leven in de cultuur - Maieutiek

De stedelijke jungle.
Het is al weer zo’n 40 jaar geleden dat de common sense over de dierlijke kwaliteiten van de
mens veranderde en in een nieuw licht werd gezet. Een van de bekendste namen in dit
verband is Desmond Morris. Hij schreef boeken als ‘De naakte aap’ en ‘De mensentuin’,
waarin het menselijk gedrag werd ontdaan van haar culturele vernis, met als gevolg dat het
gedrag van mensen plotseling verdacht veel leek op dat van primaten.
Tot de vijftiger jaren was het mensbeeld binnen de common sense er een dat in hoge mate
door de religie werd bepaald. Dat gaf een mensbeeld dat zich uitdrukkelijk distantieerde van
de dierenwereld. De mens was kind van god, hij was de rentmeester en als zodanig over de
dieren aangesteld als meester. Die gedachtegang gaf weinig of geen ruimte aan ideeën over de
mens als dier, compleet met allerlei dierlijke gedragingen en kenmerken.
Zo langzamerhand is de dierlijke kant van het menselijke bestaan een bespreekbaar item
geworden. Toch vinden we nog maar weinig sociologische en politieke plannen en analyses
waarin op een herkenbare manier rekening wordt gehouden met deze kant van het menselijk
bestaan. We doen een beetje of mensen, als je ze met rust laat en hun eigen keuzes laat
maken, uit zichzelf zullen transcenderen naar een cultureel en hoogstaand bestaansniveau. .
Deze onuitgesproken verwachting staat haaks op de realiteit van de maatschappelijke
ontwikkelingen. We laten ons in vrijwel alle keuzes leiden door onze driften en niet door
verheffende ideeën of gedachtegangen. Honger, dorst en bovenal seks en macht zijn de
drijfveren waar ons gedrag heel vaak op gestoeld is. Naarmate onze samenleving meer taboes
doorbreekt en morele regels en normen als achterhaald achter zich laat, wordt de rol van ons
driftleven van doorslaggevender aard in het intermenselijk verkeer.
Op het eerste gezicht is daar niet zo veel mis mee. Het betekent in concreto dat we de cultuur
proberen te laten aansluiten op onze natuur. Filosofisch gezien ontstaat in deze analyse een
dualiteit. Ten eerste denkers als Hannah Arendt en Derrida of Foucault die impliciet of
expliciet aannemen dat het menselijke van de mens een eigen domein kent. Dit domein heeft
als voorwaardelijk kenmerk dat de activiteiten die de mens verricht om in leven te blijven,
niet tot de typisch menselijke kenmerken behoren omdat we die gemeen hebben met alle
andere levende wezens. Let wel, dat geldt ook voor de bouw van huizen of het maken van
kleding. Alle techniek in de praktijk; alle kennis en kunde waar onze economie op draait,
maken ons niet tot een ander wezen op aarde dan de dieren. Het menselijke van de mens moet
elders gezocht worden.
De andere lijn in de filosofie kent vele definiëringen van de mens, variërend van het menselijk
mangelwezen tot de menselijke arbeider zoals bij Marx. Hierbij is de mens vooral en diersoort
met een aantal soortspecifieke kenmerken.
Voor de eerste groep filosofen is er een probleem wanneer we de cultuur en de natuur op
elkaar laten aansluiten omdat we op die manier een groot risico lopen dat we het menselijke
van de mens kwijt raken. Kortom, deze filosofen gaan ervan uit dat de mens, wanneer hij
alleen nog maar bezig is met de overleving van de soort, zijn menselijkheid zal verliezen.
Bij de filosofen die een ander criterium voor de menselijkheid hanteren, is dit probleem niet
aan de orde.
De maatschappelijke ontwikkelingen lijken de bezorgdheid van de eerste groep filosofen te
onderschrijven. De misdaad, d.w.z. die misdadigheid die de politie actief bestrijdt, is in de
afgelopen decennia enorm toegenomen. Dat alleen al onderschrijft de gedachte dat het
loslsten van regels en normen een toenemende wetteloosheid in de hand wekt. Wanneer we
daar dan nog bij bedenken dat de criteria voor het begrip misdaad duidelijk zijn opgeschoven

in de richting van een grotere tolerantie dan is de toename van de wetteloosheid nog veel
groter dan uit de cijfers blijkt. In de 30er jaren was het nog mogelijk dat een kind tot
tuchthuisstraf werd veroordeeld omdat hij een brood had gestolen. Vandaag de dag komt de
politie niet eens meer kijken bij een inbraak zonder molest. Dat vertekent het door cijfers
weergegeven beeld over de toename van de misdaad in niet geringe mate.
In het aansluiten van de cultuur en de natuur onstaat een jungle die we vooral daar merken
waar mensen dicht op elkaar leven; in de stad.
Het voetbalvandalisme, het kraken, het spijbelgedrag van schoolkinderen, maar ook de
anomalie in het stadsverkeer en de agressie op de snelwegen waar omwille van de
verkeersveiligheid al moet worden gepatrouilleerd op bumperklevend, rechts inhalen en
snijden, zijn voorbeelden van wetteloos gedrag die we allemaal kennen, maar waar we weinig
of niets tegen kunnen doen. We zien zo met name in grotere en anonieme groepen een gedrag
van mensen ontstaan dat niet wordt gereguleerd door regels en normen waar mensen elkaar op
kunnen aanspreken. Hier geldt het recht van de sterkste, of liever van de brutaalste, de minst
gewetensvolle. Geweld en intimidatie zijn daardoor normale ervaringen op straat geworden.
Vanavond wil ik de volgende vragen ter tafel leggen:
Hoe ervaar jij de omgang op straat? Ervaar jij dat er minder beleefd en sociaal gedrag wordt
vertoond door mensen? Zijn we meer dierlijk of driftmatig dan cultureel in onze omgang?
Woensdagavond 23 maart ’05
Philos
Theo Meereboer en Petra Bolhuis
Maieutiek