondliep om de stabilitas loci te doen
opheffen en daaromtrent reeds, hoogstwaarschijnlijk buiten
medeweten der overige ordeleden om, met Rome onderhande-
lingen voerde 15. Deze zeer ingrijpende maatregel zou een grotere
centralisatie ten gevolge hebben en daardoor het algemeen be-
lang der orde ten goede komen ; het hoofdbestuur zou een
vrijere beschikking krijgen over de personen ter verwerkelijking
van zijn doeleinden en het zou de aanwezige geldmiddelen
doelmatiger daartoe kunnen aanwenden. De door hem ontwor-
pen en op het generaal kapittel van 1853 ingediende nieuwe
statuten zouden ten slotte niet aanvaard worden16. Voor hun
14 L. Emond, Henricus van den Wijmelenberg, St.-Agatha-Cuyk, 1931, p. 28.
15 A. VAN Asseldonk, Van den Wijmelenberg (onuitgegeven).
18 Een voorbeeld van eerbiedig en toch waardig protest tegen de door van den
Wijmelenberg ontworpen statuten en tegen de wijze waarop deze reageerde op de
er tegen ingebrachte bezwaren, is de brief van een hoogstaand en verdienstelijk
man als prior Godefridus van der Weyst te Diest, die zich daarin tot tolk maakt

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 55
afwijzing door het generaal kapittel van 1856 echter een feit
werd, heeft hij op een ongebruikelijke wijze de gemeenschap
van personen en goederen weten door te voeren, die een einde
maakte aan de stabilitas loci11, Ook deze tactische manoeuvre
is hem door sommigen kwalijk genomen.
Met grote bezorgdheid moet hem ook de aanspraak van de
staat op de goederen van St.-Agatha en de daaruit volgende
procesvoering hebben vervuld. Heel zijn verder leven bleef deze
jarenlange dreiging als een steeds somberder wolk boven het
klooster hangen18.
Een andere kwellende onzekerheid, die het hart van van den
Wijmelenberg met angst en zorg vervulde, was de toenemende
kritiek op de echtheid van de Kruisherenaflaat, vooral vanuit
Frankrijk. Zij werd oorzaak, dat ook de Congregatie der Aflaten
en Relikwieen langzamerhand aan deze aflaat begon te twijfelen.
In zijn boekje De H. Odilia maakt L. Honhon zich tot tolk van
de grote ongerustheid, die dit bij de Kruisheren wekte19.
Immers, de goede naam van de orde stond hierbij op het spel.
Op 20 augustus 1516 had paus Leo X in een apostolische
breve aan de magister generaal der kruisheren en aan zijn op-
van heel zijn convent. Hij wijst van den Wijmelenberg o.a. op de bezwaren, die
men niet alleen te Diest, maar ook elders heeft tegen de overhaasting waarmee en
de methode waarop de nieuwe statuten werden opgedrongen. De tekst van deze
moedige brief staat gecopieerd in het memoriaal van het klooster te Diest : Levensschets
der Diestersehe Kruisheeren.
17 A. van Asseldonk, Van den Wijmelenberg.
wriiBiJ rhTeueinid.e Van de tachtiSiariSe oorIg ^ 1648 werden onder stadhouder
Willem II het klooster en zijn bezittingen in beslag genomen en moesten de St.-
Agathase kruisheren in ballingschap gaan. Deze toestand duurde tot 1653. Toen
werd het gehele kloosterdomein aan de kruisheren in admodiatie afgestaan Dat
betekende, het klooster en zijn bezittingen bleven, ofschoon wederrechtelijk, het
eigendom van de Staten, dus de Verenigde Provincien. De kruisheren kregen het
klooster en zijn domeinen nu in pacht en moesten jaarlijks een som van 1200
gulden aan de Staten betalen. In 1849 besloot de Kamer, dat alle staatsdomeinen,
dus ook St.-Agatha, zouden worden verkocht. De prior van St.Agatha had intussen
reeds meermalen moeite gedaan om de pachtsom blijvend voor een vast bedrag af
te kopen of de admodiatie althans in erfpacht te doen verwisselen. Na lange
onderhandelingen werd er met de regering overeenstemming omtrent de prijs bereikt.
De goedkeuring van de Kamer was echter nog vereist. En deze stemde het
yoorstel af. In 1877 maakten de kruisheren de zaak voor het gerecht aanhangig.
In dit geruchtmakend proces, dat negen jaar duurde, viel in 1886 de beslissing ten
nadele van de kruisheren. Alleen het klooster, de kerk en enkele stukken grond
mochten zij behouden ,,als waardeering voor het zoo lange zorgzame beheer der
Staatsgoederen" (sic). Zie : J. de Pater, in In Cruce Vita, Rotterdam, 1936,
10 L. Honhon, De H. Odilia, Roermond, 1887, p. 110-111.

56 HENRICUS HOLLMANN
volgers een buitengewone gunst verleend. Ieder, die een Onze
Vader of Wees Gegroet zou bidden aan een door hen gewijde
rozenkrans, kon een aflaat van 500 dagen verdienen. In 1842
verzocht commissaris generaal van den Wijmelenberg aan paus
Gregorius XVI hem dezelfde gunst weer te willen toestaan.
Deze werd hem op 15 September 1842 geschonken. In 1845 werd
hem bovendien de volmacht gegeven om in ieder huis der orde
deze gunst aan een medebroeder mee te delen. Op 9 januari 1848
schonk paus Pius IX aan de commissaris generaal verlof om
hiertoe elke confrater op reis of in afwezigheid van de gedele-
geerde te benoemen. Dit bevorderde de verspreiding van de
kruisherenaflaat ten zeerste. In de zeventiger jaren genoot hij
reeds wereldbekendheid. Maar toen ontstonden ook de moeilijk-
heden. Door sommigen werd de echtheid in twijfel getrokken
van een aflaat, die niet alleen door zijn grootte uitmuntte, maar
die ook tot dusverre onbekend was gebleven. In 1883 zal de
Congregatie der Aflaten en Relikwieen overgaan tot een offi-
cieel proces over de authenticiteit van deze aflaat en over haar
opportuniteit. Op 15 maart 1884 volgde het decreet der Con
gregatie, waarin zij een gunstig oordeel uitspreekt. Van den
Wijmelenberg heeft deze geruststelling en voldoening niet meer
mogen beleven. Bij zijn dood in 1881 naderde de strijd over de
kruisherenaflaat zijn hoogtepunt en leken de vooruitzichten
somber20.
Er werd opzettelijk wat langer stil gestaan bij de figuur van
van den Wijmelenberg, omdat dit van belang leek tot beter
begrip van de situatie, waarin de orde toen verkeerde. Van den
Wijmelenberg was niet alleen de gangmaker geweest bij de
herleving van de Kruisherenorde, hij bepaalde feitelijk ook de
nieuwe koers ervan : haar initiatieven waren praktisch de zijne.
Voor de pas aangeworven leden was dit herstelde religieuze
instituut eigenlijk geweest wat hij ervan maakte ; de oudere en
sinds lang onderbroken traditie zal hen minder sterk hebben
aangesproken. Nu hij door grote tegenslagen in zijn plannen
gedwarsboomd en, althans in zijn activiteit naar buiten, belem-
n A. Ramaekers, De Kruisherenaflaat, in Clairlieu, VI, Diest, 1949, p. 3-52.

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 57
merd werd, moest dit ook zijn terugslag hebben op de overiee
leden. °
De schaduwzijde aan zijn bijzondere kwaliteiten was waarschijnlijk,
dat hij te veel zelf had willen doen. Hij was er te
weinig op uit geweest om aan jongere krachten de vorming en
het zelfvertrouwen te schenken om, wanneer hij zelf eenmaal
te oud daarvoor geworden was, de orde, ondanks de ongunstige
omstandigheden, door haar moeilijkheden heen te helpen en
nieuwe oplossingen te beproeven. De indruk wordt althans
gewekt, dat zijn confraters te zeer hadden leren drijven op de
stroom van bezieling en initiatieven, die van van den Wijmelenberg
was uitgegaan. Hoezeer dit het geval was blijkt, naar we
menen, wel uit het feit, dat onder zijn twee opvolgers, Wilhelmus
Smits en Martinus Manders, die trouwens eigenlijk reeds
te oud waren om opgewassen te zijn tegen deze moeilijke taak,
de status quo zo ongeveer gehandhaafd bleef. Men stelde zich
tevreden met het in praktijk brengen van de wel verheven, maar
minder tot daadkracht inspirerende spreuk : ,,houd ervan onbekend
te blijven en voor niets geacht te worden". Deze zienswijze
werd op de volgende typische manier vertolkt door Hoogwaardig
Heer Manders : ,,Kleinere orden als de onze hebben
hun plaats in de Kerk. We zijn klein, zijn altijd klein geweest
en zullen altijd klein blijven" » Al met al zou men zo zeggen,
dat het de kruisheren destijds niet aan berusting, geduld en
vertrouwen ontbrak, maar wel aan ondernemingsgeest of zo
men wil, aan verbeeldingskracht. De handen vouwen is 'een
schoon gebaar, maar men behoeft ze daarom nog niet werkeloos
in de schoot te laten liggen.
Toch krijgt men de indruk, dat de hoogbejaarde van den
Wymelenberg zich persoonlijk, zeker op de duur, niet aan een
dergehjk vroom fatalisme heeft overgegeven ; daarvoor was hij
een te energieke natuur. Zijn vroegere idealen bleven smeulen
onder de as der beproevingen ; een frisse windstoot zou ze weer
doen opflakkeren. Die lente met haar beloften kwam zijn ouderdom
veroveren in de blijmoedige en talentvolle jonge naamgenoot,
Henricus Hollmann. Waartoe hij zelf niet meer in staat
was, dat zou door deze veelbelovende, nieuwe kracht verwezen-
51 C. van Dal, De Kruisheren in de geschiedenis, Diest, 1956, p. 80.

58 HENRICUS HOLLMANN
lijkt kunnen worden. Daarop had de grijsaard al zijn hoop
gesteld, en terecht. Om een bijbels beeld te gebruiken, wij zouden
kunnen zeggen dat Henricus door de oude man werd ge-
vormd en voorbereid om eens de profetenmantel op te nemen.
Van den Wijmelenberg heeft zich in deze verwachtingen niet
vergist; ook hierin toonde hij zich de mensenkenner.
3. Vorming tot het religieuze leven
Wie priester en kloosterling wil worden, aanvaardt met deze
keuze ook de doeltreffende middelen om zijn roeping te ver-
wezenlijken en die tevoren reeds gegeven zijn. Toen Henricus
Hollmann in de kruisherenorde trad, trof hij daar een bepaald
leefpatroon aan, dat hij had te eerbiedigen en waarnaar hij zich
te richten had. Het feit, dat St.-Agatha hem opnam, het met hem
wilde proberen, beschouwde hij als een gunst, niet als een recht.
Als bescheiden en verstandig jongmens besefte hij, dat op de eerste
plaats hij de orde nodig had, en niet omgekeerd. Hij had nog
alles te leren ; hij moest zijn best doen om geleidelijk te groeien
in eerbied en liefde voor haar geest en gebruiken. Dat kon
slechts gebeuren door het leven volgens een vaste dagorde en
aangegeven richtlijnen. En wel in samenwoning en samenleving
met anderen, die hem waren voorgegaan. Gemeenschapsleven
was daartoe wezenlijk en onmisbaar. Daarom zou hij moeten
wennen aan het voortdurend gezelschap van mensen, die hem
tevoren vreemd waren en van nature niet altijd aantrokken.
Aanpassing werd er ook van hem gevergd aan algemene gebeds-
vormen, voorschriften en gewoonten, die in regel en constituties
waren vastgelegd. Zij waren de vrucht van eeuwenlange geestelijke
ervaring en konden daarom niet straffeloos verwaarloosd
worden. Een jaar lang zou hij worden op de proef gesteld, om
dan nederig te vragen om Gods barmhartigheid en die van de
orde. Door haar aanvaard, legde hij zijn professie af en ver-
plichtte zich voorgoed tot de levenswijze van deze religieuze
gemeenschap. In de verdere opleidingsjaren werd dit hem, voor
wat het wezenlijke betreft, steeds meer tot een tweede natuur.
Zo gevormd, was hij in staat om de persoonlijke taak, die hem

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 59
als priester te wachten stond, als een goed religieus en een
toegewijd lid van zijn orde te vervullen.
Aan wie had Henricus Hollmann tijdens zijn noviciaat en
hogere studies zijn geestelijke vorming en wetenschappelijke
opleiding te danken ?
Antonius Arts, in 1870 tweeenzestig jaar oud, was in 1863 tot
novicenmeester en tevens tot lector in de filosofie aangesteld.
Hij was drieentwintig jaar als zielzorger in Belgie werkzaam
geweest, eerst als kapelaan te Luik en vervolgens als pastoor te
Bois-de-Breux, bracht daarna vijf jaar als missionaris in Wis
consin door en na zijn terugkeer nog twee jaar als leraar aan
het college te Diest. Het zal een voordeel geweest zijn dat hij
wat meer van de wereld gezien had dan alleen St-Agatha, en
praktische ervaring van verschillende aard had opgedaan. In
oktober 1871, dus na het noviciaat van Henricus, werd hij als
novicenmeester opgevolgd door Ferdinand Dietvors, die dit ambt
tot mei 1881 bekleedde. Het was destijds de gewoonte, dat de
novicenmeester tevens als magister van de geprofeste fraters
optrad. Wij kunnen dus aannemen dat frater Hollmann gedu-
rende de overige vier jaren voor zijn priesterwijding onder diens
leiding heeft gestaan. Dietvors was bovendien tijdens dezelfde
tien jaren lector in de H. Schrift.
In het geheim archief van het klooster te Diest bevinden zich
een vijftal verslagen over de novicen en simpliciter geprofesten,
geschreven door Ferdinand Dietvors in zijn hoedanigheid van
novicenmeester en magister of, zoals de vroegere aanduiding
luidde, de Heer. Een van deze verslagen is ongedateerd ; de vier
andere zijn respectievelijk van 2 december 1871, 3 oktober 1872,
25 januari 1873 en 23 april 1873. Het ongedateerde moet van
1874 of op zijn laatst einde 1873 zijn ; over Henricus Hollmann
immers lezen we daarin o.a. : ,,Deze Heer moet op het einde van
September zijne solemnele professie doen".
Deze officiele getuigenissen verschaffen wel het betrouwbaar-
ste beeld dat wij ons kunnen vormen over Henricus als klooster-
ling in de jaren die voorafgingen aan het afleggen van zijn grote
geloften ; daar deze solemnele professie minder dan een jaar
voor zijn priesterwijding plaats had, mogen we ze wel voor

60 HENRICUS HOLLMANN
heel zijn religieuze voorbereiding op het priesterschap laten
gelden. Het lijkt ons van belang ze in chronologische volgorde
en ook in hun geheel weer te geven, al zijn dan uit de aard der
zaak herhalingen hierbij onvermijdelijk.
In zijn verslag van 2 december 1871 schrijft Dietvors : ,,H.
Hollmann is een goed en braaf religieus ; - altijd even vlijtig in
het bijwonen der dagelijksche oefeningen en bezigheden ; -
aangenaam en stichtend in den omgang ; - hij legt zich met
ijver op de studien toe en belooft veel. Doch hij maakt zich wel
eens pligtig aan het overtreden van het silentium en is nog al
genegen om met de solemniter geprofesten te spreken. Maar hij
heeft zich reeds merkelijk gebeterd van deze fouten.
N.B. Beiden hebben de kleine beloften uitgesproken".
Met deze ,,beiden" zijn Hollmann en Vuerinckx bedoeld.
Op 3 oktober 1872 schrijft Dietvors : ,,H. Hollmann volbrengt
zijn religieuze verpligtingen tamelijk wel - heeft een goed en
opgeruimd karakter, - is zeer beleefd en vriendelijk - heeft
veel aanleg voor de studien en neemt zijnen tijd goed waar. De
fouten welke hij nu en dan nog wel eens begaat zijn het niet
onderhouden van het stilzwijgen - ook vergeet hij wel eens zich
te kunnen vernederen wanneer zulks gedaan moet worden.
N.B. Ik mag UE. ook verzekeren dat er onder de vier novicen
eene goede harmonie heerscht. Zij kunnen alles van elkander
verdragen en ik ben tot hier toe nog geen getuige geweest van
de minste ernstige oneenigheid."
Uit het ongedateerd verslag van Dietvors : ,,H. Hollmann
blijft zich steeds met ijver op deugd en studien toeleggen. In
den omgang is hij nog altijd even aangenaam en heeft daarbij
een vrolijk en opgeruimd karakter. Het overtreden van het
silentium en het spreken met de solemniter geprofesten is bij
hem reeds merkelijk verminderd."
Op 25 januari 1873 schrijft Dietvors : ,,H. Hollmann blijft
getrouw zijne religieuze pligten volbrengen - gedienstig - vro
lijk en opgeruimd. Neemt den tijd voor de studie goed waar. De
voornaamste zijner fouten zijn het niet onderhouden van het
silentium en het spreken met Priesters en Broeders."
Verslag van 23 april 1873 : ,,H. Hollmann neemt met ijver
zijne religieuze pligten waar - blijft daarbij vrolijk en opge-

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 61
ruimd. Studeert tamelijk wel en heeft een bijzondere gemakkelijkheid
om iets aan te leeren. - hij belooft tot heden toe veel.
De bijzonderste fouten welke hij begaat zijn : het niet onderhouden
van het silentium ; het spreken met de priesters en broeders
- ook maakt hij zich wel eens pligtig aan eene kleine
oneerbiedigheid in de kerk."
Ten slotte nog een Verslag over de simpliciter geprofesten en
Novicen. Dit is ongedateerd, maar moet, te oordelen naar de
inhoud, uit 1874 zijn: ,,H. Hollmann is een goed en braaf
religieus - heeft een vlug verstand en neemt den studietijd goed
waar. De fouten welke hij nu en dan begaat zijn : het niet
onderhouden van het silentium en het spreken met de Broeders.
- Deze Heer moet op het einde van September zijne solemnele
professie doen ; er bestaan tot heden geen redenen om hem weg
te zenden."
De getuigenissen maken de indruk zeer gewetensvol en objectief
te zijn : zij vermelden de goede eigenschappen en talenten,
maar ook de fouten van de jeugdige frater Hollmann.
Zonder de kleine onvolmaaktheden daarmee te willen goed
praten, lijken ze toch wel voort te komen uit zijn prettig en
blijmoedig humeur, dat graag anderen een plezier deed en door
zijn levenslust ook aantrekkingskracht zal hebben uitgeoefend
op de zoveel oudere huisgenoten. Het is daarom nog de vraag,
van welke kant de meeste aanleiding gegeven werd tot vertrouwelijke
omgang met de groot-geprofesten. Wat er ook van
zij, wij leren hier uit de beste bron Henricus kennen als een
talentvol en ijverig student, die bovendien een karakter had dat
van nature reeds zeer geschikt was voor het gemeenschapsleven,
en als een opgewekt en over het algemeen toch stipt religieus.
4. Hogere studies
Tot nu toe ontbreekt het jammer genoeg aan voldoende vaststaande
gegevens om een volkomen bevredigend antwoord te
geven op de vragen, die men terecht zou kunnen stellen aangaande
de filosofische en theologische vorming, die aan de
priesterwijding van Henricus Hollmann voorafging. Concrete
gegevens daaromtrent vielen er slechts zeer weinige met enige

62 HENRICUS HOLLMANN
zekerheid te achterhalen. Toch lijkt het verantwoord er zich
althans een algemeen beeld van te vormen door deze opleiding
te plaatsen in het historische kader van die tijd en van de bij-
zondere omstandigheden waarin de Kruisherenorde toen ver-
keerde. Dit valt dan verder aan te vullen met enkele beschouwingen
en opmerkingen, die voor een deel op bekende feiten
uit de ordesgeschiedenis, voor een ander deel op min of meer
waarschijnlijke gissingen berusten. Omtrent het wetenschappelijk
peil der beoefening van filosofie en theologie door de katholieken
in de 19e eeuw moeten we ons over het algemeen geen al
te verheven voorstellingen maken. Men was toen kennelijk niet
in staat zich op gelijk niveau te meten met de ongelovige wijs-
begeerte en het theologisch liberalisme. De meerderheid der
katholieken, voorzover zij zich met dergelijke problemen bezig
hielden, stond louter afwijzend tegenover de uitkomsten en
ontdekkingen der moderne wetenschappen, beschouwde ze enkel
maar als bedreigingen voor het geloof en nam, uit reactie tegen
het rationalisme, dikwijls haar toevlucht tot een al te ver door-
gevoerd supernaturalisme. Weer anderen gingen, overigens met
de beste bedoelingen, te ver in hun pogingen om de opvattingen
en resultaten der moderne wetenschap met de geloofsleer te
verzoenen en kwamen zo tot stellingen, die door de Kerk af-
gewezen en veroordeeld moesten worden.
Welke zijn de oorzaken van bovenvernoemd wetenschappelijk
verval der katholieke filosofie en theologie ? In een zeer lezenswaardig
artikel22 kwam Pierre Charles s.j. tot de gevolgtrekking,
dat men wel gelijk moest geven aan de onpartijdige historici,
die van mening zijn dat de eigenlijk gezegde dogmatische theo
logie gedurende de 19e eeuw op zwakke wijze vertegenwoordigd
en op slechte manier verdedigd werd. Om daarover een billijk
oordeel te vellen, moet men echter, zo zegt hij, met alle verzachtende
omstandigheden rekening houden. Het zal ook voor
ons betoog van belang zijn om deze na te gaan. De dogmatische
theologie, aldus Charles, is een tere plant. Om haar te kweken
zijn niet alleen godsvrucht en kennis modig, er worden ook, en
voornamelijk, traditie, vakbibliotheken, ruime studietijd, en een
22 P. Charles s.j., La theologie dogmatique, in Nouvelle Revue Theologique,
tome 56, 1929, p. 800 w.

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 63
voldoende samenhorig en ononderbroken docentencorps toe
vereist. Na de Franse revolutie was er van dat alles niets meer
over. De bibliotheken van de kloosters waren geplunderd en
verstrooid ; de religieuze orden zonder inkomsten en dikwijls
zonder vaste verblijfplaats en wettelijk erkend bestaan; de
krachten der geestelijkheid werden in beslag genomen door de
zielzorg die dringender nodig was dan ooit; de universiteiten,
die opnieuw waren opgericht volgens napoleontisch model,
waren staatsinstellingen waarin de onttroonde theologie een
pover figuur maakte, zo zij er al geduld werd ; het hoger onder-
wijs was door de dwang der omstandigheden en der program-
ma's louter secularistisch en lai'caal geworden ; en de seminaries
waren bijna nooit meer dan voorbereidingsscholen voor de
parochiegeestelijkheid, met een staf van docenten die tot het
strikte minimum beperkt werd en waar men onderwees ,,wat
iedere priester weten moet".
Onder deze omstandigheden die niet gekozen, maar onder-
gaan werden door de Kerk in Frankrijk, Belgie, Nederland,
Duitsland, Spanje en Italie, zou het onrechtvaardig zijn om de
geestelijkheid van de 19e eeuw er een verwijt van te maken, dat
zij het onmogelijke niet verwezenlijkt heeft en dat zij geen
prachtige reeks van dogmatici van eerste rang heeft voortgebracht.
Er is nog een andere oorzaak, die het verval van het eigen
wetenschapskarakter der theologie, en ook der filosofie, verklaart.
Beide waren in het defensief gedrongen. De zorg nu om
de waarheid te verdedigen is dikwijls een beletsel geweest om
haar ook te doorgronden, wat toch de wetenschappelijke taak
van de theoloog is. De tegenstander die het katholicisme in de
19e eeuw moest bestrijden was het Deisme, ofwel het Athei'sme
zonder meer. Met bijbelteksten en geloofdogma's viel hier niets
te bereiken : de tegenstander betwistte immers de grondslagen
daarvan.
Zodoende nam de theologie een steeds geringere plaats in
bij de apologetiek. Men wil de mogelijkheid en het feit der
goddelijke Openbaring door middel van de filosofie en de
geschiedenis vaststellen ; men tracht als het ware een dwingend
bewijs voor de Openbaring te leveren. De ongelovige wijsbe-

64 HENRICUS HOLLMANN
geerte der 19e eeuw komt er echter toe, het vermogen van de
menselijke rede om boven de begrenzingen van de ervaarbare
mogelijkheid uit te stijgen, in twijfel te trekken of zelfs zonder
meer te ontkennen. En daarmee vernietigt zij tegelijkertijd iedere
metafysica.
Een gevolg hiervan is, dat de apologetiek, om het contact met
de tegenstander te bewaren, zich hoe langer hoe verder van de
theologie verwijdert. De discussie gaat niet langer over de in-
houd of over de mogelijkheid van de Openbaring, maar over
de mogelijkheid van de filosofie, over de vermogens van de
rede en over het befaamde kenprobleem. Het zich concentreren
der intellectuele krachten van de katholieken op dit gebied, dat
overigens zo ver verwijderd was van het dogma zelf, moest wel
een verlammende invloed uitoefenen op het terrein der eigen-
lijke theologie.
Dit beeld van Europees verval der katholieke theologie als
wetenschap zou men, voor wat Nederland aangaat, nog kunnen
aanvullen met een paar citaten van prof. Rogier :
,,Rechtstreekse deelneming aan de beoefening der wetenschap
bleef onder de katholieken van Nederland in het derde kwart
van de negentiende eeuw beperkt tot het occasioned optreden
van een zeldzame enkeling. De beoefening van de theologie
bleef bij het seminarie-handboek, de tijdschrift-polemiek en de
recensie steken. Nog lang zou men trouwens - bij gebrek aan
elk universitair centrum - te onzent theologie en apologie bot
identificeren. ... Voor 1853 valt er ook met behoud van die
identificatie niets van betekenis te noemen. ... Na het herstel der
hierarchie verschenen geleidelijk de handboeken van het semi-
narie-onderwijs. ... En dan is er een stroom van polemische
brochures, geheel ten onrechte geclassificeerd onder de ,,Roomsche
theologie". ... Met de- wijsbegeerte was het in feite niet
beter gesteld ; hierbij kwam men voorlopig zelfs niet aan het
schrijven van handboeken toe." 23
,,Dat een niet in de wetenschap geschoolde leek in die mate
een stempel kon drukken op de katholieke samenleving als
Le Sage dit bij ons deed, was op zich zelf een bewijs van een
groot tekort. Het ontbrak Nederland aan katholieke weten-
M L. J. Rogier, Katbolieke Herleving, 's Gravenhage, 1956, p. 232-233.

en kruispand
St.-Agatha, de oude
kloosterpoort

Koorgestoelte en orgel te St.-Agatha

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 65
schappelijke centra. Ook dit is niets bijzonders. De revolutietijd
had in heel Europa de katholieke onderwij sinstituten om hals
gebracht. De opheffing der Jezuietenorde (1773) was een knak
voor de wetenschap geweest. De val van Napoleon werd ook
voor de Kerk het begin van de restauratie. In 1814 werd de
Societeit van Jezus heropgericht. In de achttiende eeuw waren
de kloosters merendeels geseculariseerd en tal van katholieken,
ook priesters, hadden dit toegejuicht. De tijd voor zulke middel-
eeuwse instellingen dachten zij voorbij. Losgeraakt van een
wetenschappelijke traditie in de godgeleerdheid en de wijsbe-
geerte, zijn de katholieken in de eerste helft der negentiende
eeuw bezig geweest met het zoeken van de weg.
Het duurde enige tijd, voor het herstel voldoende gevorderd
was om stichting van nieuwe wetenschappelijke centra mogelijk
te maken. Het wachten was op de grote mannen, de geniale
voortrekkers, en die klopt men niet uit de grond." 24
Tegen de zo juist geschetste achtergrond zal men ook de
hogere opleiding te St-Agatha moeten zien om er zich een juiste
voorstelling van te kunnen vormen en er billijk over te kunnen
oordelen. En dit te meer omdat de omstandigheden voor de
kruisheren zeker zo ongunstig waren als voor anderen. Ook hier
is het waar, dat men nu eenmaal roeien moest met de riemen
die men had en dat men van de nood een deugd moest zien te
maken, al blijft het natuurlijk nog de vraag, of de toestand zo
somber werd ingezien ; in feite kan zij in ieder geval niet al te
verheven geweest zijn.
Een andere nadelige factor was het feit, dat de orde in 1840
alleen nog maar in Nederland bestond in twee kloosters, die
zich beide op vrij korte afstand van elkaar in afgelegen dorpen
van Oost-Brabant bevonden. Evenmin als hun door omstandig
heden en oude gewoonten bepaalde levensstijl, was dit isolement
bevorderlijk voor het stimuleren van wetenschappelijke bedrij-
vigheid. Het leven dat zij leidden en de taken die zij vervulden
veronderstelden een sterk plaatselijke gebondenheid. Begrensd
tot dit klein gebied waar zij zich bovendien nog maar met moeite
kon handhaven, ontbrak het de Kruisherenorde aan krachten in
24 L. J. Rogier, Beknopte Nederlandse Kerkgescbiedenh, Amsterdam, 1945, p. 97.

66 HENRICUS HOLLMANN
het buitenland waarvan een in dit opzicht bevruchtende inwer-
king zou kunnen uitgaan. Wij behoeven slechts in de geschie-
denis der orde terug te gaan tot het bestaan van het kruisheren-
klooster in de universiteitsstad Keulen om ons te herinneren
welke gunstige gevolgen dit voor de studiegeest en de wetenschappelijke
prestaties van deze kloosterlingen heeft gehad23.
In een dergelijke gunstige atmosfeer zou ook het intellectuele
herstel der orde spoediger zijn gevolgd.
Gezien de aard van hun opleiding en hun persoonlijke am-
bitie zullen er van de kruisheren te St.-Agatha maar weinigen
de aangewezen personen zijn geweest voor een professoraat in
filosofie of theologie. Van den Wijmelenberg heeft zijn beleid
ook in dit opzicht aan de gegeven feitelijkheden moeten aan-
passen. Zodoende bleef het aantal der professoren zoveel moge-
lijk beperkt en vertoonde nogal eens persoonswisseling. Het
onderricht zal een wat improvisorisch karakter hebben gedragen ;
er bestond geen wetenschappelijke traditie, de opleiding die de
professoren persoonlijk bezaten bood geen voldoende onder-
grond en was te zeer op de praktijk alleen gericht, en universitair
gevormden kwamen er onder hen niet voor. De opheffing
van de stabilitas loci op 14 maart 1855 had voor de hogere
opleiding dit tot resultaat, dat St.-Agatha voortaan het enige
studiehuis was waar de filosofie en theologie werden onderwezen
; eerst in 1885 zou de filosofie naar Diest worden verplaatst.
Als concentratie en besparing van krachten op studie-
gebied viel dit zeker toe te juichen ; eveneens beschikte men te
St.-Agatha over de best voorziene bibliotheek voor beide vakken.
Dit alles had reeds verscheidene jaren zijn beslag gekregen,
toen Henricus Hollmann in September 1871 zijn hogere studien
aanving. Wie zijn professoren zijn geweest en in welke vakken,
blijkt moeilijk te achterhalen. Omtrent de aard van het gegeven
onderricht zelf, de door de professoren gevolgde richtingen en
methodes en het door hen benutte studiemateriaal tasten wij tot
88 H. van Rooyen, De Herleving van de Kruisheren in de negentiende eeuw,
in Crucijerana, nova series nr. 5, 1940, p. 11-13 ; L. Emond, Henricus van den
Wijmelenberg, St.-Agatha-Cuyk, 1931, p. 18-20 ; A. van Asseldonk, Van den
Wijmelenberg (onuitgegeven) ; J. Francino, In Cruce Vita, Rotterdam, 1936, p.
27 ; C. van Dal, Volg Mij, Diest, 1956, p. 46-49.

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 61
nog toe volledig in het duister. Voorzover thans bekend is,
hebben zij geen scripta nagelaten. Ook de kloosterbibliotheek
geeft daaromtrent geen uitsluitsel. Vooreerst niet, omdat de
herkomst van deze boeken vaak onbekend is : zijn zij door het
klooster zelf aangeschaft, of zijn ze door erfenissen of schenkin-
gen verkregen ? De catalogen van die tijd vermelden, jammer
genoeg, alleen de datum waarop zij op de bibliotheek zijn ge-
plaatst. Vervolgens blijft de vraag nog onbeantwoord, of zij op
aandringen der professoren zijn aangeschaft; zij kunnen ook
behoord hebben tot de persoonlijke bibliotheek van de een of
ander, die voorliefde voor dergelijke studies had.
Zoals reeds is vermeld, werd Antonius Arts in 1863 tot
novicenmeester en tevens tot lector in de filosofie benoemd. Als
novicenmeester werd hij in oktober 1871 opgevolgd door Fer
dinand Dietvors ; in September 1873 zou Josephus van den Dries
tot lector in de filosofie worden benoemd. Wij kunnen dus
aannemen, dat Henricus het onderricht in de filosofie ontvangen
heeft van Antonius Arts.
Aangaande de stof, die toentertijd te St.-Agatha in de theolo-
gische cursus behandeld werd, kan men zich een voorstelling
vormen aan de hand van de tweede der bepalingen van het
generaal kapittel dat in april 1887, dus bijna twaalf jaren na de
priesterwij ding van Henricus Hollmann, te St.-Agatha werd
gehouden. Daarin spreken de magister generaal en zijn defini-
torium de vurige wens uit, dat er vooral in het studiehuis cur
sussen in verschillende wetenschappen zullen bevorderd worden,
en, indien dit mogelijk wordt, zo spoedig mogelijk aan de andere
cursussen ook die in de kerkgeschiedenis en in het kerkelijk
recht zullen worden toegevoegd. Hieruit mag men afleiden, dat
voordien het onderwijs in de theologie zich beperkte tot de
exegese, de dogmatiek en de moraal, en dat Henricus dus ook
alleen daarin een hogere opleiding heeft ontvangen.
Tegelijk met zijn benoeming tot novicenmeester in oktober
1871 krijgt Ferdinand Dietvors ook die tot lector in de H.
Schrift. Hij heeft dus aan Henricus de exegese onderwezen en
was tevens zijn magister. Beide ambten zou Dietvors tot mei
1881 bekleden.

68 HENRICUS HOLLMANN
De vraag, wie er destijds tot taak hadden de lessen in dogma-
tiek en moraaltheologie te geven, kan alleen maar gissenderwijze
worden beantwoord. Wellicht is het een en dezelfde persoon
geweest en werden dogmatiek en moraal-theologie niet als afzonderlijke
disciplinen onderwezen. Dit laatste zou men kunnen
afleiden uit de inhoud van verschillende handboeken die toen
nog in gebruik waren en die ook op de bibliotheek te St-Agatha
vertegenwoordigd zijn. In bedoelde handboeken wordt er name-
lijk geen scheiding gemaakt tussen deze beide leervakken en
valt de nadruk het sterkst op de moraal-theologische zijde. Een
typisch voorbeeld daarvan is de Theologia ad usum seminariorum
et sacrae theologtae alumnorum, die op naam staat van Petrus
Dens. Het blijkt nog tientallen jaren na zijn dood (1777) een
geliefkoosd handboek te zijn gebleven ; de negende editie van
dit werk in veertien deeltjes werd nog van 1862-1864 te Mechelen
uitgegeven. Het komt in verscheidene edities en in verschil
lende exemplaren op de bibliotheek te St.-Agatha voor. Dr.
Boelaars c.ss.r. kenschetst het als kort en helder, weinig speculatief
in vragen en antwoorden, jarenlang handboek in semina
ries in Belgie, Nederland en daarbuiten 26.
Zou Hoogwaardig Heer van den Wijmelenberg persoonlijk in
deze geest de theologie aan Henricus hebben gedoceerd ? Voor
deze veronderstelling zijn wel enige aanwijzigingen aan te
voeren. Vooreerst vinden wij - met uitzondering dan van de
reeds genoemde Antonius Arts en Ferdinand Dietvors - van
geen der in 1871 te St.-Agatha verblijvende priesters vermeld,
dat zij een lectoraat zouden hebben vervuld. Eerst in 1874 komt
achter de naam van Franciscus van Cranenburgh de betiteling
van lector voor, zonder nadere aanduiding waarin. Misschien
heeft toen de reeds hoogbejaarde van den Wijmelenberg een
gedeelte van zijn taak aan deze nog jonge priester overgedragen.
Einde november 1857 verzocht van den Wijmelenberg namelijk
aan de toenmalige bibliothecaris van St.-Agatha, Henricus Ver-
28 Petrus Dens, Zuid-Nederlands theoloog (1690-1775). Was professor, later
president van het groot-seminarie Mechelen. Publiceerde verschillende moraaltheologische
werken. - De meeste tractaten van het genoemde werk, dat in 1777
voor het eerst verscheen, zijn geschreven door voorgangers, collega's en leerlingen
van Dens. Zie Dens in de Katbolieke Encyclopedic, 19512 en in DicUonnaire de
Theologie Catholique, Parijs, 19243.

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 69
kuilen om voortaan in zijn plaats het Directorium samen te stellen
: ,,want ik moet alle dagen les geven aan de jonge Heren" 2T.
De veronderstelling ligt nu wel voor de hand, dat dit lessen in
de theologie in bovenvermelde geest zijn geweest.
Eerst na de dood van van den Wijmelenberg (1881) vinden
we melding gemaakt van een benoeming tot het afzonderlijk
professoraat in de dogmatiek van L. Honhon, vanaf 1884.
Henricus Hollmann zelf doceerde na zijn priesterwijding enige
tijd filosofie en werd vervolgens ook, wellicht nog tijdens de
laatste levensjaren van van den Wijmelenberg, lector in de
moraaltheologie28. De preciese datum waarop deze laatste be
noeming is ingegaan, hebben wij niet kunnen vaststellen.
Omtrent het wetenschappelijk peil van dit onderwijs te St.-
Agatha en de theologische belangstelling der toehoorders mogen
wij ons in het algemeen geen al te grote illusies maken, wanneer
wij tenminste kunnen afgaan op hetgeen Dr. Juliaan Bogaers,
pastoor te Groot-Linden en deken van het landdekenaat Cuyk,
aan zijn bisschop Mgr. Zwijsen daaromtrent meedeelt. Weliswaar
blijkt uit dezelfde brief, dat de persoon van van den
Wijmelenberg hem niet sympathiek was en dat hij diens overhuizing
van Uden naar St.-Agatha in februari 1855 aan minder
hooggestemde motieven wenste toe te schrijven. Maar van de
andere kant bezat hij toch wel een zekere competentie om zich
een oordeel te vormen over het gehalte van de theologische
bagage der kruisheren te St.-Agatha. Hij was in ieder geval een
op theologisch gebied universitair gevormd man, al is het dan
waar, dat het pas sinds enkele jaren weer opgerichte Collegium
Romanum, waaraan hij van 1827-1831 studeerde, zijn latere
wetenschappelijke standing toen nog niet had bereikt29. Wat
daar ook van zij, in 1847 keerde hij nog naar Rome terug om
" A van Asseldonk, in zijn herziene studie over het handschrift L.L. 238 van
het ,,Klein-Archief" van St.-Agatha, 1963, p. 28, noot. Nog niet uitgegeven. Voleens
een brief van L. van Hout aan E. Fontaine, van 25-10-1943, zou van den Wijmelen
berg tot aan zijn dood de theologie onderwezen hebben ; zie archief provincialaat
JLeuven.
28 De Maasbode, zaterdag 28 mei 1927.
" Zie hiervoor :Histoire de VEglise, dl. XXI (R. Aubert), Paris, 1952, p. 187 ;
J. de Jong, Handboek der Kerkgeschiedenis, Utrecht, 1949*, dl. IV p 152-154 •
Bihlmeyer-Tuchle, Kitchengeschichte, Paderborn, 195615, dl III ' p 452 • M*
DiERiCKX, Voorgeschiedenis van het Vaticaans Concilie, in Streven, jg' 14 1961*
p. 316 ; Meriol Trevor, Newman, The Pillar of the Cloud, London, 1962

70 HENRICUS HOLLMANN
daar aan dezelfde universiteit te doctoreren in de theologie.
Bovendien was hij elf jaar professor in de dogmatiek geweest
aan het groot-seminarie te Roermond. Het gaat dus niet aan om
zijn minder vleiende uitlatingen enkel maar toe te schrijven aan
antipathie voor de kruisheren. Bogaers schrijft dan in februari
1855 aan Mgr. Zwijsen : „ ... De Prior van St. Agatha80 is
overleden. Het Hoogwaardig Heer van Uden, Guillaume le
Taciturne, was dezelfde dag reeds met mijter en staf te St.
Agatha. Men zegt dat hij er zal blijven ; nu het is er ook vrij
wat beter dan in het schrale Uden... De Prior-zaliger was een
exemplare deftige priester, doch hij was er niet op uit zijn
jongelui in de studien te laten doorzetten. Of dit nu beter zal
gaan mag men betwijfelen, want te Uden niet meer als hier —
bevinden zich grote liefhebbers voor de studie... Van dien kant
is het te Boxmeer veel beter gesteld ; daar spreken die jonge
Paters eens gaarne over theologie en Pater van den Brand?1
heeft zijn les geven weer hernomen ; hij doceert, zoo mij dunkt,
tamelijk goed. Ik heb hem gezegd, dat hij in de Schriftuur de
methode van Uden (sic) hooge school zoo genaamd moet daar-
laten en die van het seminarie volgen." 82
Wanneer men nu weet, dat de carmelieten evenmin als de
kruisheren zich in zijn bijzondere vriendschap mochten verheu-
gen, dan lijkt de bovenstaande opinie van Bogaers over het
studiepeil te St.-Agatha in 1855, hoewel niet erg vleiend, toch
wel vrij objectief. Ook dient hier eerlijkheidshalve nog even
erop gewezen te worden, dat het aan Bogaers te danken was, dat
van den Wijmelenberg als generaal van een exempte orde werd
uitgenodigd tot deelname aan het eerste Vaticaans Concilie88.
Met des te meer genoegen leest men dan in een brief, die
Bogaers in december 1879 aan Mgr. Zwijsen schreef, het vol-
gende : ,,Heden heeft de Kruisheer uit St. Agatha Pater H.
30 S. W, Gielen, vanaf 1806-1855 prior te St.-Agatha en als zodanig aldaar over
leden op 13 februari 1855.
31 Bedoeld is bij de carmelieten te Boxmeer. Pater v. d. Brand was uit Uden
geboortig en doceerde te Boxmeer als lector in de theologie. Vanaf 1827 was hij
conrector der latijnse School te Uden geweest, alvorens in 1842 te Boxmeer bij de
carmelieten in te treden.
82 A. M. Frencken, Brieven van Dr. Juliaan Bogaers, in Bossche Bijdragen, jg.
25, 1961, p. 157-240 ; 241-271.
88 L. Emond, o.c, p. 38.

VORMING TOT PRIESTER-KLOOSTERLING 71
Hollmann, zijn examen theologicum komen afleggen en ik moet
betuigen dat hij niet alleen in de Theologia moralis en practica
als in de dogmatica zeer wel voldaan heeft" 34.
Henricus Hollmann was op 15 augustus 1875, dus op 22-jarige
leeftijd, door Mgr. Wilmer te Haarlem priester gewijd. Er blijkt
dus, dat hij ruim vier jaren na zijn wijding dit examen heeft
afgelegd. Dit behoeft niet te verwonderen ; het schijnt namelijk,
dat er destijds verschillende kruisheren zonder z.g. grote jurisdictie
bleven35. Waarschijnlijk werd men alleen dan aangewezen
om dit jurisdictie-examen te maken, wanneer men bestemd werd
om biecht te horen en te preken. Voor de kloosterkerk te
St.-Agatha, waar twee biechtstoelen waren, zal men daartoe met
twee, ten hoogste drie priesters hebben volstaan, en activiteit
naar buiten zal er op dit gebied toen wel niet veel zijn geweest;
dat bracht de toenmalige levenswijze te St.-Agatha niet mee.
In ieder geval heeft Henricus blijkbaar een zeer goed figuur bij
dit examen gemaakt en was Bogaers ruiterlijk genoeg om dit te
erkennen en er zijn voldoening over uit te spreken.
Het gunstig resultaat pleit allereerst voor de kennis en de vlijt
van de jonge priester zelf. Maar wellicht mag men er ook uit
afleiden, dat het wetenschappelijk peil te St.-Agatha toch, on-
* Zie noot 32.
* Het door Hollmann bij deken Bogaers afgelegde examen was dat voor het
verknjgen van de zogenaamde grote jurisdictie. Wie dit examen met succes had
afgelegd, trad daardoor buiten de sfeer van de strikt exempte jurisdictiemacht en
kon dus in heel het diocees biechthoren en preken. Dit in tegenstelling tot de
kleine jurisdictie, die in haar uitoefening tot het biechthoren van bezoekers van de
kloosterkerk te St.-Agatha beperkt bleef. Deze kon krachtens pauselijk privilege
door abten en generale oversten van exempte orden worden verleend. Zij gold dan
alleen voor de openbare kerk, verbonden aan het klooster waar deze waardigheidsbekleders
resideerden. Bovendien werd dan nog de goedkeuring van de diocesane
bisschop vereist. Deze kleine jurisdictie bezaten alleen de twee of drie kruisheren,
die aangewezen waren om de bezoekers van de eigen kerk biecht te horen. Slechts
voorzover het huisgenoten betrof, kon krachtens de ordesstatuten de prior van het
huis, in casu Hoogwaardig Heer van den Wijmelenberg, de bevoegdheid hiertoe
verlenen. Een bisschoppelijke toestemming was hier niet mee gemoeid. Zo valt het
ook te verklaren, dat van den Wijmelenberg de jonge Hollmann reeds na diens
pnesterwijding tot zijn biechtvader koos. Mogelijk heeft hij hem ook de kleine
jurisdictie verleend, die Hollmann in staat stelde om in de kloosterkerk te St.-Agatha
biecht te horen. Dat zal dan wel tevens in 1875 zijn geschied. Vier jaar iater, in
1879, verwierf hij de grote jurisdictie, na afgelegd examen bij deken dr. Juliaan
Bogaers. Omtrent de z.g. kleine jurisdictie ,zie: A. Vermeersch-J. Creusen,
Epitome luris Canonici cum Commentariis ad scbolas et ad usum privatum, Mechliniae,
1925, Tomus II (altero editio), 1929, p. 82, nr. 143 ; A. Vermeersch,
De Religiosis Institutis et Personis, Tomus Alter, editio quarta, Brugis, 1910.

72 HENRICUS HOLLMANN
danks de sombere voorgevoelens van Bogaers, aanzienlijk verbeterd
was sinds van den Wijmelenberg zich daar gevestigd had.
De toch wel kritische ordeshistoricus L. Emond noemt hem
,,een goedbeslagen theologant en een liefhebber van boeken en
eenzaamheid, die alles in het werk heeft gesteld om van zijn
kloosterlingen mannen van echte studie-zin te maken. Vandaar
de zorg, die hij had voor de opleiding der jonge priesters :
voortdurend wilde hij worden ingelicht omtrent hun vorde-
ringen."
Ook is het zowel voor hem als voor Henricus Hollmann
tekenend, dat de hoog bejaarde generaal van den Wijmelenberg
deze pas gewijde priester tot zijn biechtvader en geestelijke
raadsman koos86.
* L. Emond, o.c, p. 35 en 36.

HOOFDSTUK III
HOLLMANN ALS PRIOR TE ST.-AGATHA
1. Samenwerking met L. Honhon
Op 25 maart 1881 stierf van den Wijmelenberg te St-Agatha ;
hij was toen ruim tachtig jaar oud. Zijn opvolger, Wilhelmus
Smits, bleef te Uden ; van daaruit zou eveneens Martinus Manders
de orde van 1890 tot 1899 besturen. Daar van den Wijme
lenberg, tegelijk met het generalaat, ook het prioraat van St-
Agatha had vervuld, moest daar een nieuwe prior worden
gekozen.
Op het generaal kapittel, dat van 23 tot 25 augustus 1881 te
St.-Agatha werd gehouden, ontving de orde haar nieuwe magister
generaal in Wilhelmus Smits. Henricus Hollmann werd tot
een der definitoren gekozen en tevens als voorlopige novicenmeester
aangesteld, omdat de magister generaal aan Ferd.
Dietvors op diens eigen verzoek ontslag had verleend \ Intussen
had het convent van St.-Agatha reeds op 11 mei Henricus tot
prior gekozen. Hij was toen al professor in de moraal-theologie,
zodat hij op achtentwintigjarige leeftijd al heel wat verantwoordelijkheden
te dragen kreeg. Hij had een te sterk plichtsgevoel
om ook maar een van deze taken te verwaarlozen ; hij heeft ze,
althans naar best vermogen, trouw vervuld. Heel zijn leven is
hij trouwens iemand geweest, die zeer bedrijvig was en graag
en hard werkte. Hij bezat de eigenschap zijn tijd goed te besteden
en het talent om zaken vlot en snel te kunnen afdoen ; zijn
opgewekt humeur hielp hem vrij gemakkelijk over allerlei
moeilijkheden heen. Het prioraat van St.-Agatha, welk ambt hij
zevenendertig jaar zou vervullen, was, zeker aanvankelijk, een
delicate onderneming. Het viel op zich genomen al niet ge
makkelijk, om iemand met het bestuurstalent, het prestige en
de ervaring van een van den Wijmelenberg als zodanig op te
1 Voor nadere levensbijzonderheden der vernoemde kruisheren, zie bijlage I.

74 HENRICUS HOLLMANN
volgen. Met uitzondering van L. Honhon, die drieentwintig jaar
was en kort tevoren op 2 april priester gewijd, was hij verreweg
de jongste van de zeven priesters en vier broeders die tussen
de eenenzeventig en tweeenvijftig jaar oud waren ; zijn vroegere
novicenmeester en professor in de exegese werd binnen het
half jaar naar Maaseik verplaatst. De enige novice in de strikte
zin van het woord was J. Yzermans. Aan zijn leiding werden
verder nog toevertrouwd de twee fraters Cornelis van 't Kloos-
ter en Josephus Hoogeveen, respectievelijk in 1878 en 1879
geprofest; de eerstgenoemde werd reeds in oktober naar Maaseik
verplaatst om daar les te geven aan het college.
Tussen Henricus en Honhon ontstond bijna vanzelfsprekend
een hechte vriendschap en een trouwe samenwerking. Het waren
alle twee jonge, idealistische mensen, talentvol en ijverig, vervuld
van een grote liefde tot de orde en een vurig verlangen
naar haar vooruitgang, niet alleen in aantal, maar vooral in
studiegeest en in geestelijk leven. Wij kunnen ons voorstellen
op welk een meeslepende wijze de vurige en welsprekende
Honhon zijn vriend en prior nog meer wist te begeesteren voor
die toekomstidealen. Beiden waren belast met het hoger onderricht
te St.-Agatha ; ongetwijfeld zijn ze er zich van bewust
geweest, dat er op dit gebied naar hoger peil moest worden
gestreefd en er groter belangstelling en toeleg van de kant der
studenten diende te worden gewekt. Reeds in 1879, het jaar
van zijn solemnele professie, werd Lambert Honhon tot pro
fessor in de filosofie te St.-Agatha benoemd ; gebrek aan andere
geschikte krachten, maar ook zijn persoonlijke bekwaamheid en
ijver rechtvaardigen deze vroegtijdige keuze. Met onderbreking
van een jaar als leraar aan het college te Maaseik (1881-1882),
zette hij deze taak voort tot 1885, toen de filosofie naar Diest
werd verplaatst. Inmiddels ontving hij reeds in 1884 zijn benoeming
tot professor zowel in de exegese als in de dogmatiek.
Hij bleef dit tot maart 1893, toen hij te Diest tot prior werd
gekozen, waar hij tevens zijn taak als professor der hogere stu
dies zou voortzetten. Opvallend is de sterke nadruk en aandrang
waarmee nr. 2 in het relict van het generaal kapittel, dat in
1887 werd gehouden, het bevorderen van de studiegeest en de

PRIOR TE SINT-AGATHA 75
uitbreiding van het studieprogram te St.-Agatha beklemtoont2.
Het zal taal geweest zijn naar het hart van Honhon, die wij dan
voor het eerst onder de afgevaardigden naar het kapittel aantreffen.
En het zou ons niets verwonderen, wanneer zowel het
initiatief daartoe als de formulering zelf aan hem te danken
zouden zijn.
In het In Memoriam, dat De Zegepraal des Kruises aan hem
wijdde, lezen we : ,,Zijn klaar verstand, zijn fijn besnaard gemoed,
gepaard aan sterke deugd, zouden hem spoedig tot de
meest verantwoordelijke functies in z'n Orde doen opklimmen.
Reeds voor zijn priesterschap gaf hij te St.-Agatha les in de
philosophic Priester gewijd, werd hij, na enkele jaren (sic)
professoraat aan ons college te Maaseik, bevorderd tot professor
in de H. Schrift en in de Dogmatische Theologie, eerst te
St.-Agatha, later te Diest. Bijna vijftig jaar lang heeft hij, onvermoeibaar,
deze hoge wetenschap aan zijn medebroeders
onderwezen. De Theologie was hem heilig. Hij doceerde haar
met eerbied en pieteit. Door zijn gloedvolle lessen wist hij, naast
degelijke priesterlijke wetenschap, aan zijn studenten vooral iets
mee te geven van zijn diep geloofsleven en van zijn kinderlijke,
geestdriftige trouw aan de H. Kerk en hare Traditie ; want hij
beleefde wat hij onderwees en doceerde beleefde theologie/'8
2. Bestuurskwaliteiten van Hollmann als kloosteroverste
Men zal moeilijk kunnen ontkennen dat, bij gelijke ambitie
van Hollmann en Honhon in het bevorderen van het studiepeil
te St.-Agatha, de laatste toch in ongetwijfeld gunstiger omstandigheden
heeft verkeerd om zich zowel door energie als begaafdheid
te ontwikkelen tot een theoloog van grote eruditie.
Ten minste tot aan zijn prioraat te Diest, dat in 1893 zou aanvangen
en onafgebroken tot 1923 zou voortduren, had hij
daartoe een behoorlijke aanlooptijd, die ook terdege werd be-
a Voor de relicten der generale kapittels van 1840-1940, zie Chronicon Cruciferorum,
Diest, 1948 w. ; voor het generaal kapittel van 1887 : ibidem, 1959, p.
158-160.
3 Anoniem, In Memoriam : De Hoogeerwaarde Heer L. Honhon, o.s.c, in De
Zegepraal des Kruises. Geillustreerd missietijdscbrift der Kruisheren, Diest, jg.

76 HENRICUS HOLLMANN
nut; tot op zijn oude dag is hij een man geweest met een
onvermoeibare intellectuele belangstelling en van uitgebreide
belezenheid op dogmatisch, exegetisch, patristisch en kerkhisto-
risch gebied.
Henricus Hollmann daarentegen werd van het begin af
aan in beslag genomen door zeer uiteenlopende ambtsbezigheden,
die dikwijls meer van praktische dan van wetenschappelijke
aard waren en veel van zijn beschikbare tijd opeisten. Hij
wilde echter niets veronachtzamen van wat hem werd opgedragen.
Vriendelijk en hulpvaardig, belangstellend en toegan-
kelijk voor iedereen7 stelde hij zich beschikbaar voor de mensen,
in het klooster en daarbuiten, die aan zijn zorg waren toevertrouwd
en die zijn raad en bijstand nodig hadden. Dikwijls
moest hij bezoek ontvangen ; bovendien had hij een drukke
biechtstoel. Wei behoorden de inwoners van St.-Agatha kerkelijk
tot Cuyk en waren zij voor wat betreft doop-, huwelijks- en
begrafenisplechtigheden op de parochiekerk aldaar aangewezen.
Maar voor het overige werd de gewone geestelijke verzorging
door het klooster waargenomen ; in de praktijk beschouwden
zij de kloosterkerk als de hunne en de prior als hun zielzorger.
Ook kwamen er vanuit de wijde omtrek veel mensen te biechten
en naar de zondagsmissen. Zowel binnenshuis als in de kerk en
daarbuiten bestonden er dus allerlei bezigheden, die voortdurende
aandacht en behartiging vergden en waarvoor hij als prior
verantwoordelijk was. Ook de onaangename gevolgen van het
verloren proces tegen de Staat deden zich te St.-Agatha geducht
gevoelen. Er waren voortdurende geldzorgen en prior Hollmann
was de eerste overste van het huis op wie de moeilijke en
onaangename taak rustte om de uitgaven zoveel mogelijk te
bekrimpen en de economie van een vroeger welvarend en nu
verarmd en onder schulden gebukt klooster om te schakelen.
Dat zal hem niet alleen veel hoofdbrekens hebben gekost, maar
ook niet altijd in even goede aarde zijn gevallen. Aan mensen,
die zelf geen geldzorgen gewend waren, zal het niet altijd gelukt
zijn om voor dergelijke maatregelen het nodige begrip op te
brengen.
Nu is het echter zo, dat grondige beoefening der wetenschap
een volgehouden innerlijke concentratie en een groot geestelijk

PRIOR TE SINT-AGATHA 77
en ook lichamelijk uithoudingsvermogen noodzakelijk maken;
de geest dient 20 weinig mogelijk te worden afgeleid van zijn
ingespannen arbeid. Deze arbeid brengt 20 haar eigen ascese
mee: men moet er de tijd voor beschikbaar hebben en het geduld
en de volharding op kunnen brengen om zich als het ware
steeds dieper in te graven in eigen vakproblemen. Men 2al 20
weinig mogelijk afgeleid en doelbewust moeten blijven streven
naar een uiteindelijke oplossing daarvan en 2ich toch tevreden
moeten leren stellen met het bereiken van resultaten, waarvan
men beseft of vermoedt dat 2e slechts voorlopig 2ijn en voor
verbetering vatbaar 2ullen blijven. Daarvoor is het nodig om
veel andere bezigheden aan anderen over te laten, ook wanneer
ze hun eigen aantrekkingskracht op onze geest uitoefenen. Maar,
20 2al men in dit geval wellicht opwerpen, het moet toch
mogelijk 2ijn geweest voor iemand die 20 verschillende verantwoordelijkheden
had te dragen, 2ijn onderdanen daarin te doen
delen ? Een van de voorname eigenschappen van een goed
bestuurder dient immers daarin te bestaan, dat hij niet alles zelf
wil doen, dat hij de bepaalde geschiktheden en talenten van 2ijn
onderdanen kent en erkent en 2e op de juiste wiJ2e weet te
benutten. Zo komen dezen als mensen beter tot hun recht en
2ullen de taken, door een goede arbeidsverdeling, ook bevredigender
worden vervuld. Inderdaad lijkt, bij alle erkenning van
Hollmanns persoonlijke talenten en goede eigenschappen, het
verwijt niet ongegrond, dat hij als bestuurder te veel alles 2elf
heeft willen doen. In hoeverre dit ook reeds op 2ijn prioraat van
toepassing is, valt achteraf niet 20 gemakkelijk uit te maken.
Zeker, hij was een begaafde, energieke en 2eer bedrijvige natuur,
die niet gemakkelijk uit handen gaf wat hij althans meende 2elf
even goed te kunnen doen. In hoeverre kan men hem daar een
verwijt van maken ? Omtrent van den Wijmelenberg, 2ijn voorganger
als prior van St.-Agatha, merkt A. van Asseldonk voor-
2ichtig op, dat hij 2ich misschien moeilijk kon indenken, dat
ook andere confraters a la page waren4. De uitwerking hiervan
valt niet te onderschatten : als prior nam Hollmann tenslotte
de onderdanen van hem over. Het is de moeite waard 2ich even
in de positie van die onderdanen te verplaatsen en 2ich eens af
4 A. van Asseldonk, Van den Wijmelenberg.

78 HENRICUS HOLLMANN
te vragen, in hoeverre hun geesteshouding of hun reacties door
een dergelijke feitelijkheid kon worden beinvloed. De toenmalige
opvatting omtrent de verhouding van een overste tot zijn
onderdanen was wel lijnrecht tegenovergesteld aan de moderne,
als zou deze meer een zaak van begeleiden dan van leiden zijn.
Onwillekeurig zou bij ons de neiging kunnen ontstaan om er
een illustratie in te zien van het befaamde gezegde : ,,u hebt
niet te denken ; er wordt voor u gedacht". Wanneer een overste
er destijds moeilijk toe over kon gaan om althans een deel van
zijn bevoegdheden of taken door plaatsvervangers te doen uitoefenen,
dan had dat psychologisch zeker nadelige gevolgen.
Het belemmerde een gezond zelfvertrouwen en ondernemingslust
bij de onderdanen. Er ontstond een merkwaardige tweestrijd
in deze mensen : van de ene kant durfden zij niet te
twijfelen aan de alzijdigheid van inzicht en de bekwaamheid van
de overste en aan de juistheid van zijn oordeel omtrent hun
eigen capaciteiten ; van de andere kant bleven zij rondlopen
met vage gevoelens van onbevredigdheid en tegelijk minderwaardigheid.
Typerend daarvoor waren de vaak voorkomende
uitingen van overdreven zelfonderschatting en ongeevenredigde
waardering voor de prestaties van een ander, die daartoe door
bijzondere omstandigheden in staat was gesteld. Er ontstonden
zodoende bepaalde lichtelijk naieve mythen, die eerst naderhand
tot hun juiste proporties werden teruggebracht. Weer anderen,
die zich meer van hun mogelijkheden en bekwaamheden bewust
waren, voelden zich soms bij herhaling gepasseerd ; op de duur
koesterden zij dan geen illusies meer en namen een louter afwachtende
of passieve houding aan. Al hebben wij dit alles als
een bestaand gevaar willen signaleren, het blijft natuurlijk nog
de vraag, of prior Hollmann onder de gegeven omstandigheden
niet, deels ten gevolge van deze nu eenmaal aanwezige situatie,
deels wegens de ouderdom of het werkelijk gemis aan capaci
teiten van verschillende zijner onderdanen, in mindere of meerdere
mate genoodzaakt was zich al deze bezigheden voor te
behouden. Er zijn ons niet voldoende bijzonderheden daaromtrent
bekend om er een verantwoord oordeel over te kunnen
vellen. Veel keuze had hij in ieder geval niet, zeker niet op
studiegebied, nadat Dietvors in mei 1881 zijn ontslag als lector

PRIOR TE SINT-AGATHA 79
S. Scripturae had gevraagd en verkregen. Het in 1874 aan
Franciscus van Cranenburgh opgedragen lectoraat - waarin dat
ook mag geweest zijn - nam reeds op 13 april 1885 een einde
met zijn vroege dood; hij was toen vierenveertig jaar oud.
Honhon was reeds vanaf 1879 professor in de filosofie.
Wat nu Hollmann persoonlijk als professor betreft, hij heeft
zich, ondanks de minder gunstige omstandigheden, weten op te
werken tot een bekwaam moralist en een knap canonist met
gevoel voor rechtskwesties. Als professor kende hij zijn zaken,
maar hield zich verder strikt aan het gevolgde handboek. Hi]
was niet wat men noemt een briljant docent en verkondigde
geen oorspronkelijke en verhelderende visies. De enige uitweidingen
die hij zich veroorloofde waren verduidelijkingen van
de tekst met praktische voorbeelden. Het zal hem wel aan tijd
en waarschijnlijk ook wel aan geduld ontbroken hebben om zich
bijznder in de stof te verdiepen of geregeld nieuwere auteurs
er op na te slaan.
Reeds tijdens de eerste maanden van zijn prioraat werd Holl
mann op verontrustende wijze tegelijk met zijn convent betrokken
in het geschil met de Nederlandse Staat over het bezit der
goederen van St.-Agatha. In het archief van dit klooster berust
de copie van een door hem geschreven brief, die daarvan getuigt5.
Hij is gedateerd op 22 juli 1881 en gericht aan een
,,Weledelgestrenge Heer", waarschijnlijk Mr. Faber, advocaat
te Amsterdam, die als rechtskundig adviseur van de kruisheren
in deze aangelegenheid fungeerde. De brief deelt mee, dat elf
leden van het klooster, namelijk de acht priesters en drie theologanten
ieder afzonderlijk, een sommatie hadden ontvangen om
het klooster met die goederen welke onmiddellijk rondom het
klooster gelegen waren, te verlaten. Gaven zij daaraan geen
gevolg, dan werden zij op 2 September gedagvaard voor de
rechtbank te 's Hertogenbosch. De vijf lekebroeders waren niet,
gesommeerd. Dit wa$ een van die onverkwikkelijke tonelen in
het geruchtmakend proces, waarvan de uitslag vijf jaar later de
kruisheren van St.-Agatha van hun uitgestrekte goederen zou
beroven. Alleen kerk en klooster en enkele stukken grond moch-
,,Bijdragen tot de geschiedenis van St. Agatha".

80 HENRICUS HOLLMANN
ten zij toen behouden ,,als waardering voor het 200 lange zorg-
zame beheer der Staatsgoederen". Dit betekende een zeer zware
slag voor het klooster, dat zijn voornaamste bron van inkomsten
had verloren.
Een interessant licht op de persoonlijkheid van prior Hollmann
werpt de correspondentie, die hij met Hoogwaardig Heer
Smits te Uden heeft gevoerd naar aanleiding van een meningsverschil
tussen de kruisheren en burgemeester van den Bosch te
Cuyk. In het kloosterarchief van St.-Agatha treft men vooreerst
een brief van prior Hollmann aan, die ongedateerd is en gericht
aan Hoogwaardig Heer6. De samenhang van de inhoud met die
van een brief van 22 maart 1884 aan hetzelfde adres laat vermoeden,
dat de eerste niet lang daarvoor is geschreven. Er blijkt
uit, dat het bewuste meningsverschil was ontstaan door het
kappen van hout, dat volgens procurator de Vlam stond op een
strook grond, waarop de kruisheren rechten konden doen gelden.
De burgemeester had dit betwist en daarvoor vier getuigen
aangevoerd. Nadat prior Hollmann, op raad van Hoogwaardig
Heer Smits, dezen had ondervraagd, kwam hij tot de bevinding,
dat er wel lange tijd op bedoeld terrein hout had ges taan dat
door het klooster werd gekapt, maar dat het ten minste twijfelachtig
was of het klooster daar wel aanspraken op kon doen
gelden. Hij vraagt nu in een uitgebreid schrijven aan Hoog
waardig Heer te bemiddelen om het geschil in der minne te
schikken en aan de burgemeester te laten weten, dat de prior
er naar verlangt om hieraan een einde te maken, mits van beide
kanten wat wordt toegegeven. Waarschijnlijk heeft Hoogwaar
dig Heer de prior aangeraden om zich persoonlijk, en wel schriftelijk,
in verbinding te stellen met de burgemeester. De brief
van 22 maart bevat tenminste tevens de copie van een schrijven
aan de burgemeester, dat hij, alvorens het te verzenden, eerst
aan het oordeel van Hoogwaardig Heer wil onderwerpen. Uit
de inhoud hiervan blijkt de volgende samenhang van feiten. De
burgemeester heeft bij een bezoek aan Uden een brief achtergelaten,
bestemd voor Hoogwaardig Heer, die toen ongesteld
was en hem dus niet ontvangen kon. Toen prior Hollmann
8 ,,Bijdragen...".

PLATTEGROND
RECONSTRUCTIE VAN HET
KLOOSTER DER KRUIS-
HEREN IN ST. AGATh
+ 1900
Plattegrond van het klooster St. Agatha rond 1900.
I 1964

Reconstructietekening van de voorgevel van het klooster St. Agatha rond 1900.
RECONSTRUCTIE VAN HET
KLOOSTER DER KRUIS-
HEREN IN ST.
+ 1900 »ek./
1964

PRIOR TE SINT-AGATHA 81
daarna bij zijn superieur op bezoek kwam, heeft deze hem de
daarin vermelde gezegden der getuigen laten lezen en hem er
een afschrift van meegegeven, opdat hij de zaak persoonlijk
zou kunnen onderzoeken. Hollmann heeft dan de bedoelde personen
bezocht en moet constateren, dat hun relaas in vele
punten niet overeenstemt met hetgeen zij aan de burgemeester
hebben meegedeeld. ,,Toch," zo schrijft hij, ,,is mij daardoor eene
zaak duidelijk geworden, namelijk, dat het recht hetwelk ik op
het bewuste hout meende te hebben, niet zoo duidelijk te erkennen
valt, als ik wel meende". Dit is een ruiterlijke bekentenis,
en het excuus dat er op volgt eert de man, die het neerschreef :
,,Meenende en in mijn hart overtuigd zijnde dat het voile recht
aan mijn kant was, heb ik handelingen gesteld welke voorzeker
voor U en de Uwen pijnlijk gevallen zijn. Dit spijt mij ten
zeerste. Mijn te spoedig als zeker aangenomen meening, dat ik
in het volste recht was, mijn plicht als bestuurder van geestelijke
goederen, wellicht in dit geval nog wel te streng opgenomen,
mijn overdreven ijver heeft mij te ver gevoerd ; 't is daarom dan
ook, dat ik in dit geval mijn fout erken en U verzoek dit mij
niet ten kwade te duiden." Men krijgt uit de verdere inhoud
van deze brief de indruk, dat eigenlijk procurator de Vlam
rechtstreeks partij was in dit geschil; Hollmann schrijft tenminste
: ,,Ik heb zonder confrater de Vlam daarover te spreken
de verschillende personen die U had opgegeven bezocht". Dat
zou in dit geval des te meer pleiten voor de inschikkelijke en
vredelievende gezindheid van prior Hollmann. Iedereen weet,
hoe vaak dergelijke meningsverschillen over vermeend eigendomsrecht
ontaard zijn in prestigekwesties tussen kerkelijke en
burgerlijke overheidspersonen.
3. De priorkeuze te Diest in 1886
Ofschoon hij daarmee het bewijs had geleverd bereid te zijn
om wille van de vrede en de goede verhoudingen zich van harte
te vernederen en om de raadgevingen en richtlijnen van eigen
overste nauwkeurig op te volgen, toch was hij allesbehalve een
vleier en ogendienaar. Hij toonde zich een vastberaden en onverschrokken
man, die geen blad voor de mond nam, wanneer

82 HENRICUS HOLLMANN
het gold zijn goed recht te verdedigen en vast te houden aan
een eens genomen en ten voile verantwoorde beslissing, ook
tegenover zijn hogere overheid.
Dit wordt op niet mis te verstane wijze gedemonstreerd door
de bewoordingen van de brief, die hij op 7 februari 1886 tot
het convent te Diest richt en waarin hij, ook na zijn herkiezing,
beslist blijft weigeren het prioraat aldaar te aanvaarden7. Waarom
er niet alleen te Diest zelf, maar ook door Hoogwaardig
Heer Smits persoonlijk, zulk een sterke druk op hem werd uitgeoefend,
moet hoogstwaarschijnlijk verklaard worden uit de
moeilijke omstandigheden en sombere vooruitzichten, waarin
men zich daar na de opheffing van het college en de dood van
prior van Giersbergen bevond8. Gemis aan bisschoppelijke subsidie
en een daarmee samenhangend tekort aan leerkrachten
waren de oorzaak dat men, na allerlei vergeefse pogingen om
dit te voorkomen, in 1885 tot de sluiting en opheffing van het
college overging. In dat jaar behoorden tot de kloostergemeen-
schap te Diest 13 priesters, waarvan er 7 aan het college verbonden
waren geweest, en 3 broeders. Men stelle zich voor welk
een teleurstelling voor de kruisheren van Diest de opheffing
betekende van een college, dat in 1852 na jarenlange tegenwerking
werd opgericht en dank zij grote inspanning was in
stand gehouden en tot bloei gebracht. En wel vooral voor hen,
die van het onderwijs aan dit college hun levenswerk hadden
gemaakt en zich nu praktisch tot werkeloosheid gedwongen
zagen. Twee ervan vroegen en verkregen in datzelfde jaar de
secularisatie, een stap die zeker te betreuren, maar gezien de
vooruitzichten niet geheel onbegrijpelijk was. Van de magister
generaal, een oud, van nature wel wat querulant en ziekelijk
man, wiens aandacht en energie trouwens bijna geheel in beslag
genomen werd door het bewuste proces van St.-Agatha, vielen
geen ingrijpende beslissingen omtrent de toekomst van Diest
te verwachten. Op het capitulum intermedium van 1885 heeft
men zich wel ernstig beziggehouden met het vraagstuk welke
bestemming aan het gebouw te geven, wanneer het college in
7 Generaal Archief der orde : ,,Acta et documenta circa electionem Prioris con-
ventus Diesthemiensis".
6 W. Sangers - G. van der Linden, De Kruisheren te Diest 1845-1945, Diest,
1945, passim.

PRIOR TE SINT-AGATHA 83
de komende augustusmaand zou worden opgeheven. Omtrent
dit punt, zo lezen we, en omtrent de nuttige verplaatsing van
confraters komt men daar echter nog niet tot een definitieve
beslissing, vanwege verschillende omstandigheden, waaronder de
ziekte van prior van Giersbergen. Wei zijn er enige opmerkingen
gemaakt om Hoogwaardig Heer inlichtingen te geven zodat hij
bij verandering van omstandigheden omtrent deze punten kan
beslissen.
De stemming van ontgoocheling en onzekerheid over de toekomst
moet te Diest nog versterkt zijn door de langdurige en
smartelijke ziekte van prior van Giersbergen. Bijna zestien en
half jaar had hij het klooster bestuurd en tijdens zijn ambtsperiode
had het college zijn grootste bloei gekend. Zijn lijden
zal nog verergerd zijn door het gevoel, dat alle inspanning om
het college te redden tevergeefs waren gebleken. Zijn dood op
nieuwjaarsdag 1886 maakte de verslagenheid onder zijn huisgenoten
nog des te groter.
Het feit, dat in het najaar van 1885 de filosofische opleiding
van St.-Agatha naar Diest werd verplaatst, betekende slechts een
uitermate beperkte oplossing voor het probleem hoe geschikte
werkzaamheden te vinden voor de vrijgekomen krachten. Alleen
Joannes van de Burgt en Franciscus de Bie vonden daardoor een
nieuwe taak, respectievelijk als professor van filosofie en van
fysica. Het nijpendste vraagstuk bleef dus praktisch onopgelost.
En Hoogwaardig Heer ontbrak het aan de nodige durf en
geestkracht om door het ondernemen van nieuwe initiatieven
daarvoor een geschikte uitweg te vinden. Dit valt des te meer
te betreuren, wanneer men bijvoorbeeld ziet, dat de in 1876
door van den Wijmelenberg naar Engeland gezonden Alphonsus
van den Heuvel en Josephus van den Dries op de duur hun
pogingen om daar de orde te vestigen zullen moeten opgeven,
omdat hun verzoek om nieuwe krachten niet werd ingewilligd!
Na het voorafgaande kan men zich toch wel voorstellen,
waarom het convent van Diest, bij de keuze van een opvolger
voor prior van Giersbergen, hun candidaat niet zo gemakkelijk
wilde laten varen, ook nadat deze reeds geweigerd had dit ambt
te aanvaarden. Prior Hollmann, die sedert het generaal kapittel
van 1884 tot visitator voor Diest was aangesteld, beschouwden

84 HENRICUS HOLLMANN
zij als de jonge, krachtige en doortastende figuur, waarop zij al
hun verwachtingen hadden gesteld. Hollmann was van zijn kant
als visitator en ook vorig definitor (1881-1884) natuurlijk goed
op de hoogte van de moeilijkheden te Diest, vooral op het
persoonlijke vlak. Hij zal er weinig perspectief in hebben gezien,
zo lang er van de hoogste instantie in de orde geen steun voor
een ingrijpender en radicaler oplossing te verwachten viel.
Bovendien had hij als prior van St.-Agatha het volste recht te
weigeren. Er zijn trouwens nog wel motieven denkbaar, die zijn
aanwezigheid aldaar hoogst gewenst maakten. Vooreerst konden
de kruisheren van St.-Agatha het recht doen gelden om de door
hen gekozen prior te behouden ; gezien de omstandigheden en
verhoudingen aldaar is het begrijpelijk, dat zij deze ook anderszins
zo moeilijk te vervangen kracht in geen geval wensten prijs
te geven. Men denke hier bijvoorbeeld aan het feit, dat het
theologisch onderricht toen op slechts twee mensen dreef, en
daar was hij er een van. Nog nauwelijks een half jaar tevoren, bij
de verplaatsing der filosofie naar Diest, had Honhon de zware
taak op zich genomen om voortaan te St.-Agatha zowel exegese
als dogmatiek te doceren. Hoe begaafd en ijverig ook, hij was
tenslotte een autodidact en het voorbereiden van zijn lessen
moet, zeker in die aanvangstijd, langdurige en ingespannen
arbeid hebben gevergd. Het zou dwaas en onmenselijk geweest
zijn te verlangen, dat hij ook nog de moraal-theologie voor zijn
rekening nam. Daar bovendien toen voor het eerst te St.-Agatha
de splitsing tussen dogmatiek en moraal als afzonderlijke leervakken
was doorgevoerd, zouden de lessen in de dogmatiek een
nieuwe en bredere aanpak van de stof vereisen ; voorlopig zou
Honhon dus daaraan alleen al de handen vol gehad hebben.
Trouwens, het feit dat zowel Hollmann als Honhon er volhardend
naar streefden om voor alles het studiepeil te St.-Agatha
te verhogen, zou hen een dergelijke noodoplossing als onaanvaardbaar
doen verwerpen, want dit betekende het paard achter
de wagen spannen. Neen, wat het zwaarste was - in casu een
althans zo goed mogelijke opleiding der toekomstige priesters
van de orde —, moest ook het zwaarste wegen.
Intussen zat Hoogwaardig Heer Smits met de situatie te Diest
danig omhoog. Zelf voelde hij zich onmachtig om daarin een

PRIOR TE SINT-AGATHA 85
bevredigende verandering te brengen ; hij zag daarom Hollmann
als een redder in de nood. Er zal trouwens te Diest ook wel
sterke druk op hem zijn uitgeoefend om deze candidatuur met
de meest mogelijke kracht en drang te steunen. Toch is hij
daarin veel te ver gegaan. Na de weigering van Hollmann om
het prioraat te Diest te aanvaarden schreef Smits hem een scherpe
en bittere brief en spoorde de kiezers aan het antwoord daarop
af te wachten, in de mening dat Hollmann voor zulk grof geschut
wel capituleren zou. Toch was de uitwerking averechts
aan wat er mee beoogd werd; Hollmann voelde zich terecht
gegriefd door deze onverdiende beledigingen en oordeelde het
het wijste er het zwijgen toe te doen. Toen er te Diest tevergeefs
op antwoord werd gewacht, hebben de conventualen zich schriftelijk
opnieuw tot Hollmann gewend om nogmaals bij hem aan
te dringen de keuze te aanvaarden. In een brief van 7 februari
1886 herhaalt hij op besliste wijze zijn weigering9. Aangaande
het bewuste door Hoogwaardig Heer aan hem gerichte schrijven
reageert hij daarin als volgt: „ ... waartoe Hoogw8t Heer U nog
heeft aangezet om te wachten op een brief van mij, weet ik niet.
Zijn laatste brief immers uit Diest was zoodanig gesteld en
geschreven, dat er met eenige billijkheid en nadenken geen
antwoord meer op te wachten ware.
Of UZE. kennis draagt van den inhoud van dat schrijven van
Hoogw8t Heer aan mij, weet ik niet: maar dat weet ik, dat
Hoogw8t Heer scheen te meenen, dat Hij iemand met een vat
azijn en bitteren gal kon overhalen om iets op zijn schouders
te nemen, waartoe hij volgens mijn oordeel niet verplicht was
en niet verplicht konde worden. Zijne woorden zijn bitter
scherp. Waren zij nog maar a calamo irato neer geschreven,
maar neen in kalme bedaardheid en koelen bloede. Ik zal
Hoogw8t Heer niet antwoorden op zijn brief, want ik begrijp
zeer goed, dat dit tot niets zoude dienen als alleen om de gemoederen
nog maar te verbitteren. Ook past het mij niet scherp
tegenover scherp te gebruiken ten opzichte van mijn Overste.
Doch die brief zal ik niet verscheuren, maar in kalmer tijden
Hoogw8t Heer ter inzage geven, opdat ZijnHW. zelve zal
Generaal Arhief: ,,Acta et Documenta circa electionem Prioris conventus
Diesthemiensis".

86 HENRICUS HOLLMANN
kunnen oordeelen, of zulk een brief beantwoord diende te
worden.
Doch ik kan er nog een andere uitlegging aan geven, dat
Hoogw8t Heer zich zoo scherp heeft willen uitdrukken, alleen
om te toonen, dat Hij gaarne had, dat ik het aannam. Dat
Hoogw81 Heer het gaarne had, is wel mogelijk, maar als
ZijnHW. in casu practico in mijn plaats gestaan had, geloof ik,
zoude ZijnHW. op dezelfde wijze gehandeld hebben..."
Uit dit uitvoerige citaat blijkt voldoende dat Henricus Hollmann,
al had hij dan een beminnelijk en inschikkelijk karakter
en een groot religieus plichtsbesef, toch zijn Westfriese aard
niet verloochende. Hij was er de man niet naar om over zich
heen te laten lopen, door wie dan ook. Zelf recht door zee,
wilde hij ook door anderen eerlijk en billijk behandeld worden.
Zwijgen kon hij desnoods, uit eerbied of gezond verstand, maar
zich neerleggen bij onrecht of willekeur of ze goedpraten, dat
deed hij nooit. Hij ondervond dan ook hoe lastig en ondankbaar
het soms is, een man van karakter te zijn. Toch hield hij er niet
van de rol van verongelijkte te blijven spelen. Hij kon verontwaardigd
worden zonder zijn zelfbeheersing en de juiste verhoudingen
uit het oog te verliezen, maar hij zou ook gemakkelijk
en graag weer vergeven en vergeten. Kleinzieligheid was hem
vreemd.
4. Situatie der orde in 1881-1899
Uit het voorafgaande zal wel duidelijk zijn gebleken, dat de
orde zich tijdens het bestuur van Hoogwaardig Heer Smits in
een impasse bevond, en dat deze er de figuur niet naar was om
ze te doorbreken. Wanneer men de officiele verslagen der generale
en intermediaire kapittels van die jaren doorleest, dan krijgt
men de indruk, dat het waarlijk niet onbrak aan ijver voor het
behoud of herstel van de religieuze geest en voor verbetering
van het onderricht en bevordering van de studieijver, maar
wel aan durf en ondernemingsgeest, aan expansiekracht. En
dat, terwijl wat betreft de roepingen men over het dieptepunt
was heengeraakt: vanaf 1882 bedraagt het gemiddelde der
klein-geprofesten toch weer vier per jaar ; in 1886 zeven, en in

PRIOR TE SINT-AGATHA 87
1889 zelfs acht. Zeker, het zijn nog geen indrukwekkende getallen,
maar vergeleken met de voorafgaande jaren betekenen
ze toch een merkelijke vooruitgang10. Wel valt aan te nemen, dat
de ziekelijke toestand van Wilhelmus Smits gedurende zijn laatste
levensjaren veel zal hebben afgeremd ; om die reden kon in
1888 zelfs geen capitulum intermedium worden gehouden. En
uiteraard houdt zich zulk een kapittel, meer dan een capitulum
generate, met de praktische en soms op korte termijn te nemen
beslissingen bezig. Het enige wat in de jaren 1881-1889 aan
nieuwe initiatieven ondernomen werd, was de oprichting van
een priestercollege te Uden in 1888, een overigens qua stijl
weinig indrukwekkend en bescheiden gebouwtje, dat uiterlijk
veel op een dorpsschool leek en door de studenten schertsenderwijs
ook wel als de melkfabriek betiteld werd. Maar daartoe was
men dan ook in staat gesteld door de grote vrijgevigheid van
de uit Uden geboortige priester J. Pulsers, die professor was
aan het Amerikaans college te Leuven. Financieel betekende
deze onderneming dus praktisch geen risico en het Udense klooster
kon er alleen maar beter van worden, zij het dan in beschei
den mate. Wel zou het echter in de loop der jaren aan de orde
talrijke roepingen gaan schenken11.
Op 13 december 1889 stierf Wilhelmus Smits. Juist veertien
dagen later werd hij als magister generaal opgevolgd door de
directeur van het Udens college, Martinus Manders.
Uit een brief van prior Smits aan de St.-Agathase procurator
J. de Vlams12, gedateerd op 19 juni 1874, en een, gericht aan
van den Wijmelenberg van 28 augustus 1878, blijkt dat Smits
en zijn Udense huisgenoot en onderdaan Manders nu juist geen
gelijkgestemde zielen waren. Daarin beklaagt Smits zich over
het lastig, vitterig en eigenwijs karakter van Manders. Die
klachten over onhandelbaarheid van zijn onderdanen beperken
10 Aantal der klein-geprofesten : in 1882 drie fraters en een broeder ; in 1883
een frater en drie broeders ; in 1884 vier fraters ; in 1885 drie fraters ; in 1886
vijf fraters en twee broeders ; in 1887 twee fraters en drie broeders ; in 1888 vier
fraters ; in 1889 zes fraters en twee broeders ; in 1890 twee fraters en een broeder.
11 J. Francino, In Cruce Vita, Rotterdam, 1936, p. 97 ; W. J. F. Bos, Uden en
zijn college, Rotterdam, 1936, passim.
12 Archief van St.-Agatha : ,,Bijdragen...".

88 HENRICUS HOLLMANN
zich trouwens niet tot Manders alleen ; ook enkele anderen
worden met name genoemd. Men krijgt uit dit alles wel de
indruk, dat Smits tegen de situatie binnenshuis niet was opge-
wassen en nogal wat medelijden met zichzelf had. Misschien
moet men deze interne schermutselingen ook wel toeschrijven
aan het feit, dat de kruisheren te Uden te veel tijd hadden om
zich in allerlei bijkomstigheden te verdiepen en er hun kritische
commentaren op te leveren. Wat hier ook van zij, Manders
schijnt, zeker binnenshuis, geen gemakkelijk man te zijn ge-
weest; de neiging van Smits om zich verongelijkt en miskend
te voelen zal daar ook wel toe hebben bijgedragen.
Het feit, dat Martinus Manders reeds in zijn zeventigste jaar
was, geeft, gezien de tamelijk passieve toestand waarin de orde
toen verkeerde, het nodige te denken. Veel vaart viel niet te
verwachten ; de windstilte scheen bestendigd te blijven. Er valt
natuurlijk niet te ontkennen, dat hij tijdens het generalaat van
van den Wijmelenberg en ook onder dat van Smits toch wel
een zekere rol moet hebben gespeeld in het beleid der orde en
dat hij als zodanig ook een bepaalde aanhang moet hebben
gehad, die deze keuze mogelijk maakte. Bovendien valt anders
ook niet te verklaren, hoe hij vanaf 1856 tot vijf keer toe tot
definitor werd gekozen, de laatste maal nog in 1887. In de
tussenliggende perioden treffen wij hem ook steeds als afge-
vaardigde op de generate kapittels aan. Maar juist in die hoe-
danigheden was hij toch ook in de gelegenheid om het gevoerde
beleid ten minste te beinvloeden. Toch blijkt er nergens uit dat
hij pogingen zou hebben aangewend om de bestaande impasse
te doorbreken, hoewel hij daarbij ongetwijfeld op de steun der
jongere elementen had kunnen rekenen. Men mag uit deze
keuze dus wel de conclusie trekken, dat de conservatieve stro-
ming in de orde toen de overhand had. Het zou nog tien jaar
duren eer de tijd blijkbaar rijp was om de bakens te verzetten
en een nieuwe koers te gaan varen. Toch zou het onjuist zijn om
het verschil van ziensuijze tussen een conservatieve en een pro-
gressieve richting in dit geval te gaan dramatiseren. De feiten
wijzen uit, dat exponenten van de laatste als Hollmann en later
Honhon in regelmatige afwisseling in het definitorium en als
visitator vertegenwoordigd waren. Door hun langdurige priora-

PRIOR TE SINT-AGATHA 89
ten en professoraten te St.-Agatha en te Diest zou hun invloed
op de jongere ger.eratie op den duur zeer groot worden. Zij
vermeden daarbij echter om nodeloze tegenstellingen te scheppen
door de zaken op de spits te drijven en slechts een minachtend
medelijden te tonen met de opvattingen van anderen.
Want zij bezaten gematigdheid en tact genoeg om in te zien, dat
een nieuw klimaat slechts geleidelijk kon worden voorbereid en
geschapen en bleven tevens een groot respect bewaren voor de
trouw en toewijding van de ouderen, die het voortbestaan van
de orde ook in moeilijker ogenblikken hadden mogelijk gemaakt.
Behoudsgezindheid en een zekere passiviteit bij de
conservatieven bleek zodoende vreedzaam te kunnen samengaan
met vooruitstrevendheid en expansiedrang bij de progressieven.
Het lijkt gerechtvaardigd de verhouding als volgt te kenschetsen
: de eersten konden het idealisme van de laatsten wel tot
op zekere hoogte waarderen en zelfs benijden, zonder het daarom
te kunnen of te durven delen. Het zou dan ook onjuist en
onrechtvaardig zijn om te beweren, dat de in die jaren nog
overheersende stroming in het ordesbestuur per se afwijzend
stond tegenover iedere kans om nieuwe werkobjecten te aanvaarden.
Uit de verslagen der intermediaire kapittels blijkt, dat
aanbiedingen en verzoeken in die geest wel degelijk werden
besproken en grondig overwogen. Wel zijn de initiatieven en de
gelegde contacten in de regel afkomstig van betrekkelijk nog
jonge confraters. In de vergadering, die van 27-28 april 1891
werd gehouden, komen er zo zelfs twee ter tafel. Vooreerst
wordt daar, naar aanleiding van een schrijven van fr. Jan
IJzermans over een mogelijkheid tot stichting van een klooster
te St.-Niklaas, aan definitor Dietvors de opdracht gegeven om
de zaak in loco te gaan onderzoeken en met de betrokken personen
te spreken, teneinde daarna verslag uit te brengen. Vervolgens
komt er de mededeling van prior Hollmann ter sprake,
dat er wellicht kans bestaat een klooster te stichten op een
terrein, gelegen tussen Den Haag en Loosduinen. Een derde
punt van de agenda bestaat echter weer in het bericht van Hoogwaardig
Heer Manders, dat de zaak van confrater van den Dries
in Engeland is beeindigd, let wel, omdat de orde geen mogelijkheid
ziet om de plaats te New Market aan te vullen. Waarschijn-

90 HENRICUS HOLLMANN
lijk fungeert hier van den Dries, die in 1876 met Alph. van den
Heuvel naar Engeland is gezonden om de terugkeer van de orde
daar voor te bereiden, als tussenpersoon om voor New Market
(in Suffolk) de komst van een kruisheer te verzoeken. In de
bijeenkomst van 31 mei - 1 juni 1892 wordt het aanbod van dus
niet het verzoek om, een parochie in Hilversum behandeld.
Over het verder verloop van deze aangelegenheid vinden wij
niets vermeld. Toch werd in 1895 nog een tweede poging gedaan
om zich in het bisdom Haarlem te vestigen1S. Zij gaat ook thans
weer uit van prior Hollmann. Vanwege de rol die Hollmann
hierin speelt en vooral ook wegens de motieven die hij daarbij
aanvoert, halen wij de tekst van van der Loos letterlijk aan, te
meer omdat hij in de orde weinig bekendheid geniet. Toch wijst
hij op de aanwezigheid van een streven naar verbreiding der
orde ook in andere Nederlandse bisdommen dan alleen het
Bossche diocees, en op de bereidheid en het verlangen om door
middel van prediking actief deel te nemen aan de zielzorg.
,,Op het einde des jaars 1895 werd door den prior der kruisheeren
van St. Agatha bij Cuyk, den Zeereerw. Heer H. Holl
mann, aan de kerkelijke Overheid in het bisdom van Haarlem
aanvrage gedaan om een klooster hunner orde te mogen stichten
te Nichtevecht, onder de parochie Nederhorst den Berg. Als
reden werd opgegeven, dat de kruisheeren sinds jaren in het
bisdom van Haarlem of Utrecht naar eene geschikte plaats uitzagen,
waar zij zich, bij het toenemend getal hunner leden,
zouden kunnen vestigen. Zij wilden werkzaam zijn met het
verleenen van assistentie in de naburige parochies, het houden
van preekbeurten, en het geven van missien zoowel in het bis
dom van Haarlem als van Utrecht. Nichtevecht op de grenzen
der beide bisdommen bood daartoe eene - naar zij meenden -
niet ongunstige gelegenheid."
Jammer genoeg bleef ook deze poging zonder resultaat; de
schuld hiervan lag niet bij de kruisheren zelf, maar in de plaatselijke
omstandigheden, die ongunstig voor een dergelijke stichting
bleken. Pastoor Vismans berichtte aan Hollmann, dat Nichte
vecht, als zeer achteraf gelegen, moeilijk te bereiken en groten-
u J. C. van der Loos, Geschiedenh der parochie Nederhorst den Berg : 1811-
1911,'uiden, 19U, p. 70-71.

PRIOR TE SINT-AGATHA 91
deels bestaande uit een niet-katholieke bevolking, een zeer ongelukkige
keuze zou zijn voor een nederzetting der orde. Bovendien
kon de parochie Nederhorst den Berg, die slechts 400
communicanten telde en juist enige jaren tevoren door de bouw
van een nieuwe kerk onder zware lasten gekomen was, geen
enkele van haar parochianen ten bate der nieuwe stichting afstaan.
Van der Loos vermeldt ten slotte, dat de kruisheren hun
voornemen om zich te Nichtevecht te vestigen opgaven en nog
altijd zoekende zijn naar een ander meer geschikt gelegen terrein
in het bisdom Haarlem of Utrecht. Blijkbaar werd de moed,
ondanks deze mislukte poging, nog niet opgegeven en werd het
zoeken in die richting voortgezet.
Op 7 november 1898, ruim een half jaar na het voorafgaande
intermediair kapittei, wordt een buitengewone bijeenkomst door
het definitorium gehouden over een onderwerp, dat blijkbaar
geen verder uitstel toeliet. Besproken wordt daar het eventuele
zenden van kruisheren als missionaris naar Mexico. Het verzoek
daartoe schijnt van particuliere en bovendien van nogal vage en
onsoliede aard te zijn geweest. Er wordt daarom besloten af te
wachten, tot er een uitnodiging daartoe van de plaatselijke
bisschop zelf komt en er tevens grotere zekerheid wordt verkregen
omtrent een geschikt levensonderhoud voor de te zenden
missionarissen. De bewuste garanties zullen wel zijn uitgebleven;
op de agenda van de volgende vergadering wordt er
althans geen enkele melding omtrent deze zaak meer gemaakt.
Ook is bekend, dat de uit Uden geboortige en in Engeland
als seculier priester werkzame father van Son aan Hoogwaardig
Heer Manders het aanbod heeft overgebracht om in York een
klooster en college te stichten14. Deze heeft dit echter niet
aangedurfd. In de officiele verslagen der intermediaire kapittels
vinden wij omtrent York niets vermeld. Het is mogelijk, dat dit
aanbod, tijdens een vakantie van father van Son te Uden, in een
onderhoud tussen hem en generaal Manders ter sprake is ge-
M H. VAN Rooyen, De berleving van de Kruisheeren in de negentiende eeuw in
Cruaferana, nova series, nr. 5, 1940, p. 19. De stad York is de residentie van de
anghcaanse aartsbisschop van York. De rivier de Ouse vormt er de grens tussen
de kathoheke bisdommen Leeds en Middlesborough. Franciscus van Son behoorde
tot net diocees Leeds en was jaren lang rector van het bekende Bar Convent te
York. Zijn ementaat bracht hij in het gasthuis te Uden door, waar hij in 1932 stierf

92 HENRICUS HOLLMANN
bracht en dat de laatste, overtuigd dat dit voor de orde een niet
te vervullen opdracht 2ou zijn, het aanbod niet eens in discussie
heeft gebracht. .
In geen van de bovenstaande gevallen is een gunstige beslissing
genomen. Voor drie ervan is het duidelijk, of kunnen wij
althans met recht veronderstellen, dat de noodzakelijke voorwaarden
daartoe ook niet aanwezig waren. Een van deze drie,
namelijk de voorgenomen stichting van een kerk en klooster op
een terrein, dat dank zij een persoonlijke relatie van prior Hollmann
met jonkheer van Melissant door deze tot dat doel geschonken
was, stuitte af op een afwijzende beschikking van het
bisdom Haarlem. Voor de twee andere werd reeds een rechtvaardiging
gegeven of aannemelijk gemaakt. Te betreuren lijkt ons
in ieder geval, dat Manders het aanbod te York niet heeft aangedurfd;
men mag wel zeggen dat hier toch zeker het uiterste
niet is beproefd om deze gunstige kans niet voorbij te laten
gaan. Het doet trouwens ook triestig aan, dat er jaren lang
niemand beschikbaar werd geacht om het werk van van den
Heuvel en van den Dries in Engeland voort te zetten en uit te
breiden. En dat, terwijl een figuur als Alphons van den Heuvel
in het bisdom Newport zulk een aanzien genoot en zo grote
invloed had; men kan zich moeilijk een betere introductie
denken.
Toch was de balans niet louter negatief. Al kwam er tijdens
het bestuur van Manders geen enkele nieuwe stichting tot stand,
in 1896 begon toch te Maaseik de bouw van een college met
internaat. Aanvankelijk weigerde Manders zijn toestemming tot
zulke grootse plannen en wilde ze voor een belangrijk deel tot
later zien uitgesteld. Maar prior Antoon van den Heuvel en de
energieke en talentvolle fr. H. van Hasselt, aan wie deze in
dat jaar het bestuur van het college had opgedragen, wisten ten
slotte het pleit te winnen ".
Het aantal kleine professies vertoont tijdens het bestuur van
Hoogwaardig Heer Manders, dus in de jaren 1891-1899, weer
een dalende lijn. In de jaren 1891-1894, 1896-1897 en in 1899
bedroeg het telkens drie fraters ; in 1898 twee broeders. Het
noviciaat moet in de laatste levensmaanden van Manders echter
A. Wieers - Th. Bik, in De Kruisheren te Maaseik, Diest, 1955, p. 256.

PRIOR TE SINT-AGATHA 93
behoorlijk groot zijn geweest; er doen ten minste in 1900 zes
fraters en vier broeders hun kleine professie.
Samenvattend kan men zeggen, dat het generalaat van Manders
geen noemenswaardige verandering bracht in de bestaande
situatie en weinig verdere perspectieven opende. Dat is niet zo
heel verwonderlijk, gezien vooreerst zijn hoge ouderdom. Vervolgens
was hij te Uden geboren en getogen en bracht nagenoeg
heel zijn lange leven in deze toen nog kleine en afgelegen landelijke
gemeente door. Hij verliet zelden zijn vertrouwde omgeving,
legde niet gaarne ambtshalve bezoeken af, vermeed bij
officiele gelegenheden zoveel mogelijk om zich als magister
generaal van de kruisheren kenbaar te maken en reisde niet meer
dan strikt noodzakelijk was. Hoewel onbewust, zal zijn geliefkoosde
theorie over de voorbestemming der orde om altijd klein
en verborgen te blijven toch wel niet alleen door bescheidenheid
en liefde tot de vergetelheid zijn ingegeven. Er zal ook een
bepaalde dosis inkennigheid en angst om risico's te nemen mee
vermengd zijn geweest. Wellicht was zijn geestelijke gezichtseinder
vernauwd door het feit, dat hij vanaf zijn priesterwijding
in 1846 te Uden enkel in het onderwijs werkzaam was geweest.
Het nieuwe college, waar hij als directeur en leraar fungeerde,
lag hem wel na aan het hart. Ook als generaal bleef hij zijn
lessen daaraan voortzetten. Het bestuur der nog kleine orde, en
dan volgens vertrouwde banen, zal voor hem geen dagtaak betekend
hebben. Wat zijn ambities als zodanig betreft, hij was in
de grond van de zaak vooral een handhaver van de status quo
ante.
5. Stimulerende rol van Hollmann in het ordesbeleid
In het zo juist geschetste kader speelt prior Hollmann ongetwijfeld
een belangrijke en ook wel erkende rol. Met zijn
talenten en ijver wist hij immers een aangeboren vriendelijkheid
en gemak in de omgang te verenigen, die hem het vertrouwen
en de genegenheid ook van de ouderen verwierven. Hij was in
de voile kracht van zijn leven, ook geestelijk een volwassen man
met een gezond en evenwichtig oordeel, die op rustige, niet
uitdagende of aanmatigende wijze bepaalde welomschreven

94 HENRICUS HOLLMANN
doeleinden nastreefde, die hij beschouwde als een heilzame en
zelfs noodzakelijke ontwikkeling van de orde in haar geheel.
Hij had daarbij niets van een doordrijver of fanaticus, noch van
een politicus in de onaangename zin van het woord. Dat hij
reeds vroeg het vertrouwen van zijn confraters veroverd had en
het ook steeds wist te behouden, blijkt wel uit het volgende.
Tijdens het generaal kapittel van 1876 werd de drieentwintigjarige
Henricus in twee commissies gekozen, waarvan de ene
zich bezig had te houden met eventuele gevallen van wegzending
uit de orde, de andere met de examens voor de hogere
wijdingen en voor de jurisdictie. Reeds op achtentwintigjarige
leeftijd tot definitor gekozen, heeft hij dit verantwoordelijk
ambt, voorzover de wettelijk voorgeschreven onderbrekingen
dit toelieten, ook bij voortduring tot aan zijn generalaat vervuld.
Bij diezelfde gelegenheid, namelijk het generaal kapittel van
1881, werd hij tot voorlopige novicenmeester benoemd ; in feite
zou hij in deze positie worden gehandhaafd tot het kapittel van
1899, waarop hij zelf tot magister generaal zou worden gekozen
en Wilhelmus van Dinter tot novicenmeester werd aangesteld.
Bij vier opeenvolgende generate kapittels werd prior Hollmann
aangewezen als visitator, de eerste keer voor Diest en daarna
ook voor de andere huizen, met uitzondering natuurlijk van zijn
eigen huis, St.-Agatha. Bovendien vindt men hem reeds in het
verslag van het intermediair kapittel van 1882 als visitator van
Diest aangeduid. Dit hangt wellicht samen met het feit, dat
Ferdinand Dietvors, die in augustus 1881 als zodanig was be
noemd, in oktober naar Maaseik werd verplaatst. Opmerkelijk
is ook, dat Manders hem, hoewel in St.-Agatha verblijvend, tot
zijn secretaris koos.
Dit alles bewijst, dat hij niet alleen het vertrouwen van zijn
overheid genoot, maar ook een gezien en gerespecteerd man was
bij zijn overige medebroeders. Hij verstond de nogal eens moeilijk
blijkende kunst om eigen vooruitstrevende ideeen te toetsen
aan de ervaring van anderen, om begrip en achting te kunnen
opbrengen voor de opvattingen van ouderen, ook al kon hij
deze niet geheel tot de zijne maken. Liever dan zich te ergeren
aan hun eigenaardigheden, wilde hij zich stichten aan datgene

PRIOR TE SINT-AGATHA 95
waarin zij voor hem voorbeeldig waren en er ook voor zichzelf
zijn voordeel mee doen.
Toch wist hij op zijn tijd zeer goed wat hij wilde en aarzelde
dan ook niet om zijn mening rechtuit kenbaar te maken, al
gebeurde dat wel met gevoel voor verhoudingen en met tact.
Een duidelijk staaltje van vastberadenheid is wel de brief, die
hij op 26 februari 1893 richtte aan de prior van Diest16. Hij
constateerde daarin, dat de communiteit te Diest, wat tucht
betreft, zeer veel geleden heeft en wijt dit aan de ziekelijkheid
van de twee vorige prioren, Hermanus van Giersbergen (1869-
1886) en Henricus Kuypers (1886-1889). Aan prior Petrus
Janssens (1889-1893) schrijft hij woordelijk : ,,UHW mist om
de zaak eens flink aan te pakken de noodige lichaamskrachten
en (ik zal UHEerw. de zaak zeggen, zooals zij is), ook de noo
dige energie en zielskracht. Verleden jaar had ik UHEerw. bij
de visitatie reeds gaarne de raad willen geven om ontslag te
nemen, maar hoopte nog altijd op verandering. Doch na de
laatste visitatie meen ik UHEerw. te mogen zeggen, dat U en
voor Uzelven en voor de communiteit, goed doet, ja niet anders
moogt en kunt handelen."
Uit de samenhang van de brief valt af te leiden, dat Hollmann
bij zijn laatste visitatie te Diest prior Janssens heeft overgehaald
om ontslag te nemen. Hij heeft daarna te Uden met
Hoogwaardig Heer Manders gesproken over het door Janssens
genomen besluit tot zijn demissie. Deze is blijkbaar aanvaard,
want Hollmann wenst nu Janssens geluk met de gedane stap!
Enige opheldering aangaande de aard der moeilijkheden te Diest
geeft een korte richtlijn, bij wijze van aantekening onder aan
de brief met potlood en deels in het Latijn, deels in het Nederlands
geschreven, hoogstwaarschijnlijk door Manders. Daarin
wordt beschikt, dat prior Hollmann de correptio op zich neemt
en dat er in de twisten niet aanstonds een definitieve beslissing
moet worden genomen, maar dit moet worden uitgesteld tot er
een nieuwe prior is.
Met de keuze van zijn vriend en geestverwant Lambert
Honhon tot prior te Diest op 17 maart 1893 werd tenslotte de
18 Generaal Archief : Acta et Documenta circa electionem Prioris conventus
Diesthemiensis.

96 HENRICUS HOLLMANN
wens vervuld, waarmee Hollmann de bewuste brief besluit:
,,God geve, dat de communiteit van Diest nu eens een flinke
prior moge verkrijgen, een prior krachtig naar het^lichaam en
kalm, bedaard, goed maar krachtig van wil en ziel".
Intussen bracht de keuze van Honhon te Diest een ingrijpende
verandering teweeg in St.-Agatha. De moeilijkheden te Diest
moeten wel zeer groot zijn geweest om Honhon te bewegen de
keuze terstond te aanvaarden, waarschijnlijk hierbij aangemoedigd
door prior Hollmann ; ook het hoofdbestuur der orde zal
geen andere en betere uitweg hebben gezien. Voor de theologische
opleiding te St.-Agatha betekende echter het heengaan van
Honhon een zwaar en voorlopig onvervangbaar verlies.
Hoe heeft men de hierdoor ontstane leemte aangevuld ?
Omtrent officiele benoemingen voor een professoraat in een of
beide van de door Honhon gedoceerde vakken vindt men in de
eerste jaren na 1893 geen aanwijzingen. De verklaring zal wel
zijn, dat ook hier weer van de nood een deugd moest worden
gemaakt. Er was op de zich uitbreidende colleges van Maaseik
en Uden voortdurend vraag naar nieuwe krachten, en van de
andere kant was het aantal daarvan in die jaren maar zeer
bescheiden : nooit meer dan drie, en in 1895 en 1898 zelfs geen.
Zodoende zag men zich toen, en nog geruime tijd daarna, genoodzaakt
om fraters na hun diakenwijding of zelfs daarvoor
als leraar of surveillant aan die colleges te benoemen. Daar kon
men dus geen geschikte personen afstaan, ten minste voorlopig
niet; eerst later komen daar tot dit werk bekwame mensen vrij.
Ook de communiteit van Diest, ofschoon er toen nog twaalf
priesters toe behoorden, kon hier geen uitkomst bieden ; men
had de mensen daar zelf veel te hard nodig. Vooreerst al, omdat
het huis sinds oktober 1885 tot filosoficum der orde bestemd
was ; eerst in 1918 zou er een afzonderlijke opleiding voor de
Nederlandse fraters definitief tot stand komen. Dat vergde yerschillende
personen, die met het onderricht en de geestelijke
vorming der fraters waren belast, en hun aantal was waarlijk
niet overdreven. Jacobus van de Geer doceerde de filosofie,
Franciscus de Bie fysica en Frans, Honhon kerkgeschiedenis,
H. Schrift en aan de tweedejaars filosofen bovendien theologia

Het wapen van Mgr. Hollmann.

aMc^vfa-
*J+JL&t, J/i*J ^ ^
Handschrift van Mgr. Hollmann.

PRIOR TE SINT-AGATHA 97
generalis. Christiaan Janssen onderwees, naast andere bezigheden,
de gewijde welsprekendheid. Cornelis van 't Klooster was
magister spiritualis en werd door de pasgewijde Wilhelmus van
Dinter als socius bijgestaan. Vervolgens had men te Diest een
drukbezochte openbare kerk, waar veel biechtvolk kwam, vooral
op de marktdagen en voor de grote feesten. De oudere heren
maakten zich verdienstelijk als biechtvader en de toen zestigjarige
Henricus Geeraerts was bovendien een vermaard en gezocht
predikant. Ten slotte moest, behalve in het levensonderhoud
van de vaste bezetting van priesters en broeders, ook in
dat van de fraters worden voorzien. Al werd er zeer sober
geleefd, toch bracht dit voor het arme klooster, dat vrijwel
zonder eigen fondsen was, voortdurende en zware financiele
zorgen mee. Er moesten dus ook priesters beschikbaar blijven,
die door het verlenen van assistenties zorgden voor de voornaamste
bron van inkomsten.
Zo bleef St.-Agatha op zichzelf aangewezen om in de theologische
opleiding te voorzien. In 1893 waren er daar zeven
priesters, waarvan vier tussen de eenenzeventig en negenenvijftig
jaar17. Van de drie overigen was Firminus Severijns wegens
geestesziekte voor iedere arbeid ongeschikt. Er bleef dus geen
andere mogelijkheid over, dan dat prior Hollmann en zijn jonge
en talentvolle supprior, Jacobus Hoogeveen, tot de voorlopige
oplossing overgingen om de lessen in de theologie onder elkaar
te verdelen. Eerst vijf jaar later gelukte het, om een bekwaam
docent als de achtentwintigjarige Mathias Konings te Maaseik
vrij te maken en hem als professor in de dogmatiek te St.-Agatha
aan te stellen. Intussen was ook reeds de zesentwintigjarige
Petrus Laarakkers eveneens vanuit Maaseik naar St.-Agatha verplaatst,
om daar de taak van prior Hollmann te helpen verlichten.
Vanaf 1896-1937 onderwees hij er het grootste gedeelte
der moraal-theologie, met een onderbreking van drie jaar (sept.
1901 - sept. 1904), toen hij leraar was aan het college te Uden.
Het professoraat van Ludovicus Badoux in de exegese was
slechts van korte duur (1898-1899), omdat zijn komst naar Uden
1T Van deze zeven priesters waren J. de Vlam en Aug. van de Voort 71 jaar,
J. van Glabbeek en J. Verbeck 59 jaar oud ; prior Hollmann was 40, supprior
J. Hoogeveen 32, F. Severijns 30 jaar.

98 HENRICUS HOLLMANN
als leraar van de retorica wegens de toenemende doofheid van
Bernardus de Wolf noodzakelijk werd. Tijdens de eerste jaren
van het generalaat van Henricus Hollmann zullen dan nog
verdere benoemingen van theologieprofessoren volgen.

DEEL II
Het generalaat van Henricus Hollmann:
1899-1927

HOOFDSTUK I
HET MILIEU VAN ST.AGATHA
Nog geen drie weken na het overlijden van Hoogwaardig
Heer Manders werd Henricus Hollmann op 16 februari
1899 tot zijn opvolger gekozen. Bij het generaal kapittel
van 10-12 april werden de definitoren die hem in het
bestuur der orde terzijde zouden staan, de toen zevenenzeventigjarige
algemene procurator der orde Joannes de Vlam,
de negenenzestigjarige Ferdinand Dietvors, een man met een
belangrijke staat van dienst in de orde, die toen supprior
en bibliothecaris te Maaseik was, de zesenvijftigjarige Bartholomeus
Jager, in februari prior van Uden geworden, en de drieenveertigjarige
Cornelis van 't Klooster, die veertien dagen later
tot prior van Maaseik zou worden gekozen. Onder de afgevaardigden
bevonden er zich drie, waarvan de eerste reeds een
belangrijke rol in de orde speelde en de twee anderen de
coming men waren : prior L. Honhon (40 j.), Gerardus van Mil
(36 j.), toen leraar te Maaseik en Wilhelmus van Dinter (29 j.),
die op dit kapittel tot novicenmeester te St.-Agatha werd aangesteld
en als zodanig prior Hollmann opvolgde \ Honhon, de
wijze en waardige vertegenwoordiger der traditie ; van Mil, de
grote stuwer en bezieler in nieuwe banen ; van Dinter, de
pionier der Amerikaanse ordesprovincie en de latere missiegeneraal.
Bij zijn keuze tot magister generaal was prior Hollmann
zesenveertig jaar, een kaarsrechte, rijzige en forse gestalte. Want
Henricus was in de loop der jaren van een bleke en schrale
figuur uitgegroeid tot een krachtig en robuust man, die reeds
vroegtijdig opgewassen zou blijken tegen de vele taken en ver-
a Voor verdere bijzonderheden over de vernoemde kruisheren, zie bijlage I.

102 HENRICUS HOLLMANN
antwoordelijkheden welke hem op de schouders werden gelegd.
Zijn schrandere geest, rusteloze ijver en gezond optimisme, zijn
aangeboren vriendelijkheid en aangenaamheid in de omgang,
de onbevangenheid en het gemak waarmee hij zich zowel in
eigen kring als daarbuiten bewoog, waren daartoe onschatbare
voordelen. Hij had geen machtsvertoon nodig om te imponeren ;
hij kende geen ongenaakbaarheid en schiep geen sfeer van
onbehagen en nodeloze afstand ; er school in zijn optreden als
overste niets hooghartigs of geforceerds. Deze man, die niet de
minste pose aannam, verstond de kunst om voor iedereen toe-
gankelijk te zijn en zelfs de eenvoudigsten voor zich te winnen,
en toch de juiste reserve te bewaren en te doen eerbiedigen
zonder welke men nu eenmaal geen gezag kan uitoefenen. Hij
waardeerde de gemoedelijke en democratische geest van zijn
orde, maar wist deze op meesterlijke wijze binnen de juiste
perken te houden. Men voelde zich bij hem welkom en volko-
men op zijn gemak, maar bleef er zich tevens van bewust dat
hij de meerdere was. Als het nodig was kon hij ook kalm, maar
vastberaden zijn gezag doen gelden, en dat zonder onderscheid
van personen. Uiteraard hidden de las ten en zorgen van zijn
ambt zijn geest bezig, maar hij vermeed tot elke prijs zich daar-
over te beklagen of zijn omgeving daaronder gedrukt te doen
gaan. Ook dan was hij trouw in de recreatie aanwezig en droeg
het zijne tot de gezelligheid bij, al was hij wat stiller dan
gewoonlijk. Wanneer hij niet door dringende ambtsbezigheden
was verhinderd, zou hij nooit een kaartavondje bij de fraters
overslaan, scheen dan helemaal in het spel op te gaan, maar gaf
terwijl zijn ogen goed de kost.
Mgr. Hollmann was een indrukwekkende verschijning, stoer
en krachtig als de zilveren, gekanteelde toren van Alkmaar op
het rode veld van zijn wapenschild. Hij zou dat geweest zijn
ook zonder de tekenen van zijn waardigheid, die er nochtans
een sober en passend accent aan gaven. In de kleurige rij der
olieverfportretten van zijn voorgangers draagt de schilderij, die
Henricus Hollmann voorstelt in het begin van zijn generalaat,
een heel eigen karakter. Het is, of een levende gestalte u vanuit
de zwarte omlijsting tegemoet treedt. Tegen de golvende draper
rie van een achterwand, met de gespreide slanke vingers van

HET MILIEU TE SINT-AGATHA 103
de rechterhand lichtjes steunend op de tafelrand, komt zijn
rijzige figuur op u toe. De schilder was een goed psycholoog:
hij toont u de levende man, met alles wat hij is en in zich heeft.
Rechtop, rustig, beheerst en toch vriendelijk kijkt hij u aan, met
de zweem van een glimlach over dit open en tegelijk ernstig
gezicht. De heldere ogen onder de donkere streep der wenkbrauwen
schijnen u te meten en te doorgronden, niet kritisch
of hooghartig, maar vorsend en peilend en tegelijk veroverend.
De hoge, blanke schedel is omkranst met licht krullend en even
grijzend haar, dat boven de dunne oren weggolft. En de lange,
rechte neus slaat een kloeke brug naar de smalle, vastberaden
lippen. Daar staat een man, die geen verantwoordelijkheid vreest
en die de kracht bezit om ze te dragen. Het is geen kille heersersnatuur,
die zich terugtrekt in de ivoren toren van zijn onaantastbaarheid,
maar een begrijpend en warmvoelend mens, die
zich boven alles dienstbaar weet aan anderen en hen van zijn
gaven mee wil delen. Juist daarom treedt hij u tegemoet, zoekt
hij toenadering en contact. En zo luchtig is het gebaar, waarmee
die open rechterhand op tafel rust, dat ge verwacht dat ze u
straks zal worden toegestoken (zie portret p. 112).
De duur van het generalaat van Henricus Hollmann, vanaf 16
februari 1899 tot 27 mei 1927, zullen we aldus indelen: 1899-
1920 en 1920-1927. Op het eerste gezicht lijkt zulk een periodisering
onevenredig en willekeurig. Toch valt zij om verschillende
redenen te rechtvaardigen.
De eerste periode (1899-1920) valt te kenschetsen als die van
langzame, maar gestadige vooruitgang en uitbreiding der orde.
Het aantal van haar leden wijst dan op een zichtbare vooruit
gang, al is die nog niet bijzonder indrukwekkend en blijft zij
nog opvallende schommelingen vertonen. Men is in ieder geval
over het dode punt heen. In 1899 telde de orde 91 leden. L.
Emond tekent in zijn Liber Memorialis aan9 dat het totaal der
leden einde 1914 honderdtweeendertig, en einde 1915 honderddertig
bedraagt2. Einde mei 1918, bij gelegenheid der priester-
Archief St.-Agatha : LL 158. Voor het ledenaantal der orde in 1899, 2ie
bijlage II, p. 233. Wat de kroniek van St.-Agatha betreft dient het volgende
opgemerkt. Reeds bestond er een Liber Memorialis van J. de Vlam, dat begint in

104 HENRICUS HOLLMANN
wijding van G. Blocks en P. Rutten, wordt het totaal der
priesters als zevenennegentig opgegeven8. Wij 2ouden dat als
volgt kunnen aanvullen. Er waren toen 11 geprofeste fraters,
Belgen en Nederlanders. Daarvan waren er een op het tweede
jaar van de toenmaals driejarige theologische cursus, vier op
het eerste jaar ; drie op het tweede jaar filosofie en drie op het
eerste jaar. In het noviciaat der fraters bevonden er zich twee
te St.-Agatha en een te Diest; de twee eersten waren Nederlan
ders, de laatste Belg. Broeders waren er zesendertig, werkzaam
in Nederland, Belgie en Amerika. Het totaal wordt dus honderd-
vierenveertig geprofesten en drie fraters novicen.
Vanaf 1920 echter zal het jaarlijks aantal klein-geprofesten
geen schommelingen meer vertonen, maar een regelmatige stij-
ging : van zes in 1920 tot achttien in 1927. Alleen daaruit blijkt
al, dat er van een gestadige getalsuitbreiding, en dus van opbloei
der orde kan worden gesproken. In 1923 vinden wij ook Ame
rika voor het eerst onder dit aantal vertegenwoordigd door
Thomas Brandon, de latere eerste prior van Fort Wayne en
vicaris generaal der orde in Amerika. In 1927 zullen er in
Amerika drie klein-geprofesten zijn.
Een andere reden voor het onderscheid in de twee boven-
genoemde perioden is de opvallende ruimtelijke uitbreiding der
orde, het groter aantal van haar kloosterstichtingen en de belang-
rijke uitbreiding der bestaande stichtingen.
Andere motieven zijn : de verhoging van het wetenschappelijk
peil, zowel in de eigen studiehuizen als op de colleges ; het
aanvaarden van twee eigen missiegebieden : Congo en Java ; de
stabilisering en vrij snelle en gunstige ontplooiing der orde in
Amerika ; de actieve rol die de orde begint te spelen in de
geregelde zielzorg.
In beide perioden zullen wij vooreerst een beeld trachten te
1850 en wordt voortgezet tot 1876. Zie archief, LL 167. Krachtens een bepaling
van het generaal kapittel van 1911 (§ 4) wordt er een archivaris aangesteld in de
persoon van L. A. Emond, de toenmalige bibliothecaris van St.-Agatha. Hij begint
zijn huiskroniek op 26 april 1911 en zet deze voort tot 12 juli 1918. Zie archief
LL 158. Deze taak werd in de herfst van 1931 hervat door J. de Pater. Voorzover
nog mogelijk, heeft hij getracht de leemte tussen 1918 en 1931 aan te vullen. Zie
archief St.-Agatha: voor het tijdsbestek 1918 (1916) - 1924 in L L 158, en voor
dat van 1924-1930 in L L 167, p. 61 w.
8 Archief St.-Agatha, L L 158.

HET MILIEU TE SINT-AGATHA 105
schetsen van het milieu te St.-Agatha, waarin Hoogwaardig Heer
meestentijds vertoefde. Uitgebreider willen wij ons vervolgens
bezighouden met zijn betekenis voor het bestuur der orde in haar
geheel. Vooral hierop zal de nadruk dienen te worden gelegd.
Wij hopen er in te slagen een bevredigend overzicht te geven
van de activiteiten die tijdens zijn generalaat werden ontplooid
en van de rol die hij persoonlijk daarin heeft gespeeld. Tevens
zal worden gestreefd naar een verantwoord beeld van zijn geestelijk
leiderschap, als bevorderaar van het geestelijk leven en
handhaver der kloostertucht. Want dit zijn zaken, die hem ten
slotte nader en dieper ter harte gingen dan enkel maar de uiterlijke
aanwas der orde. Hij was er immers sterk van overtuigd,
dat de laatste nooit ten koste van hogere waarden mocht worden
nagestreefd.
Henricus Hollmann was prior te St.-Agatha, toen hij tot
magister generaal werd gekozen. Aangezien hij niet van woonplaats
veranderde werd St.-Agatha, dat reeds op het generaal
kapittel van 1856 tot het moederhuis der orde was verheven,
tevens de zetel van het generalaat. Ook onder zijn beide opvolgers
zou het dit blijven tot 1956, toen het generalaat naar
Amersfoort werd overgeplaatst.
Vanaf de aanvang van zijn noviciaat in September 1870 tot
aan zijn dood op 28 mei 1927, dus bijna zestig jaren, vertoefde
hij in dit klooster. Het spreekt vanzelf, dat hij met deze omgeving
vergroeid raakte en er op zijn beurt het typisch stempel
van zijn persoonlijkheid op heeft gedrukt.
Van 1899 tot 1918 bleef hij als magister generaal tevens prior
van St.-Agatha. Toch zou het onjuist zijn om in het handhaven
van deze combinatie een bewijs te zien, als zou Hollmann niet
van zins geweest zijn het prioraat te laten varen. Uit het verslag
van het definitoriaal kapittel, dat ongeveer een jaar na de
generaalskeuze op 1-3 april 1900 te St.-Agatha plaats vond blijkt,
dat hij wel degelijk het plan daartoe koesterde. Het definitorium
geeft hem echter de raad om hiervan af te zien en passief af te
wachten wat er gebeurt. Wij komen hierop aanstonds nader
terug.

106 HENRICUS HOLLMANN
Het generalaat bracht natuurlijk verandering in zijn positie te
St.-Agatha; van de andere kant bleef hij toch als prior in nauw
contact met de personen en zaken van het huis. Ook zijn lessen
in het kerkelijk recht en de moraal-theologie werden voortgezet.
Het zou interessant zijn om aan de hand van dagelijkse feiten
na te gaan, hoe hij na deze verandering in zijn vroegere omgeving
paste en zich bewoog en hoe zijn huisgenoten daarop
reageerden. Jammer genoeg laat de kloosterkroniek hier verstek
gaan en zullen wij ons tevreden moeten stellen met enkele
schilderachtige anecdoten, die ons door ouderen zijn overge-
leverd.
Uit welke personen was het convent in 1899 samengesteld, en
wat weten wij omtrent hen ? De oudste der definitoren, procu
rator J. de Vlam, was tevens de senior van het huis. Hij stond
min of meer buiten de kring der personen, wier aanwezigheid
de sfeer van het dagelijkse leven in het convent bepaalden. Gewoonlijk
huisde hij in een afzonderlijk kwartier, waar hij als
procurator zijn administratie bijhield en zijn clienten ontving ;
hij had er ook zijn slaapvertrek. Uit nagelaten correspondentie
blijkt, dat hij een vrij drukke briefwisseling had met Wilhelmus
Smits, toen deze nog prior van Uden was 4. Ook valt daaruit op
te maken, dat prior Herman van Giersbergen te Diest tot de
intimi heeft behoord. In leeftijd volgden op hem Joannes van
Glabbeek en Joannes Verbeck, beiden zesenzestig jaar oud. Zij
brachten hun oude dag te St.-Agatha door en hun merkwaardige
hebbelijkheden vormden, althans voor de geprofesten, een bron
van durend vermaak. De novicen en hun magister zullen deze
echter met gemengde gevoelens hebben begroet. De beide potentaten
pasten namelijk hun weliswaar oorspronkelijke, maar
door de bevoegde overheid slechts matig gewaardeerde methodes
toe, om deze jongelieden in te leiden in het religieuze leven.
De leiding van de novicenmeester behoefde, naar de smaak van
deze vergrijsden in de dienst des Heren, een onmisbare, vooral
praktische aanvulling. Deze nog jonge man, die tegenover de
novicen door hen met een zekere geringschatting als ,,oewe
zaligmaker" werd aangeduid, had immers nog veel van hen te
* Archief St.-Agatha : ,,Bijdragen tot de geschiedenis van St. Agatha".

HET MILIEU TE SINT-AGATHA 107
leren. Hoe kon het ook anders, gezien zijn gebrek aan ervaring
en de verwekelijkte opvoeding van de jeugd. Zij hadden het
zich blijkbaar tot taak gesteld hun tijd te besteden door de
fraters, en vooral de novicen, zo diep mogelijk te doordringen
van hun nietswaardigheid en overbodigheid. Dus oefenden zij
daartoe een wel geducht, maar overigens ongevaarlijk schrikbewind
uit, waarbij zij elkaar in ontzagwekkendheid trachtten
te overtreffen. Het toenmaals nog geldend gebruik, volgens
hetwelk het oordeel der capitulares moest worden gevraagd over
de al of niet geschiktheid van de candidaat om tot de professie
te worden toegelaten, gaf hen een schijnbaar machtig zwaard
in de hand. Wee de arme novice die als bellarius fungeren
moest, wanneer de beide houwdegens in de buurt waren ! Dan
ontstond er onvermijdelijk een casus perplexus. Op schootafstand
van het beklagenswaardig slachtoffer stelden zij zich op,
elk in zijn eigen aanvalspositie en met het horloge in de hand!
En daarna werd het kruisvuur van tegengestelde commando's
geopend: ,,Tijd !" - ,,Geen tijd !". ,,Bellen." - ,,Niet bellen !"
Van Glabbeek was in zijn jonge tijd een vermaard en gezocht
predikant geweest. Dit vergde, zeker toenmaals, een behoorlijk
geluidsvolume, dat hij op zijn oude dag nog vrijwel intact had
weten te bewaren. Bij voorkomende gelegenheden, en ze waren
niet zeldzaam, werd dit op indrukwekkende wijze gedemonstreerd,
bijvoorbeeld als bij de handwassing de misdienende
novice wat al te zuinig met het water scheen. ,,Giet, jong, giet",
donderde het dan uit den hoge. De meeste tijd bracht hij op zijn
kamer door; hij las en studeerde nog vrij veel. Hij was een
verwoed roker, en hij trok aan zijn grote Duitse pijp met een
regelmaat, die hem in staat stelde haar als uurwerk te gebruiken.
Nochtans bleef hij er gezond bij; hij stierf op ruim tachtigjarige
leeftijd, en niet aan longkanker. Bij zijn dood in 1915 vermeldt
de kroniekschrijver: ,,Zelfs in zijn hoge ouderdom en ondanks
vele hchaamsgebreken bezocht hij steeds trouw het koor en nam,
zo lang hij enigszins kon, ook de overige kerkdiensten waar"'
Verbeck was niet zo honkvast als zijn leeftijdgenoot en bewaarde,
als gemoedelijk Duitser, trouw het contact met de
St.-Agathase bevolking. Zijn gedienstigheid strekte zich zelfs

108 HENRICUS HOLLMANN
20 ver uit, dat hij tijdens zijn bezoek de boerin hielp bij het
aardappelschillen.
Het verschil in leeftijd tussen de priesters van het convent was
vrij groot. J. Hoogeveen, supprior en lector in de theologie, was
achtendertig jaar; F. Severijns bijna zesendertig. Ongeveer gelijk
in ouderdom waren M. Konings (bijna 29 jaar), professor
der dogmatiek, L. Badoux (28 j.), die Schriftuur doceerde en
P. Laarakkers, kapelaan te Haps (28 j.). Verder waren er nog
de priesters C. Friedemann (30 j.), J. Kolkman (29 j.) en G.
van der Schoot (24 j.). Zij zouden enkele maandan daarna naar
elders worden verplaatst.
Zoals reeds vermeld, werd vanaf 1885 de filosofie te Diest
gemaakt; te St.-Agatha bevonden zich dus alleen de theologanten
en de novicen. Toen Hollmann 16 februari 1899 magister
generaal werd, waren er drie theologanten van het laatste studie-
jaar, die op 27 mei werden priester gewijd : A. Stoopman, H.
Linnebank en A. Verhofstadt. Tweedejaars theologanten ontbraken
; er was in 1895 geen enkele frater geprofest. G. van
Bemmel, M. van Vorst en H. van den Meerendonk vormden de
eerstejaars. Novicen waren W. Bos, G. Terbeek en L. Zufang.
In de herfst zouden L. Docussen, H. Banken en A. Huvenaars
komen ; zij waren nu nog tweedejaars filosofen te Diest; eerste
jaars ontbraken er daar.
De nestor van de broeders was de negenenzestigjarige Johan
de Groot. De overigen waren nog betrekkelijk jong en, met een
jaar verschil, ongeveer van dezelfde leeftijd : Franciscus Lepoutre
(29 j.), Franciscus van Kempen (30 j.) en de novice Adriaan
Schellekens (29 j.).Alleen Adriaan Schellekens bleef tot zijn
dood in 1935 te St.-Agatha ; de twee anderen werden weldra
naar andere huizen verplaatst.
Geleidelijk aan werden nu ook nieuwe professoren voor de
theologie benoemd. Matthias Konings was reeds ruim een half
jaar tevoren aangesteld als professor in de dogmatiek en zou in
1904 worden opgevolgd door Henri IJzermans. Bernard de
Wolf, die na zijn priesterwijding in 1895 gedurende zes jaar
leraar te Uden was geweest, werd in September 1901 tot pro
fessor in de bijbelexegese aangesteld en begon daarmee een
langdurige en vruchtbare loopbaan. Niettegenstaande zijn doof-

HET MILIEU TE SINT-AGATHA 109
heid was hij tot aan zijn dood op 11 januari 1937 een der meest
gewaardeerde en inspirerende docenten. Petrus Laarakkers zou
in 1904 professor in de moraal-theologie worden en dit jaren
lang blijven, eveneens tot aan zijn dood op 19 juni 1937. Joan
nes Quaadvlieg, sedert januari 1906 conventualis van St.-Agatha,
volgde H. IJzermans op als professor der dogmatiek na diens
vertrek naar Amerika in 1910 en bleef dit tot zijn dood op
13 maart 1946.
Tijdens de wereldoorlog 1914-1918 werd het noodzakelijk het
filosoficum der orde van Diest naar St.-Agatha te verplaatsen.
Hoogwaardig Heer gaf gedurende deze vier jaren les aan de
Belgische en Nederlandse filosofen der orde. Vanaf 1918-1920
zette hij deze taak nog voor de Nederlandse fraters voort. Hij
werd als zodanig opgevolgd door dr. H. van Lieshout. Ludovicus
Emond werd aangesteld tot professor in de kerkgeschiedenis
en bleef deze taak vervullen te St.-Agatha en vanaf 1926 te
Zoeterwoude, waar hij op 11 april 1931 stierf.
De keuze van deze nieuwe professoren was, over het algemeen
genomen en gezien de omstandigheden, een goede en verantwoorde.
Een weliswaar negatief bewijs daarvan is vooreerst, dat
de meesten van hen tientallen jaren lang, en zelfs tot aan hun
dood, deze taak hebben vervuld. Nu is het natuurlijk gemakkelijk
te beweren, dat de wijze waarop dit geschiedde niet beantwoordde
aan de eisen, die wij tegenwoordig daaraan zouden
stellen en dat men zich nu eenmaal toen de weelde niet kon
veroorloven om al te kieskeurig te zijn. Om ons echter een billijk
oordeel daarover te vormen, moeten we met verschillende factoren
rekening houden. Vooreerst waren deze mensen niet
alleen als professor autodidact, maar droeg ook hun eigen
theologische opleiding tot het priesterschap een niet zeer diepgaand
karakter. Met de hulp echter van een goed verstand en
veel ijver hebben zij zich geleidelijk aan beter in hun vak leren
bekwamen, zonder de bevredigende overtuiging nochtans zich
op gelijk niveau met een universitair gevormd theoloog te
kunnen meten of door hem voor vol te worden aangezien.
Bovendien ontbrak te St.-Agatha het geld, en misschien ook wel
de behoefte, om de bibliotheek voldoende op peil te houden op
theologisch gebied. En ten slotte werd, vanwege de eenzame

110 HENRICUS HOLLMANN
ligging van dit klooster en de slechte verbindingen, een vrucht-
baar en geregeld contact met vakgenoten zeer bemoeilijkt, zo
niet praktisch onmogelijk.
Toch moeten deze bezwaren ook weer niet overschat worden.
Men zou er de vraag tegenover kunnen stellen, hoeveel academisch
gevormde en voor het onderwijs bedoelde krachten in
feite de moed en de toewijding opbrengen om, aangenomen dat
zij daartoe in de gelegenheid worden gesteld, zich heel hun
verder leven ook met hart en ziel daaraan te geven. Juist de
persoonlijke ambitie waarmee iemand zijn lessen voorbereidt en
de overtuiging en bezieling waarmee hij ze ten beste geeft, werkt
meestal aanstekelijker en bevruchtender op zijn toehoorders dan
lusteloos en machinaal te berde gebrachte hoge en up to date
wetenschap. Wie bijvoorbeeld het voorrecht had de lessen in de
exegese te volgen van fr. B. de Wolf, - ook al was hij misschien
wat conservatief en liet hij niet de nieuwste snufjes en hypothe-
sen der bijbelwetenschap opdraven -, draagt er zijn leven lang
een dankbare herinnering aan mee. Zeker, dit peil werd door
zijn colleges niet geevenaard, maar dit wil nog niet zeggen dat
het onvoldoende was. De Wolf was nu eenmaal een man, die
geheel opging in al wat hij deed ; een geboren, begeesterd en
diep gelovig bijbeldocent, een man van grote eruditie ook op
ander gebied, die hij als terloops en spelenderwijs in zijn lessen
wist mee te delen. Wie bij hem de les verliet, kende die al
grotendeels. Het was wonderlijk hoe deze dove man, aan wie
men dus geen opheldering kon vragen, de moeilijkheden, welke
de stof opleverde, voorzag en voorkwam. En het gaf veel voldoening
te horen, hoe een geleerde als dr. H. van Lieshout de
Wolf een der beste professoren noemde die hij, ook in Freiburg,
ooit had gevolgd. Hij hield zijn vakliteratuur zo goed mogelijk
bij en tot op zijn oude dag bleef hij zijn cursussen steeds aanvullen
en verbeteren. Alleen reeds zijn nooit verflauwende ijver en
toewijding waren een onvergetelijke les voor zijn studenten.
In het voorkomen van de kloostergebouwen te St.-Agatha trad
een grondige verandering op, toen in de loop van 1907 de voorbouw
van het klooster werd gesloopt en weer nieuw werd
opgebouwd. De bouwvallige toestand van het dak was een der

HET MILIEU TE SINT-AGATHA 111
redenen ; een andere het gebrek aan plaats en het verval der
bestaande woonruimte. De opzet was, om alien die tot het zogenaamde
noviciaat behoorden, - de jonggewijde priesters, de
theologanten en de novicen -, in de nieuwe voorbouw samen
te brengen. Ook de jongere broeders zouden daar onderdak
vinden. Op de benedenverdieping zouden het nieuwe gastenkwartier
komen en de keuken, met daarop aansluitend de nieuwe
refter. In 1907 waren er te St.-Agatha twee in maart gewijde,
jonge priesters. Zij behoorden tot een klas van zeven, waarvan
de vijf overigen reeds in andere huizen benoemd waren. De
theologie telde vijf fraters. Bernard van Gils was de enige fraternovice,
die dat jaar zijn professie zou doen. In de herfst werden
vijf fraters uit Diest terugverwacht; in de herfst van het volgende
jaar drie. Dat zou dus, afgezien nog van het aantal der
nieuwe novicen, ongeveer een verdubbeling betekenen.
Toch blijft de wijze, waarop Hollmann dit probleem meende
te moeten oplossen, zeer te betreuren. De fundering van de
voorbouw bleek nog stevig genoeg en het was zeer goed mogelijk
geweest de fraaie en historische voorgevel te restaureren en
te behouden. De noodzakelijke uitbreiding had men ook op
andere wijze tot stand kunnen brengen ; er was nog bouwruimte
genoeg. Er zou niet alleen aan de geschiedenis van
St.-Agatha, maar ook aan het aanzicht van het klooster een grote
dienst mee zijn bewezen. Terecht weigerde dan ook een vermaard
architect als Pierre Cuypers zijn medewerking tot een onderneming,
die in zijn ogen vandalenwerk moest zijn. Jammer genoeg
werd de architect Franssen uit Roermond bereid gevonden, om
volgens de aanwijzingen van Hollmann een misschien wel praktischer,
maar uitermate stijlloos bouwsel op te trekken (p. 113).
Wie het gekend hebben weten, hoezeer het vloekte met de laatgotische
kerk en het schone kruispand. Bovendien zag dit laatste
nog een van zijn pandgangen verknoeid tot een neo-gotische
biechtkapel. En daarbij zou het niet gebleven zijn. Ook de
achterbouw stond op het plan voor een dergelijke vernieuwing.
De daartoe benodigde gelden zouden dan door de diverse kloo«yters
der orde worden opgebracht. Door de wereldoorlog 1914-
1918 kwamen echter de Belgische kloosters in benarde omstan-

112 HENRICUS HOLLMANN
digheden en hadden zelf dringend financiele steun der orde
nodig. Dat was dus een geluk bij een ongeluk.
De dagorde te St.-Agatha was een zeer matineuze. Om vier
's morgens werd er gewekt, en om kwart over vier ving het
morgenofficie aan : metten, lauden en prime. Sinds 1907 werd
dit gedurende de wintermaanden op het nachtkoor gehouden.
De gemeenschappelijke meditatie had onmiddellijk daarna steeds
in de kerk zelf plaats. In de winter was dit een spartaans bedrijf
; de kerk was kil en vochtig en bleef tot 1925 onverwarmd.
De klokslag van zes uur gaf dan het verlossende teken. Door
de ijskoude gangen ging het in behoorlijk tempo naar de refter,
waar een kachel brandde en de warme koffie stond te wachten.
Hoogwaardig Heer was zelf nog veel vroeger uit de veren.
Voor het koor begon had hij al mis gelezen en bevond zich
trouw op zijn ereplaats in het koor. Wanneer de wekker, die
tevens moest luiden, ook maar een ogenblik over tijd binnenkwam,
zag hij de generaal al aan het klokkezeel. Hoogwaardig
Heer nam deel aan het koorgebed en speelde het orgel onder
de conventuele mis van acht uur. Door een ruit in de deur, die
de orgeltribune van het nachtkoor scheidde, kon men hem dan
ongemerkt gadeslaan. Het was een lust hem aan de gang te zien
bij een van zijn machtige voorspelen. Hij schoof voortdurend
over de orgelbank heen en weer, het paarse manteltje over de
schouders teruggeslagen. Zijn lange vingers sloegen op de zware
toetsen van het oude orgel en zweetdruppeltjes parelden over
zijn schedel. Wee de broeder, die de blaasbalg pompen moest !
Voor de conventsmis had hij reeds ontbeten en heel zijn
correspondentie afgewerkt. Bovendien gaf hij driemaal in de
week van half zeven tot half acht les. Om het andere jaar waren
er dit twee, ofwel in de tractaten de matttmonio en de poenitentia,
ofwel in de kerkelijke straffen en censuren. De derde was
steeds in het kerkelijk recht. Daar kwam in de jaren 1914-1918
nog een dagelijkse les in de filosofie bij. Hij zag slecht en had
aan een bril niet voldoende. Gewapend met een grote loep zat
hij dicht over het handboek gebogen. Dat gebeurde in de re-
creatieruimte van de fraters ; de toehoorders zaten aan een paar
lange, overdwars staande tafels. Aan het midden van de voorste

het begin van zijn generalaat

Het klooster St.-Agatha na de verbouwing van 1907

HET MILIEU TE SINT-AGATHA 113
tafel kon een lessenaartje worden aangeschoven, waarop het
boek van de docent rustte. Voor Hoogwaardig Heer werd een
licht hellend houten vlak neergelegd, dat de lichtval vergrootte.
Wanneer hij vroeg op reis moest, gaf hij les in clergyman. Na
afloop stond het zwarte rijtuigje al ingespannen, met de trouwe
Hent op de bok. En weldra ratelde het over het kiezelpad, op
weg naar Cuyk of Oeffelt.
Hollmann had een drukke biechtstoel; er moest heel wat
gebeuren voor hij die aan een ander overliet. Ook preekte hij
graag retraites en tridua of bij bijzondere gelegenheden in de
omtrek. Uiteraard ontving hij vrij veel bezoek en was dan een
charmant gastheer, zowel voor confraters als buurtgeestelijkheid
en anderen. Bij officiele gelegenheden moest hij natuurlijk de
orde vertegenwoordigen. Verder moesten de Boosters regelmatig
bezocht worden of werd zijn aanwezigheid daar vereist
tot beraad en beslissing over zaken, die geen uitstel duldden.
Toch was hij zoveel mogelijk aanwezig bij de gemeenschappelijke
maaltijden en recreaties. In de tuin zag men hem zelden.
Eileen gedurende de jaarlijkse retraite maakte hij daar na tafel
een korte wandeling. Bij die gelegenheid rookte hij een lange,
Goudse pijp. Op de kop waren de jaartallen geschreven der
retraites van 1901 tot 1926. Die liet hij dan, sub silentio, aan de
fraters bewonderen.
De twee hoge ramen met de in hout gevatte ruitjes van zijn
zitkamer gaven uitzicht op het pad, dat naar de tuin leidde.
De kamer was zeer eenvoudig gemeubileerd. Aan de raamkant
stond een grote, ronde tafel, overdekt met papieren en paperassen.
Op de planken vloer stonden er enkele houten leunstoelen
omheen. Tussen raam en deur bevond zich een hoge, antieke
kast, waarin documenten werden bewaard. Aan de andere kant
van de deur stond nog een kastje met schuifladen en tegen de
achterwand een kleerkast, dichtbij het zijvenster. Daarnaast een
hoge, schelpvormige schouw van pleisterwerk, waaronder een
grote, gietijzeren kachel. Tegen de gewitte wanden wat schilderijtjes
en portretten. In de gang boven de deur hing zijn wapenschild.
Bevond de generaal zich op zijn kamer, dan stak de
sleutel in het slot. Anders stond een van de vierkante blokjes

114 HENRICUS HOLLMANN
naast de deur uitgedraaid, die aangaven waar hij zich op dat
ogenblik, in het klooster of daarbuiten, bevond.
Er werd te St.-Agatha zeer sober en zuinig geleefd. Alleen de
refter, de calefactoria van heren en fraters en de kamers van de
priesters hadden een kachel als verwarming. In refter en calefac
toria werd die nooit voor een bepaalde en vrij late datum
aangemaakt. De kamers der fraters waren onverwarmd. Met
uitzondering van een of andere heldhaftige overwinteraar stu-
deerden zij daarom 's winters gezamenlijk op de calefac. Dat
gebeurde dan onder het gemeenschappelijk smoren van de pijp,
zodat er vaak een dicht rookgordijn hing. Het klooster lag vrij
dicht bij de Maas en 's winters was het er kil en vochtig. Wanneer
het vroor, moest men 's morgens dikwijls het ijs op de
waskom stukslaan. Voor de novicen bestond de enige verlichting
op hun kamer in een glazen mosterdpotje met petroleum,
waarboven 'n kleine wiek in het blikken dekseltje. Was men
eenmaal geprofest, dan viel er in dit opzicht een geleidelijke
promotie te maken. Men kreeg dan een staand olielampje, dat
met het klimmen der jaren in grootte toenam. Op de kamers
der priesters en in de grotere gemeenschapsruimten werd carbid-
gas gebruikt. In de lange, hoge gangen gaf een enkele gaspit
een klein blauwachtig vlammetje. Badkamers bestonden er nog
niet. Men kon een emmer warm water in de keuken gaan halen
en dan op zijn kamer de schrobpartij beginnen.
Een novice mocht drie pijpen per dag roken ; het was dus
zaak een zo groot mogelijke mee te brengen. Na het noviciaat
werd deze beperking opgeheven. Op de calefac der jonge heren
stond een stevige kist, waaruit men de tabak grove snede van
Hermans uit Cuyk vrijelijk kon putten. Wie sigaren had, kon
die in een gemeenschappelijke droogkast bewaren.
Als novice kreeg men twee habijten, die de jaren reeds hadden
getrotseerd. Een ervan zag er nog vrij behoorlijk uit; het andere
was een bonte staalkaart van lappen. Vooral in het begin was
het de grote kunst om er niet in de kortste keren doorheen te
trappen. Het al te dartel bestijgen van de trap werd in dat
opzicht menigeen noodlottig.
Eerst wie zijn grote professie had afgelegd, mocht ongevraagd
gebruik maken van de kloosterbibliotheek. Hij genoot ook het

HET MILIEU TE SINT-AGATHA 115
voorrecht om *s middags na de vespers de krant te lezen. Dit
geschiedde echter staandebeens, want zo gauw er een van de
priesters binnenkwam moest dit als een sein tot de aftocht
worden opgevat.
De verhouding van de fraters tot Hoogwaardig Heer vertoonde
een typische mengeling van eerbied en afstand, en toch
ook van 'n zekere vertrouwelijkheid. Want hij had een jong
hart en een ruime belangstelling voor iedereen. De frater, die
op de ziekenkamer lag, kon rekenen op zijn trouw bezoek en
op een versnapering, als hij van een reis terugkeerde. ,,Zieken
zijn een zegen voor een huis", placht hij te zeggen, en dit was
in zijn mond geen gemeenplaats. Hij was gul van nature en
wanneer er feest gevierd werd, zorgde hij er graag persoonlijk
voor dat het niemand aan iets ontbrak.
De positie van Hollmann als magister generaal en tegelijk
prior was tot op zekere hoogte een tweeslachtige. Het wekte
misschien wel eens de indruk, alsof hij een soort van dubbelleven
leidde. Zoals aanstonds nog blijken zal, gaf deze combinatie
in het begin van deze eeuw aanleiding tot ernstig verzet
daartegen. Afgezien nog van strikt persoonlijke redenen, waren
er zeker bepaalde nadelen aan deze situatie verbonden. Vooreerst
stond de onderdaan te St.-Agatha in een andere verhou
ding tot hem dan tot een gewone prior. Zijn waardigheid was
immers hoger en zijn bevoegdheden strekten zich verder uit. Er
was in geval van meningsverschil ook geen beroep op de
generaal mogelijk. Tevens maakten visitatiereizen, bezoeken die
hij moest afleggen of officiele gelegenheden waarbij hij hoorde
te verschijnen, zijn afwezigheid soms voor langere tijd noodzakelijk.
Zeker, er was een supprior aangesteld. Maar het is
noch voor deze, noch voor de huisgenoten een aangename toestand,
wanneer een prior zijn bestuur vaak door een plaatsvervanger
laat uitoefenen. Men heeft toch niet voor niets een prior
gekozen. Voor wat dit laatste nadeel betreft, moet men de
toenmalige staat van zaken natuurlijk niet gelijkstellen met de
tegenwoordige. Een langer dan een week durende afwezigheid
van de generaal kwam betrekkelijk zelden voor.
Overzee was de orde vanaf 1910 alleen nog maar in Amerika
gevestigd.

116 HENRICUS HOLLMANN
Er stonden, onder de gegeven omstandigheden, ook belangrijke
voordelen tegenover. Als prior en docent stond hij in voortdurend
contact met de jonge confraters. Hij kende hun karakter
en capaciteiten en wist voor welke taken zij geschikt waren.
Dit was bij benoemingen een groot gemak. Ook kon hij zich
des te beter op de hoogte stellen van wat er leefde onder deze
jonge mensen en daarmee rekening houden in zijn beleid. Er
was niet meer afstand dan nodig en gewenst was, en er bestond
ruimschoots gelegenheid tot onopvallende observatie. Hij kreeg
zodoende zijn gegevens uit de eerste hand. Bovendien was de
ordestraditie sinds van den Wijmelenberg voor een groot deel
in hem belichaamd en kon hij de nieuwe generatie door zijn
levend voorbeeld ervan doordringen. Deze invloed valt niet te
onderschatten, wanneer men bedenkt dat, met uitzondering van
de twee jaren welke de filosofen te Diest doorbrachten, de
gehele vorming vanaf het noviciaat tot de priesterwijding te
St.-Agatha plaats had. Dit gold tot 1918 zowel voor de Belgische
als voor de Nederlandse kruisheren. Na de oorlog werd een
scheiding doorgevoerd en kwam er, zowel te Diest als te St-
Agatha een eigen noviciaat en een volledige hogere opleiding
voor Belgie en Nederland. Vanaf 1914 bracht iedere frater, die
te St.-Agatha intrad, daar zes, of later, na de verlenging der
theologische studies, zeven jaar achtereenvolgens door. Als
novice kwam men te St.-Agatha binnen en men verliet het als
priester. Eerst een jaar voor de dood van Hollmann kwam daarin
verandering door de stichting van een filosoficum te Zoeter-
woude5.
Het is misschien verleidelijk om, naargelang van eigen geestesgesteldheid,
zich een nochtans vertekend beeld te vormen
omtrent de kloosterlijke samenleving in het landelijke en stille
St.-Agatha. Een romantische natuur zal geneigd zijn dat bestaan
te idealiseren, het te schilderen als een soort idylle. In zijn
verbeelding wordt het dan dat klooster, omringd door lommerrijk
geboomte en onder een wijde zomerhemel van zon en
wolken, zoals von Geusau het in de zachte tinten van zijn aqua-
B Het klooster in Zoeterwoude werd 9 September 1926 betrokkea.

HET MILIEU TE SINT-AGATHA 117
rellen heeft weergegeven6. Soms heeft de schilder het landschap
wat gestoffeerd met poppetjes, die uit een kast met Saksisch
porselein lijken weggelopen. Ge ziet twee jagertjes met weitas
en geweer; twee speurende jachthondjes. Dat mag het boertje
niet hinderen om met weids gebaar het zaad uit te strooien. Een
ander veldheertje staat netjes in de houding naast paard en kar.
Er knielt een landelijke jonkvrouw in het groene veld, die meer
aandacht voor het jagersbedrijf dan voor de veldarbeid blijkt
op te brengen. En obligaat is natuurlijk het kruisheertje, dat in
vol ornaat voor de kloostermuur staat. Op een ander kunstgewrocht
rijdt een nederige landman in hemdsmouwen zeer traagzaam
op de mestkar door de malse dreven. Hij groet reeds op
onwaarschijnlijke afstand en met een nog onwaarschijnlijker
hoofs gebaar van zijn petje de welgedane kanunnik, die statig
langs de muur van zijn domein wandelt. ,,Hoe genoechlijk rolt
het leven des gerusten landmans heen", zou Huibert Poot bij
dit vredig schouwspel hebben verzucht. Zou het kruisherenleven
te St.-Agatha zulk een rimpelloze en sluimerende vijver zijn
geweest ? Een spotter, en zeker een geestelijke snelheidsmaniak,
zou er aanleiding in kunnen vinden om te spreken van een tarn,
traag, zelfvoldaan, ja louter vegeterend bestaan. Toch plofte er
wel eens een zware kei in die ogenschijnlijk roerloze waterspiegel,
of schokte de huiselijke barometer ineens van schijnbaar
kalm en bestendig naar zwaar weer.
Zoals vermeld, zwijgt de kroniek omtrent alles wat zich in de
jaren 1876-1911 te St.-Agatha heeft afgespeeld. En zelfs al zou
dit niet het geval zijn, dan zou men er toch nog rekening mee
dienen te houden, dat daarin destijds overigens begrijpelijke,
maar schokkende gebeurtenissen zorgvuldig werden weggelaten.
Het nageslacht mocht vooral niet te weten komen, dat het ook
toen niet altijd even vredig toeging. Dit ongetwijfeld goed
bedoelde streven wordt nochtans oorzaak, dat men zich een vals
en vertekend beeld van de voorbije werkelijkheid vormt. Dit
plaatst de geschiedschrijver voor nodeloze en dikwijls onontwarbare
raadsels. Bepaalde feiten, die eertijds ergernis en beroering
verwekten, blijven meestal toch niet verborgen. Wanneer men
8 De aquarellen van von Geusau bevinden zich in het klooster te St.-Agatha.
Zij zijn rond 1850 vervaaxdigd. Zie p. 48 en 49.

118 HENRICUS HOLLMANN
ze in hun juiste samenhang zou kunnen zien, zou niet alleen de
waarheid gediend, maar ook het oordeel erover zoveel begrij-
pender en milder worden. Wie schokkende gebeurtenissen uit
het verleden overlaat aan interpretatie door de fantasie van het
nageslacht, bewijst geen dienst aan de nagedachtenis van zijn
voorgangers. Het streven om bepaalde personen en hun daden
tot elke prijs schoon te wassen en te idealiseren, of feiten te
vergoelijken en verdonkeremanen, is niet alleen onwetenschap-
pelijk, het is ook onrechtvaardig, omdat dit gaat ten koste van
anderen. Niemand kan verantwoord geschiedenis schrijven, wan-
neer de bronnen niet open staan of onbetrouwbaar zijn. Het
ruimhartige voorbeeld van de geleerde Leo XIII, die het tot
dusverre streng gesloten geheim Vaticaans archief in 1884 voor
alle historici, ook de niet-katholieke, openstelde, was zeker toen
nog lang geen gemeengoed. ,,Put zoveelmogelijk uit de bron
nen", zei Leo XIII tot de leden van de Duitse historische kring,
,,wij hebben geen vrees voor de publicatie van documenten, wij
zijn niet beangst voor licht in onze archieven" 7. Welnu, wie iets
van kerkgeschiedenis wist, begreep, dat een dergelijke bronnen-
studie ook feiten aan het licht moest brengen, die comprommite-
rend waren voor de Kerk, ook soms in haar hoogste gezag-
dragers.
T G. Goyau, Lion XIII, in Dhtiontnure de Thiologie Catholique, t. IX, Pari»>
1926.

HOOFDSTUK II
DE PRIORKEUZE TE ST.-AGATHA IN 1901
De derde keuze van Hollmann tot prior te St.-Agatha op
20 mei 1901 had een bewogen voorgeschiedenis \ Een aantal
van de St-Agathase kruisheren schijnt, om welke redenen dan
ook, ernstig bezwaar gehad te hebben tegen de vereniging van
generalaat en prioraat in een persoon. In dat verband wordt het
voornemen van Hollmann om als prior ontslag te nemen, verklaarbaar.
En eveneens, de op het eerste gezicht wel wat vreemd
aandoende raadgeving van het definitorium in april 1900, om
passief af te wachten wat er gebeuren zou. Op 11 mei zou de
tweede termijn van Hollmann als prior zijn afgelopen. Men had
dus toen nog een jaar de tijd om te bezien, hoe de verhoudingen
te St.-Agatha zich zouden ontwikkelen. Het is ook mogelijk dat
de definitoren geen voorstanders waren van een dergelijke verandering,
ofwel omdat de vermoedelijke tegencandidaat hun
niet de geschikte persoon leek, ofwel omdat zij de voorkeur
gaven aan Hollmann voor het prioraat. Er zullen toen al voldoende
aanwijzingen geweest zijn, wie die eventuele tegen
candidaat zou worden. Uit de verkiezing zelf zal ontwijfelbaar
blijken, dat dit Josephus Hoogeveen was. Hoogeveen was veertig
jaar, dus acht jaar jonger dan Hollmann, en in de voile kracht
van zijn leven. Uit de testimonia, die zijn novicenmeester F.
Dietvors geeft van de novice en de geprofeste frater Hoogeveen,
blijkt dat deze hoge verwachtingen van hem koesterde. Er wordt
daarin gesproken over zijn excellent verstand, zijn opgeruimd
en aangenaam karakter, eenvoud en oprechtheid, zijn bijzondere
belangstelling voor de kennis van het religieuze leven. Ook
alien die hem in latere jaren gekend hebben, getuigen dat hij
een zeer talentvol man was en aangenaam in de omgang. Tijdens
de tien jaren van zijn leraarschap te Maaseik (1883-1893)
had hij op overtuigende wijze bewezen een knap en helder
1 Waardevolle inlichtingen, zowel schriftelijke als mondelinge, omtrent deze
keuze danken wij aan fr. C. van Mechelen te Hannut.

120 HENRICUS HOLLMANN
docent te zijn. Vooral op gebied van wiskunde en Latijn muntte
hij uit en er werd van hem verteld, dat hij Virgilius van buiten
kende.
In verband met de keuze van de St.-Agathase supprior en
theologieprofessor L. Honhon tot prior te Diest, werd Hooge-
veen in 1893 naar St.-Agatha verplaatst, waar hij als supprior
en als lector in de theologie Honhon opvolgde. Dit op zichzelf
bewijst reeds, dat hij als een bekwame en geziene figuur werd
beschouwd van wie nog veel te verwachten viel. Het zou niet
te verwonderen zijn, wanneer bij de generaalskeuze of misschien
reeds daarvoor ook zijn naam werd genoemd. Te bewijzen valt
dit echter niet. De samenstelling der afgevaardigden voor het
generaal kapittel van 1899 maakt het ook minder waarschijnlijk,
dat zijn kans tegenover die van Hollmann een ernstige zou zijn
geweest. Het lijkt echter wel aannemelijk, dat hij er zich even
bekwaam toe heeft gevoeld als Hollmann en dat anderen die
mening deelden. Zou het zo vreemd zijn om te veronderstellen,
dat Hollmann en Hoogeveen in zekere zin elkander enigszins
in het licht stonden en dat zij in aanleg, karakter en talenten
elkaars natuurlijke rivalen waren ? Dat zou in ieder geval de
felle en tragische wijze, waarop Hoogeveen in 1901 op de
uitslag der priorskeuze reageerde, des te verklaarbaarder maken.
Enig licht op wat er tijdens de eerste jaren reeds van zijn verblijf
te St.-Agatha in Hoogeveen omging, werpt wellicht het vol-
gende. In de bibliotheek te Hannut, waar Hoogeveen van 1910
tot 1932 conventualis was, bevindt zich een boek, Jesus Christy
geschreven door pater Didon o.p. en uitgegeven te Brussel in
1891. Op het titelblad staat met rode inkt geschreven : A Mon
sieur le Chanoine J. Hoogeveen, sousprieur de St. Agathe, Cuyk,
Hollande. Deze opdracht is geschreven door de knappe classicist
Emile Gouffau, pastoor te Hoeylaart, op 11 September 1896.
Daaronder staat: In quocumque statu te det Fortune, memento
Pectore constanti semper, amice, tnei ! Waarop zinspeelt dit In
quocumque statu ? Heeft Hoogeveen zijn hart tegenover deze
vriend gelucht over bestaande moeilijkheden te St.-Agatha ?
Of zijn er bepaalde toekomstverwachtingen van gunstiger aard
tussen hen ter sprake geweest en vraagt Gouffau hem een even
trouwe vriend te blijven, wanneer Hoogeveen tot hoger waar-

DE PRIORKEUZE VAN 1901 121
digheid zou worden verheven ? Hoogwaardig Heer Manders
was toen zevenenneventig jaar en dus lag het voor de hand, dat
zijn opvolging nogal eens het onderwerp van de gesprekken zal
zijn geweest. Gezien het door hem gevoerde beleid is het goed
denkbaar, dat daarbij uiting werd gegeven aan verwachting van
en verlangen naar verandering. Wie zou daartoe de geschikste
opvolger kunnen zijn ? Zoals gebruikelijk, zijn bij dergelijke
gesprekken verschillende namen de revue gepasseerd. Er is niet
zoveel fantasie voor nodig om te vermoeden, dat naast de
namen van Hollmann en Honhon ook die van Hoogeveen zal
zijn genoemd ; van Mil trad toen nog niet zozeer op de voorgrond.
Hoogeveen was in ieder geval een man met grote capaciteiten,
een geziene figuur, die zeker zijn aanhangers en bewonderaars
heeft gehad. Misschien leefde er ook een zekere
afgunst en wantrouwen omtrent de vertrouwenspositie, die
Hollmann als secretaris en raadsman van Mgr. Manders in
diens laatste levensjaren innam. Wat daar ook allemaal van zij,
Hollmann werd op 16 februari 1899 tot magister generaal
gekozen. Thans werd ook de kwestie acuut, of hij tevens prior
van St.-Agatha zou blijven. Op zich genomen leek het niet
onredelijk om dit probleem te stellen. Terwijl volgens de constituties
der orde de conventen zelf hun prior kozen, zou het
moederhuis, althans de eerste jaren, van dit recht geen gebruik
kunnen maken. Toch had St.-Agatha, sinds de dood van van den
Wijmelenberg in 1881, steeds een eigen prior gekozen, aange-
zien zowel generaal Smits als Manders er de voorkeur aan
hadden gegeven om in Uden te resideren. Tevens had echter het
feit, dat beiden gedurende hun generalaat ook prior van Uden
waren gebleven, een soort van precedent geschapen. Omdat
Hollmann prior te St.-Agatha was toen hij tot magister generaal
werd gekozen, bestond er wel aanzienlijke kans, dat deze toestand
bestendigd zou worden. Zij vond echter geen enkele steun
in de constituties. Zelfs afgezien daarvan bestond er nog een
ander bezwaar. Het feit lag er nu eenmaal, dat Hollmann reeds
twintig jaar prior te St.-Agatha was geweest. Nu spreekt het
vanzelf, dat in een dergelijke gesloten gemeenschap de mensen
veel meer op elkaar zijn aangewezen, vooral wanneer hun levenstaak
praktisch geheel binnenshuis ligt. Dat kan gemakkelijk

122 HENRICUS HOLLMANN
aanleiding geven tot misschien op zich genomen kleine onenigheden
en meningsverschillen. Juist door hun dagelijkse en
onvermijdelijke herhaling kunnen die echter tot een zekere
obsessie uitgroeien. Er zijn nu eenmaal mensen, die elkander van
nature niet zo goed liggen, ook in een klooster. De verhouding
van onderdaan tot overste, zeker volgens de gezagsopvattingen
van die tijd, verzwaart deze moeilijkheid nog. Men kan het
niemand kwalijk nemen, als hij een verandering van overste als
een bevrijding voelt. Het is helemaal niet vanzelfsprekend dat
een prior, na zulk een lange ambtsperiode, door iedereen met
vreugde opnieuw als overste wordt begroet. En dat zal nog
minder het geval zijn, als die prior tevens magister generaal is.
Zou er dan te St.-Agatha, naast de generaal, geen plaats voor
een prior zijn ? Hierover ontstond in 1901 grote onenigheid in
de communiteit. In een officieel, in het Latijn gesteld schrijven,
gedateerd op 10 mei 1901, draagt Hollmann aan prior L. Honhon
op om op 20 mei de keuze te St.-Agatha voor te zitten. Dit,
opdat de conventuales van dit huis met des te grotere vrijheid
een nieuwe prior kunnen kiezen. Een bijgaand briefje in het
Nederlands bevat de volgende zin: ,,Uit den grond mijns
harten hoop ik, dat de confraters een ander zullen kiezen, doch
Gods H. Wil worde ten alien tijde vervuld". Bovendien deelt
hij mee, dat hij vanaf de volgende dag tot en met Hemelvaartsdag
op de pastorie te Haps zal verblijven. Dat zal wel gebeurd
zijn om de conventuales meer vrijheid bij hun overleg te verzekeren
2.
Op 20 mei werd 's morgens om negen uur de keuze gehouden.
Bij de aanvang daarvan deed Honhon het voorstel om Hollmann
bij acclamatie te herkiezen als prior. Gezien zijn positie en
invloed in de orde, zijn visitatorschap over St.-Agatha en zijn
vriendschap voor Hollmann valt het onmogelijk aan te nemen,
dat Honhon niet op de hoogte zou zijn geweest van wat er
broeide. Vermoedelijk was zijn voorstel dus een tactische zet.
Slaagde deze, dan was de moeilijkheid meteen van de baan. Hij
zal verwacht hebben, dat het de oppositie aan moed zou ontbreken
om openlijk kleur te bekennen en haar streven door te
setten. Het voorstel werd echter niet aanvaard ; men verlangde
a Archief St.-Agatha.

DE PRIORKEUZE VAN 1901 123
een keuze. De opzet was dus mislukt en had een tegengesteld
effect. De spanning werd er door vergroot en de tegenstand
vastberadener. Er hadden verscheidene stemmingen plaats, en
Hoogeveen bleek duidelijk de tegencandidaat. Volgens de geldende
constituties van 1868 3 had ieder die priester was, stemrecht.
De stemmen der jonge priesters oefenden dus ook hun invloed
op de keuze uit. Ten slotte werd Hollmann geproclameerd
als de gekozene. De tegenpartij protesteerde evenwel hiertegen.
Zij verklaarde, dat de stemmen van de jonge priesters niet met
voldoende vrijheid waren uitgebracht. Voorzover viel na te gaan
zijn dit hoogstwaarschijnlijk C. Friedemann, J. Kolkman en
G. van der Schoot geweest. Er was natuurlijk reden om te veronderstellen,
dat zij binnen afzienbare tijd St.-Agatha zouden
verlaten. Maar van de andere kant was de keuze strikt volgens
de constituties. Zoals tegen elk voorschrift, zijn er ook hiertegen
bepaalde praktische bezwaren aan te voeren. In casu bijvoorbeeld,
of het wel redelijk is om aan jonge priesters, die nog
weinig ervaring hebben en die bovendien bijna altijd binnen
korte tijd zulk studiehuis zullen verlaten, bij een priorkeuze even
veel invloed toe te kennen als aan anderen, die uit de aard der
zaak tot de stabielere bemanntng behoren. Maar waar moet men
de grens trekken, en zou in dat geval de remedie dikwijls niet
erger zijn dan de kwaal ? In feite bleven de drie genoemde jonge
priesters, waarvan Kolkman op 30 mei 1896 en de beide anderen
op 4 juni 1898 waren gewijd, nog enkele maanden te St.-Agatha.
Hoe dan ook, de oppositie weigert zich neer te leggen bij de
keuze der meerderheid. Zij gaat er zelfs toe over om ongeldigverklaring
van de keuze te Rome aan te vragen. Na verloop van
tijd wordt deze echter door Rome geldig verklaard. Er viel
trouwens moeilijk anders te verwachten.
De onenigheid in het convent werd ten slotte door verplaatsingen
opgelost. Wanneer de veronderstelling juist zou zijn, dat
Hoogeveen reeds een aannemelijke kans zou hebben gemaakt
bij de generaalsverkiezing, dan zou hij zich nu voor de tweede
maal door Hollmann zien voorbijgestreefd. En ditmaal was dit
geschied op een manier, die hij blijkbaar in geen geval wenste
te accepteren. Zijn verbittering was zelfs zo groot, dat hij ge-
* Constituties O.S.Cr., Dist. II, caput II, nr. 1.

124 HENRICUS HOLLMANN
durende enkele jaren de orde verliet. Gelukkig kwam hij daarna
terug van deze betreurenswaardige reactie. Hollmann begreep
welk een moeilijke stap dit voor hem was en verplaatste hem in
1904 naar Uden. Prior van Mil heeft met veel begrip en tact de
innerlijk diep geschokte man over de eerste en grootste moeilijkheden
heen geholpen en hem de dankbaar aanvaarde kans
geboden om zijn grote talenten weer dienstbaar te maken aan
het onderwijs. Hoogeveen was, zowel te Uden als later te
Hannut een prima kracht aan het college en een bemind
confrater.
Voor Hoogwaardig Heer als overste van het klooster St.-
Agatha moet deze keuze en haar voorgeschiedenis wei een
pijnlijke en vernederende tijd zijn geweest. Toch werd de rust
in huis geleidelijk weer hersteld. Op 27 april 1911 werd hij
zelfs voor de vierde maal tot prior gekozen. De datum zal zijn
vervroegd in verband met zijn visitatiereis naar Amerika, die
op 5 mei aanving.

HOOFDSTUK III
DE KORREL IN DE VOOR: 1899-1909
Wie een historisch beeld wil geven van het beleid zoals dat
door Hoogwaardig Heer Hollmann werd gevoerd, zal een betoog
dienen te leveren, dat steunt op aanwijsbare en controleerbare
feiten. Nu is het natuurlijk zo, dat voor ieder onmiddellijk
waarneembare resultaten het meeste houvast bieden en ook het
sterkste aanspreken. Daartoe kan men bijvoorbeeld rekenen het
vestigen van de orde in andere landen en werelddelen. Daar is
geen ingewikkelde redenering voor nodig ; dit kan alleen al
met foto's en statistieken worden aangetoond. Maar ten minste
even belangrijk, ja eigenlijk van veel wezenlijker betekenis is
het stijgen van de intellectuele belangstelling en vooral van
het religieuze peil. Dit vergt echter een langzame en geleidelijke
innerlijke groei. Men kan dit niet uit de grond stampen, want
het veronderstelt de vorming van een zekere traditie. Bovendien
blijft het uit de aard der zaak meer verborgen in zijn uitwerking.
De resultaten ervan bespeurt men eerst op langere termijn. En
het onbegrip, de sleur en de tegenstand die daarbij overwonnen
moeten worden, zijn taaier en dikwijls veel bezwarender dan
louter materiele zorgen.
Die groei van het inwendig leven der orde ging Hoogwaardig
Heer Hollmann het diepst ter harte. Toen hij in September 1920
zijn gouden kloosterfeest vierde, voerde prior Honhon als oudste
definitor het woord namens de orde. Hij deed dit met de hem
eigen verve en vurigheid. Niet geheel ten onrechte werd er
beweerd, dat Honhon, wanneer hij een preekstoel zag, er op
moest. En vooral als feestredenaar was hij in zijn element. Dan
steigerde hij, zowel lichamelijk als geestelijk. Ook toen borstelde
hij met weidse gebaren een portret, dat de jubilaris van bescheidenheid
kon doen blozen. Toch was het geen louter vuurwerk.
Hij was toen ongeveer veertig jaar een trouwe vriend en medewerker
van Hollmann geweest. Meer dan wie ook was hij in
staat te oordelen over al wat deze tot stand had gebracht. En

326 HENRICUS HOLLMANN
hij bezat de schone gave oprecht dankbaar te zijn voor al het
goede, dat hij in de loop van die lange jaren gezien en onder-
vonden had. Hij had met Hollmann dezelfde idealen gekoesterd,
veel lief en leed gedeeld. En hij was er de man niet naar, om
bij zulk een gelegenheid van zijn hart een moordkuil te maken.
Hij sprak met oratorische zwier, maar ook met vurig hart en
sprankelende geest. Ook Hollmann was een voortreffelijk rede-
naar, zij het in een andere toonaard. De geestdriftige woorden
van zijn oude vriend hebben hem ongetwijfeld ontroerd. Toen
hij in zijn antwoord een terugblik wierp op de ontwikkeling der
orde, moest hij God dankbaar zijn voor alles wat er in de ruim
twintig jaren van zijn generalaat was bereikt. Maar ten slotte
bracht hij ook de hartewens naar voren, dat de innerlijke groei
der orde steeds meer aan haar uitbreiding naar buiten zou mogen
beantwoorden. Als zelator disciplinae wist hij uit ervaring, dat er
op dit gebied nog veel te bereiken viel. Dat hij dit zelf ook
doelbewust nastreefde, was in de voorafgaande periode reeds
gebleken door zijn ijveren voor het onderhouden van de broederlijke
liefde, het koorgebed en de beleving der kloosterlijke
armoede.
Ook wanneer men, om bovengenoemde redenen, de wezen-
lijke caesuur van dit generalaat legt rond 1920, heeft het toch
zin om de daaraan voorafgaande tijdsruimte in tweeen te ver-
delen : 1899-1910 en 1911-1919. Vooreerst ter bevordering van
grotere overzichtelijkheid, en vervolgens omdat de jaren 1911-
1919 in verschillend opzicht al een zekere, hoewel door de oorlog
sterk vertraagde, aanzet vertonen tot de er op volgende veel-
zijdige krachtsontplooiing der orde. Men zal het ons wel niet
euvel duiden, wanneer we de drie perioden van dit generalaat
in het landelijk St.-Agatha met een overeenkomstige beeldspraak
willen kenschetsen: de korrel in de voor, wassend graan en de
voile garven.
Het generalaat van Henricus Hollmann werd van de aanvang
af gekenmerkt door een grote vooruitstrevendheid. In tegenstelling
tot zijn beide voorgangers heeft hij de verbreiding der
orde niet afgeremd, maar sterk gestimuleerd. Reeds duidelijk

DE KORREL IN DE VOOR : 1899-1909 127
blijkt dit uit de besluiten van het definitoriaal kapittel, dat op
21-23 april 1900 te St.-Agatha werd gehouden1. Er wordt
daarbij uitgegaan van het feit, dat het aantal der ordeleden en
der novicen toeneemt In dat jaar zouden er namelijk zes fraters
en vier broeders worden geprofest, het grootste aantal dat tot
nog toe was bereikt. Besloten werd om aan de bisschoppen van
Vlaanderen verlof te vragen om een nieuw convent op te richten.
Gelukte dit niet, dan zou men zich wenden tot de bisschop van
Roermond of een andere. Er wordt dus geen afwachtende, en
zeker geen afwijzende houding meer ingenomen. Men wil werkelijk
alle moeite doen voor een nieuwe vestiging. Uit het verslag
van het generaal kapittel, dat op 7-9 april 1902 te St.-Agatha
bijeenkwam, wordt nog ten overvloede duidelijk, dat hier geen
sprake kan zijn van een voorbijgaande opwelling. Er wordt daar
vastgesteld, dat er veel en niet zonder vrucht beraadslaagd en
gediscussieerd is over het stichten van een nieuw convent. Dat
alles zal nog meer in den brede en nauwkeuriger uitgewerkt en
onderzocht worden door een commissio ad hoc, samen met de
magister generaal. Deze laatste spoort alle ordeleden aan, niet
na te laten om door vurig gebed de verhoopte uitslag van God
te verkrijgen 2. Men houde daarbij wel in het oog, dat dit werd
nagestreefd, terwijl het college te Maaseik een toenemende groei
en goede vooruitzichtea voor de toekomst vertoonde.
1. Verhoging van het studiepeil
Met de oprichting der poesis in 1897 en der rhetorica in 1898
was Maaseik een volledig gymnasium geworden. In 1899 kon
het zodoende de eerste candidaten voor de universiteit leveren.
Daarom moest er in het studieprogram terdege rekening worden
gehouden met de homologatiecommissie, die bovendien controle
uitoefende over het gehalte van het gegeven onderricht gedurende
de gehele cursus3. Om het peil van het onderwijs in
de humaniora te verhogen, werden in 1903 de jonge priesters
A. Huvenaars en G. van Bemmel naar de universiteit van Leuven
gezonden om zich te bekwamen in de klassieke filologie. Dit
* Acten van het definitoriaal kapittel 1900 (21-23 april), nr. 2
a Acten van het generaal kapittel 1902, § 7.
A. Wieers - Th. Bik, in De Kruisheren te Maaseik, Diest, 1955, p. 273

128 HENRICUS HOLLMANN
was de eerste aanzet tot universitaire vorming van de onderwijskrachten
der orde. Al lijkt het, op zich beschouwd, nog geen
indrukwekkend begin, toch moet men de betekenis ervan niet
onderschatten. Er wordt hier immers voor het eerst gebroken
met een soort van ascetische traditie, waarvan Honhon de vertegenwoordiger
en voorvechter was. Honhon speelde een zeer
invloedrijke rol in de orde. Zelf een autodidact van brede en
rijke eruditie, was hij een verklaard tegenstander van universi
taire opleiding der kruisheren. Dit viel niet toe te schrijven aan
kleinzielige beweegredenen, maar aan een principiele opvatting.
Naar zijn overtuiging zou dit namelijk een schadelijke invloed
uitoefenen op de geest van eenvoud en verborgenheid, die hij
als karakteristiek voor de orde had leren beschouwen. Overigens
moet hier aanstonds aan worden toegevoegd dat, toen de kogel
eenmaal door de kerk was, Honhon zich oprecht verheugde in
de gunstige resultaten voor het verhoogde wetenschappelijk peil
van het onderwijs, zowel wat de hogere studies als wat de
colleges betreft. Het is opmerkelijk, dat de jongere van Mil, die
zeker Honhon niet in kennis kon evenaren, in dezen veel meer
praktisch doorzicht bezat. Van Mil was de grote tacticus, die
tegen een vrij grote oppositie in, op soepele, maar vasthoudende
wijze dit spel van krachten heeft gewonnen. Veel meer dan
Honhon heeft hij in feite het wetenschappelijk reveil der orde
ingeluid. Met gelijke liefde voor de orde bezield en een even
groot asceet, heeft hij klaarder dan Honhon begrepen, hoe
nuttig en onmisbaar een dergelijke vorming voor de hogere
opleiding in de orde en ook voor haar onderwijskrachten aan
de colleges was. Hij was bewegelijker van geest, keek verder
vooruit en voelde de tekorten beter aan. Met improvisatie en
goede wil alleen komt men er niet. Het tijdperk raakte definitief
voorbij dat, met een boek in de hand, iedereen alle vakken
scheen te kunnen geven. Ook ging van Mil van de gezonde en
juiste opvatting uit, dat er gewoekerd moest worden met de
intellectuele gaven der ordeleden. Geleerden moesten er worden
gevormd, niet alleen voor het onderwijs, maar ook tot algemene
verheffing van niveau en standing van het geheel. Naarmate
een orde groeit, moet zij ook beter opgewassen blijken tegen
de taken, die haar worden toevertrouwd.

Bij de inwijding van het klooster te Hannut 1904
v.l.n.r. : Bergervoert, van Bemmel, F. de Bie, A. van Hooff, van 't Klooster, J. Gallet, Alkemade Branten
Honhon, J. Maes, H. IJzermans, br. Gerard van de Laar, Mgr. Hollmann, br. Harry van der Aa, Frere (deken
van Hannut), Konings, J. IJzermans, Zufang, H. Sistermans, E. Maes

Bij de inwijding van klooster en college te Onamia
Op de bovenste foto rechts naast Mgr. Hollmann : W. van Dinter,
H. IJzermans en J. van der Hulst

DE KORREL IN DE VOOR : 1899-190? 129
2. Uitbreiding van bestaande en vestiging van nieuwe stichtingen
De bouw van kapel en klooster te Uden
In 1812 waren alle kloostergoederen door Napoleon genaast.
Wei mochten de Udense Kruisheren in 1814 hun klooster weer
betrekken, maar dit bleef toch beschouwd als staatsdomein. In
1902 kon het klooster door de Vereniging van Kruisheren gevestigd
te Uden, worden overgenomen van de staat voor de som
van 6000 gulden4. Het bedrag werd voor een deel door de
Udense gemeenteraad geschonken. Op het definitoriaal kapittel,
op 17-19 mei 1903 gehouden, gaf Hollmann een uiteenzetting
over de toestand en het stoffelijk welvaren van het Udense
convent5. Ook blijkt daaruit de niet ongegronde verwachting om
van de inwoners van Uden de vereiste hulp te verkrijgen.
Daarom wordt besloten aan de architect Franssen de opdracht
te geven tot het ontwerp van een nieuwe kapel en klooster. De
doortastende figuur van prior G. van Mil bleek de aangewezen
man om deze plannen op korte termijn te verwezenlijken. Hij
was op 18 december 1902 op zesendertigjarige leeftijd tot prior
van Uden gekozen, na een vruchtbare werkzaamheid als leraar
aan het college van Uden (1888-1895) en van Maaseik (1895-
1902). Zelf een geboren Udenaar en afkomstig uit een familie,
die daar algemene achting genoot, kon hij gerust een beroep
doen op de steun van zijn dorpsgenoten. En met gunstig gevolg.
Reeds op 3 februari 1903 werd aan aanvang gemaakt met de
nieuwe bouw ; op 20 april werd de eerste steen van het klooster
gelegd. Op 3 november van hetzelfde jaar begon de bouw van
de nieuwe kapel en 12 december legde Hollmann daarvan de
eerste steen. De consecratie der kapel door Mgr. W. van de Ven,
bisschop van 's Hertogenbosch, zou op 25 augustus 1905 vol-
gen6.
4 J. Francino, In Cruce Vita, Rotterdam, 1936, p. 91-92.
B Acten van het definitoriaal kapittel op 17-19 mei 1903, nr. 1.
e J. Francino, in In Cruce Vita, Rotterdam, 1936, p. 92-93. Over de geschiedenis
van de bouw te Uden zal uitvoeriger gehandeld worden in een nog te verschijnen
levensbeschrijving van prior A. G. van Mil.

130 HENRICUS HOLLMANN
De bouw van kapel, klooster en college te Hannut
Intussen was in 1903 de grondslag gelegd voor een volkomen
nieuwe stichting te Hannut. Het terrein tussen Den Haag en
Loosduinen, dat destijds door jhr. Diert van Melissant tegelijk
met een som van 100.000 gulden aan de orde was geschonken,
werd later met toestemming van Rome verkocht. Het plan im-
mers om daar een kerk en klooster te bouwen, was door het
bisdom Haarlem afgewezen. Met de som van £. 100.000 zouden
nu zoveel mogelijk de onkosten van de nieuwe stichting te
Hannut worden bestreden7. Wat vormde de aanleiding tot de
keuze van dit nog onbekende arbeidsterrein voor de orde ? Mgr.
Martinus Rutten, sinds 1901 bisschop van Luik, was de eerste
priesterstudent geweest van het college te Maaseik. Hij bleef
steeds zeer bevriend met zijn oude leermeesters. Ondanks zijn
herhaalde bemiddeling had zijn voorganger, Mgr. Doutreloux,
aan de kruisheren te Maaseik nooit willen toestaan om ook
leerlingen uit zijn diocees op te nemen in het in 1897 begonnen
internaat. Toen de prior van Maaseik, C. van 't Klooster, Mgr.
Rutten geluk kwam wensen met zijn benoeming tot bisschop,
gaf deze terstond de verlangde permissie8. Sinds hij bisschop
was geworden, had Mgr. Rutten al meermalen de wens uitge-
sproken, dat de kruisheren een klooster en college zouden
stichten in het centrum van Haspengouw. In 1903 was de orde
in staat daaraan gevolg te geven. Vergezeld van prior Honhon
reisde Hoogwaardig Heer naar Hannut. Hij zette het doel van
hun komst uiteen aan de deken van het stadje. Na een onder-
houd van ongeveer een uur werd, op advies van de deken, een
bezoek gebracht aan Wasseiges. Om praktische redenen bleek
deze plaats echter ongeschikt voor een vestiging van klooster
en college. Toen viel de keuze op Hannut. De bouw verliep vrij
7 Zie boven p. 92. De vriendschap tussen Hoogw. Heer Hollmann en jonkheer
Diert van Melissant schijnt te zijn aangeknoopt tijdens een reis naar Rome. Hollmann
zal hebben gesproken over zijn verlangen om de orde ook in het bisdom Haarlem
te doen terugkeren. Diert van Melissant heeft, om dit mogelijk te maken, een
terrein afgestaan en bovendien een som van fl. 100.000 geschonken. De bisschop
van Haarlem gaf echter geen toestemming tot deze vestiging van de orde in zijn
bisdom. Het terrein bleef het eigendom der orde. Volgens inlichtingen van dr. A.
van Asseldonk is het naderhand verkocht en de opbrengst besteed aan de bouw
van het klooster te Zoeterwoude.
8 A. Wieers - Th. Bik, in De Kruisberen te Maaseik, Diest, 1955, p. 257.

DE KORREL IN DE VOOR : 1899-1909 131
voorspoedig. Zoals uit de bewaarde correspondentie blijkt9, had
Hoogwaardig Heer de prior van Diest, L. Honhon, als zijn
gemachtigde aangesteld voor al wat verband hield met de uitvoering
en financiering van de plannen. Op 3 mei 1904 werd
de kapel geconsacreerd door Mgr. Rutten, in aanwezigheid van
de generaal. Datzelfde jaar werd ook het college geopend. Het
begon met 75 leerlingen. In aanmerking genomen het bescheiden
aantal beschikbare krachten, werd Hannut in vrij snel tempo
van de nodige leraars voorzien. Begin mei 1904 kwamen M.
Konings (34 j.), G. Alkemade (45 j.), H. Sistermans (38 j.) en
broeder H. van der Aa (30 j.) 10. Konings werd terstond tot
rector aangesteld, Alkemade volgde als procurator te Han nut
Fr. de Bie, procurator van Diest op, die gedurende de bouwjaren
1903-1904 het procuratorschap van Hannut had waargenomen.
Sistermans was voor het college bestemd. Hij was reeds van
1890-1895 leraar te Maaseik geweest en zou vanaf 1904 tot aan
zijn dood in 1929 ook als zodanig te Hannut werkzaam zijn.
In September volgden, met het oog op de opening van het
college: L. Zufang (29 j.), E. Maes (24 j.) en als diaken A.
van Hooff (25 j.). In oktober kwam G. van Bemmel (30 j.).
Eind 1904 bestond het nieuwe convent dus uit zes priesters, die,
met uitzondering dan van Alkemade, aan het college verbonden
waren. In 1905 werd de diaken J. Jaspers (27 j.) en in 1906 de
drie diakens Cl. Warnecke (26 j.), W. Mulder (27 j.) en J.
Goumans (23 j.) als leraren aan het college benoemd. Intussen
was M. Konings op 17 november 1905 prior geworden en had
H. Sistermans als supprior aangesteld. In 1908 kwamen de pries
ters J. Koch (29 j.), J. Verhagen (37 j.) en J. Oudhuis (23 j.) ;
in 1909 J. van der Hulst (25 j.) en P. Hoefnagels (25 j.) ; in
1910 A. Richter (29 j.), C Nijs (26 j.) en J. Hoogeveen (49 j.).
Vanaf mei 1904 tot September 1910 waren er dus negentien
priesters of diakens te Hannut benoemd, meest jonge krachten ;
de diakens werden enkele maanden later te Namen priester
gewijd. De meesten van deze negentien bevonden zich in Sep
tember 1910 nog te Hannut. Men zal moeten toegeven, dat de
zaak van het begin af aan met alle beschikbare krachten, waar-
8 Archief provincialaat Leuven.
* Zie bijlage I en foto p. 128.

132 HENRICUS HOLLMANN
onder zeer bekwame, werd aangepakt. Met uitzondering van
1914 werd er in de jaren 1911-1916 telkens een kruisheer als
leraar of surveillant naar Hannut gezonden. In 1919 kwam, als
eerste Waalse oud-leerling van het college, E. Fontaine (25 j.) ",
spoedig gevolgd door J. Thonon (25 j.) en in 1920 door J.
Maniquet (24 j.). De meeste kruisheren die naar Hannut werden
gezonden, waren Nederlanders. Dit betekende voor hen een
hele aanpak, en vooral de eerste jaren geen geringe opgave. De
lessen moesten in het Frans worden voorbereid en helemaal
uitgeschreven. Sommigen hebben het onverantwoordelijk genoemd
om het onderwijs van de jeugd aan dergelijke leraars
toe te vertrouwen. Een andere keuze was er echter niet, en Mgr.
Rutten kon dit weten, toen hij dit college aan de kruisheren
toevertrouwde. Hij heeft er blijkbaar geen onoverkomelijk bezwaar
in gezien, te meer omdat hij er terecht op rekende, dat zij
al hun best zouden doen om deze handicap zo spoedig mogelijk
te overwinnen. Het eert Hollmann dat hij de moed en het
optimisme bezat om dit van zijn confraters te durven vragen.
Toch krijgt men de indruk dat hij de moeilijkheid om in het
Frans les te geven en zich in die taal ook in de gewone omgang
met jongens en volk goed uit te drukken, danig heeft onderschat.
Uit sommige der benoemingen blijkt dit duidelijk.
Tot dan toe beperkten de activiteiten der kruisheren zich
vrijwel geheel tot het collegewerk. Ongetwijfeld heeft het gemis
aan andere vooruitzichten verschillenden, hoewel zij de orde
goed gezind waren, ervan weerhouden om er hun intrede te
doen. Maar dit bezwaar zou weldra ondervangen worden.
3. Belangstelling voor het missiewerk
Het zou onjuist zijn om uit het bovenstaande te concluderen,
dat er bij de kruisheren toen alleen maar voor colleges belang
stelling bestond. De bereidvaardigheid en het verlangen om zich
te wijden aan het missiewerk was wel degelijk aanwezig. Alvorens
dit echter als orde op zich te nemen, worden er nu
eenmaal bepaalde garanties vereist, zowel wat zulk een onder-
11 Zie A. van Asseldonk, Le phre Fontaine. In Memoriam, m Clairlieu, IX,
1951, p. 3-5.

DE KORREL IN DE VOOR : 1899-1909 133
neming zelf als wat de toekomstige missionarissen betreft. Zonder
deze zou het onverantwoord zijn er mee te beginnen. In
ieder geval zijn aanvragen en aanbiedingen in die geest steeds
ernstig overwogen en ontbrak het niet aan goede wil en edelmoedigheid.
Op welke moeilijkheden het overleg daaromtrent
is afgesprongen, valt niet in elk afzonderlijk geval meer te
achterhalen. Dit overleg zal niet steeds schriftelijk zijn vastgelegd
ofwel is de correspondents daarover verloren geraakt.
Misschien ging men daarbij dan van de spijtige veronderstelling
uit, dat het bewaren van de briefwisseling over een afgedane
zaak van geen belang meer was. Men hield toen soms wel wat
al te veel van opruimen en had vaak weinig oog voor historische
waarden. Toch zijn er nog enkele brieven van die aard
bewaard gebleven, en ook officiele verslagen, die in die richting
wijzen. Het definitoriaal kapittel te Uden op 17-18 april 1907
adviseert, om inlichtingen bij een Braziliaanse bisschop in te
winnen aangaande het verzoek om een missie in zijn diocees te
aanvaarden 12. Hieromtrent bestaan twee brieven van 12 november
en 25 november 1908, door Hollmann gericht aan L. Honhon,
prior van Diest en oudste definitor13. Uit de datering
alleen al blijkt, dat er langdurig beraad over deze aangelegenheid
is gehouden. In de eerste brief bericht Hollmann, dat hij daags
tevoren bezoek heeft ontvangen van pater Cyrillus Tewes, provinciaal
der carmelieten te Rio de Janeiro. Namens de nuntius
van Brazilie bracht deze het verzoek over een missie aan te
nemen te Rio Neiro aan de Amazonerivier. Er zouden daarvoor
nodig zijn om te beginnen vijf priesters, van wie er een vicarius
apostolicus en later, bij uitbreiding, missiebisschop zou worden.
Hollmann schrijft, dat hij tegen de kosten van die missie opziet
en er niet veel goeds voor de orde van verwacht. Toch is hij
bereid de reis naar Brazilie te maken, wanneer Honhon dit
wenselijk oordeelt. Hij verzoekt Honhon ten spoedigste te antwoorden.
De brief van 25 november is klaarblijkelijk een antwoord
op die van Honhon. Hollmann deelt het volgende besluit
mee : hij zal eerst naar de nuntius van Brazilie schrijven om
aa Acten van definitoriaal kapittel (17-18 april) 1907, nr. 2.
13 Archief te Diest : ,,Stichting of pogingen tot stichting van nieuwe kloosters" ;
H. Plag, her para tutum, in Chronkon, deel II, p. 221-222 ; 250-252.

134 HENRICUS HOLLMANN
zeker te zijn van zijn zaak en van deze te vernemen, wat zijn
verlangen of dat van de H. Stoel is. Dan volgt een concept van
een brief aan de nuntius, waarin hij schrijft dat de orde twijfelt
deze missie op zich te nemen, en wel om drie redenen ; het klein
getal priesters der orde, dat de zeventig niet te boven gaat; de
behoefte der colleges, waar ten minste een dertigtal priesters
werkzaam zijn ; en tenslotte het gebrek aan geldelijke middelen
van de orde, die waarlijk arm is. ,,Doch misschien is onze vrees
te groot en ons vertrouwen op de Goddelijke Voorzienigheid
te klein ; en daarom kom ik Uwe Excellence verzoeken mij te
willen antwoorden op de volgende vragen". Er volgen dan zes
verschillende vragen14. Aan Honhon geeft Hollmann deze uit-
leg van dit schrijven : ,,De bedoeling van den brief aan den
Nuntius is de volgende :
1. meer een positief schrijven uit te lokken van den nuntius
zelven;
2. te zien of de nuntius handelt door Rome daartoe aange-
spoord, of wel uit eigen beweging ;
3. te onderscheppen, wat de nuntius denkt van hulp van de
Regeering ;
4. met meer zekerheid, zoo noodig, dat reisje naar Brazilie om
te onderzoeken, te verrichten ; en dus geen geld weg te
gooien zonder dat het noodig is."
Al met al ziet men dat de fundamentele bereidheid aanwezig
is, maar dat van de andere kant Hollmann zijn confraters niet
wagen wil aan een roekeloos avontuur. Er schijnt verder geen
bevredigend antwoord van de nuntius te zijn ontvangen, zodat
men van de zaak heeft moeten afzien. Interessant is wel, dat de
novicenmeester W. van Dinter reeds bezig was Portugees te
14 De zes verschillende vragen hidden als volgt : 1. Welke is de uitgestrektheid
van deze missie en de juiste ligging ? 2. Hoedanig is het klimaat ? Zijn daar ook
kwaadaardige koortsen, en zijn er misschien ook middelen om deze min of meer te
voorkomen, door een bepaalde ligging als middelpunt uit te kiezen, waar het klimaat
gunstiger is ? 3. Met hoeveel priesters moet de Orde beginnen ? 4. Welke zijn de
voorwaarden onder welke de H. Stoel ons die missie opdraagt ? 5. Is het mogelijk
bij de Regeering finantieele steun te bekomen ? 6. Verlangt Uwe Excellence, dat
ik of een zaakgelastigde naar Petropolis komt omstreeks Februari 1909 om deze
zaak met Uwe Excellence nader te bespreken of moet ik mij soms wenden rechtstreeks
tot de H. Stoel ?" Ontleend aan juist genoemd archief te Diest.

DE KORREL IN DE VOOR : 1899-1909 135
leren 15. Er is dus ernstig rekening gehouden met de mogelijkheid,
dat er een missie in Brazilie zou worden aangenomen.
De acten van het definitoriaal kapittel te St.-Agatha op 18-19
april 1909 vermelden vervolgens, dat aan de magister generaal
wordt opgedragen om met competente personen overleg te
plegen over het oprichten van een nieuwe missie op het eiland
Portorico 16. Verdere bijzonderheden hierover ontbreken.
4. Bevordering van het religieuze leven
Hoezeer het bestuur der orde ook streefde naar nieuwe stich-
tingen en de uitbreiding van de reeds bestaande bevorderde, als
hoofdzaak werd toch steeds beschouwd de verdieping van het
religieuze leven. Ook voor gebreken en tekortkomingen in dit
opzicht bleef het niet blind. Het generaal kapittel van 1902 legt
sterk de nadruk op het beoefenen der religieuze volmaaktheid.
Vooral dringt het er op aan, dat de confraters nooit de medi-
tatie of de voorgeschreven gemeenschappelijke gebeden achter-
wege laten en op het devoot celebreren van de H. Mis. Ook
vasten en versterving worden beklemtoond 17. In het relict van
het generaal kapittel van 1908 lezen wij als eerste punt: ,,Alle
confraters smeken wij dringend in de Heer, dat zij nauwkeurig
hun leven, zowel in- als uitwendig, in overeenstemming brengen
met de Regel, waarop zij geprofest zijn ; dat zij zich alle moeite
geven om te streven naar volmaaktheid en heiligheid. Daartoe
moeten zij niet alleen zo nauwkeurig mogelijk onderhouden
wat betrekking heeft op de geloften van de heilige gehoorzaam-
heid, armoede en zuiverheid. Het is ook niet voldoende om alles
te vermijden wat een duidelijk gevaar oplevert voor deze ge
loften, die wezenlijk zijn voor het religieuze leven, of wat
schadelijk is voor de goede naam en faam van de confraters.
Maar zij moeten ook met alle inspanning en toeleg de deugden
van gehoorzaamheid, armoede en zuiverheid beoefenen. Want
zij moeten er wel acht op geven, dat een gelofte niet lang
staande kan blijven, indien men geen achting heeft voor de met
15 Mondelinge mededeling van dr. A. van Asseldonk.
18 Acten van het definitoriaal kapittel (18-19 april) 1909, nr. 6.
17 Acten van het generaal kapittel 1902, §§ 1 en 2.

136 HENRICUS HOLLMANN
de geloften overeenstemmende deugd of wanneer deze deugd
niet met voortdurende inspanning beoefend wordt/'18
Tijdens het definitoriaal kapittel van 12-14 april 1904 verzoeken
de definitoren aan de generaal, om met zijn gezag en
dat van de definitoren, er bij de confraters van Maaseik en hun
prior op aan te dringen het koorgebed te beoefenen, ten minste
op de wijze van het Maria-officie. Later zal Hoogwaardig Heer
in een ongedateerd briefje voorschrijven, dat vanaf 3 mei 1908
de metten en lauden te Maaseik 's morgens moeten gehouden
worden. Daarbij dienen dan alle priesters, behalve de zeventigjarigen,
aanwezig te zijn. Zij kunnen ook geanticipeerd wor
den 19. Interessant is het commentaar van een der conventuales
van Maaseik, S. Drost, op dit voorschrift van Hollmann. Drost
tekent in zijn huiskroniek aan : ,,Brief van Revm. Dni H. Holl
mann Mag. gen. om met den dag van morgen met het koor te
beginnen en te houden alleen nog maar Metten en Lauden,
gepsalmodieerd. Dit is geschied ! Deo gratias." 20
Op 21 april 1910 richt Hollmann zich tot de afzonderlijke
huizen in een brief over verschillende onderwerpen. Vooreerst
schrijft hij aan de prioren het onderhouden voor van de instructie
der Congregatie van de Religieuzen op 30 juni 1909 over
de administrate der goederen. Vervolgens die over het aannemen
der novicen en over de bepalingen van de Congregatie der
Religieuzen van 7 juni 1909 aangaande de wijdingen. Verder
wordt de driemaandelijkse afrekening en ook die op het generaal
kapittel geiirgeerd. De aanroeping tot de H. Odilia zal voortaan
na de middagrefter worden gebeden om zegen over de Ameri-
kaanse stichting te vragen. Ten slotte beveelt hij de Exhortatio
ad clerum van paus Pius X in de aandacht der confraters aan 21.
38 Idem 1908, § 1.
19 Acten van het definitoriaal kapittel (12-14 april) 1904, nr. 2. Nieuw archief
der kruisheren te Maaseik, V, c. 1 (52)2.
80 Nieuw archief der kruisheren te Maaseik, V, c. 1 (52)2.
* Ibidem, V, c. 1 (52)*.

HOOFDSTUK IV
WASSEND GRAAN: 1910-1919
1. Pionierswerk in Noord-Amerika
Als de grote gebeurtenis van het jaar 1910 valt wel het vertrek
van de kruisheren naar Noord-Amerika te beschouwen,
waardoor de orde opnieuw trachtte zich in andere werelddelen
te vestigen. En ditmaal zou haar pogen met groot en blijvend
succes bekroond worden. Op 12 januari 1909 schreef Hollmann
een brief aan mgr. John Shanley, bisschop van Fargo in Noord-
Dakota \ Enkele dagen tevoren had hij de Udense priester Jan
van den Heuvel ontmoet, die in dat bisdom pastoor was. Deze
had Hollmann verteld, dat in de omgeving van zijn parochie
en ook in geheel Noord-Dakota gebrek aan priesters was, terwijl
het aantal katholieken er steeds toenam. Hollmann stelt daarom
aan de bisschop voor, om enkele kruisheren naar Noord-Dakota
te zenden. Met toestemming van de bisschop zouden zij dan op
een nader overeen te komen plaats een klooster stichten. Zij
zouden enkele parochies kunnen waarnemen en geestelijke hulp
verlenen aan de bewoners of naderhand andere nieuwe parochies
kunnen oprichten. Hij bood aan om, indien gewenst, zelf naar
Dakota te komen om de aangelegenheid met de bisschop te bespreken.
Deze brief had geen resultaat en men liet de zaak
verder rusten om een betere kans af te wachten.
In September 1909 begaf August van den Heuvel, broer van
Jan en pastoor in Minnesota, zich naar Europa. Het voornaamste
doel van zijn overkomst was, om katholieke boeren uit Belgie
en Zuid-Nederland als kolonisten aan te trekken. Er was een
grote hoeveelheid land voor kolonisatie beschikbaar. De bis
schop van Duluth, mgr. McGolrick, ordinarius van A. van den
Heuvel, zou graag het aantal katholieken in zijn bisdom zien
uitgebreid. Op verzoek van Hollmann trad van den Heuvel als
tussenpersoon op om de diensten der kruisheren aan te bieden.
3 Archief generalaat, kast 6, map : ,,Mgr. Hollmann. Vestiging in U.S.A.".

138 HENRICUS HOLLMANN
Daarbij stelde Hollmann natuurlijk bepaalde voorwaarden. Eerst
na twee en een halve maand stuurde de bisschop een telegram,
wat een buitengewoon onbevredigend antwoord was. Het plan
van van den Heuvel was tevens om te proberen enige priesters
aan de emigratie te verbinden, om te zorgen voor het geestelijk
heil van de nieuwe kolonisten. Nu was hij een oud-student van
Uden en een goede vriend van zijn vroegere leermeester, prior
van Mil. Het lag dus min of meer voor de hand, dat hij zich
met zijn verzoek tot de kruisheren wendde. Van Mil was aan-
stonds voor het plan gewonnen en was er de man niet naar om
over zo iets gras te laten groeien. Hij gaf het voorstel door aan
Hollmann, en binnen enkele maanden was de zaak beklonken.
In het archief van het generalaat berust de ongedateerde copie
van een Latijnse brief aan mgr. Trobec, bisschop van St. Cloud 2.
Deze moet Hollmann in januari of februari 1910 hebben geschreven.
Hij deelt de bisschop mee, dat op 12 maart volgens
diens verzoek W. van Dinter en H. IJzermans zich op weg
zullen begeven naar de parochie Butler. Hij legt er nogmaals de
nadruk op, dat de kruisheren in Amerika een klooster willen
stichten. Dit om latere moeilijkheden te voorkomen. Er zal met
de bisschop worden overlegd, welke daarvoor de geschikte
plaats is.
Op 2 februari 1910 deelde Hollmann aan de communiteit van
St.-Agatha mede, dat de priesters W. van Dinter en H. IJzer
mans en broeder H. van der Aa als pioniers der orde in Minne
sota waren aangewezen. Daarmee werden drie zeer goede krach-
ten afgestaan : van Dinter was novicenmeester, H. IJzermans
socius en professor in de dogmatiek en de broeder een rustige,
maar stoere werker 3. Op 12 maart vertrok het drietal uit Antwerpen.
In oktober reeds volgden de priesters J. Keyzers (30 j.)
en J. van der Hulst (26 j.) en de broeders L. van der Velden
(50 j.) en J. Maes (33 j.)- In 1912 de twee priesters J. van den
Boer (26 j.) en B. van Gils (27 j.) en broeder J. van de Kraats
(30 j.). Van den Boer en van Gils bleven een jaar in Washington
om daar een cursus voor missieprediking te volgen aan het
3 Zie noot 1.
3 Zie bijlage I. Als novicenmeester werd nu J. Goumans (26 j.) aangesteld, die
vanaf 1906 leraar te Hannut was geweest ; de dogmatiek werd overgenomen door
J. Quaadvlieg (31 j.)-

WASSEND GRAAN : 1910-1919 139
Apostolic Mission House. Ten gevolge van de wereldoorlog
1914-1918 kon eerst in 1920 het aantal der kruisheren in Amerika
worden vermeerderd.
De stichting in Amerika in 1910 en de geestdrift waarmee zij
werd begroet, bewijzen dat de bereidheid der orde om haar leden
beschikbaar te stellen voor apostolische arbeid in andere werelddelen
wel degelijk aanwezig was. Zeker, in de strikte zin van
het woord kon men het geen missie noemen. Toch vertoonden
de omstandigheden waaronder daar gewerkt moest worden,
zeker in de eerste jaren, weinig of geen verschil met die van
echte missioneringsarbeid. Het leven der eerste kruisheren was
er hard en vol ontberingen. Van de beoogde kloosterstichting
kon vooreerst nog geen sprake zijn. Kloosterlingen, die het
gemeenschapsleven gewend waren en daar grote waarde aan
hechtten, werden nu verspreid over ver van elkaar gelegen en
armzalige plattelandsparochietjes. Toch hebben deze ongunstige
omstandigheden de orde er niet van weerhouden om telkens
nieuwe krachten te sturen. Men wilde ditmaal kost wat kost
vaste voet in Amerika verkrijgen. Het ideaal van een klooster
stichting werd niet opgegeven, maar volhardend nagestreefd.
Bovendien wilde men de hard zwoegende werkers van het eerste
uur nooit in de steek laten. Reeds in mei 1911 vertrok Hollmann
naar Amerika. Behalve het bezoeken van zijn confraters was zijn
voornaamste doel te geraken tot de vestiging van een of meer
kloosters, om van daaruit verschillende staties te bedienen en
assistentie te verlenen. Zo zou de toekomst der orde in Amerika
worden verzekerd. Toch zou dit plan aanvankelijk veel tegenstand
ontmoeten van de zijde van enkele kanunniken, die behoorden
tot het kapittel van St. Cloud. In dat diocees had de
bisschop Butler en Onamia, twee in opkomst zijnde parochietjes,
aan de kruisheren toegewezen. Het verzet tegen de vestiging
der kruisheren in dit bisdom kwam voort uit de onjuiste mening,
dat zij zoveel mogelijk parochies aan zich wilden trekken. Naderhand
werd dit misverstand door van Dinter opgehelderd. De
reis van Hollmann had zodoende voorlopig niet het gewenste
succes.
Aan boord schijnt Hollmann zijn gebruikelijke vroege dagorde
te hebben gehandhaafd. Niet zelden was hij reeds voor

140 HENRICUS HOLLMANN
vier uur op, om in de cabine of op het promenadedek brevier te
bidden. Om zeven uur las hij dan de h. mis in de conversatiezaal
der tweede klasse. Tekenend voor de grote soberheid, waarin de
Amerikaanse kruisheren toen leefden, zijn de twee volgende
bijzonderheden. In zijn reisbeschrijving4 vertelt Hollmann, dat
bij zijn aankomst te Onamia, waar van Dinter, van der Hulst en
broeder van der Velden hem ontvingen, de eerste fles wijn
werd gedronken, die door deze kruisheren sedert maart 1910
werd geopend en geproefd. En van der Hulst vermeldt, dat hij
bij die gelegenheid voor het eerst in de zeven maanden na zijn
komst, boter heeft gegeten. Het dagelijks voedsel van van Dinter
bestond uit konijn en uit de groenten, die broeder Bertus in de
tuin kon kweken 5. In zijn kroniek vat van der Hulst de indruk,
die dit bezoek maakte zeer kort, maar veelzeggend samen : ,,Wij
waren zeer verheugd Hoogwaardig Heer weer te zien en brach-
ten heel aangename uren door met praten over de goede, oude
tijd". Dit eerste bezoek van Hollmann aan Amerika was slechts
ten dele geslaagd. Aan zijn confraters aldaar had het echter veel
opbeuring en genoegen geschonken. Maar de omstandigheden
bleken nog steeds ongunstig om tot de stichting van een klooster
over te gaan. Dat zou eerst in 1922 werkelijkheid worden.
2. De stuwende invloed van prior van Mil
De stimulerende rol, die van Mil heeft gespeeld als tussen-
persoon bij de totstandkoming van de Amerikaanse stichting, is
onmiskenbaar. Daarvan getuigt trouwens ook de bewaard ge-
bleven correspondentie6.
Aan hem als auctor intellectuals moet zeker ook een ander
initiatief worden toegeschreven, dat naar buiten niet zo opviel,
maar van grote betekenis zou worden voor de orde. Van Mil
was een man, die de werkelijkheid onder de ogen wist en durfde
te zien. Maar ook de toekomst hield hem bezig. Uit de combina-
tie van werkelijkheidszin en vooruitziende blik werd een plan
geboren, waarvoor destijds menigeen de schouders zal hebben
opgehaald. Het was gericht op een dubbel doeleinde : de ver-
4 Zie noot 1.
5 J. Rausch, The Crosier Story, St. Paul, Minnesota, I960, p. 211.
6 Archief generalaat, KA 17 (1910) en K A 45 (1910).

WASSEND GRAAN : 1910-1919 141
betering van het onderwijs aan de colleges en aan dat der
hogere studiehuizen te St.-Agatha en te Diest. Er valt niet aan
te twijfelen, dat hem daarbij de universitaire en middelbare opleiding
van nieuwe leerkrachten voor ogen stond. Het terrein
moest echter daartoe worden voorbereid. Over de antipathie en
de tegenstand, die een dergelijk streven in de orde ondervond,
was boven reeds sprake7. Van Mil liet zich daardoor echter niet
ontmoedigen. Met instemming van Hoogwaardig Heer zette hij
zijn plan door. Hij wilde de meer begaafden onder de theolo-
ganten te St.-Agatha zo goed mogelijk voorbereiden tot hun
toekomstige taak als leraren te Uden en te Maaseik en tot de
universitaire en middelbare studies. Twee van zijn beste leraren
te Uden wist hij daarvoor warm te krijgen. Elke week zouden
de daartoe uitgekozen fraters naar Uden komen, om bij H.
Linnebank les in de letterkunde en bij L. Meyer in meetkunde
en Grieks te halen. Er werd flink gewerkt. En van Mil deed
al het mogelijke om de ijver gaande te houden en aan te wakkeren.
M. Wieers was op het laatste jaar theologie, toen het
lesgeven te Uden begon. Hij was de oudste in professie van de
groep, die in dit en de volgende jaren ook J. van Gennip, M.
Smits, M. Kijzers, H. van Lieshout, A. van Asseldonk, G. Blocks
en P. Rutten omvatte. Wieers werd in 1913 priester gewijd en
begon in hetzelfde jaar zijn studie in de landbouwkunde aan
de universiteit van Leuven. Naar de universiteit van Freiburg
(Zwitserland) vertrok in 1915 H. van Lieshout, in 1916 A. van
Asseldonk en in 1919 P. Rutten. De twee laatsten zetten, respectievelijk
in 1918 en in 1920 hun studies voort te Rome. A.
van Asseldonk zou als eerste in 1919 doctoreren in de theologie,
van Lieshout in 1920 ; Rutten in 1923 in kerkelijk recht. Van
Gennip, Smits en Blocks werden leraar aan het college te Uden ;
Wieers aan dat te Maaseik.
3. De Orde tijdens de wereldoorlog 1914-1918
De wereldoorlog 1914-1918 was voor de orde, en vooral voor
de drie Belgische kloosters, Diest, Maaseik en Hannut, een zeer
moeilijke tijd. Door de inval der Duitsers in augustus 1914 werd
T Zie boven p. 128.

142 HENRICUS HOLLMANN
Belgie al aanstonds in de oorlog betrokken en vrij spoedig bijna
geheel door de vijand bezet. Ofschoon het oorlogsgevaar Neder
land meerdere malen heeft bedreigd, toch mocht het er in
slagen zijn neutraliteit te bewaren. Maar ook daar werd de
binnenlandse toestand zorgwekkend. Als gevolg van de blok-
kade raakten de voorraden uitgeput en vooral het voedseltekort
werd steeds nijpender. De Duitsers hadden al spoedig de grens
tussen Nederland en Belgie met een electrische draadversperring
afgesloten, zodat het verkeer tussen beide landen zeer bemoei-
lijkt en op de duur praktisch onmogelijk werd. Zonder Duitse
pas, en die was voortdurend moeilijker te krijgen, kon men zich
alleen met groot levensgevaar over de grens wagen.
Door de snelle opmars der Duitsers was het onmogelijk ge-
bleken om de zes Nederlandse fraters te Diest bijtijds naar
St.-Agatha te doen komen. Het waren de tweedejaarsfilosofen
P. Bakx, F. Blessing, J. Verkuylen en J. Klaver, en de eerstejaars
G. Blocks en P. Rutten. De vijfenvijftigjarige procurator van
het klooster te Maaseik, J. Bergervoert, bood zich aan om het
waagstuk te volbrengen, Hij was een zeer kalm en moedig man
en sprak goed Duits. Op 6 September 1914 wist hij 's avonds
om acht uur Diest te bereiken. De onderneming slaagde; op
8 September om twee uur 's middags kwam het zestal, in gezel-
schap van Bergervoert, veilig en wel te St.-Agatha aan. Wat de
Belgische fraters betreft: E. Fontaine was reeds op de theologie
te St.-Agatha ; J. Engelen, klasgenoot van de tweedejaarsfiloso
fen, was met de zes Nederlandse fraters vanuit Diest vertrok-
ken, maar mocht de grens niet over omdat hij Belg was. Hij
bleef te Maaseik achter en begaf zich naar zijn familie te
Mechelen-aan-de-Maas. Omdat de Duitsers toen de Maasstreek
nog niet bezet hadden, wist hij langs die weg over cfe grens te
komen. De postulant A. Willems, afkomstig van Turnhout,
slaagde er eveneens in de grens te passeren. De andere postu
lant, J. Maniquet, woonde te Wasseiges bij Hannut. De ijverige
Bergervoert ging hem daar afhalen en bracht hem veilig over de
grens. Hij kwam op 20 September te St.-Agatha aan. Willems
was intussen met de Nederlanders P. Andriessen en J. School
op 7 September het noviciaat begonnen. Maniquet sloot zich nu

WASSEND GRAAN : 1910-1919 143
bij hen aan. Alle vier werden het volgend jaar op 25 September
geprofest.
In zijn huiskroniek 8 vermeldt L. Emond, dat E. Fontaine, J.
Engelen, A. Willems en J. Maniquet op 31 januari 1916 te
Uden voorlopig gekeurd werden voor de militaire dienst door
een dokter van het Belgische vluchtelingenkamp aldaar. Zij
hadden een oproep van hun regering ontvangen, om zich bij het
front in Frankrijk te voegen. 15 februari had de definitieve
keuring plaats in Den Bosch. Engelen en Willems werden geschikt
bevonden ; Fontaine en Maniquet zouden tenslotte afgekeurd
worden. Op 24 februari vertrok Engelen naar Engeland.
Hij had geluk bij de overtocht; op de terugweg van Londen
naar Vlissingen liep het schip, de Mecklenburg op een mijn en
zonk. Op 28 maart keerde Engelen te St.-Agatha terug, geheel
vrijgesteld van militaire dienst. Willems vertrok op 7 april naar
Engeland. Hij werd goedgekeurd en was gedurende het verdere
verloop van de oorlog als brancardier aan het front in Frankrijk.
Fontaine werd de eerste oud-student van Hannut, die als kruisheer
de priesterwijding ontving op 17 juni 1916.
Om zich te realiseren wat deze oorlog voor de orde betekende,
moet men wel in het oog houden, dat drie van de vijf toenmalige
kloosters in Belgie lagen. Het werd steeds moeilijker voor Hollmann
om daarmee contact te houden. In 1915 slaagde hij er toch
driemaal in om over de grens te komen en de kloosters te bezoeken.
In maart hield hij gedurende een week visitatie in de
kloosters. Op 6 juli vertrok hij naar Diest, met de bedoeling er
het intermediair kapittel te houden. Er zou beraadslaagd worden
over de oprichting van een noviciaat te Diest, omdat er geen
sprake meer van kon zijn om de Belgische aspiranten naar St.-
Agatha te doen komen. Dit kapittel kon echter geen doorgang
vinden. Twee van de definitoren, C. van 't Klooster en A.
Huvenaars, woonden in Maaseik, en dit lag in een zone, die
door de Duitsers om militaire redenen streng geisoleerd was.
Deze maatregel was juist daags na de aankomst van Hollmann
afgekondigd. Toevallig bevonden zich toen de vier definitoren
alien in Belgische kloosters : prior Honhon te Diest, prior
8 Archief St.-Agatha, LL 158.

144 HENRICUS HOLLMANN
Konings te Hannut, van 't Klooster en Huvenaars te Maaseik,
zodat Hollmann er toch in slaagde hen afzonderlijk te raad-
plegen. Besloten werd, dat noviciaat, professie en studies voor
de Belgen voortaan te Diest zouden plaats hebben, voor het
geval dat de twee aspiranten, F. Uten en J. Thonon, werden
aangenomen.
In november lukte het Hollmann om, na zes weken van ver-
geefse pogingen om een Duitse pas te krijgen, naar Hannut te
gaan, dit in verband met de langdurige priorkeuze aldaar. De
aanvraag om een inreisvergunning aan het Duitse passenbureau
te Antwerpen bleef na weken nog onbeantwoord. Toen pro-
beerde Hollmann het bij de Duitse consul te Maastricht, een
katholiek. Dit lukte. Samen met C. van Mechelen, die tot con-
ventualis te Hannut werd benoemd, reisde hij naar Belgie op
16 november. Een week daarvoor was de priorkeuze te Hannut
gehouden. Hollmann had prior Honhon te Diest als voorzitter
van de keuze benoemd, omdat hij toen nog steeds geen kans
kreeg om er persoonlijk bij aanwezig te zijn. Ook in augustus
1916 en november 1917 bracht hij een bezoek aan de Belgische
kloosters. Deze reizen duurden ieder ongeveer een week ; de
laatstgenoemde bijna veertien dagen. Bij de Duitse vice-consul
Haes te Maastricht had Hollmann weten te verkrijgen, dat deze
de kloosters als bezittingen van een Nederlands staatsburger
vrijwaarde tegen inkwartiering en verder onheil. In het archief
te Maaseik wordt nog een grote plakbrief van die inhoud be-
waard, ondertekend door Haes: ,,Diese Schule und Kloster
(Kirche) gehoren den Herrn Henrikus Hollmann, niederlandischen
Staatsangehorigen zu Cuyk (Holland). Es wird erbeten
diese zu schonen. - Maastricht, 8 Oktober 1914, der Kaiserliche
Vize-Konsul Haes." 9
Ook te St.-Agatha zelf was de toestand, vooral in het laatste
jaar van de oorlog, zorgwekkend. Het aantal kloosterlingen was
er door de oorlogsomstandigheden verdubbeld. Voor het eerst
moesten de kruisheren er een beroep doen op de milddadigheid
der inwoners van St.-Agatha, en niet tevergeefs. De nood was
wel hoog geklommen, eer men daartoe overging. Een probleem
apart was, om voor de jonge priesters voldoende werk te
9 Archief Maaseik, V, M 1 (15).

WASSEND GRAAN : 1910-1919 145
. vinden. Uden, de enige mogelijkheid in de orde zelf, was van
voldoende krachten voorzien. Bovendien moest men daar, be-
halve de kloosterbewoners zelf, ook een honderdtal internen
aan het eten zien te houden.
4. De priorkeuze te Hannut, 1915-1916
Een bron van veel onaangenaamheid en zorg voor Hoogwaar-
dig Heer was de huiselijke onenigheid te Hannut, die tot partijvorming
geleid had. De tegenstelling werd acuut en kwam
openlijk tot uiting bij de priorkeuze in 1915, toen voor- en
tegenstanders van het door prior Konings gevoerde beleid, maar
nog meer van zijn persoon, in even grote groepen verdeeld
bleken. Op 17 november zou de eerste ambtsperiode van Ko
nings verlopen. De datum van de keuze werd vervroegd tot
8 november. Prior Honhon werd, zoals we reeds zagen, door
Hollmann als zijn plaatsvervanger tot voorzitter van de keuze
aangesteld10.
Volgens de toen geldende statuten der orde ia kon het kiezen
ten hoogste een maand lang duren. Was men na verloop daar-
van er niet in geslaagd tot een beslissend resultaat te komen,
dan moest de magister generaal een prior aanstellen. In feite
werd er te Hannut een maand lang gestemd : vanaf 8 november
tot en met 7 december 1915. In dit tijdsverloop werden er negen
zittingen met in totaal zevenendertig stemmingen gehouden. De
datums liggen vrij ver uiteen : 8 en 9 november ; 19 en 29
november en 7 december. De voornaamste reden daarvan is wel
de vaak zeer grote vertraging in het postverkeer, vooral als
gevolg van het feit, dat dit in Belgie aan de Duitse censuur was
onderworpen. Vandaar treffen wij onder de in verband met de
keuze gevoerde correspondence vrij veel open briefkaarten aan,
waarop Duitse postzegels met overdruk. Post uit Nederland naar
Belgie moest eveneens de Duitse censuur passeren, in dit geval
te Aken. Deze briefkaarten zullen nog de snelste manier geweest
10 Archief provincialaat Leuven : a. uitgebreide correspondence, handelend over
deze priorkeuze ; b. beknopt ooggetuigeverslag van M. van Vorst. De juistheid
ervan laat hij aan het einde door W. Mulder bevestigen. Dit verslag is eerst later
opgemaakt, hetgeen de onnauwkeurigheden er in verklaart.
11 Consticuties van 1868, Dist. II, caput II, nr. 2.

146 HENRICUS HOLLMANN
zijn om elkaar schriftelijk te bereiken. Verscheidene malen heeft
Hoogwaardig Heer bovendien gebruik gemaakt van de hulp
van de heer Joseph Hustinx te Maastricht, die een weg wist om
de correspondentie te bespoedigen12.
Wat het feitenmateriaal omtrent de bewuste priorkeuze be-
treft, staan ons ten dienste een uitvoerig verslag van Honhon
en een later vervaardigd ooggetuigeverslag van M. van Vorst,
een der tegenstanders van Konings. Het verloop der gehouden
stemmingen wijst uit, dat de ene helft der kiezers bleef vol-
harden in haar weigering om Konings als prior te herkiezen.
Hun candidaat was supprior H. Sistermans. Na de drie keuzen
van de eerste zitting op 8 november zag iedereen in, dat het
onmogelijk was om een van de beide tegencandidaten, Konings
en Sistermans, gekozen te krijgen. In de tweede zitting van die-
zelfde dag verenigde de meerderheid der stemmen zich op
Honhon. Deze bedankte echter voor de eer en gaf de motieven
van zijn weigering aan13. Bij de eerste zitting op 9 november
werd nu A. Huvenaars uit Maaseik gekozen. Op 11 november
ontving men te Hannut een telegram, waarin Huvenaars wei-
gerde en beloofde de generaal te St.-Agatha hiervan in kennis
te stellen. Op 18 november had de volgende bijeenkomst
plaats14. Inmiddels was Hollmann op 17 november tegen de
M Op verzoek van Hollmann en in diens opdracht gaf de heer Hustinx berichten
door aan de Belgische kloosters. In een brief van 28 december 1915 schrijft Hollmann
bijvoorbeeld aan Hustinx, dat hij reeds een maand wacht op verschillende corres
pondentie uit Belgie, ,,maar alles blijft eeuwig lang onderweg. Verleden week
24 December ontving ik een briefkaart, die den 22 November te Luik was gepost".
13 Merkwaardigerwijze stelde Honhon zich persoonlijk op het standpunt, dat
Konings een zeker recht had om herkozen te worden. Het niet herkiezen van een
prior na zijn eerste ambtsperiode beschouwde Honhon als een oneer. En dat, terwijl
dit prioraat reeds tien jaar had geduurd ! Dit zou een voorname reden zijn geweest,
waarom hij de herkiezing van Konings voorstond, aldus dr. A. van Asseldonk.
14 Volgens het ooggetuigeverslag van van Vorst zou Hollmann op 19 november
zijn aangekomen en zou de keuze op 20 november hebben plaats gehad, na afzonderlijke
consultering van de heren door Hollmann. Hier vergist van Vorst zich.
Honhon immers geeft als datum van aankomst van Hollmann 17 november. De
volgende dag, dus 18 november, hoorde hij alle heren afzonderlijk en kwam tot
de bevinding, dat de communiteit in twee gelijke partijen verdeeld was : 7 wilden
verandering, wie de nieuwe prior ook wezen zou ; 7 anderen wilden Konings als
prior behouden. Uit de St.-Agathase kroniek van L. Emond (LL 158) blijkt, dat
Hoogw. Heer 16 november, in gezelschap van de te Hannut benoemde fr. C. van
Mechelen, over Maastricht naar Hannut is vertrokken. Tevens, dat hij 22 november
uit Belgie te St.-Agatha is teruggekeerd. Overigens tot zijn groot genoegen, mocht
van Mechelen niet aan de bewuste priorkeuze te Hannut deelnemen. Dit zou, in
de gegeven omstandigheden, kwaad bloed hebben gezet. Hij bracht dan ook enige

WASSEND GRAAN : 1910-1919 147
avond in gezelschap van Honhon te Hannut aangekomen. Hij
was er ten slotte in geslaagd om met machtiging van de Duitse
vice-consul te Maastricht de grens te overschrijden. Hij zat nu
de keuze op 19 november persoonlijk voor. Na zes keuzen
zonder het vereiste resultaat verwierf G. van Bemmel, leraar der
rhetorica te Maaseik, de gevergde meerderheid van stemmen.
Hij was vanaf oktober 1904 tot mei 1908 leraar te Hannut
geweest Op 22 november, dezelfde dag waarop Hoogwaardig
Heer naar St.-Agatha terugkeerde, telegrafeerde van Bemmel
echter, dat het hem om gezondheidsredenen onmogelijk was
de keuze te aanvaarden. Honhon werd nu weer plaatsvervan-
gend voorzitter van de generaal bij de volgende zittingen. Op
29 november werd Huvenaars, ondanks zijn vorige weigering,
voor de tweede keer gekozen. De volgende dag kwam er een
telegram, waarin hij zijn weigering handhaafde. De laatste dag
van de gestelde termijn was 7 december. Toen op die dag alle
stemmingen van de eerste zitting zonder beslissend resultaat
bleven, stelde Honhon voor om de benoeming van een prior
thans over te laten aan Hoogwaardig Heer. Men wilde echter
nog een laatste kans beproeven. Toen 's avonds twee stemmin
gen geen beslissing opleverden, werd er met algemene stemmen
toe overgegaan om de benoeming van een prior aan de generaal
over te laten. In deze twee laatste stemmingen kreeg Huvenaars
nog telkens zeven stemmen. Het hoogste aantal stemmen, dat
door Konings in deze verkiezingen was bereikt, bedroeg zeven15.
Op 24 december ontving Honhon per expresse-bestelling een
briefkaart van Hollmann, die berichtte, dat hij diens briefkaart
van 7 december op 19 december had ontvangen. Per briefkaart,
gedateerd op 20 december 1915, benoemt Hollmann nu A.
Huvenaars te Maaseik tot prior van Hannut en verzoekt Honhon
met deze te overleggen en de installatie zo spoedig mogelijk in
zijn plaats te verrichten. Enkele dagen later, op 26 december,
deelde Huvenaars zelf zijn benoeming mede, maar voegde er aan
toe, dat hij een onderhoud met Hoogwaardig Heer wenste te
tijd bij zijn familie te Turnhout door. Aldus mondelinge mededelingen van fr.
C. van Mechelen te Hannut.
38 In strijd met het verslag van Honhon spreekt van Vorst in het zijne van slechts
6 stemmen voor Konings.

148 HENRICUS HOLLMANN
hebben. Hij zou daarover dan later verslag uitbrengen aan
Hannut. Aan Honhon schrijft Huvenaars op 10 januari 1916,
dat hij tot zijn grote spijt geen pas naar Nederland kan krijgen.
Hij heeft daarom per brief zijn bezwaren tegen het prioraat te
Hannut aan Hoogwaardig Heer kenbaar gemaakt. Zoals later
blijken zou, zijn die bezwaren, hoewel zeer ongaarne, aanvaard.
Eerst op 20 augustus 1916 komt Hoogwaardig Heer weer naar
Hannut. Nog dezelfde dag werden de kiezers afzonderlijk door
hem in verhoor genomen en werd hun medegedeeld, dat Huve
naars bezwaren had doen gelden tegen zijn aanstelling te
Hannut. De generaal verklaarde, dat hij naar aanleiding daarvan
Huvenaars niet had willen forceren. In de voormiddag van
22 augustus werden de confraters te Hannut bijeengeroepen en
stelde Hoogwaardig Heer, met tranen in de ogen, Konings tot
prior aan. Sprekend over deze benoeming, zou hij, na de installatie
en in een onderhoud met een van de tegenstanders van
Konings, hebben gezegd: ,,Ik had het zo gaarne anders ge-
daan" 16.
Tot zover dus de feiten omtrent deze veelbewogen priorkeuze
en haar nasleep, die meer dan tien maanden in beslag namen.
Voor een buitenstaander is het, na bijna vijftig jaren, verre van
eenvoudig een verklaring omtrent de achtergrond ervan te
beproeven. De vrij uitgebreide documentatie is voor het grootste
gedeelte samengesteld uit correspondentie van Honhon met
Hoogwaardig Heer en met prior Konings, en vice versa van
Konings met Honhon. Ook bevindt zich daarbij de brief, die
Huvenaars op 10 januari 1916 schreef aan Honhon. Verder is
er het tamelijk zakelijk gehouden ooggetuigeverslag omtrent
de zittingen en stemmingen, opgemaakt door van Vorst. Voor
het overige is de tegenpartij in deze documentatie niet vertegenwoordigd.
De grieven, die er tegen Konings waren, kan men er
slechts zijdelings uit opmaken. In zoverre zijn de inlichtingen
dus onvolledig. Toch kan men niet zeggen, dat zij eenzijdig of
partijdig zijn, zeker niet van de kant van Honhon. Persoonlijk
was hij wel overtuigd, dat Konings, onder de gegeven omstan-
18 Aldus van Vorst.

WASSEND GRAAN : 1910-1919 149
digheden, het best geschikt zou zijn. Maar als voorzitter van de
keuze heeft hij zich strikt onzijdig gehouden, zoals trouwens ook
zijn plicht was. Er blijkt nergens, dat de anti-Koningsgezinden
hem het tegendeel verwijten.
Alvorens wij wat nader op de documentatie ingaan, moeten
wij opmerken dat de oppositie tegen Konings, naast een zekere
antipathie tegen zijn persoon, ook een politiek karakter droeg.
Sinds een eeuw wist men in Nederland niet meer, wat oorlog en
vijandelijke bezetting betekenden. Men had er eigenlijk geen
idee van de spanningen, de druk en de moeilijkheden, die een
dergelijke situatie veroorzaakten. Lang niet iedereen, die in
vredestijd op behoorlijke wijze zijn taak als hoofd van een
klooster en college zou hebben vervuld, was onder deze om-
standigheden daartegen opgewassen. Voor het bestuur van het
klooster en college te Hannut leek een sterke figuur toen on-
ontbeerlijk.
Op het eerste gezicht zou men het vanzelfsprekend kunnen
noemen, dat er een ander dan Konings tot prior gekozen of aan-
gesteld was. Onder normale omstandigheden zou het immers
voor de hand gelegen hebben om, wanneer de helf t der conven-
tuales standvastig bleef weigeren een prior te herkiezen, een
ander te kiezen of aan te stellen. Wanneer de keuze bleef sta-
ken, zou men verwachten, dat iemand die buiten de partijen
stond, zou worden benoemd. In feite is dit aanvankelijk ook
geschied door de benoeming van Huvenaars, die reeds tot twee-
maal toe gekozen was en ook bij de laatste verkiezingeh de
meeste stemmen had, tot prior. Men zou geneigd kunnen zijn
om ernstige kritiek uit te oefenen op degenen, die weigerden
het prioraat op zich te nemen, een zelfs tot driemaal toe. Waren
zij, gezien de volkomen vastgelopen situatie te Hannut, niet in
geweten verplicht geweest door hun aanvaarding van het prio
raat de enige oplossing te brengen, die mogelijk scheen ? Zeker,
het was een allesbehalve aanlokkelijke taak om prior te worden
van een convent, dat innerlijk sterk verdeeld was. Maar moest
het uiterste hier niet beproefd worden om nog te redden wat
er te redden was ? En toch, afgezien nog van andere motieven,
die hun weigering konden rechtvaardigen, blijft het de grote

150 HENRICUS HOLLMANN
vraag, of iemand van hen, door zich beschikbaar te stellen, die
redding had kunnen bewerkstelligen.
Keren we thans terug tot de documentatie. Er is vooreerst een
persoonlijk verslag, geschreven door Honhon, van het gehele
verloop der verkiezingen, dus tot en met 7 december 1915. Toen
nam zijn mandaat als voorzitter der keuze een einde. Ook de
keuzen, die onder voorzitterschap van Hollmann op 19 november
1915 werden gehouden, zijn er in besproken. Dit verslag is
hoogstwaarschijnlijk bestemd voor Konings. Er staat ten minste
de volgende opmerking onder : ,,Toen ik 17 november te Han-
nut aankwam lag er een kaart waarbij Hoogwaardig Heer U
aanstelde als Custos Conventus of prior ad interim." Het verslag
is zo volledig mogelijk en vermeldt ook de reacties van ver-
schillenden tijdens de scrutinia of er tussen in en tevens de wijze
waarop Honhon deze beantwoordde.
Vervolgens is er nog de bovenvermelde brief, die Huvenaars
op 10 januari 1916 aan Honhon schreef. Deze is van belang,
vooral om de wijze waarop hij zijn onoverkomelijke bezwaren
tegen de aanstelling als prior van Hannut formuleert. De voor-
naamste daarvan zijn de volgende. Vooreerst zijn zwakke ge-
zondheid. Op doktersvoorschrift zal hij altijd veel moeten blij-
ven gebruiken en zelfs op vrijdag vlees eten. Maar vooral de
volgende passage is van groot gewicht. ,,In elk geval Mr.
Konings heeft te veel goede eigenschappen om niet meer in
aanmerking te komen als ten minste de keuze niet al te zeer
tegen hem getuigd heeft. Bovendien als de helft waar is van
hetgeen ik uit drie verschillende bronnen (waarvan eene heel
serieuse) gehoord heb aangaande den toestand, de gezindheid
vooral buiten het klooster, dan dunkt mij dat er, zelfs ondanks
alles, geen betere oplossing mogelijk is dan dat Mr. Konings
prior blijve..." ,,Dan, ik geloof dat Hoogwaardig Heer gemakkelijker
of beter gezegd, minder moeielijk zou kunnen overgaan
tot het aanstellen van Mr. Konings, aangezien hij mij eerst heeft
willen sturen en dus de meerderheid heeft willen tevreden stel
len, maar dat ik, gezien mijn bezwaren heb moeten weigeren, en
Hoogw. Heer dus tot dien anderen maatregel zou kunnen

WASSEND GRAAN : 1910-1919 151
overgaan. Een woordje van U zou misschien licht kunnen
geven."
Dat woordje heeft Honhon inderdaad aan Hoogwaardig Heer
geschreven. Het lijkt ons sterk geinspireerd op wat Huvenaars
schreef omtrent de wenselijkheid om Konings prior te maken.
Maar desondanks vormt het een meesterlijke uiteenzetting van
de toestand in Hannut, een eerlijk verwijt en een vurig appel.
Zelf spreekt Honhon bescheiden van deze nootjes. Hij verzoekt
Hoogwaardig Heer ze eens aandachtig te lezen, ,,Zij zijn, zo
zegt hij, geschreven voor het welzijn der Orde en uit eerbied
voor U H.E.".
Het geheel is een sterk pleidooi voor de opvatting, dat onder
de gegeven omstandigheden de benoeming van Konings de enig
aanvaardbare oplossing is. Er wordt gewezen op de noodlottige
gevolgen wanneer dit niet gebeurt. De reacties van de lekenleraren
en van het volk zullen op financieel gebied zeer grote
schade toebrengen. Vervolgens, het gaat hier over de directeur
van een college in het Walenland. Hij moet vloeiend Frans
kunnen spreken. Dat eist zijn positie en ook het feit, dat hij nu
en dan voor het geven van verschillende vakken moet kunnen
inspringen. Bovendien heeft Konings door zijn talenten de naam
van het college hoog gehouden. De sympathie, die hij bij geestelijkheid
en volk geniet, komt de zware arbeid van alle confraters
te Hannut ten goede. Er is daar sterke mededinging en voor
vreemdelingen zal het altijd zwaar zijn om te concurreren.
Konings heeft zich een harde werker, een man van durf en
beleid getoond. Hij is een goed beslagen theoloog, heeft jurisdictie
en preekt. De zeven voorstanders van Konings zijn de
mensen, die te Hannut het eigenlijke werk verzetten. Omtrent
de antecedenten van verscheidene der tegenstanders is het oor-
deel van Honhon niet mals.
Tot Hoogwaardig Heer richt hij de klacht, dat deze een
schone gelegenheid heeft laten voorbijgaan om zijn gezag te
bevestigen. ... ,,Het onmogelijke willen toont op den duur
onmacht... De handelwijze van Hoogw. Heer jaagt een stofwolk
van dubia's op... Gaat dit zoo door dan zult gij eens een
macht van twijfels hooren, echter niet van mij. En wat zijn
twijfels nadelig voor het gezag." Verder spreekt Honhon zijn

152 HENRICUS HOLLMANN
bevreemding er over uit dat, terwijl juist alle vier de definitoren
in Belgie zijn, er slechts twee met de zaak gemoeid worden. Er
wordt beweerd, dat Hoogwaardig Heer er een superdefinitorium
op na houdt. Daarmee is Honhon het evenwel niet eens : ,,raad
vragen of laten definieren zijn verschillende zaken. En Hoog
waardig Heer moet toch iets raad hebben en waar zou hij die
anders zoeken dan bij de oude definitoren, die hem nabij zijn ?"
Omtrent de aanstelling van Huvenaars tot prior schrijft Hon
hon : ,,Hoogwaardig Heer zegt na rijp beraad en langdurig gebed
tot dit besluit gekomen te zijn en overtuigd te wezen dat
dit de H. Wil Gods is. Ik geloof het misschien sterker dan
Hoogw. Heer. Maar zou de Wil Gods niet geweest zijn dat
Matthieu (= Konings) die zware beproeving kreeg en de professoren
dat leed ondervonden om zich te vormen en de scherpe
kanten af te vijlen van hun karakter of manieren. Zou dan de
H. Wil Gods niet volbracht zijn ? En is het Gods Wil wel, dat
er hardnekkig wordt voortgegaan ? Gods H. Wil is zoo schoon,
zoo zoet, zoo rechtvaardig." Verder wijst Honhon nog op de
grote verdiensten van Konings voor Hannut. De zienswijze, die
hij hier heeft ontwikkeld, zal waarschijnlijk aldus verklaarbaar
zijn : hij neemt aan, dat de benoeming van Huvenaars, maar
eveneens diens weigering, beschikkingen van Gods Wil waren.
De eerste ziet hij dan als een middel, dat God heeft willen gebruiken
om Konings te beproeven en te louteren. Dit doel is,
naar hij veronderstelt, bereikt. Het is hem dan verder duidelijk,
dat Konings als prior te Hannut de man der Voorzienigheid is.
Dan vervolgt Honhon : ,,Nu geloof ik wel, zoo ik alles goed
had kunnen zeggen en schrijven, dat Hoogw. Heer anders
zou gehandeld hebben. Toch had ik van Hoogw. Heer en
ook van zijn Hollandsche raadgevers verwacht, dat zij de
teekenen des tijds beter zouden ingezien hebben of althans zich
in deze zaak minder competent zouden geoordeeld hebben. Een
weinig twijfel ware hier de moeder geweest van grootere voorzichtigheid...
Denk, Hoogw. Heer, dat dit alles geschreven
is om U voor te lichten, dat ik plicht en recht heb als oudste
definitor dit te doen en dat ik U.H.E. in niets wil bedroeven
maar U leed te besparen tracht in de toekomst. Moge dezen

WASSEND GRAAN : 1910-1919 153
brief vruchten dragen. Hij is althans geschreven tot eer van
God, tot welzijn onzer Orde en uit liefde tot Hoogw. Heer." 17
Ook de vrij drukke correspondentie tussen Honhon en Ko
nings werpt enig licht op het juiste en verdere verloop der zaken.
Op 23 december 1915 schrijft Konings aan Honhon, dat hij nog
steeds vruchteloos wacht op enig bericht uit St.-Agatha. Zoals
gezegd, had Hollmann echter reeds op 20 december Huvenaars
als prior aangesteld, dus daags na ontvangst van het bericht
omtrent de keuze op 7 december. Dat bericht was twaalf dagen
onderweg gebleven. Honhon zal intussen in het bezit gekomen
zijn van de aan hem geadresseerde kaart van Hollmann. Uit
een andere kaart van Konings blijkt, dat ,,de fameuze briefkaart
uit St. Agatha" op 24 december te Hannut is aangekomen. Dat
moet het bericht zijn van de aanstelling van Huvenaars tot
prior van het convent. Op 19 januari 1916 schrijft Konings dan
aan Honhon, dat hij diens brief van de 13e heeft ontvangen.
,,Voor uw brief hier aankwam, was de zaak van de pas reeds bekend
in de buurt. Ge ziet dus dat er correspondenten te Maeseyck
zitten die naar Wezeren 18 of naar andere adressen schrijven".
Het gaat hier ongetwijfeld over het feit, dat aan Huvenaars, die
naar St.-Agatha wilde reizen in verband met zijn aanstelling,
door de Duitsers een paspoort was geweigerd. Konings voegt
er nog aan toe : ,,Moest er nieuwe keuze zijn, en zou dan E.H.
van Mechelen mee doen, dan zou 't den eersten keer raak zijn
voor mij..." 19
Op 12 mei 1916 bericht Konings aan Honhon : ,,Na kennisneming
van uw schrijven en onderhoud met C. Alkemade ver-
17 Het origineel van deze brief is niet terug te vinden in het archief van het
generalaat. Mogelijk heeft Hollmann het vernietigd vanwege de voor anderen
compromitterende bijzonderheden, die er in vermeld staan. Het exemplaar in het
archief van het provincialaat te Leuven is kennelijk een klad of copie. Het is ongedateerd
en in haast geschreven. Er valt dus niet te achterhalen, wanneer de eigenlijke
brief werd geschreven en wanneer hij te St.-Agatha werd ontvangen. Dat zal toch
wel op zijn laatst in februari 1916 zijn geweest. Er blijft natuurlijk nog de mogelijkheid,
dat de brief niet werd ontvangen ; er is in die oorlogsjaren wel meer
correspondentie niet op de plaats van bestemming gekomen. Toch lijkt dit niet
waarschijnlijk. Vanwege het gewicht der zaak zal Honhon de nodige voorzc
genomen hebben.
18 R. van der Schoot, tegenstander van Konings, was assistent te We
Hannut.
19 Archief provincialaat Leuven : correspondentiekaart van 7 juli 1916.

154 HENRICUS HOLLMANN
zond ik de volgende kaart naar St. Agatha : 'Gaarne Hoogwaardigst
Heer, Gaarne, voor 't welzijn van huis en H. Orde, hadde
ik een onderhoud met UHw. en den H.E. Prior van Diest en,
zoo mogelijk, met H.E.H. Huvenaars en H.E.H. van 't Klooster.
... ik hoop dat Hw Heer zal willen en trachten te komen. Ook
voor hem is het wenschelijk dat hij niet langer zijn steun geeft
aan die het niet verdienen. Dan vergeet men ook gemakkelijker.
Uw steeds dankbare en toegenegen c. M. KoningsV
Op een briefkaart van 4 juni 1916 vraagt Konings aan Hon
hon om van 't Klooster uit te nodigen op Pinkstermaandag, dus
op 11 juni 1916, naar Diest. Zelf zal hij dan ook aanwezig zijn.
Na het onderhoud wil Konings wel zien, of de reis naar St-
Agatha mogelijk is.
De samenkomst tussen Honhon, van 't Klooster en Konings te
Diest heeft inderdaad plaats gehad20; de vierde definitor,
Huvenaars, lag ernstig ziek ten gevolge van een longbloeding.
Naar aanleiding van dit onderhoud zal Honhon schriftelijk het
verzoek tot HoUmann gericht hebben om Konings tot prior te
Hannut aan te stellen. Dit valt af te leiden uit de inhoud van
een briefkaart, die HoUmann op 5 juli 1916 aan Honhon schreef.
Vanwege haar belangrijkheid nemen wij deze in haar geheel
over. ,,Aan het uitgedrukte verlangen op kaart van 13 Juni, die
ik 30 Juni ontving, kan ik geen gevolg geven : ik meen dat ik
zoo niet mag handelen. Het is eene zaak, die zeer moeielijk is.
De persoon is mij dierbaar, en het spijt mij, dat ik uwe goede
bedoelingen niet kan volgen, maar van administratie hangt veel
af en eensgezindheid is noodig, wil hij iets goeds tot stand
brengen. Maar die eensgezindheid is er niet en was wel te ver-
krijgen geweest, indien de door mij benoemde persoon maar de
benoeming had aangenomen. In geen geval zou ik deze door U
aangewezen persoon benoemen. Ik zal nu trachten zelf te komen,
doch reeds herhaalde malen is alle aanvraag daartoe afgewezen.
Met hartelijke groeten..." 21
Er vallen uit dit schrijven twee dingen te besluiten. HoUmann
stelde zich toen nog op het standpunt dat hij, terwille van de
20 Archief provincialaat Leuven : ongedateerde correspondentiekaart van Konings
aan Honhon.
21 Archief generalaat.

WASSEND GRAAN : 1910-1919 155
eensgezindheid te Hannut, Konings niet mocht en kon benoe-
men. Hierbij verdient vermelding, dat verschillende leden van
de tegenpartij tijdens de vacantie in de gelegenheid waren ge-
weest St.-Agatha te bezoeken en dat deze partij ook schriftelijk
tegen Konings in de weer was geweest. Op de tweede plaats
blijkt, dat Hollmann verschillende malen tevergeefs getracht
had naar Belgie te komen. Er is dus reden om te veronderstellen,
dat hij vooral van de zijde der tegenstanders van Konings zijn
inlichtingen kreeg. Bovendien zal het voor hem zeer moeilijk
zijn geweest om zich een nauwkeurige voorstelling te vormen
van de typische oorlogstoestand.
In een schrijven van Konings aan Honhon op 7 juli spreekt
deze over een kaart, die op 14 juni aanbevolen verzonden werd
uit Luik. Hij voegt er aan toe : ,,Na ruim drie weken nog geen
antwoord. 't Is moeielijk daarvan met zekerheid de reden te
kennen. Het best zal zijn geduld te hebben zoolang noodig ; en
alle schrijven maar achterwege te laten : met onwil is niets te
beginnen. Onze samenkomst te Diest heeft me nog meer doen
besluiten geduld en goeden moed te behouden, ondanks de zeer
onaangename en voor 't huis zeer ongunstigen toestand."
Men krijgt hieruit de indruk, dat Konings meent, dat er te
St.-Agatha onwil in het spel is. En bovendien, dat Honhon en
van 't Klooster het beiden met hem eens zijn en hem moed
hebben ingesproken.
Ten slotte deelt Konings aan Honhon op 23 augustus mee,
dat Hoogwaardig Heer te Hannut is geweest en hem daags
tevoren, dus 22 augustus, als prior heeft aangesteld. Waarom
Hollmann zijn eerste opzet heeft gewijzigd en ten slotte toch
heeft besloten om Konings aan te stellen, daarover ontbreken
de gegevens. Het is mogelijk dat een voorafgaand mondeling
contact met de definitoren en een persoonlijk onderzoek ter
plaatse hem tot deze maatregel hebben doen besluiten. Het
strekt hem in ieder geval tot eer, dat hij de moed heeft getoond
om op een weloverwogen en openlijk genomen beslissing terug
te komen. Waarschijnlijk had veel leed en onrust voorkomen
kunnen worden, wanneer hij eerder in staat was geweest naar
Belgie te reizen.

156 HENRICUS HOLLMANN
In hoeverre de grieven te Hannut tegen Konings gegrond
waren, en of zij rechtvaardigden, dat men daarin tot zulk een
uiterste ging en in die houding zo lang bleef volharden, - zelfs
na zijn aanstelling tot prior bleek deze tegenstand nog van die
aard, dat Konings er ernstig over gedacht heeft om zijn ontslag
aan te bieden - is moeilijk, zo niet onmogelijk, objectief te beoordelen.
Zeker is, dat Konings onstuimig van aard was en soms
bruut en eigenmachtig in zijn optreden. Ook Hollmann wist dit
uit persoonlijke ervaring. In zijn hoedanigheid van hogere
overste en door zijn persoonlijke moed en overwicht was hij in
staat om bij gelegenheid daartegen op te treden en Konings
geducht tot de orde te roepen22. Als onderdaan bevond men
zich natuurlijk tegenover Konings in een onvoordeliger positie.
Daar staat weer tegenover, dat degenen die hem als prior terugwilden,
de onaangename kanten van zijn karakter eveneens uit
jarenlange ervaring hebben gekend. Maar dat verhinderde hen
niet zijn waarlijk grote talenten en werkkracht en zijn in de
grond toch goede hart te erkennen. Zij hebben in ieder geval
het belang van klooster en college zwaarder laten wegen dan
Konings' persoonlijke fouten.
Er waren bovendien ook nog andere factoren in het spel, o.a.
een verschil van politieke gezindheid. Dit is vooral in oorlogstijd
een teer punt, zowel in de onderlinge omgang als bij de
werkzaamheid op een college. Men moet er namelijk van uitgaan,
dat in de jaren 1914-1916 Duitsland en Frankrijk de grote
tegenstanders in deze oorlog waren ; eerst in 1917 grijpt Amerika
in. Wie van die twee grootmachten zou winnen of verliezen,
was een kwestie van levensbelang, niet alleen voor hen zelf,
maar ook, en misschien nog meer, voor hun kleinere bond-
genoten.
Nu waren de meesten der conventuales te Hannut Nederlanders,
en wensten dit ook te blijven. Nederland had meer
geluk gehad dan Belgie ; het had zijn neutraliteit kunnen bewaren.
Juist als neutralen konden de Nederlanders zich veroorloven
een voorkeur te hebben voor de Franse ofwel de Duitse
partij. Waarschijnlijk verwachtte een groot deel der Neder
landers, vooral de katholieken onder hen, meer heil van een
a Daarvan getuigt b.v. de op p. 162-163 aangehaalde brief.

WASSEND GRAAN : 1910-1919 157
Duitse dan van een Franse overwinning. De Duitse katholieken
hadden de Kulturkampf over het algemeen goed en eensgezind
doorstaan. In de jaren die aan de wereldoorlog voorafgingen
hadden zij zich, zowel politiek als sociaal, sterk georganiseerd.
Hun trouw en strijdbaar geloof wekte de beste verwachtingen
voor de Kerk. En de Duitsers, die zich in de loop der jaren als
katholieken in Nederland gevestigd hadden, gaven over het
algemeen een goed voorbeeld van geloofsbeleving. Germania
docet werd een graag gehanteerde leus onder de Nederlandse
katholieken. Zeker van het officiele Frankrijk werd daarentegen
weinig goeds verwacht. De felle kerkvervolging door de oud-
seminarist Combes, met de verbanning der kloosterlingen en de
inbeslagneming der kerkelijke goederen, lag nog vers in het
geheugen. En men ergerde zich aan de verdeeldheid der Franse
katholieken onderling. Natuurlijk was een dergelijk geestelijk
beeld van Frankrijk sterk vereenvoudigd, en daarom ook onnauwkeurig
en zelfs eenzijdig. Frankrijk was ook toen niet enkel
maar een haard van ongeloof en zedenbederf. Er leefde een
krachtig katholiek reveil op godsdienstig en wetenschappelijk
gebied, een grote ijver voor het binnenlands apostolaat en dat
in de missiegebieden. Maar in zulke gevallen is het gros van
ons, mensen, zeer geneigd om enkel in zwart en wit te denken.
Het mist de nodige kennis van zaken en het juiste onderscheidingsvermogen.
Er zijn ook onbewust veel gevoelsargumenten
in het spel. En men staart zich gemakkelijk blind op feiten, die
het meest de aandacht trekken en de gemoederen in beweging
brengen.
Onder gelijke omstandigheden zou de voorkeur van talrijke
Nederlandse katholieken ook in Belgie door velen zijn gedeeld.
Maar de situatie lag daar thans volkomen anders. De wederrechtelijke
inval en bezetting door de Duitsers had daar reeds
veel leed, verliezen aan mensenlevens, vernieling en schade veroorzaakt.
En het einde van de ellende was nog niet te zien.
Bovendien, stond hier niet het nationale voortbestaan op het
spel ? In deze oorlog kon Belgie niet anders dan zijn lot verbinden
met dat van Frankrijk. Dat was niet alleen een kwestie
van eer en plicht, maar van strijd om het bestaan. Met recht kon
men in Belgie verlangen, dat vreemdelingen die er vertoefden,

158 HENRICUS HOLLMANN
de geprikkelde gevoelens der bevolking zouden ontzien en zich
met de grootste tact buiten de politieke problemen houden. Het
schijnt wel, dat sommigen te Hannut in de onderlinge omgang
en zelfs bij de jeugd op het college in dit opzicht pijnlijk te kort
zijn geschoten. Zo valt bijvoorbeeld het incident te verklaren,
hoewel niet geheel te verontschuldigen, dat zich op de eerste
dag der keuze, dus op 8 november 1915, heeft afgespeeld. Op
de voormiddag werden er drie scrutinia gehouden. Uit de uitslag
bleek, dat Konings niet herkozen was en dat zijn kansen ook
voor het vervolg niet gunstig zouden staan. Hoogst opgewonden
en zonder de voorzitter der keuze verlof te vragen, liep Konings
het vertrek uit. Intussen riep hij nog tot E. Maes : ,,Maes, gaat
ge niet mee ? Blijft ge nog langer bij die 'bodies' zitten ?"2S
Konings verliet daarop het klooster en bleef de hele dag weg.
Begrijpelijkerwijze was dit voorval niet geschikt om de ge-
moederen te bedaren en maakte het de tegenstelling des te feller.
De onvoorzichtigheid van Maes, die de studenten toeliet om
Votez Konings op de muren te schrijven, droeg daar ook het hare
toe bij. Er waren verder over het algemeen te veel buitenstaan-
ders gemengd in deze strikt interne aangelegenheid. De opge
wonden toestand, de lange duur van deze priorkeuze en het
feit, dat Konings tevens directeur van het college was, maakten
dit haast onvermijdelijk.
Men kan zich ten slotte wat betreft sommigen van zijn tegen-
standers nog met recht afvragen of de motieven daarbij altijd
zuiver waren en de in bepaalde gevallen gebruikte methodes
niet beslist af te keuren. Voor Konings zelf moeten het bittere
en vernederende jaren zijn geweest. Men hoeft zijn portret maar
te zien om dat te begrijpen. Kijk naar die leeuwekop op de
krachtige, brede schouders, de fonkelende zwarte ogen, de forse
neus, de vastberaden lippen. Het is het beeld van een man, die
geboren scheen om te heersen. Konings werkte hard en hij ver-
wachtte dat ook van anderen. Waarschijnlijk werden die ver-
wachtingen door sommigen niet beantwoord, terwijl dit toch te
Hannut ten zeerste nodig was. Deze keuze was voor hem een
48 Volgens het verslag van van Vorst over dit incident zou Konings de woorden
dien duitschen bocht gebezigd hebben. In feite schijnt hij echter van boches te
hebben gesproken.

WASSEND GRAAN : 1910-1919 159
harde les. Hij zal dit lijden nodig gehad hebben om beter te
leren barmhartig te zijn en begrip te hebben voor geestelijke en
lichamelijke zwakheden in anderen.
5. De kapittels van 1910-1919
In de periode 1910-1919 zijn er drie generale kapittels gehouden
: die van 1911 en 1914, en, na een onderbreking van
vijf jaar, dat van 191924. Dit laatste was aan de oorlogsomstandigheden
te wijten. Om dezelfde reden had er vanaf maart 1913
geen intermediair of definitoriaal kapittel meer plaats voor 1920.
Het spreekt vanzelf, dat de activiteit naar buiten van het
hoofdbestuur der orde, zeker waar deze andere werelddelen
betreft, tijdens de oorlog en de eerste jaren daarna, sterk is
afgeremd, praktisch zelfs onmogelijk gemaakt. Ondanks alle
goede wil viel hier niets uit te richten. Dat die wil er wel degelijk
was, zal blijken wanneer de uitwendige belemmeringen
worden opgeheven.
Het kapittel van 1911 scherpt nog eens nadrukkelijk het
onderhouden van de gelofte van armoede in. En het stelt vast
dat, wanneer de deugd van armoede niet beoefend wordt, de
gelofte ook noodzakelijkerwijze in gevaar wordt gebracht. Wie
grotelijks in strijd met die gelofte handelt, misdoet zwaar en
maakt zich schuldig aan heiligschennis jegens God 25.
Wanneer het generaal kapittel van 1914 uitdrukkelijk bepaalt,
dat noch een enkeling, noch meerderen het recht hebben om
rechtstreeks een zaak ter discussie in het kapittel voor te leggen,
dan slaat dit duidelijk op het bewuste adres over de duur van
een prioraat26. In paragraaf 2 wordt dringend verzocht om
onnodige uitgaven te vermijden en geen overbodige zaken na
te streven. In paragraaf 4 wordt er bijzonder toe aangespoord om
de religieuze volmaaktheid na te streven; vooral moet dit
gebeuren door een nauwgezette beleving der drie geloften en
84 Voor de acten der generale kapittels werd gebruik gemaakt van copieen, overgetypt
door fr. P. Winkelmolen. Voor de definitoriale en intermediaire kapittels
werd de tekst geconsulteerd van het officiele verslagboek, dat berust in het archief
van het generalaat te Amersfoort.
25 Acten van het generaal kapittel van 1911 8 l
28 Zie p. 163-165.

160 HENRICUS HOLLMANN
onderhouding van het silentium, door de dagelijkse meditatie
en het godvruchtig opdragen van de H. Mis 27.
Op het generaal kapittel van 1919 wordt een maatregel genomen,
die zeker verband houdt met de ervaring, opgedaan
tijdens de oorlog, toen het voor de generaal zeer moeilijk of
praktisch onmogelijk was met zijn definitorium te vergaderen.
De generaal moet met zijn definitoren vier personen uitkiezen,
die in geval van nood als plaatsvervangers der definitoren
kunnen fungeren. Zo mogelijk moeten zij worden gekozen uit
de definitoren van het vorige kapittel of uit de dichtstbijzijnde
prioren. Dit is echter niet tot de geldigheid verplichtend; het
kunnen ook anderen zijn.
In opdracht van de Congregatie der Religieuzen zijn de statu-
ten verbeterd en aangepast aan de voorschriften van het nieuwe
kerkelijke wetboek. Deze gewijzigde statuten zijn nu door het
genoemd kapittel besproken en door alien goedgekeurd. Zij
zullen aan de Congregatie worden toegezonden. Zodra zij door
deze worden erkend en krachtens apostolisch gezag opgelegd,
moeten deze constituties door alien onderhouden worden. Ten
slotte worden alle confraters vermaand en opgewekt om met de
grootst mogelijke stiptheid en gehoorzaamheid al hun vermogens
en talenten te wijden aan de Kerk, de orde en het zielenheil.
Op dit kapittel werd ook de novicenmeester J. Goumans tot
generaal oeconoom aangesteld. Vanaf de dood van J. de Vlam
in 1906 had Hollmann dit ambt zelf waargenomen28.
Op het definitoriaal kapittel van 1910 worden de noodzakelijke
middelen vastgesteld om de decreten over de theologische
en filosofische studies gemakkelijker en nauwkeuriger te kun
nen onderhouden. Ook moeten er verschillende middelen wor
den voorgeschreven om in de confraters een grotere godsvrucht
op te wekken, en om verandering te brengen in de hardnekkig-
heid en weerspannigheid van sommigen 29.
In het verslag van het definitoriaal kapittel van 1913 lezen
wij, dat het het verlangen van de generaal en zijn definitoren
w Acten van het generaal kapittel van 1914, §§ 2 en 4.
28 Acten van het generaal kapittel van 1919, §§ 2, 5 en 6.
29 Definitoriaal kapittel van 6-7 april 1910, nrs. 2 en 6.

WASSEND GRAAN 1910-1919 161
is, dat er een of andere jongere priester naar de universiteit van
Leuven wordt gezonden om daar de landbouwcursus te volgen.
Daarom hebben zij fr. Wieers daartoe aangewezen 30.
6. Ambtelijke correspondentie en vertegenwoordiging
Tot een der voornaamste en steeds terugkerende bezigheden
van een ordesgeneraal behoort het onderhouden van schriftelijk
verkeer met kerkelijke instanties en met eigen onderdanen. In
een tijd, dat er nog geen afzonderlijke ordesprovincies bestonden,
was die taak een drukke en veelsoortige. Van een secretaris
heeft Hollmann zich nooit bediend. De brieven, evenals de
copieen daarvan, schreef hij eigenhandig. Nu kan men het belang
van iemands correspondentie voor zijn biografie niet hoog genoeg
aanslaan. Newman zegt ergens : ,,It has ever been a hobby
of mine that a man's life lies in his letters". Zelf schreef hij er
ongeveer twintigduizend. En het is opmerkelijk, dat hij een groot
gedeelte van zijn twintig laatste levensjaren besteedde aan het
copieren en rangschikken van deze ontzaglijke correspondentie.
Een van de beste maatstaven voor onze kennis omtrent een
persoon, zijn ideeen en overtuigingen, ligt inderdaad in zijn
brieven. Dat geldt niet alleen voor zijn strikt particuliere, maar
ook voor zijn ambtelijke correspondentie. Trouwens, niet alleen
de inhoud, ook het handschrift zelf is karakteristiek. Hollmann
schreef snel, sierlijk, vlot, regelmatig en met weinig doorhalingen.
Hij formuleerde zijn gedachten gemakkelijk en in logische
volgorde. Waar nodig, kon hij zeer zakelijk zijn, maar zijn stijl
werd nooit dor en onpersoonlijk. Hij was aangepast aan de
omstandigheden en aan de persoon, tot wie hij zich richtte.
In de loop van deze levensschets kwamen reeds veel van zijn
brieven ter sprake. Het zou een studie apart vergen om ze alle
te bespreken. We zullen ons er daarom toe bepalen enkele
brieven te vergelijken, die in de jaren 1910-1914 door Hollmann
werden geschreven. Zij geven een goede indruk omtrent het
geheel. De eerste is de reeds genoemde aan mgr. Trobec31. De
aanleiding daartoe is de gebleken instemming van deze bisschop
30 Definitoriaal kapittel van 30-31 maart 1913, nr. 3. Zowel te Maaseik als te
Hannut bestond een afdeling waar landbouwcursussen ceceven werden.
31 Zie p. 138.

162 HENRICUS HOLLMANN
van St. Cloud met het voornemen om kruisheren naar dit diocees
te zenden tot het verlenen van geestelijke hulp. Het begin vormt
een dankbetuiging. Dan worden van Dinter en IJzermans met
een zeer vleiend testimonium voorgesteld. Beleefd worden de
diensten van deze kruisheren aan het diocees gepresenteerd,
maar tevens wordt er nadrukkelijk op gewezen, dat het de bedoeling
der orde is een klooster te stichten. Dit zal dan met
toestemming en in overleg met de bisschop moeten geschieden.
De generaal heeft het beter geoordeeld dit aan de bisschop mede
te delen, om eventuele latere moeilijkheden te voorkomen. Hij
meldt de vermoedelijke datum van aankomst te Butler en ver-
zekert, dat de twee confraters ten spoedigste hun opwachting
bij de bisschop zullen maken. Een heilwens voor de bloei der
orde in Amerika en een betuiging van dienstwillige eerbied
besluit het geheel. Dat alles in sierlijke en hoofse volzinnen en
in statig klassiek Latijn. De Amerikaanse bisschop zal er genoeg
aan gehad hebben.
De tweede brief, eveneens van 1910, is gericht aan prior
Konings te Hannut32. Deze had een kapel aan zijn kerk ge-
bouwd, financieel daartoe in staat gesteld door geld, dat hem
door Jos. Gallet, een vriend van de kruisheren te Diest, was
geschonken. Het definitorium had daarin echter afwijzend beslist
en protesteerde schriftelijk tegen het eigenmachtig optreden van
de prior. Deze wordt ter verantwoording geroepen en stuurt
dan aan het definitorium een brief, die echter niet de gewenste
voldoening geeft. De generaal ziet zich nu gedwongen om
schriftelijk daartegen te protesteren. En hij doet dat ook in niet
mis te verstane bewoordingen. Wie een man van de bekwaam-
heid en het prestige van Konings heeft gekend, zal niet ont-
kennen dat daar moed voor nodig was. Welnu, die was er
inderdaad ; dit werd op de meest ondubbelzinnige wijze ge-
demonstreerd. Wanneer het over principes gaat, kent Hollmann
geen onderscheid van personen en neemt hij ook geen blad voor
de mond. Het ging hier trouwens om de zaak, en niet om de
persoon. Daarvan zou Hollmann later duidelijk blijk geven. Het
valt mannen van het formaat van Konings en met zijn onstuimig
en daadkrachtig temperament niet altijd gemakkelijk om te
"* Archief generalaat : ,,Conventualia Mgr. Hollmann 1899-1927".

WASSEND GRAAN 1910-1919 163
beseffen, dat zij als kloosterling toch altijd onderdaan zijn en
blijven. Wat ons bevredigt is niet de afstraffing zelf, maar de
onverschrokken manier, waarop Hollmann de beginselen hooghoudt,
tegenover wie dan ook. Een citaat moge dit aantonen.
,,Afgezien van alle speculatieve dubia omtrent het recht, wat
U pretendeert te hebben in deze zaak, wat voor mij echter geen
dubium over het recht is, maar een zekerheid van onrecht van
uwen kant, afgezien van het speculatieve dubium de jure, houd
ik vol dat uw handelwijze in facto is een miskenning van het
gezag en de a^oriteit van den Generaal der Orde, een misken
ning en een handeling tegen Regel en statuten en de axiomata
juris canonici; een stap, die zeer nadeelige gevolgen moet
hebben voor het actief bestuur der Orde zoo daaraan werd
vrijen voet gegeven, een miskenning van een actueele beslissing
van het Definitorium Generalis Capituli; een daad, welke uit
haren aard noodzakelijk een zeer kwaad voorbeeld zal geven
aan uwe eigene onderdanen ; waarom ik deze daad dan ook ten
hoogste afkeur en er uit alle macht en kracht tegen protesteer
en ik verzoek U.H.E.W. dan ook wel te willen overwegen en
na te denken, wat de gevolgen van een dergelijke handeling
zullen zijn." Het is een hele volzin, maar die ook als een granaat
zal zijn ingeslagen. Er wordt allesbehalve berust in een fait
accompli.
Een heel andere toon klinkt uit de gelukwens, die hij op
14 September 1913 zond aan W. van Dinter, de overste der
kruisheren in Amerika 33. Aanleiding daartoe vormde diens zilveren
professiefeest op 27 September. Het feit van de professie
wordt met datum en zelfs uur, tien uur en twintig minuten,
herdacht. De brief is vol erkentelijkheid voor alles wat van
Dinter te Diest en te St.-Agatha voor de orde heeft verricht en
voor zijn zwoegen in het verre Amerika. Hij is ook buitengewoon
hartelijk en spontaan en zal een grote troost en opbeuring
voor deze pionier der orde zijn geweest. Wie het verschil
in voorkomen, geaardheid en optreden tussen beiden kent, zal
des te meer gesticht zijn door de oprechte vriendschap en
waardering, die er uit spreekt.
Een vierde, zeer uitvoerig schrijven aan een kruisheer te
83 Archief generalaat : Oud Archief.

166 HENRICUS HOLLMANN
7. De Statutenhervorming van 1925
en de desbetreffende correspondentie
De statuten van 192538 zijn grotendeels het resultaat der
persoonlijke inspanningen van Hoogwaardig Heer Hollmann.
Het zou onjuist zijn ze alleen maar te beschouwen als een in-
grijpende wijziging, die onvermijdelijk was geworden om de
tot dan toe geldende statuten in overeenstemming te brengen
met de bepalingen van het nieuwe kerkelijk recht van 1918.
Reeds op het generaal kapittel van 1908 wordt het wenselijk
geacht om wijzigingen in de statuten aan te brengen. De capitu-
larissen bespreken dan deze kwestie in den brede en met ernst.
Er wordt besloten, dat de magister generaal een nieuwe redactie
van dat alles aan ieder der confraters zal doen toekomen. Bij
het volgende kapittel, dat van 1911, stelt Hollmann het door
hem ontworpen concept ter discussie. Zoals tijdgenoten ver-
klaren, zou deze redactie in de geest van de statuten der capu-
cijnen zijn geweest. Op het eerste gehoor klinkt dit wel enigszins
verrassend. Invloed van statuten als die der dominicanen zou
men eerder hebben verwacht, zowel bij Hollmann zelf als gezien
het feit, dat de oorspronkelijke statuten er door zijn geinspireerd.
Waarschijnlijk valt bovengenoemde voorkeur als volgt te ver-
klaren. De capucijnen weten een grote apostolische activiteit te
verenigen met strenge kloosterlijke observance. De stichting
van hun orde was daarom een der schoonste vruchten van de
inwendige hervorming der katholieke Kerk in de I6e eeuw.
Hollmann zal van zijn kant rekening hebben gehouden met het
feit, dat de ontwikkeling in het leven der Kruisherenorde zich
uit een meer beschouwende fase naar groter apostolische werk-
zaamheid bewoog. Zelf was hij bovendien, evenals van den
Wijmelenberg, een stuwer in deze richting. Maar tevens wilde
hij de religieuze geest bewaard en nog sterker bevorderd zien.
Zo opgevat, is het begrijpelijk dat zijn zienswijze omtrent de
aard van een vernieuwing der statuten hem er toe leidde de
constituties der capucijnen min of meer als model te kiezen. De
dominicanen immers waren, in tegenstelling tot de kruisheren,
88 De correspondentie daaromtrent, gevoerd door Hollmann en van Mil met van
Asseldonk, berust in het archief van de procurator generaal te Rome.

WASSEND GRAAN : 1910-1919 167
een uitgesproken studieorde, hetgeen zijn weerslag had op hun
religieuze gebruiken, bijvoorbeeld op hun opvatting en praktijk
aangaande het koorgebed. Het is ook mogelijk, dat de capucijnse
beleving van het armoede-ideaal hierbij een rol heeft gespeeld.
Opvallend is namelijk welk een grote zorg op de
generale kapittels van die jaren werd besteed aan bepalingen
over het onderhouden van de gelofte en de deugd van armoede
door de kruisheren.
De reactie van het generaal kapittel van 1911 op de door
Hollmann voorgestelde statutenwijziging schijnt niet onverdeeld
gunstig te zijn geweest. Veelzeggend klinkt het korte commentaar,
dat de visitator prior Honhon na de voorlezing van dit
concept gaf. Tot een andere prior zeide hij slechts : ,,Moeder
Overste !". Toch gaf Hollmann zijn streven naar een statuten
wijziging niet op. Bij het kapittel van 1919 stelde hij weer een
nieuwe lezing ter bespreking voor. Hij begon deze voor te
lezen, tot Honhon riep : ,,Houd maar op, Hoogwaardig Heer.
Stuur ze maar op naar Rome. Roma locuta, causa finita" 39.
Moet men dit beschouwen als een bewijs van kerkelijke gezindheid,
of eerder van gemakzucht ? Van grote belangstelling voor
een zaak die de orde ten nauwste raakte, getuigt het in ieder
geval niet. Hoogstwaarschijnlijk vallen de woorden van iemand
met zijn gezag en aanzien in de orde wel als symptomatisch voor
de gevoelens van het gehele kapittel te beschouwen. Later, op
14 juni 1922, schrijft Hollmann hierover aan van Asseldonk:
,,Toen de laatste keer in het kapittel de Statuten behandeld
werden, had men geen geduld om de voorlezing daarvan af te
wachten en nadat ik op een avond de Statuten - eenige kapittels
- had voorgelezen, kwam men den volgenden avond mij zeggen,
daarmee niet door te gaan. Men was van meening dat de hoofdzaak
goed was en zeide toen algemeen, laat Rome maar zeggen
hoe ze het hebben willen ; als er iets niet goed is, zal Rome wel
schrappen."
In het voorjaar van 1920 kwam Hoogwaardig Heer naar
Rome en bracht het concept van de nieuwe statuten mee. Tijdens
89 De vermelde bijzonderheden over de reacties op de voorgestelde statuten
wijziging tijdens de generale kapittels van 1911 en 1919 steunen op mondelinge
mededelingen van dr. A. van Asseldonk.

168 HENRICUS HOLLMANN
zijn verblijf ging hij ook zijn opwachting maken bij de kardinaal
protector der orde, W. van Rossum, en werd daarbij vergezeld
door A. van Asseldonk en P. Rutten. Zij namen een bakje, het
bekende Romeinse open rijtuigje, en reden naar het paleis.
Onderweg deelde Hollmann mee, dat hij van plan was om de
procurator generaal der norbertijnen, dr. H. Noots, opvolger
als zodanig van dr. Nouwens, voor te stellen als agent om de
belangen van de kruisherenorde te behartigen. De spontane
reactie van van Asseldonk hierop was, dat zulk een oplossing
een abnormale toestand zou bestendigen. Het kerkelijk recht
schreef immers voor, dat iedere orde een eigen procurator te
Rome zou hebben. Hij suggereerde daarom Honhon, die een
representatieve figuur was en vloeiend Frans sprak. Tijdens de
audientie van Hollmann bij de kardinaal bleven van Asseldonk
en Rutten antichambreren. Wat Hoogwaardig Heer allemaal
besproken had, wisten zij dus niet. Naderhand zou in ieder
geval blijken, dat de kardinaal zich had uitgesproken voor een
eigen procurator generaal der orde. ,,Voor mij komt geen andere
procurator generaal in aanmerking dan pater van Asseldonk",
had de kardinaal gezegd. Op het einde van de audientie werden
ook van Asseldonk en Rutten uitgenodigd. Nauwelijks had het
drietal de appartementen van de kardinaal verlaten, of Hollmann
zeide tot van Asseldonk: ,,Het eerste wat ge moet doen, is de
statuten bij de Congregatie indienen". Aangezien dit de taak
was van een procurator generaal, begreep van Asseldonk wel,
dat hij als zodanig zou worden aangesteld. Deze benoeming, die
van het definitorium afhankelijk was, geschiedde dan ook in
november 1920.
Van veel belang is de correspondentie, die hoofdzakelijk door
Hoogwaardig Heer en verder door de oudste definitor prior
van Mil, in de jaren 1922-1925 met de procurator generaal A.
van Asseldonk over de nieuwe statuten is gevoerd.
Kort samengevat was de stand van zaken als volgt. Het ontwerp
ervan, dat 21 april 1920 in opdracht van Hollmann door
van Asseldonk was ingediend, werd op 21 mei 1922 door de
Congregatie der Religieuzen teruggezonden. De Congregatie
wilde daarin enige veranderingen zien aangebracht en verschei-

WASSEND GRAAN : 1910-1919 169
dene zaken weggelaten die alleen betrekking hadden op het
algemeen kerkelijk recht, en niet op de eigen levenswijze der
orde. Als gevolg daarvan werd op het generaal kapittel van 1923
het volgens de wensen der Congregatie veranderde ontwerp in
discussie gebracht. Aan een afzonderlijke commissie uit het
kapittel werd de nieuwe redactie opgedragen. In augustus 1924
werd een buitengewoon generaal kapittel bijeengeroepen, dat
naar de bedoeling van de Congregatie de statuten daaraan voor
definitieve revisie en goedkeuring zou doen toekomen. De sta
tuten werden dan op 4 augustus 1925 door paus Pius XI goedgekeurd.
De bewuste correspondence van Hollmann en van Mil met de
procurator generaal van Asseldonk handelt voornamelijk over
de volgende onderwerpen : de duur van het prioraat; de herkiesbaarheid
van prioren en van definitoren; het eventueel
samenwonen van magister generaal en definitoren ; het drukken
van de goedgekeurde statuten.
Uit een brief van 30 april 1922 blijkt, dat van Asseldonk heeft
voorgesteld een suppliek in te dienen om het tienjarig prioraat
voor de orde te mogen behouden. Hollmann wijst erop, dat
juist de langdurigheid van zulk een prioraat al sinds 1853 een
strijdpunt in de orde is. Een dergelijk verzoekschrift zonder
voorafgaande algemene stemming zou door zeer velen in de
orde ongunstig worden opgenomen. Op de aangehaalde gronden
zou hij liever een prioraat van vijf jaar, met herkiesbaarheid,
zien naar voren gebracht. Een grote meerderheid in de orde zal
daarvoor te vinden zijn. Het gevoelen van de definitoren omtrent
deze kwestie wordt uit zijn volgend ongedateerd schrijven
duidelijk. Zij zijn van oordeel, dat de herkiesbaarheid van een
prior wenselijk is. Een prioraat van vijf jaar speciaal aan te
vragen, lijkt hun echter niet nodig. De herkiesbaarheid van een
prior voor een derde of zelfs nog meerdere keren waarborgt
immers voldoende de stabiliteit in het bestuur. Persoonlijk wenst
Hollmann in geen geval, dat een vijfjarig prioraat zou worden
aangevraagd. Zou het definitorium dit nu doen, dan zou het zeer
zeker door velen worden kwalijk genomen.
Ook de kwestie van het samenwonen van generaal en defini
toren komt in deze brief ter sprake. In een kleine orde als die

170 HENRICUS HOLLMANN
der kruisheren vindt Hollmann daar veel op tegen, omdat de
definitoren niet onmiddellijk herkiesbaar zijn. Kiest men ze
alleen uit een afzonderlijk generaalshuis, dan bestaat het gevaar
dat, vanwege het kleine aantal der bewoners, minder geschikte
personen worden gekozen. Haalt men ze uit andere huizen weg,
dan worden zij uit een goede werkkring verwijderd en moeten
door dikwijls minder bekwamen worden vervangen. Bovendien
hebben zij als definitor geen dagtaak. De oplossing is dus, dat
de definitoren uit alle huizen kunnen gekozen worden en daar
hun taak kunnen blijven vervullen. In veel gevallen kunnen zij
trouwens schriftelijk hun stem uitbrengen. Voor spoedeisende
zaken kan voor elk der definitoren een persoon als plaatsver-
vanger worden gekozen. Verder voorziet Hollmann de wense-
lijkheid der verdeling van de orde in drie of meer provincies
wanneer deze groter wordt. Er zou dan een curie te Rome ko-
men, nl. de generaal, de definitoren, de procurator generaal en
de oeconoom generaal. De twee voorafgaande brieven vormen
een antwoord op een schrijven van van Asseldonk, waarin deze
er over klaagt, dat in het statutenontwerp te veel van het
karakteristieke der orde is prijsgegeven.
Op 30 mei 1922 schrijft prior van Mil, toen oudste definitor,
zijn mening over het wonen der definitoren in het generalaat te
St.-Agatha. Hij acht dit onuitvoerbaar : ,,Geloof mij : we zijn
zoo doodarm aan actieve confraters dat deze verplaatsing van
een of twee geschikte heeren naar St. Agatha een huis of college
± kan stopzetten. Ik kan dat bewijzen." En verder, hoe zullen
de definitoren werk vinden te St.-Agatha ? Van Mil dringt er
op aan, dat er een regeling die te Rome een goede kans van
slagen heeft, aan het aanstaande generaal kapittel zal worden
voorgelegd. Hij heeft zo zijn ervaring in dat soort van zaken en
maakt zich geen illusies. „ ... Ik zeg U als U geen ± voorlopig
concept als goedgekeurd in spe meebrengt voor de definitorenkeuze,
dan begint het kapittel te haperen, en Honhon te redeneren
en komen we in drie dagen met waarschijnlijkheden en
groote verveling niet verder. U kent mij, voorzie 't geval."
Onder de wijzigingen in het ontwerp der statuten, die Holl
mann in een brief van 12 juni 1922 voorstelt, bevinden zich de
twee volgende. De vier definitoren moeten woonachtig zijn in

WASSEND GRAAN : 1910-1919 171
het generalaatshuis en op het volgende generaal kapittel herkiesbaar.
Hij blijkt dus, in tegenstelling tot van Mil, tot een zeker
compromis in zake de woonplaats der definitoren geneigd40.
Wat de herkeuze van een prior aangaat, Hollmann zou een
middenweg gezocht willen zien : een prior kan zijn ambt slechts
drie jaar vervullen, maar is onmiddellijk weer herkiesbaar. Zo
lang de orde geen eigen provincies heeft, zou een tweede, derde
of zelfs nog verdere herkeuze mogelijk moeten zijn, mits met
tweederden van de stemmen. Bestaat de orde eenmaal uit
verscheidene provincies, dan zou slechts een herkeuze, althans
zonder dispensatie van Rome, plaats kunnen hebben. Hollmann
hoopt, dat Rome hiermee accoord zal willen gaan ; hij is van
mening, dat een langer dan driejarig prioraat bij de orde niet in
goede aarde zal vallen. Vervolgens vraagt hij, of er geen kans
zou bestaan, dat Rome de gecorrigeerde statuten goedkeurt en
ze bij wijze van proef voor vijfentwintig jaar oplegt. Het is zijns
inziens onmogelijk om statuten te maken of goed te keuren met
een geheel generaal kapittel. Dan wordt er immers zo veel
geredetwist, dat er niets tot stand wordt gebracht.
Prior van Mil is het in zijn brief van 14 juni 1922 er mee
eens, dat het kapittel met goed voorbereide statuten verrast moet
worden. Wat de kwestie van de herkiesbaarheid en van het
samenwonen aangaat, dit zou zo gespeeld moeten worden, dat
de oplossing quasi van de Congregatie zelf, en niet van de
definitoren, uitgaat. Van een herkiesbaarheid der prioren ver-
wacht hij eveneens moeilijkheden van de kant van het kapittel.
Ook hier zou de zaak zo moeten worden voorgesteld alsof de
Congregatie dit wilde.
30 oktober 1924 schrijft Hollmann o.a., dat het hem verheugt,
dat de statuten te Rome zijn goedgekeurd. Dit zal dan de goed-
keuring door de Congregatie gelden, en nog niet de pauselijke
goedkeuring, die eerst op 4 augustus 1925 geschiedde. Hij geeft
verder aanwijzingen voor het drukken ervan. Hierover handelt
eveneens het schrijven van 10 november 1925. Reeds de volgende
dag stuurt hij de tekst van het officiele document, waarmee de
40 Dit blijkt hieruit, dat Hollmann het volgende wenst te zien ingevoegd : ,,de
vier definitoren of aangewezen raadslieden moeten in de residence van de generaal
(cursivering van schrijver dezes) of minstens in nabijgelegen ordeshuizen wonen
en zijn herkiesbaar in een volgend kapittel".

172 HENRICUS HOLLMANN
nieuwe statuten aan alle prioren en aan alle leden van de orde
worden opgedragen41. Wanneer van Asseldonk nog meer toegevoegd
wenst te zien omtrent het ontstaan en de wordingsgeschiedenis
der statuten, dan kan hij zelf het nodige aanvullen.
Op 15 november d.a.v. zendt Hollmann nog een tweede speci
men. Wanneer van Asseldonk meent, dat de daarin vervatte
ideeen beter zijn, kan hij ze in dragelijk Latijn omzetten en
verder het andere dat in het eerste schrijven staat, bijvoegen.
In de laatste twee brieven van 24 november en 5 december
1925 volgen nog aanwijzingen voor de druk van het Caeremoniale,
het voorstel tot enkele veranderingen in de tekst van het
hoofdstuk over de visitatie, en verdere bijzonderheden over de
uitgave van de statuten en het samenstellen van een analytisch-
alfabetisch register.
41 Zie de Epistola Dedicatoria, die als inleiding aan de nieuwe uitgave van regel
en statuten (1925) voorafgaat.

HOOFDSTUK V
DE VOLLE GARVEN
DE JAREN VAN HERNIEUWDE OPBLOEI DER ORDE
1920-1927
1. Het milieu te St.-Agatha rond 1920
In 1920 werd Hollmann op 30 januari zevenenzestig jaar.
Datzelfde jaar deed schrijver dezes eind augustus zijn intrede
te St.-Agatha en bleef er zonder onderbreking tot begin januari
1927. Op zich genomen is dit feit het vermelden hier nauwelijks
waard. Alleen wellicht in zoverre, dat het hem in staat stelt
enkele persoonlijke indrukken in deze levensschets te verwerken
omtrent Hoogwaardig Heer Hollmann in zijn dagelijks milieu.
Natuurlijk zijn het slechts die van een frater ,en dus niet van
een volledig ingewijde. Toch vallen ze, aan de hand van opgetekende
feiten en getuigenissen van ouderen, wel enigszins aan
te vullen.
Hoogwaardig Heer was niet meer zo slank en kaarsrecht als
op de vroegere portretten. Hij had een tamelijk corpulent figuur
gekregen en de schouders bogen wat door. Zijn gebaren verrieden
een bedrijvige natuur ; ze waren vlot en haastig. Hij liep
nog vrij snel, maar enigszins schommelend en onzeker. Dat zal
ook wel hebben samengehangen met een sterke bijziendheid.
Het staar veroorzaakte hem veel last. Ook in zijn ouderdom
bleef hij een tegelijk innemende en imponerende verschijning,
die zich met een aangeboren zwier en gratie in de pontificate
gewaden wist te bewegen. In de halve eeuw van zijn verblijf
was de traditie van St.-Agatha met hem vergroeid, en hij met
haar. Hij was de verpersoonlijking van een verleden waaruit,
grotendeels door zijn toedoen, het heden was voortgekomen.
Dat had zijn heel aparte bekoring en gaf een onvervangbaar
cachet. Maar het bracht ook, voor hem zelf en voor anderen, zijn
eigenaardige moeilijkheden mee. Wie dit laatste wel het meest

174 HENRICUS HOLLMANN
ondervond, was de zoveel jongere prior, A. van Dooren \ Nadat
Hollmann op 30 juli 1918 vrijwillig afstand had gedaan van het
prioraat van St.-Agatha, was van Dooren hem als zodanig op
drieendertigjarige leeftijd opgevolgd. De vijfendertigjarige J.
Goumans, die reeds in 1910 tot supprior was aangesteld, bleef
dit ambt vervullen. Deze ingrijpende verandering bracht konse-
kwenties mee voor het bestuur van het huis, die Hollmann in
theorie wel had voorzien, maar in de praktijk niet altijd even
gemakkelijk heeft aanvaard. Daarvoor was hij te lang feitelijk
alleenheerser te St.-Agatha geweest als prior en procurator. Het
ambt van prior in een klooster waar tevens de generaal resideert,
is op zich genomen al delicaat genoeg. Men heeft dan rekening
te houden met de gevoelens van de hoge gast, maar tegelijk
met de opinies en verwachtingen van de onderdanen, die niet
voor niets een eigen overste gekozen hebben. In dit geval was
die taak dubbel moeilijk. Wie oud is en jarenlang volgens eigen
inzicht en methode een huis heeft bestuurd, kan niet gemakke
lijk inzien, dat het ook even goed, en misschien zelfs beter,
anders kan. Het wordt voor zo iemand dan lastig om zich niet
te mengen in louter huiselijke aangelegenheden en zaken, die
nu eenmaal tot de competentie van een prior horen. Ook op de
onderdanen werkt dit verwarrend. Zij weten soms zelf niet meer
naar wie zij moeten luisteren en waaraan zij zich te houden heb
ben. Hollmann, het zij overigens met alle respect gezegd, vergat
soms zijn plaats te St.-Agatha en bemoeide zich met huishoude-
lijke regelingen, vaak zelfs met futiliteiten, die hij veilig aan
anderen had kunnen overlaten. Wat moet bijvoorbeeld een
koster doen, wanneer de prior zegt ,,Mis met een heer", en de
generaal, wanneer hij in de sacristie verschijnt, een tegengestelde
order geeft: ,,Mis met drie heren. Altijd zo geweest" ? Men
kan slechts eerbied hebben voor de manier waarop van Dooren
zijn netelige taak als prior heeft vervuld. Hij toonde zich een
nederig en wijs man, met veel geduld, begrip en toegevendheid.
Maar van de andere kant bleef hij rustig en volhardend vast-
houden aan wat zijn plicht als prior van hem vroeg. En hij wist
dat zo te doen, dat Hollmann en hij toch goede vrienden ble-
ven. In de grond van de zaak kon Hollmann diens doorzicht en
1 Zie bijlage I, personenregister.

DE VOLLE GARVEN : 1920-1927 175
praktische zin erg goed waarderen en deed hij er vaak een
beroep op bij de moeilijke overgang naar nieuwe wetten en
statuten. De priorkeuze was een gelukkige geweest. Er waren
weinig mensen in de orde, die zozeer de algemene achting en
vriendschap genoten als de verstandige, goede en hartelijke
van Dooren. Tegelijk met het prioraat nam hij ook de filosofielessen
over2, die Hoogwaardig Heer gedurende de jaren 1914-
1918 op zich had genomen. Gedurende de oorlog kon het filosoficum
te Diest immers niet meer gehandhaafd worden. Vanaf
1920 zou H. van Lieshout deze lessen voortaan geven voor de
Nederlandse fraters ; in Diest was inmiddels de filosofie hervat,
van nu af aan alleen voor de Belgische fraters.
Zonder in het minst te willen afdoen aan de hun verschuldigde
eerbied en dankbaarheid, kunnen we toch de bekoring niet
weerstaan om enkele heren van St.-Agatha ook in hun typische
eigenaardigheden te schilderen. Zij geven immers de heel eigen
kleur aan de naaste omgeving, waarin Hollmann meestentijds
verkeerde. Zelf bezat hij genoeg gevoel voor humor, om die
hebbelijkheden te zien als de bonte tierlantijnen, waarmee het
leven een vrij eenvormig kloosterlijk bestaan weet op te sieren.
Er zijn van die mensen, die wat men noemt graag onder handen
zijn, en dat ook zelf bij voorkeur uitlokken. Zij gedijen pas
goed, wanneer zij in het zonnetje worden gezet en als schietschijf
mogen dienen voor de ongevaarlijke pijltjes van de broederlijke
spot. Zo iemand was F. Severijns, de senior van het convent.
Zijn eigenlijk tragisch lot droeg hij met onverstoorbare blijmoedigheid.
Hij had zijn priesterideaal bereikt ten koste van
grote lichamelijke inspanning en ontbering in zijn jeugd, en zijn
geest droeg levenslang de kwade gevolgen daarvan mee. Het
was een begaafde jongen geweest uit een arm, maar braaf gezin
te Loksbergen. Jaren achtereen kwam hij te voet door weer en
wind, en onvoldoende gevoed, van zijn dorp naar het college
te Diest. Die overmatige inspanningen hadden zich tijdens zijn
hogere studies te Diest gewroken. Hij kreeg aanvallen van
3 In 1881 heeft paus Leo XIII in zijn encycliek Aeterne Patris de wijsbegeerte
van St. Thomas krachtig aanbevolen als grondslag van de wetenschap en de theologie
(de Jong, IV, p. 222). Reeds spoedig daarna schijnt J. van de Geer het
seminanehandboek van T. Zigliara (1833-1893) op de filosofie te Diest te hebben
mgevoerd. Ook Hollmann bleef dit in de jaren 1914-1918 te St.-Agatha gebruiken.

176 HENRICUS HOLLMANN
epilepsie en werd zenuwziek. Al werd zijn hartsverlangen vervuld,
toch heeft hij ten gevolge van zijn kwaal de priesterlijke
bediening niet kunnen uitoefenen. Twee jaar na zijn wijding
werd hij op non actief naar St.-Agatha verplaatst en verbleef
daar tot zijn dood in 1932. Met dispensatie las hij steeds zittend
de votiefmis van O.-L.-Vrouw op het nachtkoor. Dit kostte hem
grote lichamelijke inspanning, maar hij zou het nooit na hebben
willen laten. Hij werd daarbij om beurten geassisteerd door een
der pasgewijde diakens. Er was een aparte, stevige richel op de
altaartafel gemaakt. Over het altaartje gekromd, klemde hij zich
dan met de rechterhand krampachtig aan die richel vast, om
door de zenuwschokken de kelk niet om te stoten. Het was niet
bepaald een luisterrijke, maar wel een ontroerende liturgische
viering. Zijn liefhebberij was de botaniek en hij was tevens een
verwoed esperantist. Zijn bijnaam Kneipp dankte hij aan een
waterkuur, die hij had ondergaan en die hij nog steeds in
praktijk bracht. Men kon hem 's morgens in alle vroegte op blote
voeten door het bedauwde gras in de kloosterboomgaard achter
de kalveren aan zien rennen. Hun dartele sprongen bezorgden
hem dan groot vermaak. Hij was sterk bijziende. Soms trof men
hem op de bibliotheek, waar hij languit op de grond liggend
een foliant over bloemen en kruiden raadpleegde. De tekst over
de lelien van het veld bezorgde hem schijnbaar heel wat hoofd-
brekens. Iedere student in Rome werd tijdens zijn vacantie trouw
ondervraagd, wat zijn professor in de exegese leerde over de
betekenis van het woord cubitus in die passage. Ondanks zijn
eigenaardige zwervende sloffende gang maakte hij iedere dag
een flinke wandeling. Onderweg gaf hij dan aan de jeugd in de
omtrek aanschouwelijk onderwijs in het esperanto. Eenmaal wist
hij zelfs naar Nijmegen te ontsnappen om daar een esperantiste/icongres
bij te wonen. Ongelukkigerwijze verraadde een foto
in de krant zijn avontuur.
Over de begaafdheid en ijver van B. de Wolf als docent
hebben we reeds gesproken. Zijn hardhorigheid moet een kwel-
ling voor hem zijn geweest, want hij was levendig en intelligent
van aard, interesseerde zich voor al wat mooi en wetenswaardig
was en nam graag en met animo deel aan een wetenschappelijk
gesprek. Merkwaardigerwijze speelde hij graag orgel en iedere

Te Rome in 1924. V.l.n.r. : A. Ramselaar, br. P. van Doren, proc. A. van Asseldonk, A. van de Pasch,
M. Deckers, Mgr. Hollmann, A. Ceyssens, P. de Jong, br. P. van den Boogaard, de heer Vidal

Op Romereis met enkele familieleden

DE VOLLE GARVEN : 1920-1927 177
middag op dezelfde tijd roffelde hij trouw zijn toonladders op
de piano. Het was een klein en energiek manneke, dat er altijd
tot in de puntjes verzorgd uitzag. Hoewel vriendelijk en dienstvaardig
van nature, bezat hij toch een geweldig temperament.
Zijn doofheid gaf soms aanleiding tot misverstanden, en dan
kon het er geducht onweren. Zelf had hij daarvan de meeste
spijt en hij rustte dan niet voor hij alles weer had goedgemaakt.
Zijn dagorde verliep met de regelmaat van een klok en zijn
gevoel voor orde en zindelijkheid was bijna vrouwelijk. Iedere
middag precies om dezelfde tijd hoorde men zijn korte, kordate
stap over de gang en het rammelen van de emmertjes, waarmee
hij zich naar de pomp begaf. Dan kreeg zijn kamer de beurt.
's Morgens wanneer hij zijn bed opmaakte, gebeurde dat met
een oude strooien hoed op, om geen stof in de haren te krijgen.
Een van zijn huiselijke hobby's was het sluiten van de botervlootjes
in de refter, wat hem de bijnaam van ,,vlootvoogd"
bezorgde. Zijn noodzakelijkerwijze vrij eenzaam leven werd
grotendeels gevuld met veel bidden en hard studeren. Iedereen
kon zich stichten aan de eerbiedige en kinderlijke vroomheid,
waarmee hij sprak tot God. Hij kende daarbij geen menselijk
opzicht en ergerde zich aan iedere achteloosheid en slordigheid
op dit gebied. Elke zaterdag om 10 uur moest Hoogwaardig
Heer op zijn kamer zijn, want dan liep Wolfke voor de deur te
trippelen om te kunnen biechten. Zijn kennis van de klassieken
en van het hebreeuws stelde hij graag ten dienste van het onderricht
der fraters. Het lesgeven zat hem als het ware in het bloed
en was zijn lust en zijn leven. Zijn poging om op gevorderde
leeftijd nog Syrisch te gaan leren, heeft hij tot zijn spijt moeten
opgeven. Nooit zou hij er over denken om op zijn lauweren te
gaan rusten. Elke cursus in de exegese werd steeds weer om- en
bijgewerkt en opnieuw in het net geschreven.
Bij het vertrek van H. IJzermans naar Amerika in 1910 werd
deze als professor in de dogmatiek opgevolgd door J. Quaadvlieg
(31 jaar). Het door zijn voorganger gebruikte handboek
vulde hij aanvankelijk aan met meer thomistisch georienteerde
auteurs. Geleidelijk echter ging hij over op het handboek van
Herve, later op dat van Diekamp. Hij was een uitgesproken
thomist en wijzigde het onderricht te St.-Agatha ook in die

178 HENRICUS HOLLMANN
geest. Het oordeel over de kwaliteft van zijn lessen is nogal
uiteenlopend. Hij wist ongetwijfeld zeer veel. Maar er waren
perioden, waarin zijn gehoor hem saai en weinig inspirerend
vond, en andere, waarin hij helder en met vuur zijn zaken wist
voor te dragen. In elk geval was Quaadvlieg zowel in het
dagelijks leven als tijdens zijn lessen een bezienswaardigheid en
een bron van durend vermaak voor de fraters. Zowel zijn gang
als zijn gebaren vertoonden een merkwaardig soort van schich-
tigheid. Met hoog opgetrokken en plotseling weer dalende
schouders, de eeuwige bonnet achter op zijn schedel en de pince-
nez meestal schuin op zijn neus, verplaatste hij zich als in glij-
vlucht. Het was de gewoonte, dat een van de fraters buiten het
leslokaal de komst van dfe professor afwachtte, om daarna de
deur achter hem te sluiten. Quaadvlieg begon zelden precies op
tijd. Een van de deurwachters stelde de verzamelde menigte,
wanneer hij de professor zijn kamer hoorde verlaten, daarvan
als volgt op de hoogte : ,,Van Vlieghem verlaat zijn hangar".
Weldra had dan de landing plaats. Met de boeken stijf tegen
zich aangedrukt en een verheven, ofschoon enigszins loense blik
stevende de doctissimus binnen. Na een plechtstatig ritueel van
zitten en verzitten nam de les een aanvang. Wanneer de motor
eenmaal op voile toeren raakte, werd het onderricht begeleid
door een voortdurend en langzaam wrijven van de hand langs
de rand van de lessenaar. Het tamelijk monotoon voortkabbelen
van zijn stem werd soms plotseling verlevendigd door forse uit-
schieters of fraai geacteerde monologen tegen onzichtbare opponenten.
Eventuele objecties werden op een soort van milde,
soms medelijdende glimlach orithaald. Bij zijn beantwoording
wendde hij zich dan statig van links naar rechts en speelde
zichtbaar op het publiek. Nu eens galmde hij plechtig als een
orgel, dan weer koerde hij als een duifje. St. Thomas was het
groot orakel. Als een deel van de Summa werd meegebracht, dan
aaide hij zachtjes over de rug van het boek. En deze verheven
naam werd altijd met een aparte intonatie uitgesproken. Quaad
vlieg was maagpatient en daarbij nog vrij kieskeurig. Was in de
refter de schotel bij hem aangeland, dan stond het tafelverkeer
geruime tijd stil. Met trage en bijna hieratische gebaren werden
de kerkelijke goedgekeurde hapjes uitgezocht en op het bord

DE VOLLE GARVEN : 1920-1927 179
gevleid. Vaak ging dit gepaard met bange zuchten en blikken
waarin een wereld van teleurstelling lag opgesloten. Peertjes
met bessesap waren nogal eens zijn apart menu. Ook daarbij
scheen grote waakzaamheid en gave des onderscheids geboden.
Het slaken van diepe zuchten en het maken van schichtige bewegingen
behoorden tot zijn specialiteiten. Quaadvlieg demonstreerde
in bepaalde opzichten een merkwaardig gevoel voor
traditie. Hij koos de bonnet tot onafscheidelijke levensgezellin
en volhardde in deze trouw tot in les en refter toe. Hij bleef
zijn boord van voren gesloten dragen en sliep tot aan zijn dood
in een hemelbed.
De moralist P, Laarakkers kende zijn zaken op zijn duimpje
en had een heldere, praktische geest. 's Morgens voor de koffie
verdiende het aanbeveling hem met rust te laten, maar voor het
overige was hij een levenslustig man met veel gevoel voor
humor en die graag jonge mensen om zich heen had. Toch leed
hij aan een kwaal die hem veel pijn veroorzaakte en die ten
slotte ongeneeslijk zou blijken. Het was een aparte attractie
hem de lange epistels van de vastentijd te horen lezen. Eentonig
en knauwend lijmde hij de volzinnen aan elkaar, telkens onderbroken
door vervaarlijke ademstoten.
L. A. Emond doceerde de kerkgeschiedenis te St.-Agatha en
naderhand te Zoeterwoude, waar hij reeds op zevenenveertigjarige
leeftijd stierf. Hij bezat een fenomenaal geheugen en een
grote aandacht voor historische details, die de bouwstenen zijn
voor een verantwoorde geschiedbeoefening. Het kostte geen
moeite om hem te geloven wanneer hij zei, dat hij niets vergeten
had van alles wat hij sinds zijn twaalfde jaar had geleerd. Hij
had oog voor sprekende feiten en schilderachtige bijzonderheden,
die hij op geestige wijze en met een typisch soort van
droge humor onder woorden wist te brengen. Men kan niet
zeggen, dat zijn wijze van de les voor te dragen een meeslepende
was. Zelden sloeg hij de ogen op, en hoewel achteraf het
tegendeel bleek, kreeg men de indruk, dat hij zijn stof van het
papier voorlas. Toch zal er niemand beweren, dat men zich
tijdens zijn lessen verveelde ; hij verstond het geheim om op een
onopvallende wijze belangstelling voor het vak te wekken en
weetlust te stimuleren. Hij kon een bepaalde historische achter-

180 HENRICUS HOLLMANN
grond en sfeer oproepen en met een paar rake typeringen of
pakkende bijzonderheden de personen waarover hij sprak als het
ware tot leven brengen. De wijze waarop hij mensen en toestanden
ook in eigen omgeving wist te kwalificeren, was meesterlijk
raak, gevat, ironisch en dikwijls onweerstaanbaar grappig.
Hij was verlegen en onhandig in zijn optreden, maar er ontging
niets aan die half toegeknepen kritische blik. Eigenaardig was
de manier om zijn gesloten lippen te stulpen en dan weer snel
terug te trekken, zoals een goudvis in een aquarium. Als een
zwaargeladen galjoen koerste hij door de gang, met half afge-
wend gezicht en een vracht boeken op de arm. Wanneer men
hem op zijn praatstoel kon krijgen was hij een groot causeur,
vol rake opmerkingen en snelle gedachtenflitsen. Zijn geschrif-
ten over St.-Agatha en over de orde zijn goed van stijl en nog
steeds lezenswaard. Hij was een levend arsenaal wat kerk- of
ordesgeschiedenis betrof. Met H. van Hasselt, de energieke en
talentvolle directeur van het college te Maaseik als voorganger,
is hij een baanbreker geweest in de geschiedschrijving der
Kruisherenorde door zijn monografieen over belangrijke figu-
ren en kloosters uit haar historic Er was voordien nog weinig
werk van wetenschappelijke waarde op dit gebied verricht.
Emond bezat de gave om tegelijk verantwoord en bevattelijk
over dergelijke onderwerpen te schrijven. Ook eenvoudige en
weinig ontwikkelde mensen lazen zijn beschouwingen graag.
Hij ging zeer stelselmatig te werk. Behalve een onvermoeibare
speurzin en een fabelachtig geheugen bezat hij ook een rijke
verzameling van aantekeningen en fiches. Zij waren dikwijls
klein, maar uitermate duidelijk geschreven. Zijn handschrift was
fraai en regelmatig, en zo verzorgd, dat het als gedrukt scheen.
In 1920 had H. van Lieshout zijn studies aan de universiteit
van Freiburg met groot succes voltooid. Gedurende het najaar
ving hij zijn vruchtbaar professoraat in de filosofie te St.-Agatha
aan, dat van 1926 tot 1931 te Zoeterwoude zou worden voort-
gezet. Van Lieshout was een geweldige studax, een echt ge-
leerde en een uitstekend docent. Hij zat niet vast aan een hand-
boek, maar bouwde een eigen cursus op, die hij met vuur en
overtuiging voordroeg. Hij bezat een sterke greep op zijn toe-
hoorders en eiste volledige en onverflauwde oplettendheid. Zijn

DE VOLLE GARVEN : 1920-1927 181
donkere ogen hidden ieders aandacht vast en gaven gewoonweg
de kans niet om te slapen of te dromen. Vanaf het eerste ogenblik
dat de les begon was hij als het ware bezeten van zijn stof
en legde voor de voile honderd procent beslag op zijn gehoor.
Hij wist belangstelling en geestdrift voor zijn vak los te slaan,
duwde je met de neus op de problemen, hamerde onverpoosd
op het klinkend aambeeld van ,,studeren en repeteren !". Persoonlijke
aanleg en capaciteiten werden door hem gewikt en
gewogen, mogelijkheden uitgeprobeerd, eigen initiatieven opgewekt
en aangemoedigd. Van Lieshout was er de man niet naar
om zich tevreden te stellen met het uitstallen van zijn grote
kennis en dan de rest aan zijn studenten zelf over te laten. Hij
wilde, dat de vonk oversprong en dat er onvermoede verten voor
je opengingen. Ook de filosofisch minder begaafden heeft hij
in ieder geval geleerd wat geestesarbeid betekende en wat zij
waard was. Van Lieshout was de eerste hoofdredacteur van
Kruistriomf. Ook daaraan gaf hij zich met hart en ziel. En hij
gebruikte dit tijdschrift tevens als uitingsmogelijkheid en oefenterrein
voor zijn studenten. De invloed, die er van deze man van
veelzijdige en drepe belangstelling en kennis uitging op zijn
leerlingen, valt moeilijk te overschatten. Hij gaf met voile
handen van de geestesrijkdom die hij bezat.
Nadat P. Rutten in 1923 met de hoogste onderscheiding de
doctorstitel in het kerkelijk recht te Rome had behaald, werd
hij tot novicenmeester te St.-Agatha aangesteld. Reeds het jaar
daarop koos het convent hem tot prior. In 1928 zou hij tot
procurator generaal worden benoemd. Vanaf 1924 is hij profes
sor in het kerkelijk recht geweest. Behalve door zijn heldere
en met zorg voorbereide lessen in dit vak maakte hij zich ook
verdienstelijk voor de muzikale vorming der fraters.
J. Goumans en P. Hofman behoorden slechts in meer verwijderde
zin tot de dagelijkse omgeving van Hoogwaardig Heer.
Dat hing samen met de voornaamste taken die hen waren toevertrouwd
en die hun veelvuldige aanwezigheid bij fraters of
broeders vereisten. Volgens de kerkelijke voorschriften vormt
immers het ,,noviciaat" een min of meer afgescheiden gedeelte
van het klooster, waar fraters en broeders verblijven tot hun
opleiding is voltooid.

182 HENRICUS HOLLMANN
J. Goumans was sedert 1910 novicenmeester en magister van
de scholastieken te St.-Agatha. Hij bleef dit tot 1922, toen hij
tot prior van Uden werd gekozen. Goumans kon geweldig
ernstig kijken en was waardig en beheerst in zijn optreden. Hij
praatte zacht en afgemeten en leek volkomen onverstoorbaar.
Geen frater zou het wagen met zijn gezag te spotten en een blik
was voldoende om al te onstuimige uitingen van jeugdige
levenslust tot bedaren te brengen. Hij kon het woord ,,fraterM
uitspreken met een intonatie, die geen twijfel liet omtrent zijn
bedoelingen of wensen. De eerste kennismaking wekte slechts
gevoelens van ontzag. Maar geleidelijk aan leerde men ontdekken,
dat hij in de grond een joviaal en goedig man was, die
graag met jonge mensen omging en hartelijk kon lachen om hun
onbezonnenheden en speelse plagerijen. Hij zag niets liever dan
spontane en opgewekte jongelui om zich heen en nam volop
deel aan hun recreatie. Behalve zijn asceselessen aan de novicen
onderwees hij ook sociologie aan de theologanten en was er
verder op uit om de kennis van het Latijn en van de moderne
talen bij de jongere fraters op te frissen. Als oeconoom generaal
en als suppriox had hij natuurlijk vrij geregeld contact met
Hoogwaardig Heer en de prior. Maar voor het overige bewoog
zijn werkzaamheid zich voornamelijk onder fraters en novicen.
P. Hofman fungeerde als novicemeester van de broeders en
als socius van de fraters. In natuurlijke begaafdheden moest hij
zeker voor Goumans onderdoen. Maar hij gaf een prachtig
voorbeeld van nederig, verstorven, volijverig priesterlijk en
religieus leven en bezat een grote en offervaardige liefde tot zijn
orde en zijn confraters. Er was hem nooit iets te veel, wanneer
hij anderen kon helpen of een plezier doen.
Onder de oudere broeders was Frans van den Biggelaar wel
een der opvallendste figuren. Naar opvatting en uiterlijk toonde
hij zich een overtuigd lid der oude garde. Was Frans in voile
wapenrusting, dan droeg hij het schoudermanteltje en op zijn
lange, grijze haren het kalotje. Hij praatte graag over het verleden
en sprak dan wijs en vaderlijk en in een soort van lange
verzuchtingen. Hij verrichtte zijn huiswerk in zeer gematigd
tempo en met talrijke rustpozen. Het gangen vegen ging steeds
met een vervaarlijk snuiven gepaard, dat het gemis aan stof-

DE VOLLE GARVEN : 1920-1927 183
2uiger ruimschoots scheen te ondervangen. Een van de gebruike-
lijke plagerijen der fraters bestond er in, dat briesen reeds op
een behoorlijke afstand te imiteren, tot grote ontstichting overi-
gens van het slachtoffer. Het gold als een erkend gunstbewijs,
wanneer hij bij het tafeldekken de mooiste vork en lepel naast
iemands bord had gelegd. De moeilijkheid was, om dan in staat
van genade te blijven. Bij feestelijke gelegenheden beschouwde
Frans de wijnresten als zijn portio legitima.
Toon de kok (van der Wijst) verrichtte zijn ambtsbezigheden
in niet bepaald smetteloos gewaad. Hij kon heerlijk brommen,
maar was een man met een gouden hart, voor wie nooit iets te
veel was. Onder een nors uiterlijk verborg hij grote goedheid
en hulpvaardigheid. Al weerde hij alle waardering voor zijn
werk af, hij was er toch gevoelig en erkentelijk voor. Gewrichtsreumatiek
veroorzaakte deze harde werker veel pijn en last.
Adriaan Schellekens was een welgedaan, vriendelijk en secuur
manneke. Hij zag er altijd in de puntjes verzorgd uit en was zeer
beleefd en gedienstig. Hij had de zorg voor het gastenkwartier,
besteedde de overige tijd aan het boekbinden voor de bibliotheek
en fungeerde tevens als kamerdienaar van Hoogwaardig Heer.
Het bijen houden was zijn grote liefhebberij. Zijn bruine oogjes
keken vriendelijk achter de keurig gepoetste brilleglaasjes en
hij praatte met een pruimemondje. Tegenover de bezoekers viel
er beslist eer mee in te leggen.
Tot de vaste bemanning van het kloosterbedrijf behoorden
ook nog enkele leken. Op de boerderij woonde ,,de dikke boer",
die zijn bijnaam eer aandeed. Op zomeravonden zag men zijn
vormeloze massa met vervaarlijke achtersteven over het hek van
het weiland voor het klooster hangen. Deze weduwnaar was
een vriendelijke dikzak, met een dwaas hoog stemmetje. Zijn
toen nog ongetrouwde dochter Hanneke miste alle sex appeal
en was, althans in onze ogen, een remedium concupiscentiae.
Toch hebben we het raadsel van haar bruiloft met een stoere
boerenzoon nog meegemaakt. De bruidegom was, volgens de
landelijke begrippen van die tijd althans, zeer opvallend uitgedost.
Hij droeg een geklede jas en een wit overhemd met hoge
boord. Dat ontlokte aan de verbaasde inwoners van St.-Agatha
de opmerking, dat hij van voren was opengevroren.

184 HENRICUS HOLLMANN
Het kinderloze echtpaar Hent en Mien was werkzaam op de
boerderij, twee lange, magere mensen, die van vroeg tot laat
in de weer waren. Wie zou zich niet het ochtendlijk duet van
Miens hoge en schelle met Hents dorre en trage stem herinne-
ren ? ,,Gent, hedde de koei al gemelken ?" ,Ja, ik he ze al
gemelken." Hent deed ook dienst als koetsier van Hoogwaardig
Heer. Voor dag en dauw zat hij dan al op de bok, want Holl-
mann ging steeds vroeg op pad. De koets was zwart gevernist;
er bevonden zich vier vierkante raampjes in, twee aan de zij-
kanten, een achter de bok en een boven het deurtje, dat boven
de hoge opstap zat. Van binnen was aan weerskanten een twee-
persoons zitbankje.
In het poortgebouw woonden de maagden, twee ongetrouwde
zussen die voor naai- en verstelwerk zorgden. Zij leidden een
teruggetrokken leven, maar zullen ons wel vaker gezien en beter
gekend hebben dan wij hen.
2. De uitbreiding van de orde en haar ondernemingen
Het eerste wat ons opvalt, is de stijgende toename van haar
ledental. In de jaren 1920 en 1921 doen er telkens vier fraters
te St.-Agatha en twee te Diest hun kleine professie ; in 1921
bovendien nog een broeder te St.-Agatha. In 1922 bedraagt dit
aantal: zeven fraters en twee broeders te St.-Agatha. In 1923 :
vijf fraters en vier broeders te St.-Agatha en een frater te
Onamia. In 1924: twee fraters te St.-Agatha en twee te Diest;
drie broeders te St.-Agatha en twee te Diest. In 1925 : acht
fraters en drie broeders te St.-Agatha ; een broeder te Diest.
In 1926 : acht fraters en drie broeders te St.-Agatha ; drie fraters
en een broeder te Diest. In 1927 : dertien fraters en twee broe
ders te St.-Agatha ; drie fraters te Onamia ; twee broeders te
Diest. De kroniekschrijver te St.-Agatha vermeldt, dat bij de
inkleding der dertien novicen-fraters in 1926 Hoogwaardig Heer
de tranen van vreugde,in de ogen stonden over dit groot aantal.
Toch zouden het allemaal geen blijvers blijken ; van deze dertien
zouden er negen hun grote professie doen en priester worden
gewijd.

DE VOLLE GARVEN : 1920-1927 185
Prof. dr. Jac. van Ginneken s.j. schrijft in 1928 3: ,,Zeker, als
wij de pacate graphiek van de Kruisheren nagaan, vloeit ons
aanstonds Poot's vers van de lippen : Hoe genoechlijk rolt het
leven des gerusten landmans heen ; maar bij nadere beschouwing
en ophaling onzer reminiscenties weten wij toch opeens, dat
wij hier een krachtige renaissance voor ons hebben van een
oude orde, die op het punt was uit te sterven. ... Spreekt
misschien bij deze beide heroplevingen (van Ginneken bedoelt
hier die van de kruisheren en van de geschoeide carmelieten)
de missiegedachte reeds een ondergeschikte rol ? ..." We zouden
de rol van de missiegedachte in de toename van het ledental der
kruisheren gerust een wezenlijke durven noemen. Dat zou bijvoorbeeld
kunnen blijken uit de sterke stijging in 1928 en de
tien daarop volgende jaren. En dat, terwijl de kans op een
benoeming tot missionaris steeds meer vergroot werd door de
stichting of uitbreiding van drie belangrijke missiegebieden.
3. Kardinaal van Rossum protector der orde
Op het definitoriaal kapittel van 14-15 april 1912 werd besloten
een verzoekschrift tot de kardinaal-staatssecretaris Merry
del Val te richten, om van paus Pius X een protector der orde
te verkrijgen4. Het definitoriaal kapittel van 30-31 maart 1913
besloot dit verzoek te hernieuwen 5. In datzelfde jaar bracht de
in 1911 tot het kardinalaat verheven Wilhelmus Marinus van
Rossum zijn eerste bezoek als zodanig aan Nederland. Op een
audientie te den Bosch richtte nu Hoogwaardig Heer tot de
kardinaal het verzoek om het protectorschap over de orde te
willen aanvaarden6. Zo geschiedde op 15 november 1913. De
ondervinding zou weldra, en ook in vele opzichten, bewijzen,
dat de kardinaal dit protectorschap niet als een loutere formaliteit
en een sinecure opvatte. De orde heeft hem immers zeer veel
te danken. Eind 1918 werd kardinaal van Rossum tot prefect
van de Congregatie de Propaganda Fide aangesteld of, zoals het
3 J. van Ginneken, Het getal en de schakering onzer priesterroepingen, m
Jaarboek van het onderwijs en de opvoeding der R.K. jeugd in Nederland en
kolonie'n, Den Haag, 1928, p. 429-454.
4 Acten van het definitoriaal kapittel (14-15 april) 1912, nr. 2.
§ Acten van het definitoriaal kapittel (30-31 maart) 1913, nr 4
• Kruistriomi, )g. 12 (1932-1933), p. 66.

186 HENRICUS HOLLMANN
in de volksmond heette, tot de rode paus. Als zodanig heeft hij
zich enorm veel verdiensten voor het missiewerk verworven.
Ook de kruisheren danken aan zijn initiatief, dat de orde thans
de missioneringsarbeid als een van haar voornaamste taken mag
beschouwen.
4. Nieuwe stichtingen
Missiewerk in Congo
A. van Asseldonk studeerde sinds 1918 te Rome aan het
Angelicum, waar hij in 1919 de doctorsgraad in de theologie
behaalde. Hij was gehuisvest in de procure van St. Sulpice. Op
vastenavond van dat jaar begaf hij zich naar het paleis van
kardinaal van Rossum, met geen andere bedoeling dan de kardi-
naal een ,,zalige vasten" te wensen. Tijdens het gesprek vroeg
de kardinaal, of de kruisheren ook aan missies deden. ,,Wat
bedoelt u, Eminentie, volksmissies of missies in den vreemde ?"
,,Neen, ik bedoel in de missielanden." Daarop antwoordde van
Asseldonk : ,,Neen, Eminentie, aan eigenlijke missies hebben we
nog nooit gedacht. Maar ik geloof zeker, dat er verschillenden
zullen zijn, die dat graag zullen doen." 7 Van Asseldonk haastte
zich dit nieuws aan Hoogwaardig Heer bekend te maken. Diens
schriftelijk antwoord was in ieder geval geen weigering. Het
eindigde aldus : ,,Tot zoo'n belangrijke zaak zou ik toch nooit
het initiatief durven nemen. Wat anders zou het zijn als de
Propaganda beroep zou doen op de Orde/' Met andere woorden,
Hoogwaardig Heer stelde de diensten der orde ter beschikking
voor het missiewerk, wanneer de kardinaal daarop een beroep
wenste te doen. Het plan, dat de kardinaal voor de geest zweef-
de, was het volgende. Het missiegebied der witheren in Congo
moest verdeeld worden en de ene helft aan andere missionaris-
sen worden afgestaan8. Daarvoor had de kardinaal de kruisheren
op het oog. Maar toen hij de toestand der orde onderzocht,
aarzelde hij. Kon zulk een kleine orde wel voldoende missiona-
rissen leveren voor zulk een groot gebied ? Kon zij de kosten
T Mondelinge mededeling van dr. A. van Asseldonk.
8 J. Colson, Geschiedenis van het missiewerk der Kruisheren, in Cruciferana,
nova series, nr. 5, p. 38.

DE VOLLE GARVEN : 1920-1927 187
der missionering dragen ? Hij kwam tot het besluit, dat dit een
onmogelijke opgave zou zijn. De kardinaal ontbood van Asseldonk
om hem dit mede te delen. Deze wilde echter hog een
laatste poging wagen en zei: ,,Maar, Eminentie, U meent ons de
missie niet te kunnen geven, omdat wij geen volk hebben, -
geef ze ons dan, opdat we volk zouden krijgen." De kardinaal
dacht een ogenblik na en zei toen : ,,Gij zult ze hebben/'9
Daarmee was het missiegebied van de neder-Uele aan de
kruisheren toegezegd. Vanzelfsprekend vormden deze onderhandelingen
op hoog niveau het uitgangspunt Thans rees de vraag,
hoe de afzonderlijke leden der orde op dit aanbod zouden
reageren. Volgens de toen nog geldende statuten van 1868 10 kon
de orde geen van haar leden zo maar zonder meer naar overzeese
gebieden verplaatsen. Zij moesten zich uit eigen beweging
daartoe aanbieden. Nu was het gebied in kwestie destijds een
Belgische kolonie, terwijl de orde toen voor vijfzesden uit Nederlanders
bestond. Het lag dus enigszins voor de hand, dat bij het
aanvaarden van een missiegebied een werkkring in de toenmalige
Nederlandse kolonien met algemener geestdrift zou zijn begroet.
De orde als geheel stond bovendien nog volkomen vreemd
tegenover missiewerk in de strikte zin van het woord. En zij
was nog klein en weinig internationaal georienteerd.
Op 13 december richtte Hollmann een schrijven tot prior en
confraters van Maaseik ". Als hoofd van een orde, die in Belgie
kloosters bezit, had hij van de Propaganda een verzoek ontvangen.
Hij moest opgeven in hoeverre en op welke wijze de
orde zou kunnen helpen om het groot gevaar te bestrijden, dat
de katholieke missie in Belgisch Congo bedreigde van de kant
der Protestanten en andere sekten. Er werd daarom gevraagd,
wie er bereid zou zijn om daar als missionaris te gaan arbeiden.
Het resultaat van deze eerste oproep was niet indrukwekkend.
Er boden zich slechts drie man aan. Waarschijnlijk had men tijd
nodig om aan dit nieuwe en volkomen onverwachte idee te
wennen. Een tweede oproep op 10 maart 1920 had meer
e Ter nagedachtenis van Z. Em. Krd. van Rossum, in De Zegepraal des Kruises,
jg. 12 (1932-1933), p. 6-7.
10 Distinctio II, caput I, nr. 10.
11 Archief generalaat : map V, IV c, nr. 18.

188 HENRICUS HOLLMANN
succes12. Het noordwestelijk deel van de Uele-missie was op
2 maart aan de orde toevertrouwd en de Propaganda had de
generaal dringend gelast om zo spoedig mogelijk missionarissen
daarheen te zenden. Hollmann had reeds gemeend wat de
personen betreft daartoe gereed te zijn. Maar enkelen waren
afgekeurd als niet geschikt voor het klimaat. Er werd nu een
dringend beroep gedaan op de jongere confraters. Deze tweede
oproep leidde tot gunstig resultaat. Prior M. Konings en W.
Kraan te Hannut, F. Blessing, kapelaan te Beers en M. Kijzers,
leraar te Uden, boden zich aan. En met hen nog verschillende
broeders, waaruit R. Clerkx en L. van de Burgt, beiden te
Hannut, als eersten werden gekozen. Samen vormden deze zes
de eerste groep, die op 1 oktober vanuit Antwerpen vertrok en
14 december de plaats van bestemming bereikte. M. Konings
was de eerste overste der kruisherenmissie in Congo ; hij zou
in maart 1926 tot apostolisch prefect worden benoemd. Deze
eerste groep bestond uit twee Belgen en vier Nederlanders.
Tenslotte verdient hier nog vermelding, dat procurator van
Asseldonk van kardinaal van Rossum een belangrijke belofte
wist te verkrijgen. Zodra er ergens in de Nederlandse kolonien
een nieuw missiegebied beschikbaar kwam, zouden de kruisheren
het eerste aanbod krijgen.
Om de missie vanuit het moederland beter behulpzaam te
kunnen zijn, werden, respectievelijk voor Nederland en Belgie
J. Goumans te St.-Agatha en C. van 't Klooster te Maaseik tot
missieprocurator aangesteld. In 1921 verschenen voor het eerst
twee missietijdschriften der orde : De Zegepraal des Kruises in
oktober te Diest en Kruistriomf in augustus te St.-Agatha. Op
de kruisherencolleges ontstonden afzonderlijke clubs, met het
doel belangstelling voor het missiewerk te wekken en geldelijke
steun ervan te bevorderen. Ook werden er missietentoonstellin-
gen en lichtbeeldenavonden georganiseerd.
Gezien het tropisch klimaat van Congo kon Hollmann op zijn
hoge leeftijd geen bezoek aan dit missiegebied brengen. Wei
onderhield hij een geregelde correspondence met de reguliere
overste en latere apostolische prefect M. Konings13. Op 6 fe-
33 Ibidem, nr. 19.
13 Archief bisdom Bondo.

DE VOLLE GARVEN : 1920-1927 189
bruari 1921 schrijft hij een lange brief aan de overste en de
confraters in Congo. Hij begroet hun aankomst in Congo en
belooft hun zijn voortdurend en dagelijks gebed. Vervolgens
stelt hij voor hen een leefregel in twaalf verschillende punten
op. Daarin omschrijft hij hun opdracht als missionaris, de wijze
waarop en de gesteltenis waarin zij deze moeten vervullen. Hij
wijst hen op het zo goed mogelijk onderhouden van regel en
constituties, vermaant hen tot onderlinge liefde en eensgezindheid,
tot gehoorzaamheid aan de overste der missie en aan de
reguliere overste. De religieuze overste moet een echt vaderlijke
bezorgdheid tonen en een wakend en open oog hebben voor hun
behoeften. Er wordt op aangedrongen om zoveel mogelijk met
drieen of vieren bijeen te blijven.
In een brief van 7 juni 1921 aan de missionarissen bericht
Hollmann, dat hij einde mei pas een brief heeft ontvangen,
welke Konings op 6 maart had geschreven. Daaruit is hem
gebleken, dat zij nog geen van zijn brieven hebben ontvangen,
hoewel hij er reeds drie heeft geschreven. Konings heeft meegedeeld,
dat zij nu alien zo ongeveer in staat zijn om hun werk
als missionaris te verrichten. Daartoe wordt ook de kennis van
twee geheel verschillende talen vereist. Een half jaar na hun
vertrek hebben de missionarissen hun bagage nog steeds niet
ontvangen.
Hollmann belooft van zijn kant zo spoedig mogelijk nieuwe
krachten te sturen ; zij zullen zeker in September vertrekken.
Er zijn wel jongere broeders, die willen komen, maar dat zijn
alien postulanten of novicen, ofwel de prioren kunnen hen
absoluut niet missen. De orde is te klein voor een missie, en
bovendien is niet iedereen daarvoor geschikt.
Toch vertrok er 8 September 1921 een tweede groep missiona
rissen naar Congo, nl. de paters P. Andriessen en F. Uten en de
broeders A. van den Elzen en H. van de Kerkhof. Daarna zou
het enkele jaren duren vooraleer de volgenden konden vertrek
ken : P. Silkens en broeder H. van de Kraanmeer op 6 januari
1925, H. Cuypers en broeder A. Versteeghden op 24 april 1926.
In een ongedateerde brief aan Konings schrijft Hollmann, dat
hij tijdens een audientie de paus had gesproken over het privi
lege van de rozenkransen, dat door generalisering had opge-

190 HENRICUS HOLLMANN
houden een privilege voor de Kruisherenorde te zijn. Deze
audientie moet in 1924 of 1925 hebben plaats gehad; in deze
beide jaren bracht Hollmann een bezoek aan Rome. Pius XI
antwoordde, dat de privilegia eigenlijk niet favorabilia zijn en
daarom eigenlijk alle moesten vervallen. Hollmann bepleitte
toen, dat de privilegia dikwijls beloningen waren voor aan de
Kerk bewezen diensten, dat bovendien de orde zoveel geleden
had, zo klein was geworden. Nu zij begon te herleven werd zij
juist door haar privileges meer bekend en verkreeg verschillende
relaties, die haar nu ontnomen werden. Bovendien had Bene-
dictus XV zelfs beloofd een nieuw privilege te zullen schenken.
Door diens spoedige dood was daarvan niets gekomen. Pius XI
gaf Hollmann in dit punt gelijk en zeide niet ongenegen te zijn
om een nieuw privilege te schenken.
Tijdens de audientie bij kardinaal van Rossum had Hollmann
gevraagd, of de kardinaal de tijd nog niet gekomen achtte om
de missie in Congo tot apostolische prefectuur te verheffen. De
kardinaal vroeg, hoeveel posten er bestonden en of er al zusters
waren. Hij beloofde de prefectuur op te richten, zodra er zusters
en een derde missiepost zouden zijn.
Op 7 april 1926 kon Hollmann aan mgr. Konings het decreet
zenden van diens benoeming tot apostolisch prefect van Bondo.
Op 3 augustus 1926 bericht Hollmann aan Konings, dat het
intermediair kapittel, hoewel niet zonder vreugde, toch ook met
grote vrees en zorg het voorstel van kardinaal van Rossum heeft
aangenomen om drie priesters naar Java te zenden. Het kapittel
had gemeend niet te mogen weigeren. Om te voorkomen, dat
de Congomissie daarvan schade zou lijden, was besloten een
juvenaat voor deze missie op te richten te Maaseik.
Enkele dagen later schrijft Hollmann, dat de kardinaal, zelfs
zonder de officiele toestemming der orde af te wachten, de
bewuste assistentie in het vicariaat Batavia heeft opgelegd en
daaraan heeft toegevoegd, dat dit een voorbereiding zou zijn op
een nieuw missiegebied. De orde heeft niet kunnen weigeren,
hoewel het haar grote offers kost. Er is getracht de Congomissie
zo goed mogelijk zeker te stellen.
De laatste brief van Hollmann die in het bisschoppelijk archief
te Bondo berust, is van 23 februari 1927. Op 21 en 22 februari

DE VOLLE GARVEN : 1920-1927 191
hebben generaal en definitoren te St.-Agatha een buitengewone
vergadering gehouden. Na rustig en langdurig beraad zijn zij
tot de conclusie gekomen, dat er op dat ogenblik geen mogelijk-
heid bestaat om een priester naar Congo te zenden. Met heel
veel passen en meten is er een middel gevonden om broeder
Lambertus van de Span te Hannut te vervangen. Deze zou 12
april 1927 vertrekken. Verder raadt Hollmann Konings af, zijn
overkomst naar Europa nog langer uit te stellen. ,,Kom dit jaar
over en ik geef U de verzekering, dat U bij uw vertrek minstens
een jonge priester mee kunt nemen. Komt U zelf niet, dan zal
er een zware wijze opgaan."
Konings kwam dat jaar inderdaad in het najaar voor enkele
maanden over, en kon bij zijn vertrek in 1928 vier nieuwe krach-
ten meenemen. Hoogwaardig Heer, die 27 mei was overleden,
heeft hij echter niet levend teruggezien.
De procure te Rome
Volgens voorschrift van het nieuwe kerkelijk recht van 1918
(canon 517, par. 1) moet iedere pauselijk goedgekeurde mannenorde
een procurator generaal te Rome bezitten, om de belangen
van zijn orde bij de H. Stoel te behartigen. Tevoren had de
procurator generaal der norbertijnen, dr. Nouwens, deze taak
met de zijne gecombineerd. De nieuwe bepaling liet echter een
dergelijke oplossing niet meer toe : de orde moest voortaan haar
eigen vertegenwoordiger te Rome hebben. Zoals reeds vermeld,
werd A. van Asseldonk14 in november door het definitorium
der orde tot procurator generaal benoemd. Een jaar later werd
een huis op de Via di Monte Tarpeo betrokken, dat tevoren als
procure van de norbertijnen had dienst gedaan en het eigendom
was van de Franse norbertijnenabdij van Frigolet15. Dit als
resultaat van de beraadslaging tussen de magister generaal en
zijn definitoren16. In verband met zijn positie immers moest de
procurator generaal ook bezoekers in eigen huis kunnen ont-
vangen. Het was tevens bedoeld als verblijfplaats voor de
u Zie boven p. 168.
35 Op 1 november 1921 was Hoogw. Heer persoonlijk tegenwoordig bij de overdracht
van dit huis.
M Acten van het definitoriaal kapittel (20 oktober) 1920, nr. 3.

192 HENRICUS HOLLMANN
studenten der orde aan de kerkelijke universiteiten. Bovendien
stelde het de magister generaal in staat om er tijdens zijn ambte-
lijke bezoeken hoge gasten behoorlijk te ontvangen. Daar
vestigden zich nu de procurator generaal en fr. P. Rutten, die
sinds 1920 zijn studie in het kerkelijk recht te Rome voortzette.
Als derde bewoner kwam broeder Lucas Maas zijn onmisbare
hulp verlenen in de nieuwe kloosterstichting, hierin in 1923
opgevolgd door broeder Piet van Doren ; in 1924 kwam als
tweede helper broeder Paulus van den Boogaard. Vanaf 1923
verbleven daar ook meerdere fraters uit St.-Agatha en Diest
om hun studies te maken aan de universiteit. De meesten ervan
zouden later als docent optreden in de hogere studiehuizen der
orde (zie p. 176).
Tijdens het bezoek van twaalf dagen, dat Hollmann in
januari 1924 aan Rome bracht, behoorden kardinaal van Rossum,
mgr. Heylen van Namen, mgr. H. Noots en mgr. B. Eras tot
de gasten, die hij aan tafel mocht nodigen op de procure. Zijn
oude vriend, de generaal der dominicanen, pater L. Theissling,
kwam hem reeds de eerste morgen verwelkomen en was een
week daarna zijn gast aan tafel. Ook in het voorjaar van 1925
verbleef Hollmann ongeveer veertien dagen in de procure te
Rome.
Klooster en parochiekerk te Rotterdam-Tuindorp
Deze nieuwe stichting17 moet aan Hollmann een bijzondere
voldoening hebben gegeven. Reeds tientallen jaren had de orde
tevergeefs getracht om, na een afwezigheid van bijna drie
eeuwen, in het bisdom Haarlem terug te keren. Nog als prior
had Hollmann een belangrijk aandeel in dergelijke pogingen
gehad. Zodra de gunstige gelegenheid zich voordeed heeft
Hoogwaardig Heer deze dan ook onmiddellijk aangegrepen.
Van de kruisheer J. Koch, die als assistent te IJsselmonde werk-
zaam was, ontving hij bericht, dat er een gunstige kans daartoe
was ontstaan. De parochie van de pastoor der St.-Franciscuskerk
" Archief te Diest, map : ,,Stichting of pogingen tot stichting van nieuwe kloosters"
: relaas van fr. J. Koch omtrent de voorgeschiedenis van kerk en klooster te
Rotterdam. Alcmariensis (G. Wester), In Rotterdam's Groene Gordel, in In Cruce
Vita, Rotterdam, 1936, p. 111-120.

Mgr. H. Hollmann 25 jaar magister-generaal der orde

de laatste foto.

DE VOLLE GARVEN : 1920-1927 *93
aan het Afrikaanderplein, die toch al zeer uitgestrekt was, zou
een nieuwe uitbreiding krijgen. De maatschappij Vreewijk
bouwde namelijk in snel tempo een tuindorp in Rotterdam-Zuid.
Pastoor van Blaricum was gaarne bereid om de geestelijke
verzorging van deze nieuwe parochianen aan de kruisheren af
te staan, mits de bisschop dit wilde goedkeuren. De kruisheren
zouden dan zelf een rectorale hulpkerk in Tuindorp Vreewijk
moeten bouwen. De geestelijkheid van Rotterdam, o.a. de toenmalige
deken P. Thier, raadde Koch aan de bisschop van
Haarlem daarom te verzoeken. Koch schreef naar Hoogwaardig
Heer, die enkele dagen later reeds naar Rotterdam kwam en
samen met Koch op bezoek ging bij de deken en de pastoors
Dirksen en van Blaricum. Binnen een week was Hollmann in
Haarlem, om met de bisschop de mogelijkheid tot verdere voortzetting
van het apostolaat der kruisheren onder de katholieken
van IJsselmonde te bespreken. Als mede-consecrator van mgr.
Callier in 1903, was hij voor deze geen vreemde18, en het werk,
dat door pater Koch in IJsselmonde was gepresteerd, was een
goede aanbeveling. Mgr. Callier zegde dan ook de zielzorg over
Tuindorp aan de orde toe. Toch heeft het daarna nog heel wat
tijd en onderhandelingen gekost om de benodigde grond voor
een hulpkerkje te kopen. De stichting Vreewijk was een grote
maatschappij, waarin ook de gemeente Rotterdam medezeggingschap
had. Na een lange correspondentie met de betreffende
gemeentelijke instantie slaagde Hollmann er eindelijk in de
grond te kopen. Ook was er heel wat mee gemoeid, eer de
maatschappij zich bereid verklaarde om tegen een billijke prijs
een gebouwtje ten dienste van de katholieken op te trekken. Na
veel strubbelingen kwam het toch zover. Op 7 april 1922 zegende
de deken het hulpkerkje der kruisheren aan de Enk in. Tot
rector van de kerk was intussen W. Mulder door de bisschop
aangesteld. Op zondag 9 april droeg deze er de eerste H. Mis
op, terwijl Hoogwaardig Heer, geassisteerd door rector Mulder
en pater Koch, de hoogmis celebreerde. Op 23 augustus 1923
verhief mgr. Callier het rectoraat tot zelfstandige parochie. Als
pastorie diende een klein huurhuisje, waarin pastoor Mulder, de
paters J. Verhagen en J. Koch en broeder E. van Toor zich
18 Mgr. A. J. Callier, bisschop van Haarlem (1903-1928).

194 HENRICUS HOLLMANN
moesten zien te behelpen. In 1925 woonden er in Tuindorp
reeds 25.000 katholieken. Er moest zo spoedig mogelijk een
flinke kerk worden gebouwd. Op 3 mei 1926 werd de eerste
steen gelegd voor kerk en klooster, die na een jaar waren voltooid.
Op Kruisvinding 1927, het titelfeest der nieuwe kerk,
heeft mgr. Callier deze geconsacreerd. Dit geschiedde ruim drie
weken voor het overlijden van Hoogwaardig Heer. Zijn slechte
gezondheidstoestand stond hem niet meer toe, daarbij aanwezig
te zijn.
Het klooster te Zoeterwoude
Wegens het toenemend aantal fraters was men in 1921 reeds
genoodzaakt geweest om de zolder van de voorbouw te St.-
Agatha in woonruimte te veranderen. Er werden heel wat nieu
we kamertjes in hout opgetrokken, die meestal van kleine dakvenstertjes
waren voorzien. Er kwam bepaald geen luxe aan te
pas. Dat verklaart de wel zeer mannelijke schertsnaam ,,planken
verdommenis", die door het profanum vulgus aan dit bouwsel
werd gegeven.
Toch ontstond weldra opnieuw plaatsgebrek als gevolg van
een alle verwachting overtreffende vermeerdering der novicen
en fraters. Er moest nu tot verdeling der zeven opleidingsjaren
over twee kloosters worden overgegaan, zodat men besloot een
nieuw klooster te bouwen. Nadat herhaalde pogingen om zich te
vestigen op andere plaatsen waren mislukt, slaagde de orde ten
slotte hierin te Zoeterwoude19. De vriendschap met plebaan
Westerwoudt te Haarlem was Hollmann grotelijks van dienst
om de vereiste toestemming van het bisdom te verkrijgen. Het
nieuwe klooster was bedoeld als studiehuis voor de filosofen.
Mgr. Callier verleende op 15 april 1925 zijn toestemming tot de
bouw ervan. Aanvankelijk werden alleen de middenbouw en de
rechter zijvleugel voltooid, waarbij een kleine, voorlopige kapel
39 H. van Rooyen, Het klooster in het polderland, in In Cruce Vita, p. 101-108.
Hoogw. Heer Hollmann had van zijn vriend, de generaal der dominicanen L.
Theissling, de raad gekregen om een poging te doen tot stichting van een klooster
in Roelofarensveen of in de omgeving daarvan. Dit was een vrijwel geheel katholieke
streek, met veel roepingen. Toen dit niet slaagde, viel de keus ten slotte op
Zoeterwoude. Een bemiddelende rol speelde hierin fr. L. Badoux, die een persoonlijk
vriend was van de toenmalige deken aldaar, F. C. J. Jansen.

DE VOLLE GARVEN : 1920-1927 195
aansloot. Hoogwaardig Heer legde de eerste steen op 1 Septem
ber 1925. Een jaar later kon het klooster op 9 September door
hem worden ingewijd. Als rector werd G. Klaverweyden aangesteld.
H. van Lieshout zette er zijn professoraat in de filosofie
en L. Emond dat in de kerkgeschiedenis voort. Verder bestond
de kloostergemeenschap aanvankelijk uit 16 fraters en 1 broeder,
weldra gevolgd door een tweede20. In 1927 werd de linker-
vleugel gebouwd.
Het nieuwe college te Uden
Strikt genomen kan men hier niet van een nieuwe stichting
spreken; het priestercollege van het H. Kruis bestond reeds
sinds 1886. Toch kan men deze bouw als een der belangrijkste
ondernemingen van de orde in het begin der twintiger jaren
beschouwen.
Wie het primitieve externaatje met zijn kosthuizensysteem nog
heeft gekend, zal toegeven, dat hier een zeer ingrijpende verandering
heeft plaats gehad. Het oude college was veel te klein
geworden voor het steeds groeiend aantal studenten, dat in
1920 ruim honderd bedroeg. De oorlogsomstandigheden hadden
het voortbestaan der kosthuizen praktisch onmogelijk gemaakt;
vooral de voedselvoorziening vormde daar toen een onoplosbaar
probleem. Zelfs nog afgezien van dit bezwaar, bleek het steeds
moeilijker te worden de geschikte families te vinden om zoveel
studenten onder te brengen. Prior van Mil wist uit ervaring,
hoeveel er voor een roeping afhing van een goed milieu. Bovendien,
het scheppen van een gunstiger klimaat voor de studie, de
verantwoordelijkheid voor de religieuze vorming en het noodzakelijk
toezicht op zulk een groot aantal priesterstudenten
vergden een radicale oplossing. Ook in materieel opzicht moest
die meer in overeenstemming zijn met de eisen van de hygiene
en de behoeften van een aan de nieuwere eisen aangepast
onderwijs. Prior van Mil ondernam en volvoerde het stoute plan
een groot internaat te bouwen, dat plaats zou bieden aan tweehonderdvijftig
jongens. In 1921 werd met de eerste vleugel
begonnen; in 1923 met de tweede. Al bleef het college zijn
** P. van der Vorst en C. Verhoeven.

196 HENRICUS HOLLMANN
karakter van vrije priesteropleiding behouden, deze uitbreiding
leverde weldra veel meer roepingen ook voor de orde zelf op.
Men kan gerust beweren, dat het bestaan van de orde, en vooral
haar snelle uitbreiding en het aantal van haar nieuwe stichtin-
gen, in zeer grote mate afhankelijk is geweest van het hernieuw-
de Udense college.
Begin van de missiearbeid op Java
Het verslag van het intermediair kapittel, dat in augustus 1926
te St.-Agatha plaats had21, verbergt geenszins, dat de nieuwe
taak met gemengde gevoelens werd aanvaard. Er wordt gesproken
over de last der assistentie in Batavia, die kardinaal van
Rossum op de schouders van het bestuur der orde heeft gelegd.
Deze opdracht heeft het weliswaar met vreugde, maar toch ook
met grote vrees en met bijzondere omzichtigheid en verstandige
behoedzaamheid aanvaard. Die taak werd toevertrouwd aan de
prior van Uden, J. Goumans, met als helpers M. Nillesen en
J. de Rooy. Goumans, die in 1925 als prior te Uden was herkozen,
deed afstand van dit ambt met het oog op zijn aanstaande
vertrek naar Java. M. Nillesen was vanaf 1923 eveneens te Uden
werkzaam geweest als leraar. Voor J. de Rooy betekende de
aanstelling tot Java-missionaris zijn eerste benoeming.
Het is volkomen begrijpelijk, dat generaal en definitoren zich
grote zorgen maakten over deze nieuwe stichting. Wilde de orde
zich op Java vestigen en er een nieuw arbeidsterrein veroveren,
dan zouden er ongetwijfeld grote offers van haar worden ge-
vraagd. Men kon natuurlijk niet volstaan met slechts drie krach-
ten daarheen te zenden; hun gering aantal zou zo spoedig
mogelijk aangevuld moeten worden. En dat, terwijl het zich
snel ontwikkelende missiegebied in Congo alle voor de missie
beschikbare krachten scheen op te eisen. Deze pas opgerichte
apostolische prefectuur vroeg voortdurend en met grote aan-
drang om nieuwe priesters en broeders. Bovendien, met de
uitbreiding van haar missionaire arbeid groeiden ook de finan-
ciele lasten der orde. Hoe zou een kleine orde, die terzelfdertijd
in Nederland en Belgie zulke grote geldelijke risico's moest
** Intermediair kapittel van augustus 1926, nr. 2.

DE VOLLE GARVEN : 1920-1927 197
nemen, in staat zijn om in de noden van twee missiegebieden
tegelijk te voorzien ? Met een bezwaard hart, maar toch ook in
een geest van gehoorzaamheid, geloof en Godsvertrouwen werd
deze zending van de Kerk aanvaard. Op 6 januari 1927 ver-
trokken de drie Java-missionarissen. Zij gingen op 9 januari te
Genua scheep en kwamen 9 februari te Bandung aan.
Het eerste klooster in Amerika
Toen de kruisheren zich in 1910 beschikbaar stelden voor het
uitoefenen van de zielzorg onder hoofdzakelijk Nederlandse en
Belgische immigranten, lag het tevens in hun bedoeling zich
blijvend in Amerika te vestigen. En omdat zij dit wilden doen
als religieuze gemeenschap, was het van het begin af hun uit-
gesproken en volhardend streven er zo spoedig mogelijk een
eigen klooster te stichten. Zoals we reeds zagen, was dit ook het
voornaamste doel van het eerste bezoek, dat Hollmann in 1911
aan Amerika bracht. In 1912 bevonden er zich reeds zes priesters
en vier broeders. Dit aantal was dus ruim voldoende om tot de
stichting van een klooster over te gaan. Toch zou het nog tien
jaar duren, eer dit in 1922 een feit werd22. Men zou zo op het
eerste gezicht de indruk kunnen krijgen, dat het plan alleen in
theorie bestond, maar er blijkbaar niet veel lust en haast gevoeld
werd om het te verwezenlijken. Toch is dit niet de juiste ver-
klaring. Er deden zich namelijk moeilijkheden voor, waarvan
men zich in Nederland en Belgie geen goed begrip kon vormen.
Vanwege een misverstand, dat eerst later kon worden opgehel-
derd, slaagden de kruisheren er, door tegenwerking van sommige
verkeerd ingelichte kanunniken, niet in om de vereiste toestem-
ming van het bisdom St. Cloud te verkrijgen. Het grootste
bezwaar vormde echter wel het geldgebrek. Het is niet over-
dreven te zeggen, dat gedurende de eerste tien jaren de kruis
heren in Amerika in behoeftige omstandigheden verkeerden.
Hoe hard er ook gewerkt en gesjouwd en hoe zuinig er ook
geleefd werd, er kon niet voldoende worden overgelegd om dit
financiele risico te nemen. Dat was tenminste de heilige over-
28 J. Rausch, The Crosier Story, Onamia, I960, passim. J. Buse, Geschiedenis
van 50 jaren Kruisherenwerk in Noord Amerika, in Kruistriomf, jg. I960, p. 20-30.

198 HENRICUS HOLLMANN
tuiging van de overste, W. van Dinter. Deze had in het eerste
jaar toch nog 4200 dollar weten over te sparen, die hij op vijf
verschillende banken had gedeponeerd. De paar duizend dollar,
die van Dinter en IJzermans bij hun vertrek in maart 1910
hadden meegekregen, bleven onaangeroerd, totdat twaalf jaar
later het klooster moest worden gebouwd. De kruisheren woonden
ver uit elkaar op verschillende parochietjes en missiestaties.
Vooral de jongeren onder hen bleven er sterk op aandringen
het risico te nemen en zo spoedig als maar enigszins mogelijk
was tot de bouw van een klooster over te gaan. Verder achtten
zij de vermeerdering van hun aantal dringend noodzakelijk. De
superior van Dinter durfde echter de onderneming nog niet aan ;
hij bleef aarzelen en uitstellen. Op 10 oktober 1919 schreef
J. van der Hulst, buiten de superior om, een potige brief aan
Hoogwaardig Heer. Hij drong er daarin krachtig op aan, dat
Hollmann zo spoedig mogelijk zelf naar Amerika zou komen
en drie of vier priesters en een of twee broeders zou meebrengen.
Verder schrijft hij, dat zij absoluut een college nodig
hebben. Deze noodkreet had de gewenste uitwerking. In mei
1920 kwam Hollmann naar Amerika en bracht drie priesters en
een broeder mee23. Bij het sluiten van de visitatie sprak Hoog
waardig Heer de overtuiging uit, dat nu de tijd gekomen was
om het communiteitsleven te beginnen en een college te stich-
ten. Op zijn terugreis werd Hollmann vergezeld door W.
van Dinter. Tijdens diens verblijf in Nederland drongen de
definitoren er bij hem op aan, om met de bouw van een klooster
te beginnen. Na zijn terugkomst in Amerika bleef van Dinter
echter aarzelen. Hij was bang voor een mislukking en vreesde
dan de schuld te krijgen. Intussen was ook van der Hulst op
verlof geweest en had in mei 1921 father van Rooy meegebracht.
Ongetwijfeld heeft hij zich bij Hoogwaardig Heer beklaagd
over het durende uitstel. Op 10 juni 1921 schrijft Hollmann
een lange en zeer vastberaden brief, gericht tot de superior en
tot de capitulares in Amerika. Hij wijst er op, dat het van het
begin af de bedoeling is geweest een klooster te stichten. Dit
blijkt uit de aanvraag aan Rome en uit de allereerste brief, die
hij aan mgr. Trobec had geschreven en waarin hij zeer duidelijk
a J. Tertoogen, J. Snijers, J. Klaver, Ch. van Roy.

DE VOLLE GARVEN : 1920-1927 199
op dit plan had gewezen. Mgr. Trobec heeft in 1910 reeds het
plan goedgekeurd om de parochies Butler en Onamia voorgoed
aan de orde af te staan en verlof gegeven om een klooster te
bouwen. Hij heeft de aanvraag daartoe naar Rome opgezonden,
vergezeld van een aanbevelend schrijven. Thans, na elf jaar, is
er nog geen klooster, hoewel het getal der confraters in Amerika
en de financiele toestand het bouwen van ten minste een klein
en eenvoudig klooster mogelijk maakt. Hollmann kan de bestaande
toestand niet goedkeuren en gelast alle pogingen in het
werk te stellen om tot de bouw van een klooster te komen. Hij
laat het aan hen zelf over de geschikte plaats voor een klooster
en college uit te kiezen. Met groot vertrouwen op de Voorzienigheid
moeten zij dit werk beginnen. ,,Komt ! haast U !
maakt mij nog eens gelukkig ! Als het niet te lang duurt, zal ik
het nieuwe huis kunnen inwijden en de eerste Priorkeuze - zoo
God mij de kracht geeft, voorzitten". Hij draagt van Dinter op
een vergadering bijeen te roepen, waarop alien aanwezig kunnen
zijn. Wie niet kunnen komen, moeten schriftelijk hun mening
kenbaar maken, welke op de vergadering moet worden voorgelezen.
Het werd niet langer aan van Dinter overgelaten of,
wanneer en waar het klooster en het college zouden worden
gebouwd. De capitulares moeten daarover beslissen en Hoogwaardig
Heer legt zich bij voorbaat neer bij het besluit der
meerderheid, of dit te Onamia, Butler of elders dient te ge-
schieden.
W. van Dinter was een te goed religieus om niet terstond te
gehoorzamen. De vergadering werd op 13 en 14 juli gehouden.
Alle aanwezigen spraken zich uit voor de bouw. Er werd aanstonds
besloten, dat dit het beste te Onamia kon geschieden.
Op aandrang van Hollmann werden J. Klaver en W. van Rooy
in de herfst van 1921 naar Campion College in Wisconsin gezonden,
om zich verder te bekwamen voor de taak van leraar
aan het college.
In een brief van 7 augustus 1921 uitte Hollmann zijn grote
vreugde over de genomen besluiten, die hem in een gezamenlijk
schrijven van 15 juli waren kenbaar gemaakt.
Aan van Dinter schrijft hij in een ongedateerde brief, dat hij
zo graag gekomen zou zijn om het eerste klooster in te wijden

200 HENRICUS HOLLMANN
en de priorkeuze voor te zitten. Om financiele redenen durft
hij daartoe echter niet besluiten. Hij verzoekt van Dinter het huis
plechtig in te zegenen en de priorkeuze voor te zitten. Om alle
tweehoofdigheid in het bestuur te vermijden heeft hij, in overleg
met de definitoren, besloten, dat de nieuwe prior tevens
overste over alle Amerikaanse confraters zal zijn. Verder geeft
hij aanwijzingen over de te houden keuze en bepaalt, dat er
geregeld ongeveer acht confraters in het klooster moeten wonen
en verblijven. Een begeleidend schrijven stelt de volmachten en
verplichtingen van de vicaris generaal vast24.
Op 29 September wenst Hollmann van Dinter geluk met diens
verkiezing tot prior en vicaris generaal25. Tevens geeft hij
enkele aanwijzingen betreffende noviciaat en tijdelijke geloften
van de eerste Amerikaanse novice, Thomas Brandon.
Het college van het H. Kruis werd op 7 September 1922
geopend met zeven studenten. Een week later, 13 September,
werd het nieuwe klooster door abt Alcuin Deutsch o.s.b. in-
gezegend.
Hoogwaardig Heer heeft driemaal een bezoek aan de Ameri
kaanse confraters gebracht: in 1911, 1920 en 1925. Op 6 oktober
1925 zat hij de priorkeuze voor, waarmee de tweede ambtsperiode
van van Dinter als prior en vicaris generaal begon.
Twee nieuwe krachten, de priesters A. van Zutphen en R.
Klaver, vergezelden hem op deze laatste reis (zie p. 129).
In 1925 richtten de Amerikaanse kruisheren een eigen tijdschrift
op : The Crosier Missionary.
34 De hier vermelde en besproken brieven van Hollmann aan van Dinter en de
overige Amerikaanse kruisheren berusten in het kloosterarchief te Onamia. Father
J. Rausch was 20 vriendelijk fotocopieen ervan te zenden.
25 De benaming vicaris generaal wordt door Hollmann in deze ongedateerde brief
en ook in die van 29 September 1922 gebruikt. J. Rausch in Crosier Story vermeldt
op p. 339, dat J. van der Hulst 24 mei 1944 is gestorven. Er wordt ook over
van der Hulst gesproken als The Vicar General of the American Crosiers. Bij de
aanstelling van diens opvolger fr. L. Kerich merkt Rausch op (p. 340), dat de
benaming Vicar General niet geheel hauwkeurig het nieuwe ambt omschrijft, omdat
ook Kerich een tijdelijk mandaat van Rome ontving, dat hem volmachten schonk,
welke gelijk stonden met die van de magister generaal, tot er een nieuwe generaal
kon worden gekozen.

DE VOLLE GARVEN : 1920-1927 201
5. De generale, intermediate en definitoriale kapittels
in de jaren 1920-1927
Tijdens de laatste levensjaren van Hoogwaardig Heer Holl-
mann werden er nog twee generale kapittels gehouden : in 1923
en in 1926.
Op beide werd nog eens bijzondere aandacht gewijd aan de
beleving der gelofte van armoede. Ter voorkoming of uitroeiing
van bepaalde misbruiken op dit gebied vaardigden deze kapittels
gedetailleerde voorschriften uit met betrekking tot het bewaren
en besteden van geld of geschenken of het beschikken daar-
over26.
Uit dankbaarheid voor de buitengewone welwillendheid,
goedheid, bescherming en hulp, welke de orde van de kant van
kardinaal van Rossum als haar protector had ondervonden, werd
met algemene stemmen besloten dat hij reeds bij zijn leven zou
delen in alle gebeden, verstervingen en goede werken der orde.
Bij zijn overlijden zou elke priester een H. Mis voor hem opdragen,
zou er in elk convent een plechtige uitvaart worden
gecelebreerd en zouden alle fraters en broeders tot zijn zielerust
de H. Communie ontvangen 27.
Verdere bepalingen handelen over de devotie tot het H. Kruis
die de confraters als echte kruisheren dienen te bezitten en te
beoefenen, en over het beter onderhouden en hoger waarderen
van het silentium 28.
De verslagen der intermediaire en definitoriale kapittels, die
vanaf 1920 tot 1927 werden gehouden, hebben voor het grootste
gedeelte betrekking op de reeds vermelde nieuwe stichtingen,
de verbouwing en uitbreiding van de reeds bestaande en de tot
dit alles noodzakelijke financiele uitgaven. Apart vermelding
verdient nog, dat de voorgenomen oprichting van een juvenaat
voor de Congomissie te Maaseik in feite in September 1927 te
Diest geschiedde. M. Deckers werd met de leiding ervan belast.
Tijdens zijn generalaat, en ook reeds daarvoor als prior van
St.-Agatha, heeft Hollmann tientallen jaren lang als secretaris
28 Acten van het generaal kapittel 1923, §§ 3 en 4 en van het generaal kapittel
van 1926, § 2.
27 Acten van het generaal kapittel 1923, § 5.
28 Acten van het generaal kapittel 1926, §§ 5 en 8.

202 HENRICUS HOLLMANN
van bovengenoemde vergaderingen gefungeerd. De verslagen
van deze drie soorten van kapittels zijn steeds door hem persoonlijk
geschreven. Bij het definitoriaal kapittel, dat juist een
maand voor zijn overlijden te St.-Agatha plaats vond, schijnt hij
daartoe niet meer in staat te zijn geweest. Het handschrift is
dan van P. Rutten, toen prior van St.-Agatha.

HOOFDSTUK VI
DE BETEKENIS VAN HOLLMANNS PERSOONLIJKHEID
IN HET ORDESBELEID TIJDENS ZIJN GENERALAAT
Na de beschouwing van al wat er tijdens het generalaat van
Hoogwaardig Heer Hollmann werd tot stand gebracht, rijst
onwillekeurig de vraag : hoe groot was daarin zijn persoonlijk
aandeel ? Het zal moeilijk zijn daarop een afdoend antwoord
te geven. Toch lijkt ons althans een poging daartoe belangrijk
genoeg om er een afzonderlijk hoofdstuk aan te wijden.
Wie een levensschets schrijft van de tweeenvijftigste magister
generaal der orde van het H. Kruis, zou zijn taak alleen strikt
zakelijk kunnen opvatten. In dat geval zou hij zich tevreden
kunnen stellen met, zo goed hem dat ten minste nog mogelijk is,
een antwoord te geven op de twee volgende vragen. Waarin
bestaat de betekenis van deze bestuursperiode voor de orde, en
wat is er onder de leiding van Henricus Hollmann over het
algemeen tot stand gekomen ? Ongetwijfeld zou hij daarmee
een belangrijk deel van zijn opdracht hebben vervuld. Toch zou
het dan als levensbeeld pijnlijk onvolledig blijven en slechts een
oppervlakkige belangstelling wekken voor zijn persoon.
Natuurlijk, in de levensbeschrijving van een ordesgeneraal
zijn de feiten onmisbaar. Maar het wat van die gebeurtenissen
interesseert de lezer waarschijnlijk minder dan het hoe. Van een
levensbeschrijving verwacht men terecht meer dan een opsomming
van feitelijke gebeurtenissen. Men kan daden immers niet
losmaken van degene, die ze stelt. Aan zijn intentie en bezieling
danken ze hun menselijke betekenis en waarde. Al is zulk een
belichting van een persoonlijkheid vanuit zijn daden niet altijd
eenvoudig, zij moet toch tot op zekere hoogte mogelijk zijn en
kan dus worden beproefd.
Er is gedurende het generalaat van Henricus Hollmann zeer
veel tot stand gebracht, dat voor de orde grote waarde heeft,
niet alleen in zijn eigen tijd, maar ook in de onze. En daarom
interesseert het ons te achterhalen, hoe groot zijn persoonlijk

204 HENRICUS HOLLMANN
aandeel daaraan is. Het valt soms moeilijk vast te stellen wat
daarbij dient toegeschreven aan zijn persoonlijk initiatief, wat
aan dat van zijn medewerkers. Toch doet dit in feite niet zo
heel veel ter zake. Er bestaat immers niemand, die alles alleen
weet en kan. De grote kunst van het besturen ligt eigenlijk
hierin, dat zo iemand de talenten en bekwaamheden van zijn
medewerkers kent, op de juiste wijze waardeert en er een
verstandig gebruik van weet te maken. Hij moet naar anderen
kunnen luisteren, hun vertrouwen schenken en kans om zich te
ontplooien en nuttig te maken in zaken, die ten slotte niet zijn
privebelangen, maar die van het algemeen vertegenwoordigen.
Hij kan goed iets uit handen geven en aan anderen overlaten,
zonder zelf de leiding over het geheel te verliezen.
Tracht men zich een oordeel te vormen over de persoonlijke
hoedanigheden van Hollmann als leider van de orde, dan dient
men daarbij onderscheid te maken tussen de tien laatste jaren
van zijn generalaat en de daaraan voorafgaande. Vooreerst zal
men zeer wel kunnen aanvaarden, dat de tien laatste jaren van
zijn bestuur niet meer gekenmerkt werden door de vooruit-
strevendheid en ondernemingsgeest, die hem tevoren zozeer
eigen waren. Gezien zijn hoge leeftijd en zijn verslechterende
gezondheidstoestand, vooral in de laatste maanden voor zijn
dood, zal niemand zich daarover verwonderen. Maar het ontbrak
hem niet aan wijsheid en nederigheid om de initiatieven van
anderen over te nemen en aan kracht om ze ten uitvoer te
brengen. En niemand zal ontkennen dat, juist dank daaraan,
er toen veel, zeer veel werd bereikt. Wat nu de daaraan voor
afgaande periode van bijna twintig jaar betreft, Hollmann toon-
de en gaf zich toen onvermoeibaar in de voile kracht van zijn
leiderschap. Hij was er de man niet naar om zich met het geven
van richtlijnen aan anderen tevreden te stellen. Zelf ging hij
voorop, en woekerde onverpoosd met de vele talenten, die God
hem had geschonken. Hij kon gerust met St.-Paulus zeggen :
,,Ik heb meer dan anderen gearbeid". Toch behoeft men daarbij
niet blind te zijn voor het feit, dat die anderen soms te veel in
de schaduw bleven van zijn veelzijdige persoonlijkheid en ver-
bazingwekkende werklust. Hij was er aan gewoon geraakt veel
op zich te nemen en zelf te doen. Van een bekwaam en ijverig

BETEKENIS VAN ZIJN PERSOONLIJKHEID 205
man als Honhon kan men trouwens hetzelfde met recht beweren.
De toen nogal eens geuite klacht, dat er in de orde slechts een
paar mensen tot iets in staat schenen, zal wel niet helemaal
zonder grond zijn geweest. Wat Hollmann en Honhon betreft
zou men dat dan ,,les defauts de ses belles qualites" kunnen
noemen. Men moet echter niet vergeten, dat de omstandigheden
daartoe hadden meegewerkt. Reeds op jeugdige leeftijd waren
hem allerlei vertrouwensposten opgedragen en nooit was hem
iets te veel geweest. Steeds had hij er tijd voor weten te vinden
of te maken. En dat geschiedde in jaren, waarin de orde op
een stilstaand water, en dan met dalend peil, geleek. Zij was
niet alleen zeer klein, maar ook weinig actief. Voor een deel zal
dat de terugslag zijn geweest op de grote dosis energie, die.
van den Wijmelenberg haar had toegediend en op de teleur-
stellingen, die dat vurig elan hadden gebroken. Voor een ander
deel valt het misschien nog meer te wijten aan de bijna twintig
jaren tussen 1881 en 1899 dat het haar aan vooruitstrevende en
energieke leiding ontbrak. Men kan daarom de verhouding ook
omkeren en zich afvragen, wat er van de orde zou geworden
zijn zonder moedige en ondernemende mannen als een Hollmann
of Honhon. Hun bezieling en ijver, hun bekwaamheid, hun
bevorderen van de religieuze geest en de studielust zijn in ieder
geval van onschatbare waarde geweest. En de tegenwoordige
bloei der orde lijkt ons, menselijkerwijze gesproken, onvoorstel-
baar zonder een generalaat als dat van Henricus Hollmann.
Tegelijkertijd kan men de providentiele rol, die van Mil ge-
durende dertig jaar heeft gespeeld, daarbij onmogelijk over het
hoofd zien. Er is wel geen terrein der ordesactiviteit denkbaar,
waarop zijn stimulerende kracht en vindingrijke geest hun in-
vloed niet hebben uitgeoefend. Hij bezat de bijzondere gave om
nieuwe krachten te ontdekken en los te slaan, en deze tot hun
recht te doen komen. Hollmann keurde dit streven niet alleen
goed, maar steunde het ook met zijn autoriteit. En dit ondanks
de goed bedoelde, maar conservatieve bedenkingen van som-
migen.
Als er een thema is, waarvoor tegenwoordig belangstelling
bestaat, dan is het dat van de intermenselijke verhoudingen.

206 HENRICUS HOLLMANN
Trachten wij daarom nog een vraag te beantwoorden, namelijk,
welke de betrekkingen tussen Hollmann en zijn medemensen
waren, speciaal zijn confraters. De positie van iemand, die de
hoogste leiding en de grootste verantwoordelijkheid in een orde
vertegenwoordigt, schept onvermijdelijk een bepaalde afstand
tussen hem en degenen, met wie hij eerst als gelijken is omge-
gaan. Hij ondervindt zelf de vertrouwelijkheid niet meer waar-
aan hij gewend was en kan zich ook niet meer zo ongedwongen
temidden van anderen laten gaan. Het is een geluk voor de
onderdanen, wanneer een overste deze toestand van vereenza-
ming als een kruis ondervindt. Hoe sympathiek waren ons de
herhaalde en zijn hofhouding ontstellende pogingen van paus
Johannes XXIII om alle ceremonieel te doorbreken en een met
de eenvoudigen van harte te zijn. In plaats van de bestaande
afstand kunstmatig te vergroten en een soort van byzantinisme
aan te moedigen, wilde hij alles doen om haar zoveel mogelijk
te overbruggen. Zijn waardigheid had geen schade gedaan aan
zijn gave en eenvoudige menselijkheid en zijn alles ontwape-
nende en veroverende hartelijkheid. Het zou natuurlijk te veel
gevergd zijn om in een geboren Noordhollander het levendige
en spontane van de echte zuiderling te verwachten. Maar in de
grond hadden Johannes XXIII en Henricus Hollmann toch dit
wezenlijke besef gemeen, dat zij hun waardigheid op de eerste
plaats beschouwden als dienstbaarheid aan anderen. Ook de
eenvoudige mensen te St.-Agatha voelden zich bij Hollmann
op hun gemak en zochten graag zijn raad en troost. Men heeft
wel eens gezegd, dat zijn biechtstoel zijn troetelkind was. Tot
op het einde van zijn leven heeft hij er uren achtereen in door-
gebracht, zelfs in felle winterse koude. Het was een werk, dat
hem zeer dierbaar was en hij zou het niet licht aan anderen over-
laten. Hoe groot de aanhankelijkheid en genegenheid was, die
hij zich onder de inwoners van St.-Agatha had verworven, bleek
overtuigend bij de jubilea, die hij er vierde. Zonder de mensen
van St.-Agatha zou voor hem zulk een feest niet compleet zijn
geweest.
En zijn genegenheid en medeleven waren niet alleen maar
voor buitenstaanders bestemd. Hij wilde ook voor ieder van zijn
confraters goed en toegankelijk zijn. Dat de orde klein was

BETEKENIS VAN ZIJN PERSOONLIJKHEID 207
bood het voordeel, dat Hoogwaardig Heer ieder persoonlijk zeer
goed kende. En dat die kennis een zaak van het hart was en
zich tot alien wilde uitstrekken, werd duidelijk uit zijn belangstelling
en bezorgdheid ook voor de jongste novice. Bij feesten
deed hij niets liever dan zelf de ronde doen om anderen te
onthalen. Iedere confrater, die op bezoek kwam, ook al was het
onverwachts, was van harte welkom. Hij scheen dan overvloed
van tijd te hebben om hem te ontvangen en met hem te praten.
Want hij was echt gastvrij ; dat ondervonden zijn confraters op
de eerste plaats. Hij toonde zich dankbaar voor iedere attentie
en bewees die ook graag aan anderen. Het griefde hem bijvoorbeeld,
toen eens jezuietenfraters uit Mariendaal op wandeling
naar St.-Agatha werden gestuurd en op zijn uitnodiging moesten
antwoorden, dat het hun uitdrukkelijk verboden was het klooster
binnen te gaan. Daar volgde een verontwaardigde brief aan hun
overste op. Hollmann was een aristocraat in voorkomen en optreden,
maar dan van de beste soort. Zijn innerlijke beschaving
was een diep godsdienstige. Dat bepaalde ook zijn gedrag ten
opzichte van de evenmens. Hij was zich van zijn plaats en rang
bewust, en handelde ernaar. Maar dan zo, dat hij naast eerbied
ook grote genegenheid verwierf. Hij deed ons denken aan de
ridder, die ,,ik dien" als zijn wapenspreuk had gekozen.
De verhouding van priesters, fraters en broeders tot hem kan
men misschien het best omschrijven als een typische mengeling
van respect, vertrouwen en ongedwongenheid, die getuigt voor
zijn bijzondere gave om anderen op hun gemak te brengen, hun
vertrouwen te winnen, hun moeilijkheden te begrijpen en belangstelling
en waardering voor hun werk te laten blijken. Toch
twijfelde daarbij niemand aan het gezag, dat hij op wijze en
milde en, zo nodig, op niet mis te verstane wijze uitoefende.
Zoals reeds uit verschillende voorbeelden is gebleken heeft
Hollmann de steeds moeilijke en soms pijnlijke plicht niet verzaakt
om op te treden tegen misstanden of anderen op hun
fouten te wijzen. Hij ging daarbij recht door zee en kende geen
onderscheid van persoon. In zijn oordeel over anderen was hij
niet eenzijdig. Hij had oog voor hun gebreken, maar evenzeer
voor hun goede eigenschappen. Zijn waardering was even eerlijk
als zijn kritiek, die alleen om beters wil werd gegeven, en

208 BETEKENIS VAN ZIJN PERSOONLIJKHEID
niet om te krenken of te vernederen. Dat waren zaken, die hij
strikt wist te scheiden. Wat afkeuring verdiende, ontving die
ook. Maar daarmee was het dan ook afgelopen ; er werd niet
langer nagekaart. Zijn bezwaar tegen iemands handelwijze bracht
geen verandering in zijn gevoelens van achting of genegenheid
voor diens persoon. Ook in dat opzicht is zijn correspondentie
lezenswaard. Er blijkt uit, dat hij de kunst verstond om een
ernstige vermaning met wat gemoedelijke raadgevingen en ver-
trouwelijke mededelingen te verbinden. Dat gaf de overtuiging,
dat zulk een terechtwijzing niet voortkwam uit antipathie en
dat de goede betrekkingen ongeschonden bleven. Een sprekend
voorbeeld daarvan is de briefwisseling met M. Konings als
overste en vervolgens apostolisch prefect van de Congomissie \
Konings wil reeds spoedig zien doorgezet, dat de kruisheren-
missie in Congo van die der witheren gescheiden en dus zelf-
standig wordt. Hollmann schrijft hem daaromtrent: ,,Wees niet
te haastig. U heeft aan Mgr. Lamy te Tongerloo geschreven en
gezegd, dat U een spoedige scheiding verlangde om alle moei-
lijkheden te voorkomen2. Wees voorzichtig, men zoude U gaan
verdenken van de zaak te willen forceeren en U den schijn
aanwrijven van begeerig te zijn naar onafhankelijkheid. Weet
wel, uw karakter en dat van Mgr. Deriks3 hebben veel overeen-
komst. Ik zeg het U, opdat U gemakkelijker ook wat toe zoudt
leeren geven ; want ik zeg het met openhartigheid en liefde :
Tenacitas is uw grootste fout. U kunt niet goed van uw ge-
voelen wat afgeven. Wat U bij Mgr. Deriks ondervindt, dat
ondervinden anderen bij U, en toch in de samenleving moet men
weten te nemen en te geven." Dat is duidelijke taal in een brief,
die overigens in een vriendschappelijke toon is geschreven. Ook
uit andere exemplaren van deze correspondentie krijgt men de
stellige indruk, dat Hollmann en Konings vrienden waren en
bleven en dat de generaal zijn hart daarin uitstortte over de
zorgen voor de orde, die hem waarlijk benauwden. Dit is een
1 De correspondentie van Hollmann met mgr. M. Konings bevindt zich in het
bisschoppelijk archief te Bondo. Fr. G. Scheerder was 20 vriendelijk ze voor ons
over te typen.
2 Mgr. Lamy was abt van Tongerlo. Het gebied in Congo, waarvan ongeveer
de helft aan de kruisheren werd overgedragen, werd door de witheren van de
abdij van Tongerlo gemissioneerd.
8 Mgr. Deriks was apostolisch prefect van Buta, de hoofdpost der witherenmissie.

BETEKENIS VAN ZIJN PERSOONLIJKHEID 20?
groot bewijs van vertrouwen, dat men niet schenkt aan iemand,
van wie men een afkeer heeft.
Nog een punt zouden wij ten slotte willen aanroeren. Hollmann
heeft aan zijn opvolger als magister generaal een ontzaglijke
schuldenlast nagelaten. Men heeft hem daarvan wel eens
een verwijt gemaakt en dit onverantwoordelijk genoemd. Dit
werd dan als volgt geformuleerd : Hollmann heeft veel gebouwd,
maar van Dinter kon het betalen. Het is zeker waar, dat
Hoogwaardig Heer van Dinter voor een benauwend zware last
kwam te staan. En ook, dat het aan hem te danken valt, wanneer
de orde voor de financiele ondergang werd bewaard. Wanneer
hier reden tot verwijt zou zijn, dan zou dit niet alleen Hollmann
moeten treffen, maar ten minste even veel zijn raadgevers. Maar
is dit rechtvaardig, en houdt het voldoende rekening met de
omstandigheden, waarin de orde toen verkeerde ? Er werden
haar kansen tot vestiging en uitbreiding geboden, die zij eenvoudigweg
niet kon en mocht laten voorbijgaan. Waar zouden
wij nu staan, indien zij niet waren aangegrepen toen de tijd er
voor rijp was ? En bovendien, er werden door de hoogste
kerkelijke overheid krachtinspanningen van haar gevergd, die zij
zelf niet gezocht, maar alleen met grote bezorgdheid, en met
een nog groter geloof en Godsvertrouwen, heeft aanvaard.
Citeren wij hier als slot een andere brief van Hollmann aan
Konings. ,,Ik geloof, dat ik en onze confraters tegenwoordig
in het tijdperk zijn van hen, van wie de Psalmist zegt: 'Euntes
ibant et flebant, mittentes ... sua'. Doch ik hoop dat er eens
een tijd zal komen, dan zal ik er wel niet meer zijn, dat anderen
onze opvolgers zullen zeggen : 'Venientes autem venient cum
exultatione portantes manipulos suos\ Hoogw. Confrater en
beste Monseigneur : God moge ons helpen ! Wij zitten van alle
kanten in het gedrang : - te weinig priesters, - te weinig broeders,
- te weinig finanties. Laten wij onze hoop echter stellen
op God, die ter Zijner tijd wel zal helpen : 'Jacta super Domi-
num curam tuam et Ipse te enutrietV 4
4 Brief van 17 februari 1927.

De schone voleinding
We zijn er ons van bewust boven het slot van deze levensschets
een opschrift te plaatsen dat een gemeenplaats dreigt te
worden. Toch werd het, na wat wikken en wegen, gekozen. Om
verschillende redenen immers leek dit ten slotte de beste typering
der laatste levensjaren van Hoogwaardig Heer Hollmann,
vooral wanneer men die in een meer persoonlijk vlak wenst te
beschouwen. Dat lijkt geoorloofd en verantwoord, nadat we,
althans naar best vermogen, aan de betekenis van zijn generalaat
voor de orde van het H. Kruis recht hebben doen wedervaren.
Zijn bestuur draagt ongetwijfeld het onuitwisbaar stempel van
zijn persoonlijkheid. Het wordt er sterk door gekleurd en is er
onafscheidelijk mee verbonden.
Toch zou hij zelf de eerste zijn om ons er een verwijt van te
maken, wanneer onvermeld bleef wat de orde aan hem zelf
schonk en hoe zij zijn arbeid en toewijding wist te waarderen.
Een orde is ten slotte meer dan een louter kerkrechtelijke instelling;
zij is een geheel van samenlevende en samenstrevende
mensen. Dat schept een onderlinge band, een levende samen-
hang, waarvan men zich vooral bij feestelijke gelegenheden
sterker bewust wordt. De eer en de vreugde van de een wordt
juist dan ook door de anderen niet alleen gedeeld, maar veroorzaakt
en bevorderd. De hoogtijdagen van zijn kruisherenleven
heeft Hollmann daarom ook als echt gemeenschapsmens
willen vieren. Alle hoge onderscheidingen, die hem daarbij ten
deel vielen, zou hij slechts met teleurstelling hebben aanvaard,
wanneer het louter plichtplegingen waren gebleven. Juist het
bewustzijn, dat zij een uitdrukking waren van de erkentelijkheid
van zijn confraters en dat daardoor in hem de orde werd geeerd,
verschafte hem de grootste vreugde. Bij gelegenheid van zijn
gouden professiefeest op 25 September 1920 ontving hij de
persoonlijke gelukwensen van paus Benedictus XV en tevens

DE SCHONE VOLEINDING 211
het voorrecht de cappa magna te mogen dragen. Naast dit blijk
van grote waardering en genegenheid werd hem de volmacht
geschonken om in ieder huis der orde de pauselijke zegen met
voile aflaat te geven. Het schrijven, dat hij bij dit feest van
kardinaal van Rossum mocht ontvangen, moet hem veel voldoening
hebben gegeven. Naast de lof voor zijn ijveren voor het
missiewerk legt het immers een bijzonder accent op Hollmanns
hartewens : de groei en bloei van de religieuse geest in de orde.
,,De Orde van het H. Kruis weet en waardeert ten zeerste dat
een andere arbeid, die aan het missiewerk zoowel als aan alien
anderen arbeid leven en kracht en zegen moet geven, UwHoogeerw.
bovenal ter harte gaat: de arbeid aan den inwendigen
groei van het geestelijk leven, van de religieuse regelonderhouding,
van den bovennatuurlijken geest in de leden der Orde. En
dat doet haar dankbaar jubelen en de gelegenheid aangrijpen
om van hare dankbaarheid aan UwHoogeerw. openlijk blijk te
geven. En dat vooral moge Uwe liefde en Uwe toewijding voor
de Orde tot voldoening en vreugde strekken." * Twee jaar later
verleende paus Pius XI hem bij zijn aanstaande zeventigste verjaardag
het voorrecht van de paarse bonnet en pileolus. Ook bij
het zilveren feest van zijn generalaat op 16 februari 1924 ontving
hij een pauselijk schrijven. Hij werd toen tevens benoemd
tot ridder in de orde van de Nederlandse Leeuw2.
Bij de audientie, welke op 30 april 1925 door paus Pius XI
aan mgr. Hollmann werd verleend, was deze de eerste om de
paus opmerkzaam te maken op het feit, dat in mei van het
daarop volgende jaar er zestien eeuwen sinds de vinding van het
heilig Kruis zouden zijn verlopen. Pius XI erkende aanstonds,
dat dit eeuwfeest van grote betekenis was voor heel de Kerk.
Kort daarop sprak kardinaal van Rossum, die te Rome als titelkerk
die van het heilig Kruis in Jerusalem bezat, de paus opnieuw
over dit eeuwfeest. Er werd nu een comite opgericht en
door de paus bijeengeroepen. Dit kreeg als dubbele taak een
zo plechtig mogelijke viering van het eeuwfeest in de kerk van
het heilig Kruis te Rome voor te bereiden en tevens zorg te
dragen voor een passende bewaarplaats der lijdens-relikwieen
1 Archief generalaat, kast VII, map ,,Hollmann".
3 Document in archief generalaat.

212 DE SCHONE VOLEINDING
in deze kerk. In dit comite werd mgr. Hollmann benoemd, even-
als de procurator generaal der orde, dr. A. van Asseldonk *.
In de Acta Apostolicae Sedis bevindt zich de tekst van het
officieel epistel Regiae Jesu Christi, dat de paus op Goede Vrijdag
1926 richtte aan kardinaal van Rossum als beschermheer van het
comite4. Aan deze tekst is ook de derde les voor het brevier bij
het feest van St.-Helena (18 augustus) ontleend.
Het laatste feest dat Hoogwaardig Heer mocht vieren, was
zijn gouden priesterfeest op 15 augustus 1925. Met een derde
pauselijk schrijven werd dit heugelijk feit herdacht5.
Naast de vele officiele gelukwensen droegen deze feesten een
even spontaan als hartelijk karakter, zowel van de kant der orde
als van die der bewoners van St.-Agatha en omstreken. Zij
waren niet enkel uitingen van respect voor de drager van een
hoge waardigheid, van erkenning van prestaties en veelzijdige
verdiensten. Neen, echte genegenheid en zeer persoonlijk ge-
voelde dankbaarheid waren er de diepste drijfveer van. Zelden
zal feestvreugde een zo eerlijke uiting zijn geweest van de ge-
voelens die er leefden in de harten, ook van de kinderen en de
eenvoudige mensen. Juist daarom ontroerde zij Hollmann diep
en vond zij zulk een blijde weerklank in hem zelf. Zijn lange
leven van gestage arbeid ter ere Gods en in dienst van zijn orde
en van velen daarbuiten was niet tevergeefs geweest. Er rustte
zichtbaar zegen op, zowel voor hen als anderen.
Hoogwaardig Heer Hollmann had een goed en een ruim hart,
waarin voor velen plaats was. Hij deed niets liever dan anderen
helpen en hun een plezier doen. Hij waardeerde iedere attentie
en aanvaardde even graag genegenheid als hij ze zelf schonk.
Dat hebben ook zijn verwanten ondervonden. Vooral de familie
Karel Bakker-Franken te Haarlem bezocht hij vaak en onder zijn
vacantie voelde hij zich daar echt thuis. Karel was de zoon van
zijn zuster Catharina, die met de goudsmid Willem Bakker te
3 A. van Asseldonk, Een nieuwe Kruistriomft in Kruistriomf, jg. 5 (1925-
1926), p. 65-67.
4 Acta Ap. Sedis, 1926, p. 182-185.
8 Archief generalaat. Ook treft men hier de herdenkingsartikelen aan, die bij
deze drie gelegenheden in De Maasbode en in de verschillende streekbladen verschenen.
Vermeldenswaardig is daaronder vooral het met foto's verluchte feestnummer,
dat De Echo van bet Land van Cuyk op 12 augustus 1925 uitgaf, bij
gelegenheid van het gouden priesterfeest van mgr. Hollmann. Zie foto p. 192.

DE SCHONE VOLEINDING 213
Alkmaar was getrouwd. Te Haarlem, in het ruime huis aan de
rustige Oranjekade was Heeroom altijd hartelijk welkom. Karel
Bakker was gehuwd met de Haagse Lies Franken en was een
welgesteld man. Hij dreef de nog bestaande luxe schoenenzaak,
die thans door een dochter en een zoon worden voortgezet. Nicht
Lies genoot zijn bijzonder vertrouwen en werd steeds geraad-
pleegd, wanneer Hollmann grote huishoudelijke inkopen voor
St.-Agatha moest doen. De familie Bakker was zeer muzikaal
en telde goede vrienden onder de Haarlemse musici. Hollmann,
die zelf een knap organist en pianist was, genoot van de muzikale
avondjes, die tijdens zijn bezoek werden georganiseerd.
Karel Bakker zelf had een mooie en zeer goed gevormde bariton-
stem. Er bestond ook een drukke correspondentie tussen St.-
Agatha en Haarlem. Daaraan danken we de uitgebreide beschrij-
vingen van twee reizen naar Rome, in 1924 en 1925, die
Hoogwaardig Heer hen zond. Zij werden in 1947 door de
familie Bakker aan Hoogwaardig Heer van Hees afgestaan6.
Uit hoofde van zijn ambt moest Hollmann vaak op reis. Men
kan gerust beweren, dat hij dit als de aangenaamste van zijn
verplichtingen beschouwde. ,,Als ik de wielen onder me heb,
dan voel ik me gelukkig", heeft hij eens gezegd. Hij genoot
van de mooie natuur, de vele bezienswaardigheden en de inte-
ressante ontmoetingen. Alle goede gaven van het leven waren
aan hem welbesteed en ook in dit opzicht speelde hij geen
komedie. Typerend voor hem is het slot der beschrijving van
de Rome-reis, die hij van 20 april tot en met 9 mei 1925 maakte.
,,Ik stond Zondagmorgen (na de avond tevoren om 6 1/2 uur
van de Romereis te zijn teruggekeerd in St. Agatha) om half
vier aan het altaar en zat ten vier uur in de biechtstoel en was
dien dag weer normaal. ... Als ik denzelfden dag weer naar
Rome terug gemoeten had, zoude ik het zonder bedenken ge-
daan en deze reis opnieuw aanvaard hebben. U ziet dus, U
behoeft niet te vreezen voor zulk een reis - al is men twee en
zeventig jaar dan gaat het nog goed. Spaar dus maar wat bijeen
en volg ons voorbeeld." Tijdens dit verblijf te Rome bracht hij
weldra na aankomst een bezoek aan zijn oude vriend, de gene-
raal der dominicanen, L. Theissling. Deze was toen reeds dood-
8 Archief generalaat : idem.

214 HENRICUS HOLLMANN
ziek en zou een maand ongeveer daarna overlijden. Op 26 mei
schreef Hollmann in een brief aan de familie Bakker : ,,Ik verlies
in Hem een hartelijken, trouwen en oprechten vriend, een wijzen
raadsman, een zich opofferenden helper en steun."
De opgewektheid, waarmee Hollmann zijn drie grote feesten
heeft gevierd, was vrij van alle zelfvoldaanheid. Hij was een
hartelijk, gul en blijmoedig man en zag niets liever dan ver-
genoegde mensen om zich heen. Valse bescheidenheid was hem
vreemd. Hij aanvaardde de eer en de waardering die hem
bewezen werden, maar wist ze tot de juiste proporties terug te
brengen. Eerlijke en diep gevoelde dank aan God en aan zijn
orde vormde het refrein, dat bij die gelegenheden steeds weer
in zijn woorden doorklonk. Wat hem het meeste goed deed was
zeker wel de zichtbare vooruitgang en de grote activiteit der
Kruisherenorde. Wat was er in de bijna zestig jaren van zijn
kloosterleven ontzaglijk veel gebeurd en ten goede veranderd.
Als diep gelovig man erkende hij daarin de leiding en bescher-
ming der Voorzienigheid.
Naast veel vreugde en voldoening brachten deze laatste levens-
jaren hem echter ook grote zorgen en toenemend lichamelijk
ongemak en lijden. Wanneer openbaarden zich de ernstige
verschijnselen van de ziekte, die zijn dood zou veroorzaken ?
Al hebben we jaar en datum niet kunnen achterhalen, wij
weten dat Hoogwaardig Heer een retraite, die hij aan de zusters
te Haps gaf, wegens ongesteldheid heeft moeten afbreken. Hij
keerde naar St.-Agatha terug ; de retraite werd door supprior
Goumans voortgezet. Naar sommigen menen, is deze ongesteld
heid het begin geweest van de ziekte, die langzaam maar zeker
zijn krachtig gestel heeft ondermijnd. Op 17 februari 1927, dus
ruim drie maanden voor zijn dood, schrijft hij aan mgr. M.
Konings: ,,Ik zelf word nog altijd door denzelfden kwaal ge-
plaagd, ontsteking van den grooten of dikken darm. Nu en dan
is het wel wat beter, maar komen er weer dagen, dat ik zoo wat
niets kan doen. Daarbij word ik gekweld door allerlei zorgen.
Er is veel schuld en er is geen geld - en het is het ongeluk, dat
juist door dat gebrek aan geld de voltooiing van vele nood-
zakelijke zaken verhinderd worden. Nu gaan ze in Diest begin-

DE SCHONE VOLEINDING 215
nen met een juvenaat, vooral met het oog op den Congo. God
geve, dat de Prior slage - maar ook daar behoort geld bij." 7
De chronista van St-Agatha tekende het volgende aan : ,,Dik-
wijls klaagde Hoogwaardig Heer over alle mogelijke ziekten
die Hij beweerde te hebben, - om plagerijen uit te lokken - wat
dan ook rijkelijk gelukte, bijzonder bij zijn discipuli theologici.
Wanneer hij echter stil was - dat was hij zelden, want de energieke
man wilde niet ziek zijn, - dan was 't echt mis. Vooral in
het jaar voor zijn sterven was de pijn, die Hij niet meer kon
verbergen, Hem aan te zien. Op zijn laatste portret zien we de
eens zo krachtige en robuuste gestalte op bijna onherkenbare
wijze ineengedoken en uitgeteerd." 8
Alleen de laatste vier a vijf dagen bleef hij op de ziekenkamer
te bed, en dan nog maar gedeeltelijk. Volledig gekleed en ge-
zeten op een stoel, ontving Hoogwaardig Heer op 26 mei, in
aanwezigheid van heel het convent, de laatste heilige sacramen-
ten. Daarna sprak hij de conventuales toe. Hij vroeg vergiffenis
aan een ieder, die hij ooit beledigd of te hard behandeld mocht
hebben, en aan geheel de orde als hij in iets daar tegenover te
kort mocht zijn geschoten. Dan verzocht hij om de gebeden van
alle confraters. ,,En onthoudt, zo ging hij met opgeheven wijs-
vinger verder, dat ge nooit gelukkig zult of kunt zijn, wanneer
ge niet leeft volgens Regel en statuten. Ge hebt nu nieuwe
statuten gekregen. Neemt ze in u op, geheel; volbrengt ze, en
ge zult gelukkig zijn. Gods heilige Wil zult ge doen en de
zaligheid beerven." Stipt tot het laatste toe verscheen hij daarna
nog in de potus. Dit lag volkomen in de lijn van het voorbeeld
dat hij steeds had gegeven. Op tijd beginnen, maar ook op tijd
uitscheiden, was zijn devies. Wanneer de bel het einde aankondigde
van de avondrecreatie en de tijd van het groot silen-
tium begon, stond hij om zo te zeggen midden in de conversatie
op voor het korte, gemeenschappelijke avondgebed. Ofschoon
hij door de dag altijd voor ieder was te spreken, zelfs onder de
siesta, moest men na het avondgebed niet dan om dringende
redenen naar zijn kamer komen.
Twee dagen na zijn bediening stierf hij gedurende de nacht.
T Bisschoppelijk archief te Bondo.
8 Archief St.-Agatha. Zie foto p. 193.

216 HENRICUS HOLLMANN
De avond voor zijn dood, toen hij erg vermoeid en afgemat was,
zeide hij : ,,Wat O.-L.-Heer met mij wil, is goed. Ik ben tevreden."
9
Er valt hier weinig meer aan toe te voegen. Dit leven en dit
sterven spreken voor zichzelf. En de schone voleinding was, zo
vertrouwen wij, een heerlijk begin. ,,Ik vertrouw de goedheid
des Heren te ondervinden in het land der levenden." Deze
woorden van David, waarmee zijn jarenlange vriend en medewerker
prior L. Honhon de lijkrede aanving, waren de levende
en stervende Henricus Hollmann uit het hart gegrepen.
De orde van het H. Kruis is aan haar tweeenvijftigste magister
generaal onnoemelijk veel verschuldigd. In dit besef en uit de
behoefte om daaraan een bescheiden uiting te geven werd deze
levensschets beproefd. Als steeds tijdens zijn leven, zal hij ook
hier de goede wil en de oprechte genegenheid en dankbaarheid
weten te waarderen. Hij zij ons een voorbeeld van apostolische
ijver in Gods Kerk en van onvermoeibare, dienende liefde voor
zijn orde.
0 De bijzonderheden omtrent de laatste ziekte en het overlijden zijn bijna woordelijk
ontleend aan de huiskroniek van St-Agatha : L L 167.

Bijlagen
BlJLAGE I
LIJST VAN DE KRUISHEREN
Dit alfabetische register geeft de personalia - voorzover nog te achterhalen

218 HENRICUS HOLLMANN
Bakx, Petrus : geboren te Helmond 14 dec. 1879 ; overleden te Bussum 10 maart
1963 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1912 ; priester gewijd 2 juni 1917 ;
leraar te Uden sept. 1918 - aug. 1920 ; assistent te Beers 1920-1931 ; kapelaan
te Tuindorp-Rotterdam 1931-1950, belast met de zielzorg te IJsselmonde ;
pastoor te IJsselmonde 1950-1959 ; emeritaat te Bussum 28 sept. 1959-1963.
Banken, Henricus : geboren te Batenburg 13 juli 1877 ; gestorven te Amsterdam
(ziekenhuis) 8 april 1915 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1897 ; priester
gewijd 24 mei 1902 ; leraar te Uden 1902-1915.
Bemmel, Gerardus van : geboren te Coothen 7 aug. 1874 ; overleden te Diest
2 aug. 1954 ; geprofest te St.-Agatha 4 mei 1896 ; priester gewijd 9 juni 1900 ;
leraar te Maaseik 1900-1902 ; student in de klassieke filologie te Leuven
1902-1904 ; leraar te Hannut 1904-1908 ; conventualis te St.-Agatha mei-sept.
1908 ; leraar der poesis te Uden sept. 1908 - sept. 1912 ; leraar te Maaseik
1912-1919 ; kapelaan te Tongerlo 1915 ; pastoor te Heppeneert 1916 ; kapelaan
te Kessenich 1917 ; professor in de filosofie te Diest 1919-1926 ; kapelaan
te Viversel en te Linkhout 1924 ; kapelaan te Tessenderlo 1925-1930 en
1935-1945 ; missieprocurator 1943-1949 ; redacteur van ,,De Zegepraai des
Kruises" 1921-1946.
Bergervoert, Johannes : geboren te Stockum 9 febr. 1860 ; overleden te Hasselt
(ziekenhuis) 11 dec. 1926 ; geprofest te St.-Agatha 25 dec. 1882 ; priester
gewijd 18 okt. 1886 ; conventualis en procurator te Maaseik 1886-1926.
Bie, Franciscus de : geboren te Moll 12 juli 1842 ; overleden te Diest 5 dec. 1927 ;
geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1866 ; priester gewijd 7 dec. 1870 ; procurator
te Diest 1890-1927 ; professor in de fysica 1885-1914 ; supprior te Diest mei
1905-1923 ; tevens procurator van Hannut 1903-1904 ; definitor gekozen in
1896 en 1902.
BlGGELAAR, Franciscus van den : geboren te Oirschot 5 okt. 1869 ; overieden te
St.-Agatha 18 april 1956 ; geprofest te St.-Agatha 13 maart 1898 ; conventualis
te Diest 1898-1904, te Maaseik 1904-1913, te St.-Agatha 1913-1956.
Blessing, Fredericus : geboren te Amsterdam 7 dec. 1886 ; overleden te Neerpelt
(ziekenhuis) 17 aug. 1962 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1912 ; priester
gewijd 2 juni 1917 ; assistent te Beers 1917-1920 ; missionaris in Congo 1920-
1953 ; apostolisch prefect van Bondo 1930-1937 ; apostolisch vicaris van Bondo
1937-1954 ; assistent bisschop bij de pauselijke troon 1961.
Blocks, Gerardus : geboren te Velzen 23 maart 1893 ; overleden te Amersfoort
11 dec. 1950 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1913 ; priester gewijd 25 mei
1918 ; leraar te Uden aug. 1920 - Jan. 1927 ; leraar te Maaseik 1927-1944 ;
leraar te Bussum en conrector te Amersfoort 1944-1950.
Boer, Johannes van den : geboren te Someren 2 febr. 1886 ; overleden te Onamia
25 mei 1940 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1906 ; priester gewijd 10 juni
1911 ; missionaris in U.S.A. 1912-1927 ; missionaris in Java 1927-1930 ;
missionaris in U.S.A. 1930-1940.
Boogaard, Paulus van den : geboren te Nistelrode 17 dec. 1897 ; geprofest te
Diest 29 maart 1924 ; conventualis te Diest 1924 ; te Rome 1924-1928, te
Hannut 1928-1930, te Neeritter 1930-1933, te Uden 1933-1935, te Achel
1935-1936, te St.-Agatha 1936-1942, te Bussum-Amersfoort 1942-1948, te
Achel 1948.

LIJST VAN DE KRUISHEREN 219
Bos, Wilhelmus : geboren te Utrecht 20 juli 1864 ; overleden te Uden 11 juli
1956 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1899 ; priester gewijd 19 dec. 1904 ;
leraar te Uden vanaf September 1904.
Brandon, Thomas : geboren te Toledo (Ohio) 22 juli 1902 ; overleden te Fort
Wayne 9 Jan. 1955 ; geprofest te Onamia 28 aug. 1923 ; priester gewijd
2 juni 1928 ; conventualis te Onamia tot 1936 ; supprior te Onamia 1934-
1936 ; prior te Hastings 1936-1938 ; rector te Fort Wayne 1938-1942 ; prior
te Fort Wayne 1942-1947 ; vicaris generaal in U.S.A. 1947-1953.
Broek, Joes van den : geboren te Uden 25 okt. 1817 ; overleden te Diest 9 febr.
1883 ; geprofest te Uden 23 dec. 1842 ; priester gewijd 12 maart 1842 ;
supprior en novicenmeester te Uden 1842-1845 ; conventualis te Diest
1845-1883.
Broek, Josephus van den : geboren te Den Dungen 5 maart 1827 ; overleden te
Diest, 5 april 1904 ; geprofest te Diest 10 Jan. 1858.
Bruyn, Cornelius de : geboren te Groot-Linden 18 febr. 1819 ; overleden te Uden
2 juni 1883 ; geprofest te St.-Agatha 26 juli 1842 ; priester gewijd 15 sept.
1842 ; rector van een zusterklooster te Zwolle 1842-1845 ; professor in de
H. Schrift te Uden 1845-1855 ; eerste prior van Maaseik 1855-1865 ; kapelaan
te Beverlo 1865-1870 ; conventualis te Diest 15 nov. 1870-1873 ; conventualis
te Uden 1873-1883.
Burgt, Leonardus van de : geboren te Aarle-Rixtel 18 mei 1887 ; overleden 17 juni
1963 te Bondo ; geprofest te St.-Agatha 16 mei 1911 ; conventualis te Hannut
mei 1911-1920 ; missie in Congo 1920-1963.
Burgt, Johannes van de : geboren te Boekel 30 jan. 1854 ; overleden te St.-Agatha
22 aug. 1893 ; geprofest te St.-Agatha 11 nov. 1878 ; priester gewijd 3 juni
1882 ; leraar college Diest 1881-1885 ; professor der filosofie te Diest 1885-
1886 ; leraar te Uden 1886-1888.
Clerckx, Renatus : geboren te Testelt 9 aug. 1879 ; overleden te Bondo 16 juni
1947 ; geprofest te Diest 12 maart 1907 ; conventualis te Diest tot 1911, te
Hannut 1911-1920 ; als missionaris naar Congo 1 okt. 1920.
Christiaens, Bernardus : geboren te Lith 8 april 1825 ; overleden te Uden 1 jan.
1879 ; geprofest te St.-Agatha 12 dec. 1848 ; priester gewijd 11 aug. 1850 ;
conventualis te Maaseik 1857-1861.
Cranenburgh, Franciscus : geboren te Cuyk 30 maart 1841 ; overleden te St.-
Agatha 13 april 1885 ; geprofest te St.-Agatha 20 okt. 1874 ; priester gewijd
15 juni 1867 ; lector in de theologie benoemd in 1874.
Cuypers, Hubertus : geboren te Kinroy 20 nov. 1896 ; overleden te Diest 28 maart
1962 ; geprofest te Diest 14 sept. 1919 ; priester gewijd 20 sept. 1924 ; studeerde
tropische geneeskunde te Brussel okt. 1925 - juni 1926 ; missionaris
in Congo 1926-1929 ; leraar te Hannut sept. 1930-1935 ; leraar te Uden
1935-1948 ; kapelaan te Pannerden 1949-1952 ; conventualis te Diest 1952-
1962 ; godsdienstleraar aan de rijkstechnische school te Diest 1952-1960.
Daems, Eduardus : geboren te Schaffen 28 aug. 1826 ; overleden te Bay Settlement
12 febr. 1879 ; geprofest te Uden 25 nov. 1847 ; priester gewijd 21 sept.
1850 ; voor een levensbeschrijving van deze belangrijke figuur, zie : W.
Sangers, Father Eduard Daems, in Xaveriana, I6e reeks nr. 7, Leuven, 1939
en J. Rausch, The Crosier Story, Onamia, I960, passim.

220 HENRICUS HOLLMANN
Deckers, Matthias : geboren te Molenbeersel 14 aug. 1901 ; geprofest te Diest
26 sept. 1920 ; priester gewijd 6 sept. 1925 ; student te Rome 1923-1926 ;
licentiaat in de theologie 21 juni 1926 ; professor in het kerkelijk recht te
Diest 1926-1939 ; in de filosofie en geschiedenis der filosofie te Diest 1926-
1935 ; in de H. Schrift te Diest 1935-1937 ; in de moraal-theologie te Diest
1937-1939 ; missionaris en reguliere overste in Congo 1939-1948 ; conventualis
te Achel 1948 ; godsdienstleraar te Neerpelt tot 1964.
Dietvors, Ferdinand : geboren te Woensdrecht 30 maart 1830 ; overleden te
Maaseik 11 maart 1903 ; geprofest te St.-Agatha 30 maart 1857 ; priester
gewijd 18 juni 1859 ; leraar te Diest 1857-1871 ; supprior te Uden febr.-okt
1871 ; novicenmeester en lector S. Scripturae te St-Agatha 1871 - mei 1881 ;
supprior te St.-Agatha febr. 1878 - mei 1881 ; supprior en bibliothecaris te
Maaseik okt. 1881-1903 ; definitor gekozen in 1874, 1881, 1890 en 1899.
Dinter, Wilhelmus van : geboren te Gemert 4 dec. 1869 ; overleden te Nijmegen
(ziekenhuis) 27 sept. 1940 ; geprofest te St.-Agatha 27 sept. 1888 ; priester
gewijd 15 aug. 1893 ; socius te Diest 1893-1899 ; novicenmeester te St.-
Agatha 1899-1910 ; missionaris in U.S.A. 1910-1927 ; prior te Onamia 1923-
1927 ; magister generaal 27 sept. 1927-1940 ; definitor gekozen in 1902 en
1908.
Docussen, Lambertus : geboren te Boekel 2 dec. 1876 ; overleden te Veghel
(ziekenhuis) 14 febr. 1939 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1897 ; priester
gewijd 24 mei 1902 ; leraar te Maaseik 1902-1906 ; leraar te Uden 1906-1937.
Dooren, Adrianus van : geboren te Boekel 21 dec. 1885 ; overleden te St.-Agatha
3 april 1950 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1908 ; priester gewijd 17 mei
1913 ; conventualis te St.-Agatha ; prior en lector in de fundamentele dogma-
tiek 1918-1924 ; professor in de filosofie 1918-1920 ; supprior te St.-Agatha
1928-1930 ; oeconoom generaal aug. 1926-1932 ; novicenmeester 1924-1949 ;
rector te Neeritter en tevens novicenmeester 1930-1949 ; secretaris van de
magister generaal 1949-1950 ; definitor gekozen in 1919, 1926 en 1932.
Doren, Petrus van : geboren te Nistelrode 20 aug. 1881 ; overleden te Rome
I okt. 1951 ; geprofest te St.-Agatha 2 aug. 1907 ; na lange jaren te Uden
op het college werkzaam te zijn geweest, werd hij conventualis te Rome,
1923-1951.
Dries, Josephus van den Dries : geboren te Den Bosch 24 nov. 1824 ; overleden
te Touton (Engeland) 13 mei 1901 ; geprofest te St.-Agatha 8 sept. 1870 (was
eerst redemptorist); priester gewijd te Roermond 1 maart 1851 ; conventualis
te St.-Agatha ; was vanaf 1876-1901 werkzaam in Engeland.
Elzen, Adr. van den : geboren te Uden 25 dec. 1875 ; overleden te Neeritter
18 dec. 1951 ; geprofest te St.-Agatha 9 okt. 1906 ; conventualis te Maaseik
1906-1910, te Uden 1910-1921 ; broeder-missionaris in Congo 1921-1927 ;
conventualis te Maaseik 1927-1930, te Neeritter 1930-1951.
Emond, Ludovicus : geboren te Schiedam 2 okt. 1883 ; overleden te Zoeterwoude
II april 1931 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1905 ; priester gewijd 15 aug.
1910 ; conventualis te St.-Agatha 1910-1926 ; professor in de kerkgeschiedenis,
bibliothecaris en chronista te St.-Agatha 1914-1926 ; professor in de kerk
geschiedenis te Zoeterwoude, 1926-1931.

LIJST VAN DE KRUISHEREN 221
Engblen, Joes : geboren te Mechelen-aan-de-Maas 30 aug. 1891 ; geprofest te
St.-Agatha 14 sept. 1912 ; priester gewijd 2 juni 1917 ; surveillant te Maaseik
1920-1957 ; leraar te Maaseik 1929-1957.
Esselaar, Theodorus : geboren te Amsterdam 24 juni 1878 ; overleden te Den
Bosch 2 aug. 1958 ; geprofest te St.-Agatha 18 sept. 1902 ; priester gewijd
16 maart 1907 ; surveillant te Hannut 1911-1912 ; conventualis te Diest
1912-1958.
Fontaine, Aemilius : geboren te Ciplet 26 febr. 1891 ; overleden te Hannut 17
jan. 1951 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1911 ; priester gewijd 17 juni
1916 ; leraar te Hannut 1919-1951 ; prior te Hannut 1920-1929 ; supprior
te Hannut 1929-1951 ; definitor gekozen in 1923 en 1929 ; auteur der
levensbeschrijving van magister generaal Jacques Dubois, en van andere artikels
over de geschiedenis der orde.
Friedemann, Cornelius : geboren te Jutfaas 4 maart 1868 ; overleden te Jutfaas
10 okt. 1933 ; geprofest te St.-Agatha 2 okt. 1893 ; priester gewijd 4 juni
1898 ; leraar te Maaseik 1898-1902 ; leraar te Uden 1902 - Pasen 1904 ;
leraar te Maaseik okt. 1904 - 1 maart 1930 ; kapelaan te Rotterdam 1930-1933.
Gast, Johannes : geboren te Den Bosch 1823 ; overleden te Helden 1 okt. 1878 ;
geprofest te Uden 15 okt. 1844 ; priester gewijd 28 mei 1847 ; pastoor op
Saba 1854-1858 ; conventualis te Maaseik vanaf 1858.
Geer, Jac. van de : geboren te Oyen 15 nov. 1863 ; overleden te Diest 12 jan.
1933 ; geprofest te St.-Agatha 22 aug. 1882 ; priester gewijd 19 juni 1886 ;
lector in gewijde welsprekendheid okt. 1885 - okt. 1893 ; lector filosofie te
Diest okt. 1886 - sept. 1919 ; socius te Diest 12 okt. 1886 - 14 sept. 1893 ;
definitor gekozen in 1905 en 1911.
Geeraerts, Henr. : geboren te Aerschot 14 sept. 1832 ; overleden te Diest 21 april
1895 ; geprofest te Diest 26 dec. 1853 ; priester gewijd 17 mei 1856 ; leraar
te Diest 1854-1864 ; conventualis te St.-Agatha 1864-1865 ; conventualis te
Diest 1865-1895 ; bekend predikant ; vergezelde Hoogw. Heer van den
Wijmelenberg naar het eerste Vaticaans Concilie en was aalmoezenier van
de zouaven.
Gennip, Johannes van : geboren te St.-Oedenrode 29 mei 1881 ; overleden te
Uden 16 nov. 1933 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1909 ; priester gewijd
6 juni 1914 ; leraar te Uden 1914-1933 ; supprior te Uden 1926-1929.
GlELEN, Simon : geboren te Ohe en Laak 3 mei 1781 ; overleden te St.-Agatha
13 febr. 1855 ; geprofest te St.-Agatha 21 jan. 1805, priester gewijd 8 juni
1805 ; prior te St.-Agatha 27 mei 1806 - 13 febr. 1855. Zijn priorkeuze werd,
krachtens de bepalingen van het concilium Tridentinum, sessio XXV, caput
VIII, bevestigd door bisschop van der Velden de Melroy.
Giersbergen, Hermanus van : geboren te Den Bosch 7 april 1821 ; overleden te
Diest 1 jan. 1886 ; geprofest te St.-Agatha 6 febr. 1844 ; priester gewijd
26 juni 1844 ; supprior en procurator te Diest 1856-1869 ; prior te Diest
1869-1886 ; heeft in 1871 het college gebouwd en in 1885 veranderd in
filosoficum ; definitor gekozen in 1856, 1862, 1874, 1881.

222 HENRICUS HOLLMANN
Gils, Bernardus van : geboren te Breda 8 sept. 1885 ; overleden te Hastings
22 nov. 1961 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1907 ; priester gewijd 1 juni
1912 ; missionaris in U.S.A. 1912-1961 ; pastoor te Ray (Noord-Dakota)
1915-1924 ; leraar te Onamia 1924-1933 ; professor in de H. Schrift en in
de dogmatiek te Hastings 1936-1944 ; prior te Hastings 1938-1944 ; professor
in de pastoraal-theologie 1949-1950 ; reizend missieprediker in Nebraska
vanaf 1950.
Glabbeek, Johannes van : geboren te Almelo 3 sept. 1834 ; overleden te St.-Agatha
6 febr. 1915 ; geprofest te St.-Agatha 16 okt. 1859 ; priester gewijd 17 dec
1859 (was als diaken ingetreden); conventualis te Diest 1862-1873, te Maaseik
1873-1874, te Uden 12 jan. 1874 - febr. 1875, te St.-Agatha 1875-1915.
Goumans, Jacobus : geboren te Venray 19 sept. 1883 ; overleden te Nijmegen
6 okt. 1953 ; geprofest te St.-Agatha 18 sept. 1902 ; priester gewijd 22 dec.
1906 ; leraar te Hannut, 1906 (als diaken) - 1910 ; novicenmeester te St.-
Agatha 1910-1922, tevens supprior en oeconoom generaal ; prior te Uden
1922-1926 ; reguliere overste der Javamissie jan. 1927 - mei 1930 ; apostolisch
prefect van Bandung juni 1932 ; apostolisch vicaris van Bandung 1942-1951 ;
definitor gekozen in 1911 en 1919.
Groot, Joannes de : geboren te Uden 10 sept. 1829 ; overleden te St.-Agatha
30 aug. 1906 ; geprofest te St.-Agatha 1 maart 1858 ; conventualis te Maaseik
1867-1868.
Hasselt, Henricus van : geboren te Rotterdam 5 okt. 1861 ; overleden te Maaseik
11 mei 1905 ; geprofest te St.-Agatha 29 sept. 1889 ; priester gewijd 15 aug.
1893 ; vanaf 1893 leraar en vanaf 1896 tevens directeur van het college te
Maaseik.
Heuvel, Antonius van den : geboren te Uden 12 jan. 1831 ; overleden te Maaseik
2 sept. 1900 ; geprofest te Uden 24 okt. 1851 ; priester gewijd 25 Jan. 1855 ;
leraar te Diest 1853-1855 ; leraar te Maaseik okt. 1855-1856 ; te St.-Agatha,
ter voltooiing van zijn theologische studies najaar 1856 - aug. 1857 ; leraar
te Maaseik 1857-1867 ; prior te Maaseik 1865-1899 en directeur van het
college tot 1896.
Heuvel, Alphonsus van den : geboren te Uden 27 juli 1844 ; overleden te
Valkenswaard 13 juli 1937 ; geprofest te St.-Agatha 28 sept. 1864 ; priester
gewijd 24 nov. 1867 ; leraar te Diest okt. 1867-1869, te Maaseik 1869-1870 ;
conventualis te Uden 1870-1871 ; leraar te Maaseik 1871-1876 ; werkzaam als
zielzorger in Engeland, vele jaren als pastoor en deken te Cardiff.
Hoefnagels, Petrus : geboren te Someren 31 Jan. 1884 ; geprofest te St.-Agatha
19 sept. 1904 ; priester gewijd 5 juni 1909 ', leraar te Hannut 14 sept. 1909-
1956 ; definitor gekozen in 1935.
Hofman, Petrus : geboren te Leiden 28 aug. 1880 ; overleden te Haps (als oorlogs-
vluchteling) 3 maart 1945 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1903 ; priester
gewijd 13 juni 1908 ; novicenmeester van de broeders te St.-Agatha 1908-
1928 ; socius van de fraters aldaar 1910-1928 ; supprior 1924-1928 en 1940-
1945 ; prior te StAgatha 1928-1940 ; definitor gekozen in 1919, 1929 en 1935.
Hollmann, Henricus : geboren te Alkmaar 30 jan. 1853 ; overleden te St.-Agatha
28 mei 1927 ; geprofest te St.-Agatha 25 sept. 1871 ; priester gewijd 15 aug.
1875 ; prior te St.-Agatha 1881-1918 ; magister generaal 16 febr. 1899 -
28 mei 1927 ; definitor gekozen in 1881, 1887 en 1893.

LIJST VAN DE KRUISHEREN 223
Honhon, Lambertus : geboren te Nijmegen 14 sept. 1854 ; overleden te Diest
19 Jan. 1942 ; geprofest te St.-Agatha 3 okt. 1876 ; priester gewijd 2 april
1881 ; professor in de filosofie te St.-Agatha 1879-1881 ; leraar te Maaseik
1881 (sept.) - 1882 ; professor in de filosofie te St.-Agatha 1882-1885 ;
professor in de H. Schrift en de dogmatiek 1885 - maart 1893, tevens socius
en bibliothecaris ; prior te Diest maart 1893-1923 ; professor van kerkgeschiedenis
te Diest okt. 1893-1906 ; professor van de fundamentele theologie en
van de H. Schrift okt. 1893-1938 ; supprior te Diest 1923-1937 ; definitor
gekozen in 1890, 1896, 1902, 1908, 1914 en 1923 ; visitator der gehele orde
in 1899, 1902, 1905, 1911, 1914 en 1929 ; tweede visitator in 1893, 1896
en 1908.
Hooff, Albertus van : geboren te Haarsteeg 25 maart 1879 ; overleden te Hannut
27 nov. 1937 ; geprofest te St.-Agatha 17 sept. 1900 ; priester gewijd 17 dec.
1904 ; leraar te Hannut 1904-1906 ; leraar te Maaseik 1906-1931 ; leraar te
Hannut 1931-1937.
Hooff, Joes van : geboren te Vlijmen 10 febr. 1872 ; overleden te Maaseik
25 sept. 1959 ; geprofest te St.-Agatha 1 okt. 1891 ; priester gewijd 30 mei
1896 ; leraar te Maaseik 1897-1950.
Hoogeveen, Jacobus : geboren te Beeringen 26 april 1861 ; overleden te Hannut
22 sept. 1932 ; geprofest te St.-Agatha 13 nov. 1879 ; priester gewijd 12 sept.
1883 ; leraar te Maaseik 1883-1893 ; supprior en lector in de theologie te
St.-Agatha 1893-1904 ; leraar te Uden 1904-1910 ; leraar te Hannut 1910-
1932 ; ridder in de Leopoldsorde.
Houtmans, Gerardus : geboren te Arnhem 29 aug. 1820 ; overleden te St.-Agatha
28 april 1893 ; geprofest te Uden 3 okt. 1853 ; conventualis te Maaseik
1856-1863 ; schilder van beroep : altaar in kerk en op nachtkoor, alsook
beelden van Odilia en Barbara te Diest, calvarieberg op het vroegere doxaal
te St.-Agatha, hoogaltaar, priesterkoor en Maria-altaar te Maaseik.
Hulst, Johannes van der : geboren te Oegstgeest 23 juni 1884 ; overleden te
Duluth (U.S.A.) 24 mei 1944 ; geprofest te St.-Agatha 19 sept. 1904 ; priester
gewijd 5 juni 1909 ; surveillant te Hannut 1909-1910 ; in U.S.A. 1910-1944 ;
missieoverste 1927-1933 ; prior te Onamia 1927-1933 ; novicenmeester 1927-
1930 ; prior te Hastings 1933-1937 ; vicaris generaal van Amerika, wegens de
oorlogsomstandigheden tevens van Java en Brazilie ; de prior van Onamia was
tevens hoofd van de Amerikaanse afdeling der orde.
Huvenaars, Andreas : geboren te Zeeland 5 dec. 1877 ; overleden te Maaseik
1 maart 1959 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1897 ; priester gewijd 24 mei
1902 ; student in de klassieke filologie te Leuven 1902-1904 ; leraar te
Maaseik 1904-1959 ; directeur van het college te Maaseik 1905-1909 en 1925-
1943 ; prior te Maaseik 1925-1943 ; vicaris der orde in Belgie sept. 1940 -
juni 1946 ; definitor gekozen in 1914, 1926, 1938 en 1949.
Huygens, Petrus : geboren te Breda 8 okt. 1818 ; overleden te Diest 6 Jan. 1892 ;
geprofest te Diest 24 sept. 1846 ; conventualis te Diest tot 1856 ; broedermissionaris
in Wisconsin 1856-1861 ; koster te Diest 1861-1892 ; kleermaker
van beroep.
Jager, Bartholomeus : geboren te Amsterdam 12 aug. 1842 ; overleden te Utrecht
(ziekenhuis) 5 nov. 1902 ; geprofest te St.-Agatha 9 nov. 1862 ; priester
gewijd 22 dec. 1866 ; conventualis te Uden 1866-1902 ; prior te Uden 1899-
1902 ; definitor in 1899.

224 HENRICUS HOLLMANN
Jansen, Aloysius : geboren te Sambeek 1 juni 1867 ; overleden te Hannut 26 juft
1938 ; was in 1898 conventualis te Diest ; conventualis te Hannut 12 nov.
1905-1938.
Janssen, Christianus : geboren te Nijmegen 5 okt. 1858 ; overleden te Diest
17 maart 1924 ; geprofest te St.-Agatha 16 juli 1877 ; priester gewijd 18 april
1881 ; leraar te Maaseik febr. 1880 - sept. 1886 ; conventualis te Diest sept.
1886-1924 ; lector gewijde welsprekendheid okt. 1893-1914 ; voorzitter van
,,Geloof en Wetenschap" te Diest, gesticht 1895 ; schrijver van ,,Nagalm van
het jubelfeest ,... Diest, 1845-1895" en ,,Lourdes, de stad der Onbevlekte".
Janssens, Petrus : geboren te Tilburg 4 juni 1825 ; overleden te Diest 3 mei
1905 ; geprofest te Diest 19 mei 1850 ; priester gewijd 20 dec. 1851 ; leraar
te Diest 1853-1885 ; prior te Diest 1889-1893 ; supprior te Diest 1893-1905 ;
definitor gekozen in 1890.
Jaspers, Joes : geboren te Buggenum 22 april 1878 ; overleden te Hannut 6 dec.
1946 ; geprofest te St.-Agatha 18 sept. 1902 ; priester gewijd 3 dec. 1905 ;
leraar te Hannut 1905 (als diaken) - 1946 ; prior te Hannut 1929-1946 ;
definitor gekozen in 1932 en 1938.
Jonge, Wilhelmus de : geboren te Ovezande 16 Jan. 1817 ; overleden te Diest
25 sept. 1887 ; geprofest te Uden 1 nov. 1842 ; priester gewijd 12 maart
1842 ; novicenmeester en supprior te Uden 1845-1849 ; naar U.S.A. sept.
1850-1854, 1855-1856 ; novicenmeester te St.-Agatha 1856-1863 ; conventualis
te Diest 12 sept. 1863-1887 ; definitor gekozen in 1878.
Kempen, Franciscus van : geboren te Oeffelt 1 mei 1868 ; overleden te Hannut
1 aug. 1914 ; geprofest te St.-Agatha 10 sept. 1890.
Kerkhof, Henr. van de : geboren te Deest 16 dec. 1876 ; overleden te Bondo
26 okt. 1924 ; geprofest te St.-Agatha 2 nov. 1898 ; conventualis te Maaseik
1898-1904 en 1908-1921 ; broeder-missionaris in Congo 1921-1924.
Keyzers, Johannes : geboren te Overloon 16 mei 1880 ; overleden te Minneapolis
(U.S.A.) 24 aug. 1932 ; geprofest te St.-Agatha 16 sept. 1901 ; priester gewijd
23 dec. 1905 ; conventualis te Maaseik en assistent te Eelen 1906-1910 ;
missionaris in U.S.A. 1 okt. 1910-1932.
Klaver, Johannes : geboren te Amsterdam 22 april 1893 ; overleden te Onamia
19 juni 1962 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1912 ; missionaris in U.S.A.
1921-1962.
Klaver, Richardus : geboren te Amsterdam 29 jan. 1897 ; overleden te Duluth
(ziekenhuis) 1 aug. 1963 ; geprofest te St.-Agatha 6 febr. 1920 ; priester
gewijd 14 juni 1924 ; missionaris in U.S.A. 1925-1963.
Klaverweyden, Gerardus : geboren te Alkmaar, 24 juli 1880 ; geprofest te St.-
Agatha 18 sept. 1902 ; priester gewijd 22 dec. 1906 ; surveillant te Hannut
1906-1907 ; surveillant te Maaseik 1907-1919 ; prior te Maaseik 1919-1925 ;
supprior en leraar te Uden 1925-1926 ; rector te Zoeterwoude 1926-1931 ;
pastoor te Zoeterwoude 1931-1956 ; supprior te Zoeterwoude 1936-1959 ;
definitor gekozen in 1923.

LIJST VAN DE KRUISHEREN 225
Klooster, Cornelius van 't : geboren te Hoogland 4 febr. 1856 ; overleden
te Maaseik 20 juli 1943 ; geprofest te St.-Agatha 11 nov. 1878 ; priester
gewijd te Simpelveld 19 okt. 1882 ; leraar te Maaseik okt. 1881 (als diaken) -
1884 ; leraar te Diest 1884-1885 ; novicenmeester te Diest okt. 1885-1899 ;
prior te Maaseik 1899-1909 ; conventualis te Maaseik 1899-1943 ; missieprocurator
okt. 1920-1943 ; definitor gekozen in 1899, 1908, 1914.
Koch, Joes : geboren te Loenersloot 24 juni 1878 ; overleden te Tienen 12 nov.
1950 ; geprofest te St.-Agatha 18 sept. 1902 ; priester gewijd 16 maart 1907 ;
conventualis te Hannut mei-sept. 1908 ; conventualis te Diest 1908-1920 ;
kapelaan te Rotterdam 1920-1931 ; conventualis te Maaseik 1931-1942 ; con
ventualis te Diest 1942-1950 ; tijdens de oorlog 1914-1918 aalmoezenier der
Belgische vluchtelingen in Nederland ; ridder in de Leopoldsorde.
Kolkman, Joes : geboren te Deventer 8 febr. 1870 ; overleden te Diest 3 febr.
1943 ; geprofest te St.-Agatha 1 okt. 1891 ; priester gewijd 30 mei 1896 ;
conventualis te St.-Agatha 1896-1899 (20 april); conventualis te Diest 1899-
1943 ; gezocht predikant.
Konings, Matthias : geboren te Maaseik 17 april 1870 ; overleden te Bondo 29
juni 1929 ; geprofest te St.-Agatha 18 nov. 1888 ; priester gewijd 17 dec.
1892 ; leraar te Maaseik 1892-1898 ; professor der dogmatiek te St.-Agatha
1898 - 4 mei 1904 ; rector te Hannut 4 mei 1904 ; prior te Hannut 1905-1920 ;
overste der Congomissie 1920-1926 ; apostolisch prefect te Bondo 1926-1929 ;
definitor gekozen in 1905 en 1914 ; schrijver van verschillende theologische
werken.
Kraan, Wilhelmus : geboren te Gouda 16 febr. 1888 ; geprofest te St.-Agatha
14 sept. 1908 ; priester gewijd 17 mei 1913 ; leraar te Maaseik 1914-1918 ;
surveillant te Hannut 1918-1920 ; missionaris in Congo 1920-1947 ; conven
tualis te Amersfoort 1947.
Kraanmeer, Henr. van de : geboren te Erp 30 nov. 1881 ; overleden te Bondo
14 dec. 1928 ; geprofest te St.-Agatha 7 febr. 1909 ; conventualis te Maaseik
1909-1925 ; broeder-missionaris in Congo 1925-1928.
Kraats, Johannes van de : geboren te Achterveld 9 nov. 1882 ; overleden te
Onamia 17 juli 1962 ; geprofest te Diest 30 Jan. 1906 ; broeder-missionaris
in U.S.A. 1912-1962.
Kuypers, Adrianus : geboren te Veghel 13 juli 1828 ; overleden te Maaseik 27
febr. 1858 ; geprofest te Uden 5 nov. 1846 ; priester gewijd 19 dec. 1847 ;
conventualis te Uden 1847-1855 ; supprior te Maaseik 1855-1858, tevens
kapelaan.
Kuypers, Henricus : geboren te Veghel 8 sept. 1821 ; overleden te Diest 3 mei
1889 ; geprofest te Uden 3 mei 1843 ; priester gewijd 25 maart 1844 ; con
ventualis te Diest 1845-1889 ; supprior te Diest 1869-1886 ; prior te Diest
1886-1889 ; definitor gekozen in 1859, 1868, 1878 en 1884.
Kijzers, Martinus : geboren te St.-Agatha 12 sept. 1887 ; overleden te Diest
(ziekenhuis) 10 nov. 1951 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1910 ; priester
gewijd 29 mei 1915 ; leraar te Uden 1915-1920 ; missionaris in Congo
1920-1950.

226 HENRICUS HOLLMANN
Laarakkers, Petrus : geboren te Haps 30 nov. 1870 ; overleden te Uden (ziekenhuis)
19 juni 1937 ; geprofest te St.-Agatha 24 sept. 1894 ; priester gewijd
19 mei 1894 ; conventualis te Uden dec. 1894 - aug. 1895 ; leraar te Maaseik
1895-1898 ; conventualis te St.-Agatha 1898-1901 ; leraar te Uden 1901-1904 ;
professor in de moraal-theologie te St.-Agatha 1904-1937 ; procurator te
St.-Agatha 1905-1911 ; schrijver van ,,Quaedam Moralia".
Lepoutre, Franciscus : geboren te Niftrik 17 aug. 1869 ; overleden te Maaseik
21 febr. 1917 ; geprofest te St.-Agatha 20 aug. 1894 ; conventualis te Maaseik
1902-1917.
Leyten, Wilhelmus : geboren te Stratum, 1774 ; overleden 14 nov. 1840 te
Uden ; ingetreden te Uden in 1802 ; praeses van het Udense convent
1834-1840.
Liefkens, Petrus : geboren te Lithoyen 24 juni 1810 ; overleden te St.-Agatha
1 nov. 1896 ; geprofest te St.-Agatha 21 juni 1849 ; conventualis te Maaseik
1857-1862.
Lieshout, Henricus van : geboren te Uden 29 juni 1889 ; overleden te Kerniel
14 sept. 1948 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1910 ; priester gewijd 29 mei
1915 ; studeerde aan de universiteit te Freiburg (Zwitserland) 1915-1920 ;
aldaar gedoctoreerd in de theologie 1921 ; professor in de filosofie te St.-
Agatha 1920-1926 ; idem te Zoeterwoude 1926-1931 ; conventualis te Diest
1931-1948 ; rector der zusters te Tessenderlo 1931-1932 ; rector der zusters
te Kerniel 1932-1948 ; definitor gekozen in 1923.
Linnebank, Herman : geboren te Oudewater 6 okt. 1875 ; overleden te Uden
13 april 1927 ; geprofest te St.-Agatha 24 sept. 1894 ; priester gewijd 27 mei
1899 ; leraar te Uden 1899-1902 ; conventualis te Diest 1902-1904 ; leraar
te Uden 1904-1927 ; ridder in de orde van de Belgische Kroon.
Maas, Lucas : geboren te Someren 24 aug. 1893 ; geprofest te St.-Agatha 8 aug.
1916 ; conventualis te St.-Agatha 1916-1921, te Rome 1921-1923, te Uden
1923-1937, te Heesch 1937-1948, te St.-Agatha 1948-1955, te Amersfoort
1955-1962, te Uden 1962.
Maes, Johannes : geboren te Oud-Turnhout 17 juni 1877 ; overleden te Onamia
19 nov. 1963 ; geprofest te Diest 28 aug. 1899 ; conventualis te Diest 1899-
1904, te Maaseik 1904-1908, te Hannut 1908-1910 ; als broeder-missionaris
naar U.S.A. 10 okt. 1910-1963.
Maes, Eduardus : geboren te Turnhout 29 febr. 1880 ; overleden te Hannut 13 aug.
1957 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1900 ; priester gewijd 17 dec. 1904 ;
leraar te Hannut vanaf sept. 1904 - juli 1943.
Manders, Martinus : geboren te Uden 10 sept. 1819 ; overleden te Uden 29 jan.
1899 en begraven te St.-Agatha ; geprofest te Uden 9 okt. 1845 ; priester
gewijd 28 sept. 1845 ; na zijn priesterwijding conrector van de Latijnse school
te Uden ; gaf na opheffing daarvan privaatlessen ; in 1886 leraar en vanaf
1889 directeur van het nieuwe college ; magister generaal 1891-1899 ; defi
nitor gekozen in 1856, 1874, 1881 en 1887.
Maniquet, Julius : geboren te Wasseiges 24 okt. 1895 ; overleden te Hannut
8 sept. 1949 ; geprofest te St.-Agatha 25 sept. 1915 ; priester gewijd 29 mei
1920 ; leraar te Hannut 1920-1949.

LIJST VAN DE KRUISHEREN 227
Mechelen, Corn, van : geboren te Turnhout 24 juni 1888 ; geprofest te St.-Agatha
14 sept. 1910 ; priester gewijd 29 mei 1915 ; leraar te Hannut 1915-1928 ;
prior te Diest 1928-1934 ; eerste rector van Achel 1935-1938 ; leraar te
Hannut 1938-1954 ; definitor gekozen in 1929.
Mberendonk, Henricus van den : geboren te Boxtel 28 aug. 1875 ; overleden te
Leuven (ziekenhuis) 2 okt. 1944 ; geprofest te St.-Agatha 13 okt. 1896 ;
priester gewijd 1 juni 1901 ; conventualis te Diest 3 okt. 1901 - 2 okt. 1902 ;
surveillant te Maaseik 1902-1906 ; conventualis te Diest 1906-1944 ; werkzaam
als assistent te Paal en te Zeelhem ; gezocht predikant.
Meyer, Ludovicus : geboren te Heer 10 april 1881 ; overleden te Veghel (zieken
huis) 5 juli 1942 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1905 ; priester gewijd
21 mei 1910 ; leraar te Uden 1910 (als diaken) - 1940.
Mil, Antonius Gerardus van : geboren te Uden 15 dec. 1866 ; overleden te Diest
14 febr. 1931 en begraven op het kloosterkerkhof te Uden ; geprofest te
St.-Agatha 23 sept. 1884 ; priester gewijd 15 juni 1889 ; leraar te Uden
1888-1895 ; leraar te Maaseik 1895-1902 ; prior te Uden 1902-1922 ; novicenmeester
en supprior te St.-Agatha aug. 1922 - 3 april 1923 ; prior te Diest
3 april 1923 - aug. 1928 ; definitor gekozen in 1905, 1911, 1926 ; visitator
in 1905 en 1908.
Mulder, Wilhelmus : geboren te Baarsjespolder (Sloten) 6 nov. 1878 ; overleden
te Rotterdam (ziekenhuis) 31 dec. I960 ; geprofest te St.-Agatha 18 sept.
1902 ; priester gewijd 22 dec. 1906 ; leraar te Hannut 1906 (als diaken) -
coadjutor te Mellery 1917-1922 ; rector en pastoor te Rotterdam 1922-
1939 . rector te Neeritter 1939-1946 ; rector te Odiliapeel 1946-1955 ;
emeritus te Rotterdam 1955-1960.
Mutsaers, Augustinus : geboren te Tilburg 7 nov. 1819 ; overleden te Uden
10 jan. 1896 ; geprofest te Diest 24 nov. 1846 ; priester gewijd 19 dec. 1847 ;
conventualis te Diest 1847-1853, te Uden 1853-1855 ; leraar te Maaseik 8 okt
1855-1862 ; conventualis te Uden 1862-1896 ; bekend om zijn preken.
Nillesen, Marinus : geboren te Maiden 7 maart 1896 ; geprofest te St.-Agatha
14 sept. 1917 ; priester gewijd 23 dec. 1922 ; leraar te Uden 1923-1926 ;
missionaris op Java 1927-1935 ; verblijf voor herstel te Uden 1935-1937 ;
prior te Rotterdam 18 mei 1937 - 7 okt. 1954 ; pastoor te Rotterdam 1939-
1954 ; rector te Amsterdam 28 aug. 1956 - heden ; pastoor te Amsterdam
7 okt. 1954 - heden.
Nuyts, Hubertus : geboren te Bergeyck 10 nov. 1823 ; overleden te Uden 28 dec.
1868 ; geprofest te Uden 4 juni 1846 ; priester gewijd 23 sept. 1848 ; mis
sionaris in Wisconsin sept. 1850-1866 ; conventualis te Uden 1866-1868 ;
organist.
Nijs, Carolus : geboren te Turnhout 20 sept. 1884 ; overleden te Maaseik 17 juni
1956 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1905 ; priester gewijd 21 mei 1910 ;
surveillant te Hannut 1910-1912 ; leraar en surveillant te Maaseik 1912-1939.
Oudhuis, Johannes : geboren te Heer Hugowaard 24 aug. 1885 ; overleden te
Hannut 30 okt. 1918 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1903 ; priester gewijd
13 juni 1908 ; leraar te Hannut 1908-1918.

228 HENRICUS HOLLMANN
Pater, Johannes de : geboren te Enkhuizen 27 dec. 1890 ; geprofest te St.-Agatha
14 sept. 1917 ; priester gewijd 23 dec. 1922 ; groot ijveraar voor de kruisherenmissies
; bibliothecaris te St.-Agatha 1926-1943 ; conventualis te Uden
1943.
Quaadvlieg, Johannes : geboren te Den Bosch 11 dec. 1878 ; overleden te St.-
Agatha 13 maart 1946 ; geprofest te St.-Agatha 17 sept. 1900 ; priester gewijd
17 dec. 1904 ; conventualis te Maaseik sept. 1903 - jan. 1906 ; conventualis
te St.-Agatha 1906-1946 ; professor in de dogmatiek 1910-1946.
Richter, Alphonsus : geboren te Amsterdam 3 febr. 1881 ; overleden te Rotterdam
29 nov. 1963 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1905 ; priester gewijd 21 mei
1910 ; leraar te Hannut 1910-1916 ; conventualis te St.-Agatha en op verschillende
plaatsen assistent 1916-1940 ; conventualis en kapelaan te Rotterdam
1940-1963.
Rooy, Johannes de : geboren te Haaren 13 april 1891 ; overleden te Bandung 25
febr. 1959 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1920 ; priester gewijd 6 sept.
1925 ; missionaris op Java 1927-1959 ; reguliere overste te Bandung 1938-1946.
Rooy, Wilhelmus van : geboren te Utrecht 15 juni 1888 ; overleden te Onamia
11 jan. I960 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1916 ; priester gewijd 12 maart
1921 ; missionaris in U.S.A. 1921-1960.
Roy, Carolus van : geboren te Turnhout 12 juli 1883 ; overleden te Onamia 2 okt.
1937 ; geprofest te Diest 23 nov. 1904 ; conventualis te Hannut 1905-1907,
te Uden 1907-1920 ; broeder-missionaris in U.S.A. 1920-1937.
Rutten, Petrus : geboren te Uden 18 juli 1894 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept.
1913 ; priester gewijd 25 mei 1918 ; student aan de universiteit te Freiburg
(Zwitserland) 1919-1920, te Rome 1920-1923 ; gedoctoreerd in het kerkelijk
recht te Rome 1923 ; novicenmeester te St.-Agatha 1923-1924 ; prior te St.-
Agatha 1924-1928 ; procurator generaal te Rome vanaf 1928 ; lid van verschillende
romeinse Congregaties ; definitor gekozen in 1926.
RiJNJA, Joes : geboren te Amsterdam 2 sept. 1900 ; geprofest te St.-Agatha 28
aug. 1922 ; priester gewijd 25 juli 1927 ; missionaris in Congo 1928-1936 ;
conventualis te Diest febr. - sept. 1936 ; conventualis te Achel sept. 1936 -
heden ; magister spiritualis van de fraters te Achel 1936-1941.
Schellekens, Adrianus : geboren te Schijndel 5 juni 1869 ; overleden te St.-Agatha
25 maart 1935 ; geprofest te St.-Agatha 20 dec. 1900 ; conventualis aldaar
1900-1935.
Schoenmaekers, Henricus : geboren te Uden 31 okt. 1818 ; overleden te St.-
Agatha 2 maart 1882 ; geprofest te Diest 26 mei 1846 ; broeder-missionaris in
Wisconsin 1855-1861 ; conventualis te Diest 1861-1868, te Maaseik 1868 en
vervolgens te St.-Agatha.
School, Johannes : geboren te Heesch bij Oss 28 sept. 1894 ; geprofest te St.-
Agatha 28 sept. 1915 ; priester gewijd 29 mei 1920 ; leraar te Uden 1920-
1964 ; prior te Uden 1935-1941 ; definitor gekozen in 1935.
Schoot, G. van der : geboren te Oirschot 3 dec. 1894 ; overleden te Maaseik
31 okt. 1934 ; geprofest te St.-Agatha 2 okt. 1893 ; priester gewijd 4 juni
1898 ; conventualis te Maaseik 1901-1915, te Hannut 1915-1916, te Maaseik
1916-1934.

LIJST VAN DE KRUISHEREN 229
Severijns, Firminus : geboren te Loksbergen 29 april 1863 ; overleden te St.-Agatha
22 dec. 1932 ; geprofest te St.-Agatha 23 sept. 1884 ; priester gewijd 15 juni
1889 ; leraar te Maaseik 1889-1890 ; conventualis te Diest 1890-1891, te
St.-Agatha 1891-1932.
Silkens, Petrus : geboren te Geistingen 15 nov. 1895 ; overleden te Gors op Leeuw
6 juli 1951 ; geprofest te Diest 14 sept. 1918 ; priester gewijd 27 april 1924 ;
missionaris in Congo 1925-1947 ; na langdurige ziekte coadjutor te Gors op
Leeuw 22 maart - 6 juli 1951 ; officier in de orde van Leopold II.
Sistermans, Henricus : geboren te Haarlem, 4 sept. 1865 ; overleden te Hannut
15 maart 1929 ; geprofest te St.-Agatha 30 sept. 1886, priester gewijd 20 dec.
1890 ; leraar te Maaseik 1890-1895 ; conventualis te Diest 1895-1904 ; leraar
te Hannut sept. 1904-1929 ; supprior te Hannut 1908-1929 ; definitor gekozen
in 1908.
Sistermans, Robertus : geboren te Haarlem 29 mei 1864 ; overleden te Maaseik
5 sept. 1924 ; geprofest te St.-Agatha 18 nov. 1888 ; priester gewijd 17 dec.
1892 ; leraar te Uden okt. 1892 - aug. 1895 ; conventualis te Diest 1895-1898 ;
leraar te Maaseik 1898-1924.
Smits, Martinus : geboren te Uden 18 jan. 1884 ; overleden te Uden 16 april 1932 ;
geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1910 ; priester gewijd 29 mei 1915 ; leraar
te Uden 1915-1932.
Smits, Wilhelmus : geboren te Ravenstein 1 mei 1824 ; overleden te Uden 13 dec.
1889 ; begraven te St.-Agatha ; geprofest te Uden 23 juli 1855 ; priester
gewijd 23 dec. 1848 (voor zijn intrede kapelaan te Boekel en te Uden);
conventualis te Uden 1855-1889 ; prior te Uden 1869-1889 ; magister generaal
26 april 1881 - 13 dec. 1889 ; definitor gekozen in 1859, 1865, 1871 en 1878.
Snijers, Josephus : geboren te Leiden 13 juli 1887 ; overleden te Fort Wayne
22 maart I960 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1911 ; priester gewijd 17 juli
1916 ; missionaris in U.S.A. 1920-1960.
Span, Lambertus van der : geboren te Achterveld 24 sept. 1893 ; geprofest te Diest
27 sept. 1924 ; conventualis te Hannut 1924-1927 ; broeder-missionaris in
Congo 1927-1933 V conventualis te Diest 1933-1939, te Achel 1939.
Stoopman, Adrianus : geboren te Overschie 6 nov. 1868 ; overleden te Boekel
(ziekenhuis) 12 febr. 1929 ; geprofest te St.-Agatha 24 sept. 1894 ; priester
gewijd 27 mei 1899 ; leraar te Uden 1899-1902 ; conventualis te Diest 1902-
1904, te Uden 1904 ; vanaf 1906-1929 verpleegd te Boekel.
Takken, Petrus : geboren te Ledeakker 9 nov. 1823 ; overleden te St.-Agatha 18
maart 1866 ; geprofest te St.-Agatha 28 mei 1844 ; priester gewijd 28 mei
1847 ; 18 april 1849-1852 in Curasao ; conventualis te Diest 1852-1855 ;
leraar te Maaseik 1855-1857 ; conventualis te St.-Agatha 1857-1866.
Terbeek, Gerardus : geboren te Nijmegen 13 sept. 1874 ; overleden te Maaseik
12 maart 1956 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1899 ; priester gewijd 19 dec.
1903 ; leraar te Maaseik 1904-1923 ; conventualis aldaar tot 1956.
Tertoogen, Johannes : geboren te Rotterdam 28 okt. 1885 ; overleden te St.
Matthias (U.S.A.) 17 maart 1954; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1910;
priester gewijd 29 mei 1915 ; missionaris in U.S.A.

230 HENRICUS HOLLMANN
Thonon, Jos. : geboren te Bleken 6 dec. 1893 ; geprofest te Diest 14 sept. 1916 ;
priester gewijd 29 mei 1920 ; conventualis te Hannut 1919 - heden ; student
landbouwkunde aan de universiteit te Leuven 1928-1929 ; leraar te Hannut
1919-1928, 1929-1962.
Took, Aegidius van : geboren te Deest 16 juni 1885 ; overleden te Rotterdam
13 maart 1959 ; geprofest te St.-Agatha 30 juli 1906 ; conventualis te Diest
1912-1920, te Maaseik 1920-1922, te Rotterdam 1922-1959.
Uten, Franciscus : geboren te Diest 22 nov. 1896 ; geprofest te Diest 14 sept.
1916 ; priester gewijd 28 maart 1921 ; missionaris in Congo 1921-1933 ;
leraar te Maaseik 1933-1937 ; godsdienstleraar te Eisden 1937-1944 ; kapelaan
te Brussel 1944 - heden ; conventualis te Diest sinds 1955.
Velden, Henricus van der : geboren te Balgoy 4 juni 1856 ; overleden te Uden
16 okt. 1920 ; geprofest te Uden 17 mei 1888 ; conventualis te Diest 2 juni
1888-1900, te Uden 10 jan. 1900-1920.
Vblden, Lambertus van der : geboren te Reek 2 febr. 1860 ; overleden te Onamia
28 jan. 1935 ; geprofest te St.-Agatha 4 nov. 1883 ; missionaris in U.S.A.
okt. 1910-1935.
Vbn, Johannes van de : geboren te Uden 16 nov. 1812 ; overleden te St.-Agatha
4 sept. 1897 ; conventualis te Uden 1844-1855, te Maaseik 1855-1865.
Verbeck, Joannes : geboren te Isenbriick-Havert (Duitsland) 10 aug. 1834 ; over
leden te St.-Agatha 19 okt. 1908 ; geprofest te St.-Agatha 5 aug. 1860 ;
priester gewijd 14 aug. 1864 ; leraar te Maaseik 1864-1866 ; leraar te Diest
1866-1877 ; leraar te Maaseik 1877-1887 ; conventualis te St.-Agatha 1887-
1908.
Verhagen, Jogs Adrianus : geboren te Schijndel 6 april 1834 ; overleden te Uden
12 febr. 1903 ; geprofest te St.-Agatha 28 sept. 1863 ; priester gewijd 6 juni
1868 ; conventualis te Uden 1868-1903 ; procurator te Uden 1891-1903 ;
definitor gekozen in 1887 en 1893.
Verhagen, Joes : geboren te Uden 4 mei 1870 ; overleden te Rotterdam 24 mei
1936 ; geprofest te St.-Agatha 30 sept. 1889 ; priester gewijd 19 mei 1894 ;
conventualis te Maaseik 1894-1895 ; daarna ziek te Uden tot 1902 ; leraar
te Maaseik 1902-1907 ; leraar te Hannut 1908-1917 ; rector van het St.-Jacobusziekenhuis
te Dordrecht 1918-1922 ; kapelaan te Rotterdam (Tuindorp)
1922-1936.
Verhoeven, Corn. : geboren te Uden 5 nov. 1901 ; geprofest te St.-Agatha 17 okt.
1926 ; conventualis te Zoeterwoude vanaf febr. 1927.
Verhofstadt, Adrianus : geboren te Gemert 12 maart 1876 ; overleden te Diest
28 maart 1940 ; geprofest te St.-Agatha 24 sept. 1894 ; priester gewijd 27 mei
1899 ; socius te Diest juni-sept. 1899 ; conventualis te Maaseik 1899-1901 ;
socius te St.-Agatha sept. 1901 - mei 1904 ; novicenmeester te Diest 3 mei
1904 - okt. 1937 ; supprior te Diest aug. 1937-1940.
Verhulst, Johannes : geboren te 's Bosch 22 april 1821 ; overleden te St.-Agatha
9 febr. 1878 ; geprofest te St.-Agatha 21 juli 1845 ; priester gewijd 11 april
1846 ; leraar te Uden 1846-1851 ; conventualis te Diest 1851-1852 ; supprior
en leraar te Uden 1852-1855 ; prior te Uden 1855-1869, tevens leraar ;
supprior en lector in de filosofie te St.-Agatha 1869-1878 ; definitor gekozen
in 1853, 1859, 1865 en 1871.

LIJST VAN DE KRUISHEREN 231
Verkuilen, Henr. : geboren te Volkel 18 mei 1816 ; overleden te St.-Agatha
1 dec. 1885 ; geprofest te St.-Agatha 30 mei 1843 ; priester gewijd 12 dec.
1844 ; conventualis te St.-Agatha 1844 - nov. 1856, te Diest 1856-1857, te
St.-Agatha 1857-1866, te Maaseik 1866-1876 ; bibliothecaris en cartabellarius
te St-Agatha 1876-1885.
Verkuilen, Johannes : geboren te Uden 30 mei 1892 ; overleden te Belem (Brazilie)
29 okt. 1937 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1912 ; priester gewijd
2 juni 1917 ; leraar te Maaseik 1917-1932 ; novkenmeester te St.-Agatha
1932-1934 ; overste der missie in Brazilie 1934-1937.
Versteegden, Alb. : geboren te Boerdonk 10 okt. 1881 ; overleden te Achel
4 april 1941 ; geprofest te St.-Agtaha 11 nov. 1910 ; conventualis te Maaseik
1910-1922, te Uden 1922-1923, te Maaseik 1923-1926 ; broeder-missionaris
in Congo 1926-1938 ; conventualis te Achel 1938-1941.
Vlam, Johannes de : geboren te Gemert 13 Jan. 1822 ; overleden te St.-Agatha
19 juni 1906 ; geprofest te St.-Agatha 30 mei 1843 ; priester gewijd 22 dec.
1844 ; procurator te St.-Agatha 1845-1894 ; tegelijk procurator te Diest 1845-
1851 ; procurator generaal 1860-1905 ; definitor gekozen in 1871, 1878, 1884,
1893 en 1899.
Vlijmen, Wilh. van : geboren te Oss 22 okt. 1819 ; overleden te Maaseik 7 april
1905 ; geprofest te Diest 26 mei 1846 ; conventualis te Diest tot sept. 1856 ;
broeder-missionaris in Wisconsin 1863-1866 ; portier te Maaseik 1866-1905 ;
zeer bekwaam meubelmaker : sierwerk in de kruisherenkerk te Diest.
VOORT, Augustinus van der : geboren te Eindhoven 4 mei 1822 ; overleden te
St.-Agatha 9 juli 1894 ; geprofest te St.-Agatha 21 okt. 1845 ; priester gewijd
17 juni 1846 ; conventualis te Maaseik 1857-1869 en 1871-1881.
VORST, Martinus van : geboren te Dieden 18 febr. 1877 ; overleden te Uden 23 sept.
1958 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1896 ; priester gewijd 1 juni 1901 ;
leraar te Maaseik 1901-1912 ; leraar te Hannut 1912-1929 ; leraar te Uden
1929-1958.
Vorst, Paulus van der : geboren te Beek en Donk 25 nov. 1899 ; geprofest te
Diest 4 sept. 1923 ; conventualis te Uden 1923-1926, te Zoeterwoude 1926-
1937, te Hannut 1937-1942, te Diest 1942-1948, te Zoeterwoude 1948 - heden.
Warneckb Clemens : geboren te Leiden 8 sept. 1880 ; overleden te Hannut 29
jan. 1945 ; geprofest te St.-Agatha 18 sept. 1902 ; priester gewijd 22 dec.
1906 ; leraar te Hannut sept. 1906 (als diaken) - 1945.
Weyst, Godefridus van der : geboren te Volkel 28 april 1815 ; overleden te
St.-Agatha 13 juni 1869 ; geprofest te Uden 29 aug. 1841 ; priester gewijd
25 mei 1839 ; conventualis te Uden 1839-1845 ; novkenmeester, supprior,
lector in de theologie, conrector van de Latijnse School, organist te Uden ;
prior te Diest 1845 - juni 1856 ; naar St.-Agatha 24 juni 1856, waar hij
supprior, lector in de theologie en novicenmeester werd ; definitor gekozen
in 1853, 1859 en 1865.
Wieers, Matthias : geboren te Geystingen 8 nov. 1889 ; overleden te Maaseik
20 okt. 1964 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1908 ; priester gewijd 17 mei
1913 ; student aan de universiteit te Leuven 1913-1914 ; leraar te Maaseik
1914-1960.

232 HENRICUS HOLLMANN
Willems, Augustinus : geboren te Turnhout 13 april 1895 ; geprofest te St.-Agatha
25 sept. 1915 ; priester gewijd 26 mei 1923 ; soldaat in het Belgische leger
1915-1919 ; conventualis te Diest 1919-1922, te Hannut 1922 - heden ; surveillant
en procurator te Hannut.
Winden, Jacobus van : geboren te Delft 1778 ; overleden te Uden 2 juli 1845 ;
geprofest te Uden 1803; priester gewijd 17 dec. 1803; tijdens de Franse
overheersing uit het klooster verdreven 20 aug. 1812 ; teruggekeerd 1814 ;
vanaf 14 nov. - 8 dec. 1840 de enigste kloosterling te Uden ; praeses ad interim
van het klooster 14 nov. - 15 dec. 1840.
Wolf, Bernardus de : geboren te Groningen 24 juli 1870 ; overleden te St.-Agatha
11 jan. 1933 ; geprofest te St.-Agatha 1 okt. 1891 ; priester gewijd 15 aug.
1895 ; leraar te Uden 1895-1901 ; professor in de H. Schrift sept. 1901-1933.
Wijmelenberg, Henricus van den : geboren te Uden 21 nov. 1800 ; overleden te
St-Agatha 25 maart 1881 ; geprofest te Uden 8 dec. 1840 ; priester gewijd
20 dec. 1823 ; commissaris der orde 23 dec. 1841 ; magister generaal en prior
te Uden 25 maart 1853 ; magister generaal en prior te St.-Agatha 13 febr
1855 - 25 maart 1881.
Wijst, Antonius van der : geboren te Uden 24 dec. 1874 ; overleden te St.-Agatha
4 juli 1944 ; geprofest te St.-Agatha 8 okt. 1906 ; conventualis te Maaseik
1906-1910, te St.-Agatha en aldaar werkzaam als kok 1910-1944.
IJzermans, Henricus : geboren te Vlaardingen 3 juli 1870 ; overleden te Perham
(U.S.A.) 28 april 1938 ; geprofest te St.-Agatha 25 sept. 1890 ; priester gewijd
8 juni 1895 ; leraar te Uden 1895-1899 ; novicenmeester te Diest sept. 1899 -
3 mei 1904 ; professor in de dogmatiek en socius te St.-Agatha 3 mei 1904 -
12 maart 1910 ; missionaris in U.S.A. 1910-1938.
IJzermans, Johannes : geboren te Vlaardingen 18 Jan. I860 ; overleden te Diest
1 april 1945 ; geprofest te St.-Agatha 19 sept. 1881 ; priester gewijd 16 aug
1885 ; conventualis te Diest 1 febr. 1888-1945 ; tijdelijk novicenmeester
30 april - 25 sept. 1899 ; socius 25 sept. 1899-1930.
Zufang, Ludovicus : geboren te Hoorn 30 juli 1875 ; overleden te Maaseik 13 dec.
1926 ; geprofest te St.-Agatha 14 sept. 1899 ; priester gewijd 19 dec. 1903 ;
leraar te Maaseik mei-sept. 1904, te Hannut 1904-1908 ; supprior te Hannut
1905-1908 ; conventualis te Diest april-sept. 1908 ; leraar te Maaseik sept.
1908-1926 ; prior te Maaseik 1909-1919 ; definitor gekozen in 1911.
Zutphen, Adrianus van : geboren te Uden 28 nov. 1896 ; geprofest te St.-Agatha
19 sept. 1919 ; priester gewijd 6 juni 1925 ; missionaris in U.S.A. 1925 -
heden ; prior te Onamia 1933-1939, tevens vicaris van Hoogw. Heer van Dinter
in dezelfde jaren ; prior te Onamia 1960-1963 ; consultor van de prior
provinciaal vanaf 1957 - heden.

BlJLAGE II
LIJST VAN DE LEDEN DER ORDE
op de begindatum van het generalaat: 16 februari 1899*
1. J. de Vlam A.
2. W. v. Vlijmen M.
3. A. Arts M.
4. P. Janssens D.
5. A. v. d. Heuvel M,
6. F. Dietvors M.
7. H. de Groot U.
8. J. v. d. Broek D.
9. M. v. Oorschot M.
10. J. de Groot A.
11. P. v. Dongen U.
12. J. v. Glabbeek A.
13. J. Verbeck A.
14. Th. Bouman M.
15. B. Jager U.
16. J. M. Verhagen U.
17. Alph. v. d. Heuvel E.
18. F. de Bie D.
19. J. v. d. Dries E.
20. H. Hollmann A.
21. P. v. d. Eynde D.
22. L. Honhon D.
23. Chr. Janssen D.
24. C. van 't Klooster D.
25. J. Hoogeveen A.
26. J. IJzermans D.
27. C. v. Langenhuysen U.
28. Chr. v. Hout U.
29. J. v. d. Geer D.
Geboorte Overlijden Kl. Professie Wijding
1-1-1822
1-10-1819
25-11-1817
4-6-1825
12-1-1831
30-3-1830
19-1-1834
5-3-1827
9-8-1821
10-9-1829
25-5-1825
3-9-1834
10-8-1834
16-12-1832
12-8-1842
6-4-1834
27-7-1844
12-11-1843
24-11-1824
31-1-1853
23-3-1854
14-9-1858
5-10-1858
4-2-1856
26-4-1861
18-1-1860
28-4-1852
8-9-1860
15-11-1863
19-6-1906
7-4-1905
19-2-1899
3-5-1905
2-9-1900
22-5-1903
22-5-1899
22-5-1899
29-10-1901
29-8-1906
20-11-1909
6-2-1915
10-10-1908
28-7-1919
5-11-1902
12-2-1903
13-7-1937
5-12-1927
13-5-1901
27-5-1927
17-11-1934
19-1-1942
27-3-1924
20-7-1943
22-9-1932
1-1-1946
28-8-1904
10-10-1937
12-1-1938
30-5-1843
26-5-1846
15-11-1848
12-5-1850
24-10-1851
30-3-1857
10-5-1857
10-1-1858
10-1-1858
1-3-1858
26-4-1858
16-10-1859
5-8-1860
5-3-1861
9-11-1862
28-9-1863
28-9-1864
14-9-1866
8-9-1870
25-9-1871
20-10-1874
3-10-1876
16-7-1877
1-11-1878
13-11-1879
27-9-1881
19-3-1882
22-8-1882
22-8-1882
22-12-1844
lekebroeder
lekebroeder
18-12-1851
25-1-1855
18-6-1859
28-5-1859
lekebroeder
lekebroeder
lekebroeder
lekebroeder
17-12-1859
14-8-1864
7-4-1863
22-12-1866
6-6-1866
24-11-1869
7-12-1870
1-3-1851
15-8-1875
22-4-1878
2-4-1881
18-4-1881
19-10-1882
12-9-1883
15-8-1885
lekebroeder
19-6-1886
19-6-1886
1 Op de dag dat Henricus Hollmann magister generaal werd, telde de orde :
54 priesters, 9 geprofeste fraters, 23 geprofeste broeders, 3 novice-fraters en 2
novice-broeders ; in totaal 91 leden. Te St.-Agatha waren er 12 priesters, 6 geprofeste
fraters, 3 geprofeste broeders, 3 fraters-novicen en 1 novice-broeder ; te Uden :
12 priesters en 5 broeders ; te Diest : 15 priesters, 3 fraters, 7 geprofeste broeders
en 1 novice-broeder ; te Maaseik : 13 priesters en 8 broeders ; in Engeland :
2 priesters.
Achter de namen staat de verblijfplaats op 16 februari 1899 opgegeven in de
volgende afkortingen : A. = St.-Agatha ; U. = Uden ; D. = Diest ; M. p=
Maaseik ; E. = Engeland.

234 HENRICUS HOLLMANN
30. J. Bergervoert
31. G. Rosu
32. L. v. d. Velden
33. H. Branten
34. M. v. Dijk
35. J. Verduin
36. F. Severijns
37. A. G. v. Mil
38. L. Vincken
39. A. v. d. Ven
40. H. v. d. Elzen
41. L. v. Hout
42. H. Sistermans
43. J. v. d. Hurk
44. R. v. d. Crommenacker
45. J. Cornelissen
46. H. Cuppen
47. H. v. d. Velden
48. G. Schuurmans
49. W. v. Dinter
50. R. Sistermans
51. M. Konings
52. J. Hendriks
53. E. Beekman
54. G. Alkemade
55. G. v. d. Laar
56. H. v. Hasselt
57. J. Verhagen
58. P. Laarakkers
59. M. Lange
60. A. Beukers
61. H. IJzermans
62. F. v. Kempen
63. G. Elferink
64. J. Kolkman
65. B. de Wolf
66. J. v. Hooff
67. A. Jansen
68. L. Badoux
69. A. Lammers
70. A. Schepens
71. C. Friedemann
72. S. Drost
73. G. v. d. Schoot
74. F. Lepoutre
75. A. Stoopman
76. H. Linnebank
77. A. Verhofstadt
78. H. v. d. Aa
M.
M.
D.
U.
D.
U.
A.
M.
D.
U.
U.
M.
D.
M.
U.
M.
M.
D.
D.
D.
M.
A.
D.
U.
D.
D.
M.
U.
A.
U.
M.
U.
A.
M.
A.
U.
M.
D.
A.
M.
D.
A.
U.
A.
A.
A.
A.
A.
M.
Geboorte Overlijden Kl. Professie Wijdtng
9-2-1860
20-12-1839
2-2-1860
28-2-1856
19-12-1863
26-12-1859
29-4-1863
15-12-1866
15-3-1862
13-4-1858
26-5-1863
20-5-1864
4-9-1865
13-6-1856
9-4-1859
8-4-1856
4-10-1859
4-6-1856
9-10-1863
4-12-1869
29-5-1864
17-5-1870
3-3-1866
4-4-1853
26-1-1859
22-6-1858
5-10-1861
4-5-1870
30-11-1870
29-12-1861
15-6-1868
3-7-1870
1-5-1868
9-2-1869
8-2-1870
24-7-1870
10-2-1872
1-6-1867
8-10-1870
16-1-1871
15-4-1873
4-4-1868
21-10-1871
3-12-1874
17-8-1869
6-11-1868
6-10-1875
14-3-1876
12-3-1876
11-12-1926
20-4-1909
28-1-1935
25-8-1928
16-5-1928
8-10-1933
22-12-1932
14-2-1931
21-8-1912
15-1-1922
30-12-1932
1-4-1953
15-3-1929
22-4-1913
20-3-1917
5-5-1931
31-12-1942
16-10-1920
3-5-1906
27-9-1940
5-9-1925
8-6-1929
29-6-1928
11-11-1921
17-8-1932
19-6-1918
11-5-1905
24-5-1936
19-6-1937
29-10-1941
6-2-1926
28-4-1938
11-8-1924
3-5-1927
3-2-1943
11-1-1933
29-9-1959
26-7-1938
20-4-1936
29-3-1955
17-1-1960
10-10-1933
10-8-1945
31-10-1934
17-2-1917
12-2-1929
13-4-1927
28-3-1940
24-5-1939
25-12-1882
25-3-1883
4-11-1883
4-11-1883
8-5-1884
8-5-1884
23-9-1884
23-9-1884
19-9-1885
13-4-1886
30-9-1886
30-9-1886
30-9-1886
13-11-1886
5-2-1887
19-9-1887
4-10-1887
17-5-1888
6-5-1888
27-9-1888
18-11-1888
18-11-1888
21-1-1889
1-3-1889
1-3-1889
8-8-1889
30-9-1889
30-9-1889
30-9-1889
18-11-1889
20-5-1890
25-9-1890
30-9-1890
1-10-1891
1-10-1891
1-10-1891
1-10-1891
29-12-1891
29-9-1892
29-9-1892
29-9-1892
2-10-1893
2-10-1893
2-10-1893
20-8-1894
24-9-1894
24-9-1894
24-9-1894
8-11-1895
18-10-1886
lekebroeder
lekebroeder
17-3-1888
26-5-1888
26-5-1888
15-6-1889
15-6-1889
15-6-1889
lekebroeder
20-12-1890
20-12-1890
20-12-1890
lekebroeder
lekebroeder
21-5-1891
lekebroeder
lekebroeder
2-4-1892
15-8-1893
17-12-1892
17-12-1892
lekebroeder
17-12-1892
17-12-1892
lekebroeder
15-8-1893
19-5-1894
19-5-1894
lekebroeder
8-6-1895
8-6-1895
lekebroeder
30-5-1896
30-5-1896
15-8-1895
30-5-1896
lekebroeder
19-12-1896
12-6-1897
12-6-1897
4-6-1898
4-6-1898
4-6-1898
lekebroeder
27-5-1899
27-5-1899
27-5-1899
lekebroeder

79. G. v. Bemmel A.
80. M. v. Vorst A.
81. H. v. d. Meerendonk A.
82. L. Docussen D.
83. H. Banken D.
84. A. Huvenaars D.
85. F. v. d. Biggelaar D.
86. H. v. d. Kerkhof M.
87. J. Maes D.
88. W. Bos A.
89. G. Terbeek A.
90. L. Zufang A.
91. Adr. Schellekens A.
LIJST VAN DE LEDEN DER ORDE IN 1899 235
Geboorte Overlijden KL ProJessie Wijding
7-8-1874
18-2-1877
28-8-1875
2-12-1876
18-7-1877
5-12-1877
5-10-1869
16-12-1875
17-6-1877
20-8-1864
13-2-1876
30-7-1875
5-6-1869
22-8-1954
23-9-1958
2-10-1944
14-2-1939
8-4-1915
1-3-1959
18-4-1956
25-10-1924
28-8-1899
11-7-1956
12-3-1956
13-12-1926
25-3-1935
4-5-1895
14-9-1896
13-10-1896
14-9-1897
14-9-1897
14-9-1897
13-3-1898
2-11-1898
28-8-1899
14-9-1899
14-9-1899
14-9-1899
20-12-1900
9-6-1900
1-6-1901
1-6-1901
24-5-1902
24-5-1902
24-5-1902
lekebroeder
lekebroeder
lekebroeder
19-12-1903
19-12-1903
19-12-1903
lekebroeder

Aa, Henr. van der, OSC, 131, 138,
217, 234.
Aarle-Rixtel, Ned., Prov. N.-Brabant,
219.
Aarschot, B., Prov. Brabant, 221.
Achel, B., Prov. Limburg, kruisherenklooster,
21, 218, 220, 227, 228,
229, 231. Conventuales, zie Boogaard
van den, Deckers, Mechelen
van, Rijnja, Span van der, Versteegden.
Achterveld, Ned., Prov. Utrecht, 225,
229.
Agatha, heilige, 44 ; dorp of klooster,
zie St.-Agatha.
Aken, Duitsland, 145.
Alkemade, Gerardus, OSC, 131, 153,
217, 234.
Alkmaar, Ned., Prov. N.-Holland, 13,
14, 15, 19, 20, 21, 22-25, 28, 29,
30, 31, 33, 34, 38, 39, 102, 192,
213, 222, 224.
Almelo, Ned., Prov. Overijsel, 222.
Amazone, rivier, Brazilie, 133.
Amerika, zie U.S.A.
Amersfoort, Ned., Prov. Utrecht, 105,
159 ; kruisherenklooster, 159, 218,
225, 226. Conventuales, zie Blocks,
Boogaard van den, Kraan, Maas.
Amsterdam, Ned., Prov. N.-Holland,
21, 22, 33, 79, 218, 221, 223, 224,
228 ; kruisherenklooster, 227. Zie
Nillesen.
Andriessen, Petrus, OSC, 142, 189,
217.
Ankum, Duitsland, 16, 19.
Antwerpen, B., Prov. Antwerpen,
138, 144, 188.
Arnhem, Ned., Prov. Gelderland, 34,
223.
Arts, Antonius, OSC, 45, 49, 67, 68,
217, 233.
Asseldonk ,Antonius van, OSC, 47,
50, 54, 55, 66, 69, 77, 130, 132,
135, 141, 146, 166, 167, 168, 169,
170, 172, 186, 187, 188, 191, 212,
217.
Aubert, R., auteur, 69.
Register1
Baarsjespold'er, zie Sloten.
Badoux, Ludovicus, OSC, 97, 108,
194, 217, 234.
Bakker, W. Bakker-Hollmann, 31,
212 ; K. Bakker-Franken, 212, 213,
214 ; zie Hollmann.
Bakx, Petrus, OSC, 142, 218.
Balgoy, Ned., Prov. Gelderland, 230.
Bandung, Indonesie, 197, 222, 228.
Banken, Henricus, OSC, 108, 218,
235.
Barbara, heilige, 223.
Batavia, Indonesie, 190, 196.
Batenburg, Ned. Prov. Gelderland,
218.
Bay-Settlement, U.S.A., 219.
Beek en Donk, Ned., Prov. N.-Bra
bant, 231.
Beekman, E., OSC, 234.
Beers, Ned., Prov. N.-Brabant, 188,
218.
Beeringen, B., Prov. Limburg, 223.
Belem, Brazilie, 231.
Belgie, 46, 59, 63, 68, 104, 109, 111,
116, 137, 141, 142, 143, 144, 145,
146, 152, 155, 156, 157, 165, 175,
187, 188, 196, 197, 223, 226, 232.
Bemmel, Gerardus van, OSC, 108,
127, 131, 147, 218, 235.
Benedictus XV, Paus, 190, 210.
Benedictijnen, zie Deutsch.
Bergen op Zoom, Ned., Prov. N.
Brabant, 217.
Bergervoert, Joh., OSC, 142, 218,
234.
Bergeyck, Ned., Prov. N.-Brabant,
227.
Bersenbrueck, Duitsland, 19.
Beukers, A., OSC, 234.
Beverlo, B., Prov. Limburg, 219.
Bie, Franciscus de, OSC, 83, 96, 131,
218, 233.
Biggelaar, Frans van den, OSC, 182-
183, 218, 235.
Bihlmeyer-Tuechle, auteur, 69.
Bik, Theo, OSC, auteur, 92, 127, 130.
Blaricum van, 193.
Bleken, B., Prov. Luik, 230.
1 U = Y ; OSC (ordinis sanctae crucis) = kruisheren ; Ned. = Nederland ;
B. = Belgie ; Prov. = Provincie.

Blessing, Fredericus, OSC, 142, 188,
218.
Blocks, Gerard, OSC, 104, 141, 142,
218.
Boekel, Ned., Prov. N.-Brabant, 219,
220, 229.
Boelaars, c.ss.r., auteur, 68.
Boer, Joh. van den, OSC, 138, 218.
Boerdonk, Ned. Prov. N.-Brabant,
231.
Bogaers, Juliaan, 69, 70, 71, 72.
Bois-de-Breux, B., Prov. Luik, 59.
Bondo, Congo - JLeopoldstad, Prov.
Uele, 6, 188, 190, 208, 215, 218,
219, 224, 225.
Boogaard, Paulus van den, OSC, 192,
218.
Bos, Wilh. J. F., OSC, 87, 108, 219,
235.
Bouman, Th., OSC, 233.
Boxmeer, Ned., Prov. N.-Brabant,
39, 70.
Boxtel, Ned., Prov. N.-Brabant, 227.
Brand, van den, o.carm., 70.
Brandon, Thomas, OSC, 104, 200,
219.
Branten, H., OSC, 234.
Brazilie, 133, 134, 135, 223, 231 ;
zie Verkuilen, Joh.
Breda, Ned., Prov. N.-Brabant, 222,
223.
Breughel, 39.
Brink, H., o.p., 35.
Broek, Joh. van den, OSC, 51, 219,
233 ; -, Josephus van den, OSC,
219.
Brussel, B., Prov. Brabant, 25, 120,
219, 230.
Bruyn, Cornelius de, OSC, 51, 219.
Burgt, Joannes van den, OSC, 83,
219 ; -, Leo van den, OSC, 188,
219.
Buggenum, Ned., Prov. Limburg,
224.
Buse, Joh., OSC, auteur, 197.
Bussum, Ned., Prov. N.-Holland,
Kruisherenklooster, 218. Conventuales
zie Bakx, Blocks, Boogaard
van den.
Bute, Congo-Leopoldstad, 208.
Butler, U.S.A., Minnesota, 138, 139,
162, 199.
Callier, Mgr., 193, 194.
Calvijn, 26.
Campion, college, 199-
Capucijnen, 166.
REGISTER 237
Cardiff, Engeland, 222.
Carmelieten, 70, 133, 185 ; zie Brand
van den, Tewes.
Charles, Pierre, s.j., auteur, 62.
Christiaens, Bernardus, OSC, 219.
Ciplet, B., Prov. Luik, 221.
Clerckx, Renatus, OSC, 188, 219-
Cloud St, zie St-Cloud.
Colson, M., OSC, auteur, 186.
Combes, 157.
Cormmissaris, A,, auteur, 27.
Congo, Belgisch-Congo, Congo-Leo,
104, 186, 187, 188, 189, 190, 191,
201, 208, 215 ; zie Bondo, Uele ;
Kruisheren in C, 186-191, 196,
201, 208, 215, 217, 218, 219, 220,
224, 225, 228, 229, 230, 231 ; zie
Andriessen, Blessing, Burgt L. van
den, Clerckx, Cuypers H., Deckers,
Elzen A. van den, Kerkhof van de,
Konings, Kraian, Kraanmeer van
den, Kijzers, Rijnja, Silkens, Span
L. van der, Uten, Versteegden.
Cools, K., OSC, auteur, 6.
Coothen, Ned., Prov. Utrecht, 218.
Cordes, Andreas Anton., 19.
Cornelissen, J., OSC, 234.
Cranenburgh, Franciscus van, OSC,
68, 79, 219.
Creusen, J., s.j., auteur, 71.
Crommenacker, R. van de, OSC, 234.
Cuppen, H., OSC, 234.
Curasao, zie Indie (West).
Cuyk, Ned., Prov. N.-Brabant, 36,
39, 40, 69, 76, 80, 90, 113, 114,
120, 144, 219.
Cuypers, Hubertus, OSC, 189, 219 ;
-, Pierre, 111.
Daems, Eduard, OSC, 53, 219.
Dakota, zie Noord-Diakota.
Dal, C. van, OSC, auteur, 57, 66.
David, 209, 216.
Deckers, Matthaeus, OSC, 201, 220.
Deest, Ned., Prov. Gelderland, 224,
230.
Delft, Ned., Prov. Z.-Holland, 232.
Dens, Petrus, 68.
Deriks, Mgr., o.praem., 208.
Deutsch, Alcuin, o.s.b., 200.
Deventer, Ned., Prov. Overijsel, 225.
Didbn, o.p., 120.
Dieden, Ned., Prov. N.-Brabant, 231.
Diekamp, 177.
Dierickx, M., s.j., auteur, 69.
Diest, B., Prov. Brabant, 47, 51, 225,
230 ; kruisherenklooster, 6, 46, 47,

238 HENRICUS HOLLMANN
51, 53, 54, 55, 59, 66, 74, 75, 81-
86, 89, 94, 95, 96, 97, 104, 106,
108, 109, 111, 116, 120, 131, 133,
134, 141, 142, 143, 144, 154, 155,
162, 163, 165, 175, 184, 188, 192,
201, 214, 217, 218, 219, 220, 221,
222, 223, 224, 225, 226, 227,
228, 229, 230, 231, 232, 233,
234, 235. Conventuales, zie Alkemade,
Arts, Bemmel van, Bie de,
Biggelaar van den, Boogaard van
den, Broek Joh. van den, Broek
Jos van den, Bruyn de, Burght
Joh. van den, Clerckx, Cuypers,
Deckers, Dietvors, Dinter van,
Dijk van, Esselaar, Eynde van den,
Geer van de, Geeraerts, Giersbergen
van, Glabbeek van, Hendriks,
Heuvel Ant. van den, Heuvel
Alph. van den, Honhon, Hout L.
van, Huygens, Jansen, Janssen,
Janssens, Jonge de, Klooster van %
Koch, Kolkman, Kraats van de,
Kuypers H., Laar van de, Lieshout
van, Linnebank, Maes J., Mechelen
van, Meerendonk van den, Mil
van, Mutsaers, Rijnja, Schepens,
Schoenmaekers, Schuurmans, Severijns,
Silkens, Sistennans H., Sistermans
R., Span L. van der,
Stoopman, Takken, Toor van,
Uten, Velden H. van der, Verbeck,
Verhofstadt, Verhulst, Verkuilen
H., Vincken, Vlijmen van, Vorst
van der, Weyst van der, Willetms,
IJzermans H., IJzermans J., Zufang.
Dietvors, Ferdinand, OSC, 59, 60,
67, 68, 73, 74, 78, 89, 94, 101,
119, 220, 233.
Dinter, Wilh. van, OSC, 94, 97, 101,
134, 138, 139, 140, 162, 163, 198,
199, 200, 209, 220, 232, 234.
Dirksen, 193.
Docussen, Lambertus, OSC, 108, 220,
235.
Dominicanen, 19, 29, 33, 35, 36, 166,
192, 194, 213 ; zie Brink, Didon,
Dominicuscollege, Dominicusstatie,
Meyer, Rijn van, Theissling, Zeeland
H. van.
Dominicuscollege, Nijmegen, 33, 34,
35.
Daminicusstatie, kerk, parochie, 30,
31.
Dongen, P. van, OSC, 233.
Donkers, J., OSC, 6.
Dooren, Adrianus van, OSC, 174,
175, 220.
Dordrecht, Ned., Prov. Z.-Holland,
230.
Doren, Petrus van, OSC, 192, 220.
Doutreloux, Mgr., 130.
Dries, Jos van den, OSC, 45, 67, 83,
89, 90, 92, 220, 233.
Drost, Sibrandus, OSC, 136, 234.
Dubois, Mgr. Jacques, OSC, 221.
Duitsland, 16, 17, 18, 19, 20, 39, 46,
63, 107, 118, 141, 142, 143, 144,
145, 147, 153, 156, 157, 230.
Duluth, U.S.A., 137, 223, 224.
Dungen den, Ned., Prov. N.-Brabant,
219.
Dijk, M. van, OSC, 234.
Eelen, B., Prov. Limburg, 224.
Eindhoven, Ned., Prov. N.-Brabant,
231.
Eisden, B., Prov. Limburg, 230.
Elferink, G., OSC, 234.
Elzen, Adrianus van den, OSC, 189,
220 ; -, H. van den, OSC, 234.
Emond, Ludovicus, OSC, 50, 52, 54,
66, 70, 72, 103, 104, 109, 143, 146,
179-180, 195, 220.
Engeland, 16, 19, 25, 83, 89, 90, 91,
92, 143, 220, 222, 233 ; kruisheren
in E., zie Dries van den, Heuvel
A. van den.
Engelen, Joh., OSC, 142, 143, 221.
Enk, rivier in Ned., 193.
Enkhuizen, Ned., Prov. N.-Holland,
228.
Eras, Mgr. B., 192.
Erp, Ned., Prov. N.-Brabant, 217,
225.
Esselaar, Theodorus, OSC, 221.
Europa, 64y 65, 137, 191.
Eynde, P. van den, OSC, 233.
Faber, 79.
Fargo, U.S.A., Noord-Dakota, 137.
Fontaine, Emile, OSC, 69, 132, 142,
143, 221.
Fort-Wayne, U.S.A., kruisherenklooster,
104, 219, 229. Conventuales,
zie Brandon, Snijers.
Francino, J., OSC, auteur, 66, 87,
129.
Franciscanen, 29, 30.
Franciscus, heilige, 192.
Franken, Lies, 213 ; zie Bakker.
Frankrijk, 16, 20, 46, 55, 63, 143,
156, 157, 191, 232.

Franssen, 111, 129.
Freiburg, Zwitserland, 110, 141, 180,
226, 228.
Frencken, A. M., auteur, 70.
Friedemann, Cornelius, OSC, 108,
123, 221, 234.
Friesland, Ned., 21, 38, 39, 86.
Frigolet, abdij o.praem., Frankrijk,
191.
Gallet, Jos, 162.
Gast, Joh., OSC, 51, 53, 221.
Geer, Jacobus van de, OSC, 96, 175,
221, 233.
Geeraerts, Henricus, OSC, 97, 221.
Geers, zie Hollmann.
Geistingen, B., Prov. Limburg, 229,
231.
Gemert, Ned., Prov. N.-Brabant, 47,
220, 230, 231.
Gennep, Ned., Prov. Limburg, 39,
41.
Gennip, Joh. van, OSC, 141, 221.
Genua, Italie, 197.
Geusau, von, 48, 49, 116, 117.
Gielen, Simon, OSC, 50, 51, 70, 221.
Giersbergen, Hermanus van, OSC,
82, 83, 95, 106, 221.
Gils, Bernard van, OSC, 111, 138,
222.
Ginneken, Jac. van, s.j., 185.
Glabbeek, Joh. van, OSC, 97, 106,
107, 222, 233.
Gors op Leeuw, B., Prov. Limburg,
229.
Gorter, 14.
Gouda, Ned., Prov. Z.-Holland, 113,
225.
Gouffau, Emile, 120.
Goumans, Jacobus, OSC, 131, 138,
160, 174, 181-182, 188, 196, 214,
222.
Goyau, G., auteur, 118.
Gramjean, zie Grandjean.
Grandjaen (Gramjean, Gransjan), Catharina,
20, 21, 30.
Gransjan, zie Grandjean.
Gravenhage, s', Ned., Prov. Z.-Hol
land, 89, 130, 213, 217.
Gregorius XVI, Paus, 56.
Groningen, Ned., Prov. Groningen,
232.
Groot, H. de, OSC, 233 ; -, Joh. de,
OSC, 108, 222, 233.
Groot-Linden, Ned., Prov. N.-Bra
bant, 69, 219.
Gueranger, 33.
REGISTER 239
Haaren, Ned., Prov. N.-Brabant, 228.
Haarlem, Ned., Prov. N.-Holland,
15, 30, 71, 90, 91, 92, 130, 192,
193, 194, 212, 213, 229.
Haarsteeg, Ned., Prov. N.-Brabant,
223.
Haes, 144.
Hanneke, 183.
Hannover, Duitsland, 16, 17, 19.
Hannut, B., Prov. Luik, 142 ; kruisherenklooster,
6, 119, 120, 124,
130-132, 138, 141, 143, 144, 145-
159, 161, 162, 164, 188, 191, 217,
218, 219, 221, 222, 223, 224, 225,
226, 227, 228, 229, 230, 231, 232.
Conventuales, zie Aa van der, Alkemade,
Asseldonk, Bemmel van,
Boogaard van den, Burgt L. van
de, Clerckx, Cuypers, Esselaar,
Fontaine, Goumans, Hoefnagels,
Hooff A. van, Hoogeveen, Hulst
van der, Jansen, Jaspers, Kempen
van, Klaverweyden, Koch, Konings,
Kraan, Maes E., Maes J.,
Maniquet, Mechelen van, Mulder,
Nijs, Oudhuis, Richter, Roy van,
Schoot van der, Sistermans H.,
Span van der, Thonon, Verhagen,
Vorst van, Vorst van der, Warnecke,
WiUems, Zufang.
Haps, Ned., Prov. N.-Brabant, 108,
122, 214, 222, 226.
Haspengouw, B., 130.
Hasselt, B., Prov. Limburg, 165, 218.
-, Henr. van, OSC, 92, 180, 222,
234.
Hastings, U.S.A., kruisherenklooster,
217, 219, 222, 223. Conventuales,
zie Brandon, Gils van, Hulst van
der.
Heer, Ned., Prov. Limburg, 227.
Heerhugowaard, Ned., Prov. N.-Hol
land, 227.
Hees, Wilh. van, OSC, 6, 213.
Heesch, Ned., Prov. Gelderland, 226;
Prov. N.-Brabant, 228.
Helena, heilige, 212.
Helden, Ned., Prov. Limburg, 221.
Helmond, Ned., Prov. N.-Brabant,
217, 218.
Hendriks, J., OSC, 234.
Hem, 113, 184.
Heppeneert, B., Prov. Limburg, 218.
Hermans, 114 ;-, C. R., auteur, 48 ;
-, Mgr., 47.
Hertogenbosch, 's, Ned., Prov. N.-

240 HENRICUS HOLLMANN
Brabant, 47, 79, 80, 90, 129, 143,
185, 220, 221, 228, 230.
Herve, 177.
Heuvel, Alphonsus van den, OSC,
83, 90, 92, 222, 233 ; -, Antoon
van den, OSC, 92, 222, 233 ;
-, August van den, 137, 138 ;
-, Jan van den, 137.
Heylen, Mgr., 192.
Hildesheim, Duitsland, 17.
Hilversum, Ned., Prov. N.-Holland,
90.
Hoefnagels, Petrus, OSC, 131, 222.
Hoei, B., Prov. Luik, 54.
Hoeilaart, B., Prov. Brabant, 120.
Hofman, Petrus, OSC, 181, 182, 222.
Holland1, 25, 26, 27, 28, 31, 40, 206 ;
zie Nederland.
Hollmann, Anna Cornelia H—Jonker,
21 ; -, Anna Margaretha Gertrud
H—Geers, 19 ; -, Catharina H—
Grandjaen, 20, 21, 30 ; -, Catha
rina Margaretha, 21 ; -, Catharina
H—Wagenaar, 19 ; -, Henrica
Rijnja-H-, 21 ; -, Henricus Martinus
Franciscus, OSC, 1-216, 217,
222, 233 ; -, Johan, 21 ; -, Johann
Heinrich Bernhard, 15, 16, 17, 19,
20, 21, 30 ; -, Maria Elisabeth,
31 ; -, Maria Margaretha, 20, 21 ;
-, W. Bakker-H-, Catharina, 31,
212.
Honhon, Lambertus, OSC, 55, 69, 73,
74, 75, 79, 84, 88, 95, 96, 101, 120,
121, 122, 125, 128, 130, 131, 133,
134, 143, 144, 145, 146, 147, 148,
150, 151, 152, 153, 154, 155, 165,
167, 168, 170, 205, 216, 223, 233.
Hooff, Albertus van, OSC, 131, 223 ;
-, Johannes van, OSC, 223, 234.
Hoogeveen, Jos., OSC, 74, 97, 108,
119, 120, 121, 123, 124, 131, 223,
233.
Hoogland, Ned., Prov. Utrecht, 225.
Hoorn, Ned., Prov. N.-Holland, 232.
Hout, Christianus van, OSC, 233 ;
-, Leonardus van, OSC, 6, 46, 69,
234.
Houtmans, Gerardus, OSC, 45, 223.
Hugenoten, 20.
Huissen, Ned., Prov. Gelderland, 35,
36.
Hulst, Joh. van der, OSC, 131, 138,
140, 198, 200, 223.
Hurk, J. van de, OSC, 234.
Hustinx, Joseph, 146.
Huvenaars, Andreas, OSC, 108, 127,
143, 144, 146, 147, 148, 149, 150,
151, 152, 153, 154, 223, 235.
Huygens, Petrus, OSC, 52, 223.
Isenbrueck-Havert, Duitsland, 230.
Indie, Nederlands Oost I., zie Java ;
-, West, 51, 53, 229 ; kruisheren
in W.I., zie Gast, Takken.
Indonesie, zie Java.
Italie, 63.
Jacobus, heilige, 230.
Jaeger, Bartholomeus, OSC, 101, 223,
233.
Jaegers, Leo, OSC, 38.
Jansen, Aloysius, OSC, 224, 234 ;
-, F. C. J., 194.
Janssen, Christiaan, OSC, 97, 224,
233.
Janssens, Pertus, OSC, 95, 224, 233.
Jaspers, Joh., OSC, 131, 224.
Java, Indonesie (Ned. O. Indie),
104, 190 ; kruisheren op J., 196-
197, 217, 218, 222, 223, 227,
228 ; zie Asseldonk van, Bandung,
Boer van den, Goumans, Nillesen,
Rooy de.
Jerome, broer van Napoleon, 16.
Jerusalem, kerk van H. Kruis in J.
te Rome, 211.
Jesus Christus, 212.
Jezuietenorde, 65, 207 ; zie Charles,
Creusen, Dierickx, Ginneken van,
Mariendaal, Vermeersch.
Johannes XXIII, Paus, 206.
Jong, J. de, auteur, 69, 175.
Jonge, Wilh. de, OSC, 51, 224.
Jonker, Anna Cornelia, zie Hollmann.
Jutfaas, Ned., Prov. Utrecht, 221.
Kempen, Franciscus van, OSC, 108,
224, 234.
Kerich, L., OSC, 200.
Kerkhof, Henr. van de, OSC, 189,
224, 235.
Kerniel, B., Prov. Limburg, 226.
Kessenich, B., Prov. Limburg, 218.
Keulen, Duitsland, 66.
Keyzers, Joh., OSC, 138, 224.
Kinroy, B., Prov. Limburg, 219.
Klaver, Joh., OSC, 142, 198, 199,
224 ; -, Richard, OSC, 200, 224.
Klaverweyden, Gerardus, OSC, 38,
195, 224.
Klooster, Cornelius van % OSC, 74,
97, 101, 130, 143, 144, 154, 155,
188, 225, 233.

Kneipp, 176 ; zie Severijns.
Koch, Joh., OSC, 131, 192, 193, 225.
Kolkman, Joh., OSC, 108, 123, 225,
234.
Konings, Mathias, OSC, 97, 108, 131,
144, 145, 146, 147, 148, 149, 150,
151, 152, 153, 154, 155, 156, 158,
162, 165, 188, 189, 190, 191, 208,
209, 214, 225, 234.
Kooge, zie Wagenaar.
Kraan, Wilh., OSC, 188, 225.
Kraanmeer, Hear, van de, OSC, 189,
225.
Kraats, Joh. van de, O$C, 138, 225.
Kruisherenaflaat, 55, 56.
Kruisherenorde, 5, 13, 15, 19, 35, 36,
46-58, 62, 65, 86-93, 115, 132, 137,
141, 154-163, 166-172, 180, 185,
186, 187, 190, 193, 203, 210, 211,
214, 216, 233 ; klooster, zie Achel,
Amersfoort, Amsterdam, Bussum,
Diest, Fort-Wayne, Hannut, Has
tings, Leuven, Maaseik, Neeritter,
Onamia, Rome, Rotterdam, St.-
Agatha, Ud'en, IJsselmonde, Zoeterwoude
; Magister-Generaals, zie
Dubois, Hees van, Hollmann, Manders,
Smits, Wijmelenberg van den.
Kuypers, Adrianus, OSC, 51, 225 ;
-, Henr., OSC, 51, 95, 225.
Kijzers, Martinus, OSC, 141, 188,
225.
Laar, G. van de, OSC, 234.
Laarakkers, Petrus, OSC, 97, 108,
109, 179, 226, 234.
Lammers, A., OSC, 234.
Lamy, Mgr., o.praem., 208.
Lange, M., OSC, 234.
Langenhuysen, C. van, OSC, 233.
Laurens, Sint, kerk in Alkmaar, 24,
30.
Ledeakker, Ned., Prov. N.-Brabant,
229.
Leeds, Engeland, 91.
Leiden, Ned., Prov. Z.-Holland, 222,
229, 231.
Leo X, Paus, 55 ; -, XII, Paus, 17 ;
-, XIII, Paus, 118, 175.
Leopold II, koning, 223, 225, 229.
Lepoutre, Franciscus, OSC, 108, 226,
234.
Leuven, B., Prov. Brabant, 6, 87, 127,
141, 161, 218, 223, 227, 230, 231 ;
kruisherenklooster, 6, 69, 131, 145,
153, 154.
REGISTER
241
Leyten, Wilhelmus, OSC, 47, 226.
Liefkens, P., OSC, 45, 226.
Lieshout, Henricus van, OSC, 109,
110, 141, 175, 180-181, 195, 226.
Limburg, Ned., 26, 39.
Linden, G. van der, auteur, 82.
Linkhout, B., Prov. Limburg, 218.
Linnebank, Herman, OSC, 108, 141,
226, 234.
Lith, Ned., Prov. N.-Brabant, 219.
Lithoyen, Ned., Prov. N.-Brabant,
226.
Loenersloot, Ned., Prov. Utrecht,
225.
Loksbergen, B., Prov. Limburg, 175,
229.
Londen, Engeland, 143.
Loos, J. C. van der, auteur, 90, 91.
Loosduinen, Ned., Prov. Z.-Holland,
89, 130.
Lourdes, Frankrijk, 224.
Luik, B., Prov. Luik, 59, 130, 146,
155.
Luther, 31.
Maas, rivier, 38, 39, 43, 114, 142.
Maas, Lucas, OSC, 192, 226.
Maaseik, B., Prov. Limburg, 45, 51,
143, 225 ; kruisherenklooster, 6,
45, 51, 53, 74, 75, 92, 94, 96, 97,
101, 119, 127, 129, 130, 131, 136,
141, 142, 144, 146, 147, 153, 161,
180, 187, 188, 190, 201, 217, 218,
219, 220, 221, 222, 223, 224,
225, 226, 227, 228, 229, 230,
231, 232, 233, 234, 235. Conventuales,
zie Aa van der, Bemmel
van, Bergervoert, Beukers, Biggelaar
van den, Blocks, Bouman,
Bruyn de, Christiaens, Cornelissen,
Cuppen, Dietvors, Docussen, Elferink,
Elzen van den, Engelen,
Friedemann, Gast, Glabbeek van,
Groot de, Hasselt van, Heuvel
Ant. van den, Heuvel Alph. van
den, Honhon, Hooff A. van, Hooff
J. van, Hoogeveen, Hout L. van,
Houtmans, Hurk van de, Huvenaars,
Janssen, Kerkhof van de,
Keyzers, Klaverweyden, Klooster
van 't, Koch, Konings, Kraan,
Kraanmeer van de, Kuypers A.,
Laarakkers, Lammers, Lepoutre,
Liefkens, Maes J., Meerendonk van
den, Mil van, Mutsaers, Nijs,
Oorschot van, Quaadvlieg, Rosu,
Schoenmaekers, Schoot van der,

242 HENRICUS HOLLMANN
Severijns, Sistermans H., Sistermans
R., Terbeek, Toor van, Uten,
Ven van de, Verbeck, Verhagen,
Verhofstadt, Verkuilen H., Verkuilen
J., Versteegden, Vlijmen van,
Voort van der, Vorst van der,
Wieers, Wijst van der, Zufang.
Maastricht, Ned., Prov. Limburg,
144, 146, 147, 165.
Maes, Eduard, OSC, 131, 158, 226 ;
-, Joannes, OSC, 138, 226, 235.
Maiden, Ned., Prov. Gelderland, 227.
Manders, Martinus, OSC, 57, 73, 87,
88, 89, 91, 92, 93, 94, 95, 101,
121, 226.
Maniquet, Jules, OSC, 132, 142, 143,
226.
Maria, O. L. Vrouw, 43, 44, 136,
165, 176, 207, 223, 224.
Mariendaal, 207.
Me Golrick, Mgr., 137.
Mathias, zie St-Mathias.
Mechelen, B., Prov. Brabant, 68 ;
-, aan de Maas, B., Prov. Limburg,
142, 221 ; -, Cornelius van, OSC,
119, 144, 146, 147, 153, 227.
Meerendbnk, Henr. van den, OSC,
108, 227, 235.
Melissant, Jonkheer Diert van, 92,
130.
Mellery, B., Prov. Brabant, 227.
Meriol-Trevor, auteur, 69.
Merry Del Val, Kardinaal, 185.
Mexico, 91.
Meyer, G. A., o.p., auteur, 34 ;
-, Ludovicus, OSC, 141, 227.
Michael, heilige, 44.
Middelaar, Ned., Prov. Limburg, 39.
Middlesborough, Engeland, 91.
Mien, 184.
Mil, Gerardus van, OSC, 101, 121,
124, 128, 129, 138, 140-141, 166,
168, 169, 170, 171, 195, 205, 227,
234.
Minneapolis, U.S.A., 224.
Minnesota, U.S.A., 137, 138.
Molenbeersel, B., Prov. Limburg,
220.
Moll, B., Prov. Antwerpen, 218.
Mook, Ned., Prov. Limburg, 39.
Mulder, Wilh., OSC, 131, 145, 193,
227.
Minister, Duitsland, 16.
Mutsaers, Augustinus, OSC, 51, 227.
Namen, B., Prov. Namen, 131, 192.
Napoleon, keizer, 16, 65, 129.
Nebraska, U.S.A., 222.
Nederhorst den Berg, Ned., Prov. N.
Holland, 90, 91.
Nederland, 17, 18, 19, 20, 22, 25,
26, 27, 32, 34, 46t 63, 64, 65, 68,
90, 96, 104, 109, 116, 120, 132,
137, 142, 144, 145, 148, 149, 152,
156, 157, 175, 185, 187, 188, 196,
197, 198, 225 ; Nederl. Staat, 76,
79 ; Verenigde Provincial, 55.
Neeritter, Ned. Prov. Limburg, kruisherenklooster,
218, 220, 227. Conventuales,
zie Boogaard van den,
Dooren van, Elzen van den, Mul
der.
Neerpelt, B., Prov. Limburg, 217,
218, 220.
Newman, 25, 161.
New-Market, Engeland, 89, 90.
Newport, Engeland, 92.
Nichtevecht, Ned., Prov. N.-Holland,
90, 91.
Niftrik, Ned., Prov. Gelderland, 226.
Niklaas, Sint, zie St-Niklaas.
Nillesen, Marinus, OSC, 196, 227.
Nistelrode, Ned., Prov. Noord-Brabant,
218, 220.
Noord-Brabant, Ned., 26, 39, 65.
Noord-Dakota, U.S.A., 137, 222.
Noorderkwartier, Ned., Prov. N.
Holland, 22.
Noord-Holland, Ned., 23, 31, 39,
206.
Noordwijk, Ned., Prov. N.-Holland,
217.
Noots, Mgr. H., o.praem., 168, 192.
Norbertijnen, 186, 191, 208 ; zie
Deriks, Frigolet, Heylen, Lamy,
Noots, Nouwens.
Nouwens, o.praem., 168, 191.
Nuyts, Hubertus, OSC, 51, 227.
Nijmegen, Ned., Prov. Gelderland,
33, 34, 35, 36, 176, 220, 222, 223,
224, 229.
Nijs, Carolus, OSC, 131, 227.
Odilia, heilige, 55, 136, 223.
Odiliapeel, Ned., Prov. N.-Brabant,
227.
Oedenrode, zie St-Oedenrode.
Oeffelt, Ned., Prov. N.-Brabant, 113,
224.
Oegstgeest, Ned., Prov. Z.-Holland,
223.
Oh^-en-Laak, Ned., Prov. Limburg,
221.
Ohio, U.S.A., 219.

Oirschot, Ned., Prov. N.-Brabant,
218, 228.
Onamia, U.S.A., Minnesota, kruisherenklooster,
6, 139, 140, 184, 199,
200, 218, 219, 220, 222, 223, 224,
225, 226, 228, 230, 232. Conventuales,
zie Boer van de, Brandon,
Dinter van, Gils van, Hulst van
der, Klaver J., Kraats van der,
Maes J., Rooy W. de, Roy van,
Velden L. van der, Zutphen van.
Oorschot, M. van, OSC, 233.
Osnabrueck, Duitsland, 16, 17.
Oss, Ned., Prov. N.-Brabant, 228,
231.
Oudewater, Ned., Prov. Z.-Holland,
226.
Oudhuis, Joh., OSC, 131, 227.
Ouse, rivier in Engeland, 91.
Overloon, Ned., Prov. N.-Brabant,
224.
Overschie, Ned., Prov. Z.-Holland,
229.
Ovezande, Ned., Prov. Zeeland, 224.
Oyen, Ned., Prov. N.-Brabant, 221.
Paal, B., Prov. Limburg, 227.
Pannerden, Ned., Prov. Gelderland,
219.
Pater, Joh. de, OSC, 55, 104, 228.
Paulus, heilige, 204.
Perham, U.S.A., 232.
Petropolis, Brazilie, 134.
Pius IX, Paus, 56 ; -, X, Paus, 136,
185 ; - XI, Paus, 169, 190, 211.
Plag, H., auteur, 133.
Poot, HL, 117, 185.
Portorico, 135.
Protestanten, 25, 26, 27, 28, 30, 31,
187.
Pruisen, Duitsland, 16.
Pulsers, J., 87.
Quaadvlieg, Joannes, OSC, 109, 138,
177-179, 228.
Ramaekers, A., OSC, auteur, 56.
Rausch, J., OSC, auteur, 53, 140,
197, 200, 219.
Ravenstein, Ned., Prov. N.-Brabant,
217, 229.
Ray, U.S.A., 222.
Redemptoristen, 68, 220.
Reek, Ned., Prov. N.-Brabant, 230.
Richter, Alph., OSC, 38, 131, 164,
228.
Rio de Janeiro, Brazilie, 133.
REGISTER
243
Rio Neiro, Brazilie, 133.
Roelofarensveen, Ned., Prov. Z.
Holland, 194.
Roermond, Ned., Prov. Limburg, 70,
111, 127, 220.
Rogier, L. J., auteur, 17, 27, 64t 65.
Rome, Italic, 69, 118, 130, 141, 167,
168, 176, 181, 186, 190, 192, 211,
213, 228 ; -, H. Stoel, romeinse
curie, 16, 26, 54, 55, 56, 70, 123,
130, 134, 136, 160, 164, 165, 167,
168, 169, 170, 171, 185, 186, 187,
188, 191, 198, 199, 200, 228 ;
-, Kruisherenklooster, 166, 191-
192, 217, 218, 220, 226, 228. Con
ventual es, Asseldonk van, Boogaard
van den, Deckers, Doren
van, Maas L., Rutten.
Rooy, Jan de, OSC, 196, 228 ; -,
Wilh. van, OSC, 198, 199, 228.
Rooijen, H. van, OSC, auteur, 50,
66, 91, 194.
Rossum, W. van, Kardinaal, 168,
185, 186, 188, 190, 192, 196, 201,
210, 211, 212.
Rosu, G., OSC, 234.
Rotterdam, Ned., Prov. Z.-Holland,
22, 193, 222, 227, 229 ; kruishe
renklooster, 192-194, 217, 218, 221,
225, 227, 228, 230. Conventuales,
zie Asseldonk van, Bakx, Friedemann,
Koch, Mulder, Nillesen,
Richter, Verhagen, Toor van.
Roy, Carolus van, OSC, 198, 228.
Rutten, Mgr. Martinus, 130, 131,
132 ; -, Petrus, OSC, 104, 141, 142,
168, 181, 192, 202, 228.
Rijn, N. A. van, auteur, 31.
Rijnja, Johan, OSC, 21, 228 ; -, Jo
hannes Hendrikus, 21 ; -, Rein
Liskes, 21 ; zie Hollmann.
Rijnland, Duitsland, 17.
Saba, U.S.A., 221.
Sage, Le, 64.
Saksen, Duitsland, 117.
Sambeek, Ned., Prov. N-Brabant,
224.
Sangers, W., OSC, auteur, 53, 82,
219.
Schaffen, B., Prov. Brabant, 219.
Scheerder, G., OSC, 208.
Schellekens, Adriaan, OSC, 108, 183,
228, 235.
Schepens, A., OSC, 234.
Schiedam, Ned., Prov. Z.-Holland,
220.

244 HENRICUS HOLLMANN
Schoenmaekers, Henr. OSC, 45, 52,
228.
School, Joh., OSC, 142, 228.
Schoot, Gerardus van der, OSC, 108,
123, 153, 228, 234.
Schuurmans, G., OSC, 234.
Schijndel, Ned., Prov. N.-Brabant,
228, 230.
Severijns, Firminus, OSC, 97, 108,
175-176, 229, 234.
Shanley, Mgr. John, 137.
Silkens, Petrus, OSC, 189, 229.
Simpelveld, Ned., Prov. Limburg,
225.
Sips, L., OSC, 6.
Sistermans, Henricus, OSC, 131, 146,
229, 234 ; -, Robertas, OSC, 229,
234.
Sloten, Ned., Prov. N.-Holland, 227.
Smit, Gabriel, 14.
Smits, Martinus, OSC, 141, 229 ;
-, Wilhelmus, 57, 73, 80, 82, 84,
85, 86, 87, 88, 106, 121, 229.
Snijers, Jos, OSC, 198, 229.
Someren, Ned., Prov. N.-Brabant,
218, 222, 226.
Son, Franciscus van, 91.
Span, Lamb, van der, OSC, 191, 229.
Spanje, 63.
St.-Agatha, Ned., Prov. N.-Brabant,
35, 36, 38, 39, 40, 107, 126, 206,
212, 225 ; kruisherenklooster, 6,
13, 35, 38-45, 46t 47, 48, 50, 51,
52, 54, 55, 58, 59, 65, 66, 67, 68,
69, 70, 71, 73, 74, 75, 76, 77, 79,
80, 82, 83, 84, 87, 89, 90, 94, 96,
97, 101-124, 127, 135, 138, 141,
142, 143, 144, 146, 147, 153, 154,
155, 163, 164, 170, 173-184, 188,
191, 192, 194, 196, 201, 202, 206,
207, 212, 213, 214, 215, 216, 217,
218, 219, 220, 221, 222, 223, 224,
225, 226, 227, 228, 229, 230, 231,
232, 233, 234, 235. Conventuales,
zie Aa van der, Alkemade, Arts,
Badoux, Bakx, Bemmel van, Biggelaar
van den, Blessing, Blocks,
Boogaard van den, Bruyn de,
Christiaens, Cranenburgh, Dietvors,
Dinter van, Dooren van,
Dries van den, Emond, Engelen,
Esselaar, Fontaine, Geer van de,
Geeraerts, Gielen, Giersbergen van,
Glabbeek van, Goumans, Groot de,
Hofman, Hollmann, Honhon, Hoogeveen,
Houtmans, Jonge de, Kernpen
van, Klaver J., Kolkman,
Konings, Laarakkers, Lepoutre,
Liefkens, Lieshout van, Maas, Mil
van, Pater de, Quaadvlieg, Richter,
Rooy J. de, Rutten, Schellekens,
Schoenmaekers, Schoot van der,
Severijns, Snijers, Takken, Velden
L. van der, Verbeck, Verhofstadt,
Verhulst, Verkuilen H., Verkuilen
J., Vkm de, Weist van der, Wolf
de, Wijmelenberg van den, Wijst
van der, IJzermans H., IJzermans
J., Zufang.
St-Cloud, U.S.A., 138, 139, 162, 197.
St-Mathias, U.S.A., 229.
St.-Niklaas, B., Prov. O.-Vlaanderen,
89.
Stockum, B., Prov. Limburg, 218.
St.-Oedenrode, Ned., Prov. N.-Bra
bant, 221.
Stoopman, Adrianus, OSC, 108, 229,
234.
Stratum, Ned., Prov. N.-Brabant, 226.
St-Sulpice, 186.
Stuart, 16.
Suffolk, Engeland, 90.
Sulpice, zie St-Sulpice.
Takken, Petrus, OSC, 51, 53, 229.
Teniers, 39.
Terbeek, Gerardus, OSC, 108, 229,
235.
Tertoogen, Joh., OSC, 198, 229.
Tessenderlo, B., Prov. Limburg, 218,
226.
Testelt, B., Prov. Brabant, 219.
Tewes, Cyrillus, o.carm., 133.
Theissling, L., o.p., 18, 192, 194, 213.
Thier, P., 193.
Thijm, J. Alberdingk, 33.
Thomas, heilige, 175, 177.
Thonon, Jos.. OSC, 132, 144, 230.
Tienen, B., Prov. Brabant, 225.
Tilburg, Ned., Prov. N.-Brabant, 224,
227.
Tjerkwerda, Ned., Prov. Friesland,
21.
Toledo, U.S.A., 219.
Tongerlo, B., Prov. Limburg, 218 ;
-, B., Prov. Antw., 208.
Toor, Egidius van, OSC, 193, 230.
Tbuton, Engeland, 220.
Trente, Concilie van, 51, 221.
Trobec, Mgr., 138, 161, 198, 199.
Tuechle, zie Bihlmeyer.
Tuindorp, Rotterdam, 192, 193, 194,
218 ; -, Vreewijk, 193 ; zie Rot
terdam, kruisherenklooster.

Turnhout, B., Prov. Antwerpen, 142,
147, 226, 227, 228, 232.
Uden, Ned., Prov. N.-Brabant, 70,
91, 93, 129, 137, 143, 219, 220,
222, 226, 227, 228, 229, 230, 231,
232 ; kruisherenklooster, 45, 46t
41, 48, 50, 51, 54, 69, 70, 73, 80,
87, 88, 92, 95, 96, 97, 101, 106,
108, 121, 124, 129, 133, 138, 141,
145, 182, 188, 195-196, 217, 218,
219, 220, 221, 222, 223, 224,
225, 226, 227, 228, 229, 230, 231,
232, 233, 234. Conventuales, zie
Badoux, Bakx, Banken, Beekman,
Bemmel van, Blocks, Boogaard van
den, Bos, Branten, Broek Joh. van
den, Bruyn de, Burgt Joh van de,
Christiaens, Crommenacker van de,
Cuypers, Daems, Dietvors, Docussen,
Dongen van, Doren van,
Drost, Elzen van den, Friedemann,
Gast, Gennip van, Glabbeek van,
Goumans, Heuvel Alph. van den,
Hoogeveen, Hout C van, Houttnans,
Jaeger, Jonge de, Klaverweyden,
Kuypers A., Kuypers H.,
Kijzers, Laarakkers, Lange, Langenhuysen
van, Leyten, Linnebank,
Maas, Manders, Meyer, Mil van,
Mutsaers, Nillesen, Nuvts, Pater
de, Roy van, School, Sistermans
R., Smits M., Smits W., Stoopman,
Velden H. van der, Ven van de,
Verduin, Verhagen, Verhofstadt,
Verhulst, Versteegden, Vorst van,
Vorst van der, Weijst van der,
Winden van, Wolf de, Wifmelenberg
van den, IJzermans H.
Uele\ Congo-Leo, 187, 188.
U.S.A., 52, 53, 87, 101, 104, 109,
115, 124, 136, 137-140, 156, 162,
163, 177, 197-200, 217, 218, 219,
220, 222, 223, 224, 225, 226,
228, 229, 230, 232 ; kruisherenkloosters
of parochies, zie Bay-
Settlement, Butler, Duluth, Fort-
Wayne, Hastings, Onamia, St-Mathias,
Wisconsin ; kruisheren, zie
Aa van der, Boer van den, Bran
don, Daems, Dinter van, Gils van,
Huygens, Hulst van der, Jonge de,
Kerich, Keyzers, Klaver J., Klaver
R., Kraats van de, Maes J., Nuyts,
Rausch, Rooy van, Roy van,
Schoenmaekers, Snijers, Tertoogen,
REGISTER
245
Velden L. van der, Vlijmen van,
IJzermans H., Zutphen van,
Uten, Frans, OSC, 144, 189, 230.
Utrecht, Ned., Prov. Utrecht, 34, 90,
91, 219, 223, 228.
Valkenswaard, Ned., Prov. N.-Bra
bant, 222.
Veghel, Ned., Prov. N.-Brabant, 220,
225, 227.
Velden, Henricus van der, OSC, 230,
234 ;-, Lambertus van der, OSC,
138, 140, 230, 234 ; -, Mgr. van
der, 47 ; -, Mgr. van der V. de
Melroy, 51, 221.
Velzen, Ned., Prov. N.-Holland, 218.
Ven, A. van de, OSC, 234 ; -, Joh.
van der, OSC, 45, 51, 230 ; -, Mgr.
van de, 129.
Venray, Ned., Prov. Limburg, 222.
Verbeck, Joannes, OSC, 97, 106, 107,
230, 233.
Verberne, H., auteur, 27.
Verduin, J., OSC, 234.
Verhagen, Joannes, OSC, 131, 193,
230, 233, 234.
Verhoeven, Cornelius, OSC, 195, 230.
Verhofstadt, Adrianus, OSC, 108,
230, 234.
Verhulst, Joh., OSC, 45, 230.
Verkuilen, Henr., OSC, 45, 68, 69,
231 ; -, Joannes, OSC, 142, 231.
Vermeersch, A., s.j., auteur, 71.
Versteegden, Albertus, OSC, 189,
231.
Vincken, L., OSC, 234.
Virgilius, 120.
Vismans, 90,
Viversel, B., Prov. Limburg, 218.
Vlaanderen, B., 127.
Vlaardingen, Ned., Prov. Z.-Holland,
232.
Vlam, Joh. de, OSC, 45, 80, 81, 87,
97, 101, 103, 106, 160, 231, 233.
Vlissingen, Ned., Prov. Zeeland, 143.
Vlijmen, Nedi., Prov. N.-Brabant,
223 ; -, Wilh. van, OSC, 52, 231,
233.
Volkel, Ned., Prov. N.-Brabant, 231.
Voort, Aug. van der, OSC, 45, 97,
231.
Vorst, Martinus van, OSC, 108, 145,
146, 147, 148, 158, 231, 235 ;
-, Paulus van der, OSC, 195, 231.
Vreewijk, 193 ; zie Tuindorp.
Vuerinckx, Louis, OSC, 45, 60.

246
Wagenaar, Catharina, 19 ; -, Mariitje
W-Kooge, 19 ; zie Hollmann.
Wagener, zie Wagenaar.
Walenland, zie Wallonie.
Wallonie, B., 132, 151.
Warnecke, Clemens, OSC, 131, 231.
Washington, U.S.A., 138.
Wasseiges, B., Prov. Luik, 130, 142,
226.
Weert, Ned., Prov. Limburg, 30.
Wester, G., OSC, auteur, 192.
Westerwoudt, plebaan, 194.
Westfalen, Duitsland, 16, 17.
West-Indie, zie Indie.
Weyst, Godefridus van der, OSC,
51, 54, 231.
Wezer, rivier in Duitsland, 17.
Wezeren, B., Prov. Luik, 153.
Wieers, A., OSC, auteur, 92, 127,
130 ; -, Matthaeus, OSC, 141, 161,
Willem II, koning, 46 ; -, stadhouder,
55.
Willems, Aug., OSC, 142, 143, 232.
Wilmer, Mgr., 71.
Winden, Jac. van, OSC, 47, 232.
Winkelmolen, P., OSC, 6, 46t 159.
Wisconsin, U.S.A., 51, 52, 59, 199,
223, 227, 228, 231.
Witheren, zie Norbertijnen.
Woensdrecht, Ned., Prov. N.-Brabant,
220.
Wolf, Bern, de, OSC, 98, 108, 110,
HENRICUS HOLLMANN
176-177, 232, 234.
Wortel, Th. P. J., auteur, 23.
Wijmelenberg, Henr. van den, OSC,
5, 6, 45, 46-58, 66, 68, 69, 70, 71,
72, 73, 77, 83, 87, 88, 116, 121,
205, 221, 232.
Wijst, Ant. van der, OSC, 183, 232.
York, Engeland, 91, 92.
IJsselmonde, Ned., Prov. Z.-Holland,
192, 193, 218 ; zie Bakx.
IJzermans, Henr., OSC, 108, 109,
138, 162, 177, 198, 232, 234;
-, Joh., OSC, 74, 89, 232, 233.
Zeeland, Ned., Prov. Noord-Brabant,
223 ; -, H. van, o.p., 34.
Zeelhem, B., Prov. Limburg, 227.
Zigliara, T., 175.
Zoeterwoude, Ned., Prov. Z.-Hol
land, 194; kruisherenklooster, 109,
116, 130, 179, 180, 194-195, 220,
224, 226, 230, 231. Conventuales,
zie Emond, Klaverweyden, Liesbout
van, Verhoeven C, Vorst P.
van der.
Zufang, Ludovicus, OSC, 108, 131,
232, 235.
Zutphen, Adrianus van, OSC, 200.
232.
Zwitserland, 141, 226, 228.
Zwolle, Ned., Prov. Overijsel, 219.
Zwijsen, Mgr., 69, 70.

Druk N.V* Voriksteen, Langemark