Gezondheid, ziekte, genezen: een antropologisch perspectief

206
R. Reis
ria.reis@wanadoo.nl
Gezondheid, ziekte, genezen:
een antropologisch perspectief
Hoe een patiënt persoonlijk omgaat met een diagnose, is sterk afhankelijk van de leefomgeving.
De antropologie brengt die inter-afhankelijkheden duidelijk in beeld.
Inleiding
De auteur is cultureel antropoloog met een achtergrond
in geneeskundig onderzoek. De antropologie
beschouwt de manier waarop verschillende volkeren
leven, en kijkt daarbij naar overeenkomsten en
verschillen. Alle volkeren hebben hun eigen wereld -
visies en daarop gebaseerde methodes van genezing.
Ook die kunnen met elkaar worden vergeleken
ten aanzien van hun overeenkomsten en verschillen.
Zelfs binnen dezelfde geneeswijze bekijken gezondheidszorgwerkers
de betekenis van ziekte (en
gezondheid) op verschillende manieren. Ook hier is
een antropologische visie handig om perspectief te
bieden op hun verschillende manieren van beschouwing,
om hun samenwerking met meer
samenhang te kunnen begrijpen. Er zijn verschillende
verklaringsmodellen te vinden, zoals de personalistische-
en naturalistische modellen die verderop
worden beschreven. Belangrijker dan het ‘verklaringsmechanisme’
is het effect dat een geneeswijze
heeft op de behandelde persoon. Elke behandeling
verandert immers, elk op haar eigen manier, de relatie
van de betreffende persoon ten opzichte van
haar of zijn omgeving. Wanneer die verandert, verandert
ook de beleving van de betreffende persoon.
In het Engels kent men het onderscheid tussen illness
en disease. Het vermogen om om te gaan met
veranderingen speelt daarbij een bepalende rol: is
het een stimulus of een stress? De sociale omgeving,
de relaties met andere personen inclusief de
TIG ■ jaargang 20 | nr. 3 | 2004
R. Reis
arts of genezer, speelt daarin vaak een bepalende
rol. De objectieve benadering van de arts krijgt
daarmee wel degelijk subjectieve betekenis. Ook
deze is in de antropologische relatieschema’s te beschrijven.
Het gaat erom alle culturele perspectieven
te respecteren, en de keuzen die zij bieden in
hun eigen perspectief te begrijpen. Dan is mogelijk
ook een her-passing in de context te vinden
waardoor disorder weer tot order kan komen. Het
volgende gebruikt een casus om het antropologisch
perspectief in beeld te brengen. De auteur put daarbij
uit haar eigen ervaringen met onderzoek naar
epilepsie in Afrika. Het opent het perspectief dat
geneeskundige zorg een sociaal proces is, waarin
elke actor een eigen rol heeft. Of het nu gaat om
personen of geneeswijzen.
Achtergronden
Het begrip ‘integrale geneeskunde’ diende zich voor
het eerst bij mij aan toen ik begin jaren negentig
het boek Integrale epilepsiebehandeling (Knaven et
al, 1986) in handen kreeg. Dit is een bundel bedoeld
voor praktiserende huisartsen, maar ook geschikt
voor een cultureel antropoloog die in Afrika
bij toeval in epilepsieonderzoek terechtgekomen
was. In het boek komt een genuanceerd beeld naar
voren van de Nederlandse zorg voor mensen met
epilepsie. Onder de auteurs bevinden zich naast
artsen ook psychologen, een orthopedagoog, een
maatschappelijk werker, en een socioloog. Er is

R. Reis Genezen: een antropologisch perspectief
>
zelfs een hoofdstuk gewijd aan alternatieve geneeswijzen,
dat eindigt met de oproep tot een beheerste
toepassing van die geneeswijzen en gedegen on -
derzoek. Het boek staat voor de visie dat in de behandeling
van epilepsie niet alleen aandacht moet
zijn voor het medisch perspectief, maar ook voor
pedagogische, psychologische en sociale implicaties
of complicaties van de aandoening (ibid, p.3).
En bovendien wordt onderkend dat psychische factoren,
leefstijl en sociale factoren op hun beurt van
invloed kunnen zijn op de epilepsie en de behandeling
ervan (ibid, p.180).
Kortom, het boek is een exponent van een geneeskunde
waarin de verbondenheid van fysiologische,
psychische en sociale processen wordt erkend.
Integrale geneeskunde betekent in deze context
een geneeskunde die alomvattend wil zijn, die
mensen als geheel benadert en niet tot hun biologisch
gedefinieerde aandoening reduceert.
Maar reduceert niet elke benadering de zieke tot
het model waarop zo’n benadering berust? Vanuit
eigen ervaring is het de auteur mogelijk een beeld
te schetsen van de situatie ten aanzien van de zorg
voor, en behandeling van, epilepsie. Bij het horen
van een epilepsieverhaal pikt een maatschappelijk
werker er feilloos de invloed van aanvallen op het
gezinsleven, scholing en werk uit, zoals een dokter
zich op de fenomenologie van de aanvallen, de
aard, oorzaken en behandelingsmogelijkheden
richt, en een psycholoog op de invloed van epilepsie
op bijvoorbeeld cognitieve processen. De gespecialiseerde
epilepsiezorg wil door een nauwe
samenwerking tussen deze en andere professionals
aan de patiënt een samenhangende totaalzorg aanbieden.
Maar is samenwerking tussen verschillende
professionals de weg die naar integratie leidt?
‘Omvatten’ die benaderingen tezamen wel alle dimensies
die voor een zieke van belang zijn? Is een
integrale benadering van ziekte vanuit de patiënt
bezien uiteindelijk niet een utopie?
In dit artikel wordt aan de hand van een Afrikaanse
ziektegeschiedenis ingegaan op de sociale betekenis
van ziekteverklaringen en de wijze waarop het
perspectief van de patiënt zich verhoudt tot dat van
de dokter en van anderen die zich om hem bekommeren.
In de medische antropologie gaat men
ervan uit dat elke ziekte en elke diagnose verbonden
is met de historische, sociale en culturele werkelijkheid
waarin zij plaatsvinden. Als zorgverleners
substantiële delen van die werkelijkheid met hun
patiënten delen, vullen zij haar automatisch in. In
het contrast met andere culturen vallen historische,
sociale en culturele elementen meer op. In de context
van een Afrikaans ziekteverhaal wordt de sociale
betekenis van het perspectief van de westerse
arts meer zichtbaar. De dimensies die bij het zoeken
naar genezing van belang zijn voor de jonge
Afrikaanse vrouw in dit verhaal, gelden evengoed
voor de doorsnee Nederlandse patiënt.
Een jonge vrouw met aanvallen
Winnie, zoals ik de hoofdpersoon zal noemen,
woont in Swaziland, één van de drie laatste onafhankelijke
koninkrijken van Afrika. Haar woonstede
ligt tussen de maïsvelden, op een uur lopen van de
onverharde weg die naar de hoofdweg tussen Piggs
Peak en de grenspost met Zuid-Afrika leidt. De
woonstede bestaat uit meerdere hutten, waarvan
Winnie er drie bewoont, samen met haar vijf kinderen
en met haar man als die vanuit Zuid-Afrika met
verlof komt. Andere hutten zijn van haar schoonouders
en andere verwanten die de woonstede als
hun eigenlijke thuis beschouwen, ook al wonen ze
al jaren in de stad of op de compounds van de bedrijven
waar ze werken.
Hoewel de gezondheidszorg in Swaziland voor
Afrikaanse begrippen redelijk ontwikkeld is – bijna
de gehele bevolking woont niet verder dan acht kilometer
van een ziekenhuis of kliniek – is een bezoek
aan de dichtstbijzijnde plattelandskliniek voor
Winnie toch een onderneming van vele uren.
Gelukkig wonen er in de directe omgeving meerdere
genezers waarop men een beroep kan doen, zoals
kruidendokters die kennis over medicinale behandelingen
hebben opgedaan door middel van een
stage bij een andere kruidendokter. En waarzeg-
207
TIG ■ jaargang 20 | nr. 3 | 2004

208
R. Reis
sters (sangoma, meervoud tangoma): door de voorouders
uitverkoren traditionele genezers wier voorouders
onzichtbaar op hun schouders zitten en hen
diagnoses influisteren en die door hun divinatie-rituelen
bij uitstek in staat zijn om kwade geesten en
hekserij te diagnosticeren en uit te drijven.
Ik ontmoette Winnie in 1988, drie jaar nadat haar
ziekte begonnen was. Wij waren in die tijd op zoek
naar epilepsiepatiënten die nog niet in de westerse
gezondheidszorg behandeld werden, en bezochten
daarvoor zoveel mogelijk scholen in het verzorgingsgebied
van de plattelandskliniek. Een leraar
van de dorpsschool wees ons de weg naar de
woonstede waar een moeder van een paar schoolkinderen
al jaren vreemde aanvallen had.
Winnie’s verhaal begon volgens haar toen zij
zestien jaar was en als huishoudster werkte bij een
leraar op een plantage in Swaziland. Ze werd verliefd
op een van de arbeiders en raakte zwanger
van hem. Gelukkig was zijn liefde oprecht en hij
nam haar mee naar zijn ouderlijk huis. Zijn ouders
toonden zich echter weinig enthousiast, en toen het
kind geboren was weigerden zij de gebruikelijke
schadevergoeding aan Winnie’s ouders te betalen.
Die reageerden woedend, haalden haar en de baby
op en dwongen haar weer bij hen thuis te wonen.
Maar de situatie thuis was onleefbaar geworden:
haar ouders negeerden haar en haar kind. Toen de
baby ondervoed dreigde te raken, liep zij voorgoed
weg en trok zeer tegen de zin van haar schoonmoeder
opnieuw bij de vader van het kind in. In de loop
der tijd had Winnie haar man vijf kinderen geschonken,
maar ondanks haar toewijding werd zij niet als
officiële echtgenote geaccepteerd. Haar schoonouders
weigerden een bruidsprijs of schadevergoeding
voor de geboren kinderen te betalen: niemand
had haar toch gevraagd te komen? Winnie’s ouders
lieten haar weten dat zij niet welkom was tot haar
schoonfamilie de financiële verplichtingen nagekomen
was.
Toen nam haar leven een negatieve wending. Haar
man huwde een vrouw die de voorkeur van zijn
moeder had, bouwde elders een huis voor deze ri-
TIG ■ jaargang 20 | nr. 3 | 2004
Genezen: een antropologisch perspectief
vale en bracht daar steeds meer tijd door. De uitzichtloosheid
van haar situatie en de angst de genegenheid
van haar man te verliezen, brachten haar
in een zodanig sombere gemoedstoestand dat ze
met een touw naar de rivier ging om zich dan maar
aan een boom op te hangen. Uiteindelijk deed
slechts de gedachte wie dan voor haar kinderen zou
zorgen haar van haar voornemen afzien.
In die tijd woonden er buiten haar kinderen nog
twee kinderen op de boerderij van haar schoonouders:
een dochtertje van haar schoonzuster en het
oudste zoontje van haar rivaal. Op een kwade dag
kreeg dit jongetje, toen acht jaar oud, een aanval
waarbij hij schreeuwde, bewusteloos op de grond
viel en hevig met armen en benen schokte. Met tussenpozen
van enkele maanden traden meerdere
aanvallen op. De schoonouders en de moeder van
het kind bezochten een traditionele genezer, die
adviseerde het kind ‘uit huis te plaatsen’, en wel bij
zijn andere grootmoeder, de moeder van Winnie’s
rivale. Dat gebeurde en sindsdien had het kind
geen aanvallen meer gehad.
Ondertussen waren andere leden van het gezin echter
aan de ziekte ten prooi gevallen. Het zevenjarig
dochtertje van Winnie kreeg een aanval op school,
waarbij ze niet bewusteloos neerviel, maar hevig
begon te gillen en huilen en uit de klas het veld in
rende. Het kind werd door een leraar thuisgebracht,
maar toen Winnie haar dochter aanraakte werd ze
zelf besmet: ze gilde en huilde, scheurde haar kleren
van zich af en zou de rivier in gerend zijn als
men haar niet tegengehouden had. Dit was de eerste
van regelmatig terugkerende aanvallen. Korte
tijd later eiste de ziekte een derde slachtoffer: het
nichtje van elf jaar oud, kreeg een vergelijkbare
aanval op school. Maar vooral bij Winnie kwamen
de aanvallen regelmatig terug.
Er werden verschillende traditionele genezers geraadpleegd.
In hun pogingen om tot een verklaring
te komen, worstelden de genezers echter met het
gegeven dat de symptomen ‘fout’ waren, niet
‘pasten’. De symptomen waren exact die van lihabiya,
een ziekte bij pubermeisjes van wie men gelooft

R. Reis Genezen: een antropologisch perspectief
>
dat zij betoverd zijn door versmade minnaars in
spe. Maar de leeftijd en sociale positie van Winnie
maakten deze diagnose onwaarschijnlijk. Er werden
uiteenlopende diagnoses gesteld. Een in het bijzijn
van de schoonouders geraadpleegde waarzegster
meende dat er sprake was van tilwane, diergeesten
gestuurd door een onbekende heks, die bezit van
haar genomen hadden. Er vond een uitdrijvingsritueel
plaats. Tevergeefs: de aanvallen bleven komen.
De vader van haar kinderen besloot zelf een traditionele
genezer te raadplegen. Deze wees twee
kwaaddoeners aan: zijn eigen moeder en zijn offi -
ciële vrouw. Dat bevestigde wat Winnie al vermoedde:
haar schoonmoeder had immers ooit gezegd
dat ze haar het liefst weg zou jagen. Tijdens ons bezoek
aan de woonstede wees Winnie ons tersluiks
de kruidendokter aan die de schoonmoeder vanuit
zijn dokterstas voorzien zou hebben van kwaad medicijn.
De schoonmoeder had dat in Winnie’s hut
verstopt opdat het haar zou doden. Maar door de
beschermende medicijn die Winnie gebruikte, was
zij niet in haar opzet geslaagd: het kwaad medicijn
had slechts tot gekte geleid. Bovendien had het
medicijn niet alleen Winnie, maar ook de in haar
hut spelende kinderen besmet.
Winnie’s verhaal hield mij sterk bezig, in de eerste
plaats omdat ik als religieus antropoloog geïnteresseerd
was in dit type ‘overdreven emoties’ – de
term is van Bartholomew (1990) –, maar ook omdat
ik was geraakt door haar verdriet. Vanuit die betrokkenheid
legde ik het verhaal anoniem voor aan een
sangoma elders in het land. Deze zei na enig nadenken
dat Winnie tegen de zin van haar voorouders
was weggegaan, dat ze veel van haar hielden
en dat zij om beter te worden de relatie met haar
eigen voorouders moest herstellen. De voorouders
wilden dat zij genezeres zou worden. Toen ik Winnie
deze interpretatie vertelde, schoof ze deze echter
geërgerd terzijde: waarom waren er dan kinderen
ziek geworden? Had ze niet recentelijk haar schoonmoeder
bij de kruidendokter naar ‘witte-kip’ medicijn
horen vragen? Wat dat was wist ze niet, maar
de kwade bedoelingen ervan waren duidelijk.
Natuurlijk zou ze het liefst naar haar ouders terugkeren,
maar dan zou ze zelf de schadevergoedingen
aan haar ouders moeten betalen, en dat was nu
een immens bedrag (van destijds ongeveer duizend
gulden). Zich ergens zelfstandig met haar kinderen
vestigen leek haar onmogelijk. Een alleenstaande
vrouw heeft geen recht op grond en waar zou ze als
ongeschoolde een baan kunnen vinden?
De arts en de psychiatrisch verpleegkundige die
met mij mee op huisbezoek gingen, stelden op
grond van haar symptomen een ‘hysterische depressie’
vast. Het was duidelijk dat Winnie in een
uitzichtloze situatie verkeerde, en dat ze als gevolg
daarvan aan een depressie leed, met gevaar voor
zelfmoord. Men besloot haar te behandelen met
een antidepressivum en haar te vragen na een
maand terug te komen, het liefst met haar man,
zodat er over de situatie thuis gesproken kon worden.
Na een maand kwam Winnie inderdaad op het
spreekuur langs, maar zonder haar man. Ze maakte
een gelaten indruk, had geen aanvallen meer
gehad, maar klaagde nu over tal van andere aandoeningen,
zoals huidziekten, bij haarzelf en haar
kinderen. Aan haar situatie was niets veranderd,
maar ze vertelde dat ze besloten had lid te worden
van de kerk van haar man, een genezingskerk. Op
volgende spreekuren kwam Winnie niet meer langs
en toen ik na enkele jaren de kliniek in Hhohho opnieuw
bezocht, wist niemand wat er van haar geworden
was.
De sociale betekenis van diagnoses
Hoe oriënteert een antropoloog zich op een complexe
ziektegeschiedenis? Een eerste stap is te proberen
de sociale context waarin de belevenissen
van mensen plaatsvinden in kaart te brengen.
Ziekte vindt immers niet in een sociaal vacuüm
plaats. In Winnie’s verhaal zijn overduidelijk de relaties
die zij met de mensen in haar omgeving heeft
in het geding. Onderstaand sociaal diagram brengt
haar leefsituatie ten tijde van de eerste ziekteverschijnselen
in beeld.
In dit diagram symboliseert een driehoek een man
209
TIG ■ jaargang 20 | nr. 3 | 2004

210
R. Reis
en een cirkel een vrouw. Op deze manier kunnen de
dochters en zonen van een echtpaar met elkaar in
verband worden gebracht. In het schema hieronder
is te zien dat de man van Winnie twee vrouwen
heeft, en dat daardoor drie families meespelen in
dit diagram. Ook is te zien hoe Winnie’s man met
haar vijf kinderen heeft, en nog twee met zijn andere
vrouw.
Diagram 1
Een schema van de familie-samenhang
Er werden in de loop van het zoeken naar genezing
verschillende ziekteverklaringen gegenereerd, die
tot verschillende therapieën aanleiding gaven.
a Een onbekende diagnose leidde tot een verhuizing
van het zieke kind.
b Lihabiya door een versmaadde minnaar werd verworpen.
c De diagnose van diergeesten gestuurd door een
onbekende heks gaf aanleiding tot een uitdrijvingsritueel.
d Kwaad medicijn door kwaaddoeners in de woonstede
gaf aanleiding tot rituele reinigingen.
e De diagnose van voorouderroeping werd verworpen.
f Op de diagnose van een depressie volgde een
behandeling met westerse medicatie.
Wat onmiddellijk opvalt in deze bonte verzameling
van verklaringen is dat in de diagnoses van traditionele
genezers de hoofdrol wordt gespeeld door per-
TIG ■ jaargang 20 | nr. 3 | 2004
Genezen: een antropologisch perspectief
sonen, soms met naam en toenaam. Die personen
zijn soms levende mensen met wie de patiënte in
conflict is, maar ook gestorven voorouders houden
blijkbaar een vinger in de pap in de aangelegenheden
van de levenden. Foster en Anderson (1978)
noemen een dergelijk model van ziekteverklaringen
personalistisch. Bezielde entiteiten, al dan niet
menselijk, met een eigen wil en motieven, zijn de
schuld van de problemen die mensen ondervinden.
Ziekte is niet toevallig, er zit altijd iets of iemand
achter die de hand in het probleem heeft.
Het onderscheid tussen een naturalistische en personalistische
etiologie is daarom ook een tegenstelling
tussen een oorzakelijkheid ontdaan van moraliteit,
en een verklaring in morele termen.
In naturalistische modellen worden onpersoonlijke
factoren of omstandigheden als oorzaak van ziekten
aangewezen. Zulke modellen beroepen zich bijvoorbeeld
op een ‘mechanische’ werking van de
dingen, of op empirische kennis. Hoewel Foster en
Anderson (1978) bij deze laatste categorie vooral
systemen als het humorale denken, Ayurvedische
geneeskunde en traditionele Chinese geneeskunde
voor ogen hadden, zijn westers wetenschappelijke
verklaringen hier met enige goede wil ook in onder
te brengen (Van der Geest, 1989).
In de meeste culturen zijn zowel personalistische
als naturalistische verklaringsmodellen voorhanden.
De mate waarin dat het geval is, is meestal
een kwestie van meer of minder (Foster en
Anderson, 1978, p.54). Zelfs in de meest directe
personalistische diagnose die Winnie te horen
kreeg, spelen ook naturalistische elementen een
rol. Haar rivale en schoonmoeder werden als schuldigen
voor haar ziekte aangewezen, maar zij hadden
bij hun kwaaddoenerij gebruik gemaakt van
een traditioneel medicijn dat in Winnie’s hut verstopt
was, en dat werkt volgens een naturalistisch
mechanisme van toevallige besmetting: zelfs het
eigen zoontje van Winnie’s rivaal was onbedoeld
ziek geworden toen hij in Winnie’s hut had gespeeld.
Hier is niet de ruimte om uitgebreid in te gaan op

R. Reis Genezen: een antropologisch perspectief
>
de verklaringsmodellen die in Swaziland gehanteerd
worden door leken en genezers. Inzicht daarin
is hier ook niet het eerste doel. Voor de vragen die
ik in de inleiding stelde is vooral van belang wat al
die diagnoses met het verhaal van Winnie doen.
Ook de verklaringen van genezers verschillen immers
sterk van elkaar in de wijze waarop zij de ziekte
afbakenen. Onderstaand diagram brengt dit in
beeld. Winnie zelf voelde zich het meest aangetrokken
tot de verklaring van haar problemen in termen
van kwaad medicijn (d). Deze diagnose focust op
de problematische relatie met haar schoonmoeder
en haar rivale. Daarentegen richt de diagnose van
voorouderroeping zich op Winnie’s problematische
relatie met haar ouderlijk huis (e). De diagnose van
hekserij door een onbekende kwaaddoener (c) is
een verwijzing naar boze intenties van buiten de familie.
De verschillende diagnoses lichten elk een
ander gedeelte uit wat voor Winnie een samenhangend
verhaal en een geleefde realiteit is: haar eigen
geschiedenis van verstoorde relaties, afhankelijkheid,
verdriet en boosheid en de uitzichtloze situatie
waarin ze zich nu bevindt.
Diagram 2
Een schema van de meestbepalende
interpersoonlijke relaties
De diagnose van de arts was een depressie (f). Van
een depressie wordt erkend dat deze soms in
wisselwerking met de omgeving ontstaat. De be-
trokken arts had zeker aandacht voor de geschiedenis
van zijn patiënte en haar problematische leefsituatie.
Anderzijds gaat de arts ervan uit dat twee
mensen in dezelfde omstandigheden op dezelfde
gebeurtenis heel verschillend kunnen reageren.
Uiteindelijk is een depressie een aandoening die
zich voordoet in een individuele patiënt. Het zieke
individu is uiteindelijk het onderwerp van de behandeling.
Het probleem waarover de arts zich bij
Winnie boog, is hoe zij als bio-psychisch systeem
op haar omgeving en de gebeurtenissen in haar
leven reageert, en hoe hij op dat bio-psychisch
systeem in kan grijpen om de ziekte weg te nemen.
De arts behandelde het als psychisch gedefinieerde
probleem door het biochemisch functioneren aan te
grijpen, met medicatie in vastgestelde doses.
Zodoende brengt de arts het historisch verhaal met
al zijn culturele en sociale betekenissen terug tot
een ziektebeeld dat niet aan plaats en tijd gebonden
is: een depressie hier en in Swaziland zijn in
deze opvatting in de basis vergelijkbaar en verdienen
een zelfde behandeling. De medicijnen die depressieve
patiënten in Swaziland krijgen, krijgen
depressieve mensen in Nederland ook.
Er is nog een andere manier waarop het perspectief
van de arts de ziekte-ervaring van zijn patiënte in
stukjes breekt, fragmenteert. De eerste aanvallen in
Winnie’s verhaal troffen immers niet haarzelf maar
het zoontje van haar rivaal. Hoewel een echte
anamnese niet mogelijk was – het kind woonde nu
immers bij zijn andere oma – beoordeelde de arts
de aanvallen van het jongetje op grond van de beschrijving
als een heel ander ziektebeeld. Het jongetje
had waarschijnlijk epilepsieaanvallen gehad,
aanvallen van geheel andere aard dan de aanvallen
van zijn halfzusjes en hun moeder. Vanuit het perspectief
van Winnie maken de aanvallen van het
jongetje echter onlosmakelijk deel uit van haar ziekteverhaal.
Dat verhaal is ingebed in het historische
verloop van haar leven, in de opeenvolging van
desastreuze gebeurtenissen en in het kader van de
sociale relaties waarin ze leeft.
211
TIG ■ jaargang 20 | nr. 3 | 2004

212
R. Reis
De medische blik op de ervaring van
de patiënt
In de medische antropologie wordt het begrippenpaar
illness en disease gebruikt om te onderscheiden
hoe patiënten en artsen in hun perspectief op
ziekte verschillen. Goede Nederlandse termen zijn
er eigenlijk niet, omdat beide termen met ‘ziekte’
vertaald worden. Disease zou je misschien nader
met ‘aandoening’, ‘ziektegeval’, kunnen omschrijven.
Het betreft ziekte vanuit het perspectief van de
arts. Bij illness gaat het om ziekte vanuit het perspectief
van degene die het ondergaat.
‘Ziektebeleving’ komt enigszins in de buurt, maar
bij het perspectief van de patiënt gaat het zeker
niet alleen om ervaringen en emoties. Het begrip illness
omvat ook de interpretaties die iemand in de
loop van zijn ziekte aanhangt of te horen krijgt.
Het perspectief van de arts en dat van de patiënt
verschillen op essentiële dimensies. Het perspectief
van de patiënt op de eigen ziekte is een perspectief
van binnenuit, het betreft een subjectieve
beleving, het beschouwt ziekte als een historische
ervaring, het is cultureel gekleurd en daarom altijd
in zekere mate cultuurspecifiek en het berust op lekenkennis.
Die historische, sociale en culturele
aard van het patiëntenperspectief is overigens precies
de reden waarom het voor sociale wetenschappers
zo’n interessant onderwerp van onderzoek
vormt. Door het te bestuderen, krijgt men niet alleen
toegang tot ziekteclassificaties en de betekenis
die men aan ziekteverschijnselen hecht, maar
ook tot de sociale verhoudingen waarin de patiënt
zijn leven vorm geeft. Via het patiëntenperspectief
kan men de denkwereld én de sociale structuur van
een samenleving leren kennen.
Daar staat het perspectief van de arts tegenover als
in essentie a-historisch. De historische ervaring van
de zieke en zijn ziekte is minder relevant dan dat
wat over de grenzen van tijd met mensen met vergelijkbare
symptomen wordt gedeeld. Het perspectief
claimt universele geldigheid en beroept zich op
het fundament van wetenschappelijke kennis. Het
is de blik van buitenaf, die wil berusten op objectie-
TIG ■ jaargang 20 | nr. 3 | 2004
Genezen: een antropologisch perspectief
ve waarnemingen.
Aan die claims van de medicus op objectiviteit, universaliteit
en wetenschappelijkheid valt natuurlijk
het een en ander af te dingen. Het lijdt geen twijfel
dat ook de kennis, inzichten, denkmodellen en diagnoses
van dokters historisch en cultureel gekleurd
zijn (Van der Geest, 1989; Kleinman, 1995). Ook kan
men niet ontkennen dat veel patiënten zeer wel in
staat zijn ook van buitenaf naar hun ziekte te kijken,
en als het ware de blikken van binnen en buiten
te integreren. Het onderstaande schema chargeert
de tegenstellingen daarom enigszins.
Niettemin werpen deze tegenstellingen licht op essentiële
tegenstellingen in de beleving van een
ziekte aan de kant van de patiënt en arts.
illness
binnen (emic)
subjectief
historisch
cultureel
lekenkennis
disease
buiten (etic)
objectief
a-historisch
universeel
wetenschappelijk
In hun studie van interpretaties en betekenisgeving
van ziekte worden antropologen geacht de visie van
de patiënt als even waardevol te beschouwen als
die van de dokter. Immers, beide perspectieven zijn
cultureel en sociaal gekleurd, en historisch ingebed.
Toch wekt het bovenstaande schema ontegenzeglijk
de indruk dat het perspectief van de dokter
uiteindelijk meer waar is. De westerse geneeskunde
beroept zich er immers op dat zij op wetenschap is
gebaseerd, dus op objectieve universeel geldige
principes. De arts is in zijn diagnoses op zoek naar
universele bio-psychologische verschijnselen,
zaken die door de tijd en over grenzen van culturen
heen hetzelfde zijn. Het is een klein stapje naar de
constatering dat de visie van de dokter op ziekte
dus ook meer waarheidsgehalte heeft.
Dat zou betekenen dat de manier waarop de dokter

R. Reis Genezen: een antropologisch perspectief
>
tegen ziekte aankijkt en hoe de patiënt dat doet,
wel degelijk ongelijkwaardig zijn. Men zou de ziekte
zoals die door de dokter wordt gediagnosticeerd als
het onderliggende, objectief te meten proces moeten
beschrijven, en de manier waarop de patiënt de
ziekte ervaart en interpreteert als de reactie daarop.
Bij Winnie is vanuit de arts bezien de onderliggende
depressie de werkelijke ziekte. De manier waarop
Winnie haar depressie uit en interpreteert is een
reactie op dat universele substraat. Illness, het perspectief
van de patiënt, is een cultuurspecifieke
vormgeving en beleving van universele disease. In
zijn beroemde boek uit 1980 heeft Arthur Kleinman
de relatie tussen de blik van de dokter en de beleving
van de patiënt op deze manier gedefinieerd.
Universele bio-psychische verschijnselen worden
beleefd en geuit op een cultuurspecifieke manier
(Kleinman, 1980, p.173).
Deze visie is voor artsen die in de transculturele
hulpverlening werken zeer vruchtbaar gebleken.
Symptoomtaal kun je leren lezen. Door je te verdiepen
in hoe patiënten uit andere culturen ziekte beleven
en uiten wordt het mogelijk deze verschijnselen
te vertalen naar het diepere onderliggende universeel
niveau waarop een wetenschappelijke medische
behandeling mogelijk is. Ook medisch antropologen
hebben werkend vanuit dit inzicht goede
diensten bewezen aan artsen en patiënten als ze
de taal die patiënten met hun lichaam spreken hielpen
te vertalen. Als men bijvoorbeeld weet dat veel
Afrikanen geloven dat gestorvenen voor wie niet de
juiste rituelen zijn gedaan hun familieleden lastig
kunnen vallen door in hun dromen te verschijnen of
op klaarlichte dag tegen hen te praten, kiest men
bij een weduwe die zegt stemmen te horen niet onmiddellijk
voor een antipsychotische behandeling
(De Jong, 1992). Ook het in de zorg aan allochtonen
veelgehoorde begrip ‘somatisatie’ berust in wezen
op het idee dat mensen hun psychosociale klachten
omzetten in lichamelijke symptomen, en dat men
deze symptoomtaal moet kunnen verstaan om bij
de werkelijke problemen te kunnen komen.
Maar hoe vruchtbaar en bruikbaar deze biomedi-
sche visie op het patiëntenperspectief ook is, en
zelfs als er zoiets als een substraat van universele
bio-psychische verschijnselen is, dan nog is de
claim van de medische wetenschap dat zij daar als
enige zicht op heeft, in de basis etnocentrisch.
Want hoe cultuurvrij zijn de methoden om vast te
stellen wat universeel is en wat niet, en welke verschijnselen
worden door de gebruikte methoden bij
voorbaat al uitgesloten? Het is gevoeglijk bekend
dat er belangrijke vragen zijn waarop binnen het
medische model vaak geen antwoord te vinden is.
Winnie had bijvoorbeeld al langere tijd ernstige problemen
met de mensen om haar heen – waarom
kreeg zij pas aanvallen nadat eerst het jongetje en
haar eigen dochtertje aan de ziekte ten prooi waren
gevallen?
En er is nog een ander probleem. Kleinman (1980,
p.173) maakte daar in zijn eerste monografie al een
opmerking over. Als er zoiets is als een universeel
onderliggend substraat, waar eindigt dat dan en
waar begint de culturele vormgeving? Universele
bio-psychische verschijnselen worden niet alleen
geuit op een door de cultuur gekleurde manier. De
invloed van cultuur op de ervaring en de presentatie
van symptomen is meer diepgaand en complex.
Wat mensen aan hun lichaam ervaren is op het moment
van ervaren al gekleurd door hun cultuur. Wat
Winnie ervoer is onmiddellijk gekleurd door haar
geloof in hekserij en kwaad medicijn en de wetenschap
dat haar schoonmoeder en rivale haar weinig
goeds toewensen.
Genezers en andere buitenstaanders
In de hierboven beschreven classificatie is eigenlijk
geen plaats voor de perspectieven van mensen die
medicus noch leek zijn, dat wil zeggen: voor perspectieven
van hulpverleners die werken vanuit andere
opvattingen over lichaam en ziekte dan de
arts. Tot op zekere hoogte lijken de perspectieven
van de genezers overigens wel op die van de
westers denkende arts. Ook zij beschouwen
Winnie’s problemen van buitenaf, claimen objectiviteit
en de universele geldigheid van de concepten
213
TIG ■ jaargang 20 | nr. 3 | 2004

214
R. Reis
waarmee ze werken. Maar de claim van wetenschappelijkheid
is bij traditionele genezers in
Swaziland niet aan de orde, en in tegenstelling tot
de dokters hebben de problemen die hun patiënte
in de relaties met andere mensen ervaart hun eerste
aandacht. Qua ideeënwereld lijkt het perspectief
van de genezers dichter bij dat van de zieke zelf
te staan. Winnie gelooft in de macht van voorouders,
en in de krachten van kwaad medicijn en hekserij.
Maar toch verschilt haar perspectief ook fundamenteel
van de genezers, zelfs van de genezer
die haar schoonmoeder en rivale als oorzaak van
haar aanvallen aanwees. Deze genezer nam immers
de problematische relatie met Winnie’s eigen ouders
niet mee in de diagnose, terwijl zij daar wel
veel verdriet van ondervond. Bovendien loste de
beschermende medicijn die zij kreeg de problemen
met haar vijanden niet daadwerkelijk op: de aanvallen
bleven gewoon komen. Ook genezers maken op
basis van de door hen gehanteerde verklaringsmodellen
specifieke keuzes uit de complexe en ongedeelde
realiteit van een ziekteverhaal. Ook in hun
diagnoses treedt een zekere mate van onvermijdelijke
fragmentatie en reductie op. Het belangrijkste
verschil met de diagnose van de arts ligt vooral in
het gehanteerde model.
Hahn (1984) heeft geprobeerd de perspectieven
van genezers een plaats te geven naast die van artsen
en patiënten met het begrip disorder. Hij stelt
dat de diagnoses van genezers worden gekarakteriseerd
door interpretaties in termen van een verstoring
van orde, van evenwicht in de relatie van de
zieke met de sociale, natuurlijke of bovennatuurlijke
omgeving. Genezers hebben, zo stelt Hahn,
een kosmologische oriëntatie. De diagnoses van de
genezers die Winnie raadpleegde, lijken goed in
deze karakterisering te passen. Problemen in relaties
met andere mensen en problemen met de voorouders
werden alleen door de traditionele genezers
aan de orde gesteld.
Hahn’s aanduiding disorder kan misschien ook
worden toegepast op complementaire of alternatieve
geneeswijzen in de westerse wereld die ziekte
TIG ■ jaargang 20 | nr. 3 | 2004
Genezen: een antropologisch perspectief
zien als verstoring van evenwicht of als gevolg daarvan.
Toch moeten we voor al te gemakkelijke generalisaties
oppassen. Ook alternatieve of complementaire
geneeswijzen spreken vaak niet de kosmologische
dimensie aan. En weinig van deze geneeswijzen
benoemen zo expliciet problemen in
intermenselijke relaties als oorzaak van ziekte. Het
internaliserende karakter van de westerse geneeskunde
– de belangrijkste processen vinden binnen
het lichaam plaats – wordt ook gereflecteerd in veel
van de geneeswijzen die zichzelf als complementair
daaraan zien.
Misschien dat in deze focus op ordening en evenwicht
voor antropologen ook de aantrekkingskracht
ligt van traditionele genezers, en van de complementaire
geneeskunde in Nederland die met vergelijkbare
begrippen werkt. Antropologen zijn meer
dan andere wetenschappers gepreoccupeerd met
ordening (Taussig, 1987, p.442-3; Reis, 1996b,
p.30). Dat was eigenlijk al te merken aan mijn eigen
enthousiasme voor de diagnose van de genezer die
voorouderziekte diagnosticeerde. In tegenstelling
tot de patiënte vond ik de diagnose in termen van
kwaaddoenerij weinig constructief. Een dergelijk
diagnose kon in het verleden, toen hekserij nog
openlijk aan de kaak gesteld kon worden, misschien
leiden tot een oplossing: een schuldbekentenis,
reconciliatie, of een verbanning van de
kwaaddoeners. Maar hekserijbeschuldigingen zijn
al bijna een eeuw verboden in Swaziland en lijken
in een situatie die zo uitzichtloos is als die van
Winnie alleen maar tot een verharding van de conflicten
te leiden. Mijn antropologisch hart sprong op
bij de diagnose van voorouderziekte omdat ik in de
verzoening met het ouderlijk huis een ontsnappingsmogelijkheid
voor Winnie zag. Zij kreeg dan
wel niet de begeerde positie van officieel erkende
vrouw bij haar schoonfamilie, maar zou wel een gerespecteerde
plaats in haar ouderlijk huis kunnen
krijgen. Als voorouders iemand tot het genezerschap
roepen zit er weinig anders voor de familie
op dan dat te accepteren en mogelijk te maken.
Maar Winnie wees de diagnose geërgerd van de

R. Reis Genezen: een antropologisch perspectief
>
hand, wat maar weer aangeeft dat ook het perspectief
van de sociale wetenschapper een perspectief
van buiten is.
De blik van een sociale wetenschapper kan overigens
een dimensie aan het begrijpen van ziekte
toevoegen die aan het perspectief van genezers,
artsen en andere geïnstitutionaliseerde hulpverleners
gewoonlijk ontbreekt. De perspectieven van
patiënten en zorgverleners zijn in essentie a-politiek.
Dat geldt ook voor de diagnoses in het verhaal
van Winnie. De genezers wijzen problemen in persoonlijke
relaties als oorzaak aan. De arts brengt
het verhaal van Winnie terug tot haar bio-psychische
reactie op een stressvolle situatie waarin die
problemen een belangrijke rol spelen. Maar de genezers
noch de arts stellen de sociale condities aan
de kaak waardoor Winnie überhaupt in zo’n uitzichtloze
situatie kon komen. Men kan bijvoorbeeld
denken aan het eroderen van de traditionele rechten
en plichten van families jegens elkaar, en aan
de toenemende onmacht van traditionele leiders
om die rechten en plichten te handhaven. Dat betreft
bijvoorbeeld de traditionele schadevergoeding
die aan de familie van een ongehuwde moeder
dient te worden betaald. Of men kan denken aan
de situatie van sociale ongelijkheid die het mogelijk
maakte dat Winnie als meisje niet naar school
kon maar als dienstbode moest werken op de plantage.
Aan de kwetsbaarheid die jonge meisjes in
Swaziland kenmerkt, waar het het omgaan met seksuele
avances betreft, en de afhankelijkheid van
vrouwen van ouders, echtgenoot en schoonfamilie
omdat een vrouw in Swaziland, anders dan een
man, geen zelfstandig recht op land heeft. Elk ziektegeval
is op allerlei mogelijke manieren verbonden
met de historische en sociaal-politieke context
waarin het plaatsvindt. De blik van de sociale wetenschapper
richt zich bij uitstek op die context
(Richters, 1991, p.145)
Context is in principe onbegrensd, en men moet
een keuze maken tot hoever men gaat in het betrekken
van contextuele factoren bij de interpretatie
van een ziekteverhaal. Maar bij het verhaal van
Winnie ligt het voor de hand om te bezien wat vergelijkbare
ziektegevallen elders in de regio kunnen
bijdragen aan begrip voor haar problemen. Dan zou
men een relatie constateren tussen de symptomen
die Winnie vertoonde en de symptomen van ufufunyane,
een epidemische hysterie die vooral in het
begin van de vorige eeuw de aan de Swazi verwante
Zulu teisterde, maar nog steeds, zij het sporadisch,
voorkomt bij patiënten van alle bevolkingsgroepen.
Een kwaaddoener heeft aarde en menselijke resten
van een begraafplaats waar migranten ver van hun
huis begraven liggen, vermengd tot een kwaad medicijn.
Het slachtoffer wordt bezeten door een horde
van vreemde geesten, dolende zielen. In de interpretatie
van antropologen worden niet alleen de
aandoening zelf maar ook de diagnose ervan gezien
als een reflectie of uitdrukking van de sociale
wanorde, fragmentatie en marginalisering van zwarte
bevolkingsgroepen in Zuid-Afrika (Ngubane,
1977, p.147; Reis, 1993; Young, 1982). Dat Winnie en
de kinderen in haar huishouden vergelijkbare
symptomen toonden kan men daarom ook interpreteren
als een manier van machteloze mensen om
de spanningen waaronder zij leven aan de kaak te
stellen.
Sociaal wetenschappelijke verklaringen kunnen degene
die probeert een individueel verhaal in een relevante
context te plaatsen al gauw een gevoel van
bevrediging geven. Dat is altijd het geval als men
achter een verschijnsel dat binnen de medische
modellen niet helemaal te begrijpen is opeens een
diepere sociale betekenis ontdekt. Zo zit het dus,
daarom uit Winnie die specifieke problemen op die
specifieke manier. Maar dit brengt, zoals we al hebben
gezien, het perspectief van de wetenschapper
niet noodzakelijk dichter bij de beleving van de patiënt.
Er is een fundamenteel verschil tussen perspectieven
van buitenaf en dat wat voor de patiënt
op het spel staat (Kleinman en Kleinman, 1991). Om
bij ons ziekteverhaal te blijven: een perspectief dat
Winnie’s klachten vertaalt in culturele patronen, of
in de maatschappelijke ongelijkheid en ontreddering
die men als structurele oorzaken van haar pro-
215
TIG ■ jaargang 20 | nr. 3 | 2004

216
R. Reis
blemen kan zien, is net zo fragmenterend en reducerend
als het medisch perspectief. Als we Winnie’s
klachten terugbrengen tot haar manier van omgaan
met stress, wordt haar verhaal geen recht gedaan.
Maar haar klachten terugbrengen tot culturele patronen
van betekenisgeving of patronen van structurele
ongelijkheid doet ook geen recht aan wat er
voor haar in haar unieke individualiteit op het spel
staat: de liefde van haar man, de onzekerheid van
haar toekomst, en van die van haar kinderen.
Uit haar verhaal is daarbij iets essentieels te lezen
dat door Winnie zelf niet geformuleerd kan worden,
maar wat misschien wel een kern is van het probleem.
Winnie spreekt alleen van de negatieve houding
van haar rivale en haar schoonmoeder jegens
haarzelf. Haar eigen negatieve gevoelens, haar
boosheid jegens haar schoonmoeder en jaloezie jegens
haar rivale, komen nergens in haar verhaal
aan de orde. Dat kan ook niet in de context van
denkbeelden over ziekte in Swaziland. Het uiten
van negatieve gevoelens jegens iemand maakt degene
die het doet kwetsbaar voor beschuldigingen
van kwade intenties of zelfs kwaaddoenerij. Als degene
over wie je je negatief hebt uitgelaten ziek
wordt, zijn de poppen aan het dansen. De kans is
dan groot dat je de beschuldigende vinger op je gericht
krijgt. In Winnie’s geval waren de conflicten
openlijk geweest. Iedereen wist af van haar boosheid
over de situatie. En zelfs als men het niet geweten
had, is een beschrijving van de situatie voldoende
om zulke gevoelens bij Winnie te veronderstellen.
Dat was de situatie toen het zoontje van
Winnie’s rivale een aanval kreeg. De diagnose van
de genezer die de schoonmoeder en haar rivale
raadpleegden was Winnie niet bekend. Maar een
advies om te verhuizen wordt in Swaziland vooral
gegeven als men in de directe omgeving van de
zieke kwaaddoenerij vermoedt. Het ligt voor de
hand om te concluderen dat Winnie zelf degene
was bij wie kwaaddoenerij werd verondersteld. Voor
Winnie zijn haar aanvallen niet alleen een uiting of
symptoom van haar onderliggend lijden, maar ook
een noodzakelijk bewijs dat zij ondanks haar nega-
TIG ■ jaargang 20 | nr. 3 | 2004
Genezen: een antropologisch perspectief
tieve emoties geen kwaaddoener, maar zelf slachtoffer
is.
Conclusie
Mensen worden ziek in een betekenisvolle context;
de ziekte heeft en krijgt betekenis in meerdere dimensies.
Zoeken naar objectieve oorzaken, en naar
wie of wat verantwoordelijk of aansprakelijk is,
vormt evenzeer een onderdeel van het ziekteproces
als het zoeken naar genezing. Een integrale benadering
moet de bedoeling hebben alle belangrijke
dimensies te incorporeren in de verklaringen en oplossingen.
Dan is bepalend welke dimensies worden
onderscheiden en op welke gronden zij als belangrijk
of minder belangrijk worden gezien.
In het voorgaande heb ik laten zien hoe verschillende
perspectieven het verhaal van de patiënt een ordening
opleggen die voor die perspectieven relevant
is. Daarbij werden verschillende dimensies uit
het ziekteverhaal dat ik als voorbeeld gebruikte op
de voorgrond gezet. We kunnen vaststellen dat de
blik van de westerse arts aan veel dimensies niet
raakt. Voor de relatie met overledenen, of voor negatieve
invloeden die van andere mensen uit kunnen
gaan, is evenmin plaats als voor de historische
en socio-politieke context waarin het verhaal van
Winnie zijn betekenis krijgt, en de structurele factoren
die een verbetering van haar situatie onmogelijk
maken.
Overigens is duidelijk geworden dat ook het perspectief
van de genezers noodzakelijkerwijs reduceert
en fragmenteert, al is het misschien op een
andere en minder ingrijpende wijze, omdat het
dichter aansluit bij de ideeën die de patiënt zelf
over zijn ziekte heeft.
Elke diagnose berust op een keuze van betekenisvolle
elementen uit een geïntegreerd patiënten-verhaal,
en op een vertaling van daarin ontdekte patronen
in het denkmodel dat de beschouwende buitenstaander
hanteert. Bij een kritische analyse van
wat verschillende geneeswijzen te bieden hebben,
is het van belang de dimensies waarop zulke geneeswijzen
betrekking hebben te identificeren en

R. Reis Genezen: een antropologisch perspectief
>
expliciet te maken. Een indeling op basis van die dimensies
zou wel eens verrassende parallellen én
verschillen kunnen laten zien tussen geneeswijzen
die men gewoonlijk van elkaar onderscheidt of juist
bij elkaar onderbrengt.
Ik heb ook willen laten zien dat elke diagnose van
buitenaf op een fundamenteel niveau blijft verschillen
van het perspectief van binnenuit dat alleen
door de patiënt gedragen wordt. Uiteindelijk is het
zaak, zo stellen Kleinman en Kleinman (1991), zo
dicht mogelijk bij de existentiële ervaring van de
patiënt te blijven. Het mag niet zo zijn dat een interdisciplinaire
groep hulpverleners, of samenwerkende
reguliere en alternatieve genezers, dat wat voor
de patiënt op het spel staat over het hoofd ziet en
onbehandeld laat. Daarom ook kan ik aan het einde
van dit artikel een kritiek formuleren op wat ik overigens
binnen de reguliere geneeskunde nog steeds
als een voorloper van een genuanceerde integrale
benadering beschouw. In het boek dat ik in mijn inleiding
noemde, Integrale epilepsiebehandeling,
ontbreekt het perspectief van de belangrijkste speler:
degene die aan epilepsie lijdt.
In de afweging welke dimensies het meest van belang
zijn om het probleem te begrijpen en er op in
te grijpen, is respect voor de uniciteit van het perspectief
van de patiënt cruciaal.
Literatuur
■ Bartholomew, R.E. (1990) Ethnocentricity and the
Social Construction of ‘Mass Hysteria’, Culture,
Medicine and Psychiatry, 14(4), pp.455-59
■ Foster, G.M., B.G. Anderson (1978) Medical
Anthropology, New York, Knopf
■ Geest, S. van der (1989) Aha: de omweg van de
verwondering in de medische antropologie,
Medische Antropologie, 1(2), pp.190-206
■ Hahn, R.A. (1984) Rethinking ‘Illness’ and
‘Disease’, Contributions to Asian Studies, 18,
pp.1-23
■ Helman, C.G. (1990) Culture, Health and Illness,
London, Wright
■ Jong, J.T.V.M. de (1992) Het universalisme-debat
aan de hand van twee cultuurgebonden syndromen;
Naar een nieuw paradigma in de vergelijkende
psychiatrie, Tijdschrift voor Psychiatrie, 34,
pp.684-699
■ Kleinman, A. (1990) Patients and Healers in the
Context of Culture; An Exploration of the Border -
land between Anthropology, Medicine and Psy -
chiatry, Berkeley, University of California Press
■ Kleinman, A. (1995) Writing at the Margin;
Discourse between Anthropology and Medicine,
Berkeley, University of California Press
■ Kleinman, A. & J. Kleinman (1991) Suffering and
its professional transformation. Toward an ethnography
of interpersonal experience, Culture,
Medicine and Psychiatry, 15(3), pp.257-302
■ Knaven, F.H.J., Meinardi, H., Peper, C. (1986)
Integrale epilepsiebehandeling, Amsterdam,
Elsevier
■ Ngubane, H. (1977) Body and Mind in Zulu
Medicine; An Ethnography of Health and Disease
in Nyuswa-Zulu Thought and Practice, London,
Academic Press
■ Reis, R. (1993) Oog in oog met het kwaad: vernieuwing
in de traditionele diagnostiek in
Swaziland, Medische Antropologie, 5(2), pp.255-
74
■ Reis, R. (1996) Sporen van Ziekte; Medische
Pluraliteit en Epilepsie in Swaziland, Dl. IV in de
serie Health Culture and Society; Studies in
Medical Anthropology and Sociology,
Amsterdam, Het Spinhuis
■ Reis, R. (1996) Douglas en het heilige onreine.
Over de geneeskracht van sjamanen en clowns,
Focaal, 28, pp.29-37
■ Reis, R. (2002) Medical Pluralism and the bounding
of traditional healing in Swaziland, In: Ernst,
W. (ed.) Plural Medicine, Tradition and Modernity,
1800-2000, Routledge
■ Richters, J.M. (1991) De medisch antropoloog als
verteller en vertaler, Heemstede, SMART
■ Taussig, M. (1987) Shamanism, Colonialism and
the Wild Man; A Study in Terror and Healing,
Chicago, University of Chicago Press
217
TIG ■ jaargang 20 | nr. 3 | 2004

218
R. Reis
■ Young, A. (1976) Internalizing and Externalizing
Medical Belief Systems; An Ethiopian Example,
Social Science and Medicine, 10, pp.147-56
TIG ■ jaargang 20 | nr. 3 | 2004
Genezen: een antropologisch perspectief
■ Young, A. (1982) The Anthropologies of Illness
and Sickness, Annual Review of Anthropology, 11,
pp. 257-85

R. Reis Genezen: een antropologisch perspectief
<
Samenvatting
Gezondheid, ziekte, genezen: een antropologisch
perspectief
Geneeswijzen nemen verschillende posities in in de
samenleving en in hun samenspel met de te genezen
personen. Aan de hand van een casus in Afrika
laat de auteur zien hoe verschillende diagnosen,
vanuit verschillende geneeswijzen, ingaan op verschillende
relaties tussen de persoon en de omgeving.
Personalistische geneeswijzen leggen daarin
nadruk op de invloed van andere personen, natura-
Summary
Health, disease and healing: an anthropological
perspective
Different forms of health care take a different place
in society, and with respect to a person. The author
shows how different forms of healing use different
diagnoses, offering different perspectives on the relationship
between the person and the environment.
Personalistic models accentuate the role of
other people, naturalistic models accentuate the
role of substances. Ultimately it all depends on how
Key words
medicine ■ anthropology ■ ethno-medicine
■ cultural comparison ■ treatment and involvement
Auteur
R. Reis is antropologe, met ervaring in onderzoek
naar epilepsie in Afrika.
Dit artikel berust op een college van de auteur over
ziekte en cultuur in onderwijscycli aan de Univer -
siteit van Amsterdam. De ziektegeschiedenis van
Winnie is ook te vinden in Reis, 1996a, waar het de
listische geneeswijzen op de rol van middelen.
Uiteindelijk gaat het erom hoe de persoon intern
omgaat met deze invloeden. Datzelfde geldt voor
de omgang met arts, omgeving, aangeboden diagnose,
en de keuze uit geneeswijzen. De auteur
biedt een antropologisch perspectief dat de rol van
een geneeskundige interventie vanuit een meer integraal
perspectief helpt bezien.
the person involved deals with these influences.
The same holds for the effect of the healer, diagnosis,
and choice of health care. Using a case study
from Africa, the author offers an anthropological
perspective on healing and the role of medical
intervention in the context of the social system.
This leads to a more encompassing view on the role
of healing.
aanzet vormde voor een beschrijving van in
Swaziland gangbare denkbeelden over ziekte.
Zie voor een meer uitgebreide beschrijving van
Swazi-verklaringsmodellen: Reis, 1996a, hoofdstuk
5, en voor veranderingen in die modellen: Reis,
2002.
219
TIG ■ jaargang 20 | nr. 3 | 2004