Gebruik van Film en Nieuwe Media in Cultuureducatie - Mocca ...

film en nieuwe media
Hand-out naar aanleiding van de kenniskringgesprekken over
Door: Mariet Bakker
Voor VMBO
1

Inleiding
Deze handout is bedoeld voor (CKV)docenten en cultuurcoördinatoren voor de basisvorming VMBO.
Het is eveneens bestemd voor aanbieders op het gebied van film, fotografie (audiovisuele media) en
nieuwe media.
In het najaar van 2006 heeft Mocca twee kenniskringgesprekken georganiseerd waarin het belang van
audiovisuele en nieuwe media-educatie als onderdeel van cultuureducatie centraal stond.
Sleutelwoord bij deze gesprekken is beeldgeletterdheid 1 of te wel mediawijsheid 2
Beeldgeletterdheid en mediawijsheid omvatten in deze kenniskring:
Een kritische houding ten aanzien van het getoonde. Leerlingen wordt bijgebracht dat een
film, foto of andere audiovisuele uiting nooit objectief is. Het (camera) standpunt is te allen
tijde subjectief.
Het in staat zijn van de leerlingen een betekenis te geven aan de foto, de film of andere
audiovisuele presentatie.
Reflectie op het getoonde.
Beeldgeletterdheid wordt bereikt door zowel naar films en video’s te kijken en daarover te leren en te
praten (receptief) als door het maken van films, foto’s en nieuwe mediaprojecten (actief). Hiermee
ontwikkelen leerlingen inzicht en vaardigheden. Hoe dit in zijn werk kan gaan en welke voorwaarden
daarvoor nodig zijn, wordt in deze handout geschetst.
1 Beeldgeletterdheid: het vermogen om de gedachtegang en bedoeling van de makers en gebruikers van
beelden te volgen.
2 Mediawijsheid is het geheel van kennis, vaardigheden en mentaliteit waarmee burgers zich bewust, kritisch
en actief kunnen bewegen in een complexe, veranderlijke en fundamenteel gemedialiseerde wereld. (definitie
van de Raad voor Cultuur, 2005)
2

Gedeelde ervaringen die in het kenniskringgesprek over audiovisueel en nieuwe
media zijn uitgewisseld.
Hoe worden audiovisuele en nieuwe media ingezet op school?
Er is een groot verschil tussen film als doel (filmeducatie) en film als middel, als ondersteuning bij
andere lessen. Wanneer het gaat over het maken van films en het analyseren van films zijn er vaak
maar weinig docenten op school die hiervoor speciaal zijn opgeleid. Het komt ook voor dat
audiovisuele en nieuwe mediaprojecten weinig waardering en ondersteuning ondervinden bij andere
docenten. Hierbij speelt onbekendheid met audiovisuele en nieuwe media een rol. De ervaring is dat
op scholen waar cultuureducatie in het beleid is vormgegeven er niet altijd ruimte is voor audiovisuele
en nieuwe media. Het verschilt per school welk beleid er op dit gebied van cultuureducatie wordt
gevoerd. Dit zie je ook terug in de beschikbare apparatuur op scholen en de software die er wordt
aangeschaft voor het onderwijs.
Audiovisueel en nieuwe media op de docentenopleidingen
Wat betreft audiovisuele en nieuwe media docentenopleidingen is er in Nederland geen enkele
opleiding meer die docenten klaarstoomt voor dit vak. Bij opleidingen tot beeldende vorming is
audiovisueel soms een bijvak. Er zijn echter docenten die uitstekend in staat zijn om films te maken
met de leerlingen. Ervaring leert dat dit vaak docenten zijn die zelf een grote interesse hebben voor
film of nieuwe media. Zelfs de meer ervaren docenten geven aan dat zij behoefte hebben aan een
heldere methode waarmee zij films kunnen maken met de leerlingen en waarmee zij film kunnen
bespreken c.q. analyseren.
Kijken naar en maken van films
In vergelijking met andere kunstdisciplines is relatief weinig lesmateriaal beschikbaar als het gaat om
audiovisueel en nieuwe media. Dit geldt voor zowel de receptieve kant - het kijken - als de actieve
kant – het maken.
Als je het over films kijken hebt gaat het al snel over de setting, en plaats waar die film vertoond wordt.
Je kunt films in de klas bekijken, je kan ook met de klas naar de bioscoop gaan om daar een film te
bekijken.
Projectie en presentatie van het werk van leerlingen.
Er is het laatste decennium enorm veel veranderd als het gaat om beelddragers (oorspronkelijke bron
of afspeelapparatuur) en vertoningmogelijkheden. Speelfilms en documentaires werken het best bij
vertoning in de bioscoopzaal. Presentatie van het werk van leerlingen werkt goed als het op een groot
scherm vertoond wordt. Films vertonen in de klas heeft alweer een ander effect. Films kijken op de
computer of de mobiel werkt weer anders.
Dit geldt ook voor de vertoningen van ‘eigen’ werk van de scholieren op een groot scherm. De
leerlingen kijken aandachtig en respectvol naar elkaars werk. Zij zijn vaak trots op wat zij hebben
gemaakt. Leerlingen hebben grote behoefte aan echtheid en authenticiteit. Ook respect voor elkaar en
elkaars verhaal is belangrijk.
Op het Huygens College leren de leerlingen zich te presenteren via korte filmpjes of een Powerpoint
presentatie. Deze presentatie is dan verbonden aan beroeps oriënterende vakken, dan wel
persoonlijke ontwikkeling gerelateerde projecten. Op deze manier wordt filmmaken geïntegreerd in
curriculum.
Kennis over beelddragers, als onderdeel van audiovisuele en nieuwe media-educatie
Er zijn veel verschillende mogelijkheden als het gaat om audiovisuele en nieuwe media-educatie. Je
kan met een klas een fictiefilm maken, documentaires, reportages, fotoverhalen, (computer)animaties
3

enzovoort. Dat kan met videocamera’s, fotocamera’s en ook met bijvoorbeeld mobieltjes. Ook de
aanbieders organiseren projecten op verschillende manieren. Zij brengen de juiste apparatuur mee en
stellen dat ter beschikking aan de leerlingen.
De meeste kijkers weten niet op welke drager een film vertoond wordt. Het puristische van films op
35mm vertonen in een bioscoop heeft zin als je de vertoning onderdeel uit kan laten maken van de
les. Je leert pas de geneugten van celluloid kennen als je daarover geleerd hebt. Het Filmmuseum
geeft de leerlingen een stukje filmstrook in handen. Het FOAM en Stedelijk Museum geven aan dat
het een gegeven is om de drager van de foto of het kunstwerk onderdeel uit te laten maken van
lesmateriaal. Soms stelt de kunstenaar ook strenge eisen over de drager van het materiaal en wordt
dat dus een onderdeel van het lesmateriaal.
Techniek
Kennismaking met de technische kant van zowel de vertoning van films als ook van het maken van
film is essentieel. De rol van de docenten en aanbieders is om leerlingen te leren kritisch en bewust
om te gaan met de audiovisuele en nieuwe media. De ervaring leert dat projecten inhoudelijk en
technisch vaak tegenvallen als jongeren niet voldoende worden begeleid. Bij film is dat vaak ook
ingewikkeld. Aan de ene kant lijkt het al snel ‘iets’, omdat het bewegend beeld is, aan de andere kant
zijn de referenties televisie, reclames en bioscoopfilms.
Wat is belangrijk bij audiovisuele en nieuwe media-educatie in het VMBO?
Herkenning
Herkenning en identificatie zijn de sleutelwoorden bij films kijken. De docenten gaven aan dat zij bij
het uitkiezen van een programma vooral films over jongeren uitkiezen, die het liefst ook dezelfde
achtergrond hebben. Films als Samia, Shouf Shouf Habibi, Ali Zaoua, Bolletjes Blues, Shadya,
Slinke Moker en Hey Mam Vertel Es zijn voorbeelden van films die nauw aansluiten bij de
belevingswereld van jongeren.
Tegelijkertijd is er de uitdaging om leerlingen bloot te stellen aan films, foto’s en nieuwe media die zij
niet kennen en ze hiermee vertrouwd te maken.
Wanneer het gaat over een bezoek aan een bioscoop, filmtheater, tentoonstelling of museum valt het
op dat VMBO leerlingen vaak heel direct zijn en gemakkelijk contact leggen met de regisseurs en
makers. Ze stellen vaak heel directe en ontroerende vragen.
Competitie
De scholen gaven aan dat het van belang kan zijn als er in een project met audiovisuele of nieuwe
media gewerkt gaat worden er een competitie-element wordt ingebouwd. Dit hoeft geen zware
competitie met ingewikkelde spelregels te zijn. Een eenvoudig wedstrijd element, bijvoorbeeld tussen
klassen of scholen werkt al stimulerend. Uiteindelijk de film vertonen op een scholieren filmfestival,
kan een uitdaging zijn.
Het voorbeeld van het Nationale Scholieren Film Festival (NSFF) werd genoemd. Dit is een landelijk
filmfestival in Lelystad waar scholen uit het voortgezet onderwijs aan deel kunnen nemen. De derde
editie zal plaatsgevonden in Lelystad in september 2007. Op de Scholengemeenschap Lelystad
bekijken scholieren overdag elkaars werk. ’s Avonds is er een soort galavoorstelling waar de
genomineerde films worden vertoond. De sfeer op het festival is heel ontspannen. Er wordt met
aandacht en respect naar elkaars films gekeken. Alle vormen van voortgezet onderwijs nemen deel
aan het festival. Er zijn verschillende categorieën en twee verschillende soorten prijzen. Er is een
vakjury die de films beoordeeld en er is een publieksprijs in elke categorie. De winnaars krijgen een
reis voor twee personen naar het Europese Scholieren Film Festival in Athene. www.nffs.nl
4

Lesmateriaal voor het kijken naar film, foto’s en nieuwe media
Scholen hebben behoefte aan een heldere lesmethode waarmee films, foto’s en mediakunst
besproken en geanalyseerd kunnen worden. De wens is dat er een soort van standaard methode
komt waarmee elke film besproken kan worden.
Bij het SLO is een boekje uitgegeven dat heet ‘Geletterd kijken’. Dit boek is gericht op het
voortgezet onderwijs en gaat over visuele geletterdheid. Hun omschrijving van dat begrip is:
‘Je bewust zijn van het proces van betekenisgeving, begrijpen op welke wijze de betekenis
geconstrueerd wordt en hoe die betekenis invloed kan hebben op een individu, groep of de
maatschappij’.
Het Filmmuseum heeft een boekje ontwikkeld dat heet: ‘Wat is film?’. Zij hebben dit voor
leerlingen van het primair onderwijs als ook voor de docenten gemaakt. De ervaring leert dat
het ook bruikbaar is voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Met de aantekening dat
het al weer bijna te theoretisch is voor het vmbo niveau. Het Filmmuseum is op dit moment in
de fase dat het lesmateriaal ‘Wat is film?’ wordt ontwikkeld voor het voortgezet onderwijs.
Scholen kunnen zich aanmelden als ‘testschool’.
Het Stedelijk Museum heeft een soortgelijk boekje over fotografie met de titel ‘Eerste hulp bij
fotografie’. Zij ontwikkelen samen met het Instituut voor Mediakunst een boekje dat gaat
heten: ‘Eerste hulp bij videokunst?’.
Aanbieders stellen opmerkingen en kritiek van de scholen zeer op prijs. Aanbieders gaven aan,
evenals de scholen, behoefte te hebben aan een methodiek ontwikkeling.
Organisatie van audiovisuele en nieuwe media-educatie in de school
Het is heel verschillend hoe de cultuurcoördinatoren en CKV-docenten met hun jaarplanning om gaan.
Sommigen maken in april/ mei een planning voor het gehele volgende jaar. Op de meeste scholen
worden de budgetten voor het komende jaar in de maand mei vastgesteld. Sommige docenten leggen
alles vast, ook in verband met vakoverstijgende activiteiten. Anderen maken een globaal plan, waarin
ruimte is voor nieuwe plannen en activiteiten. Wat betreft de communicatie tussen scholen en
aanbieders geven de cultuurcoördinatoren aan dat de meest effectieve en efficiënte manier van
communicatie voor hen via de e-mail verloopt.
Er is een plan om door het Nederlands Instituut van Filmeducatie een zogenaamde ‘tafeltjesdag’ te
organiseren. Hier kunnen scholen en aanbieders elkaar ontmoeten. Als scholen en aanbieders
hiervoor belangstelling hebben kunnen zij zich aanmelden bij Mocca of het Nederlands Instituut voor
Filmeducatie.
Positieve ervaringen van de scholen met de audiovisuele en nieuwe media projecten
De audiovisuele en nieuwe media educatie, en cultuureducatie in het algemeen, stimuleert het
interdisciplinair en vakoverstijgend werken.
Leerlingen hebben veel plezier in het maken van filmpjes, zowel documentaires als fictie. Ze
steken er veel van op. Dat gaat niet alleen over het creatieve proces, maar ook over
vaardigheden als samenwerken, communicatie en geduldig blijven.
Een filmclub op school, zoals op het Caland Lyceum, is een stimulans voor leerlingen om hun
filmkennis te vergroten. Koppel er een debatclub aan en de leerlingen kunnen discussiëren
aan de hand van de vertoonde film.
Positieve effecten op leerlingen
5

Leerlingen met film, fotografie en nieuwe media leren zich op een andere manier uitdrukken.
Werken met beeld en geluid geeft een ander effect dan je uitdrukken via woord of schrift.
Beeldtaal 3 staat dichter bij het gevoel van de leerlingen.
Het uitvoeren van deze projecten vergroot de communicatie tussen de leerlingen onderling.
Ze wisselen uit en zijn nieuwsgierig naar de resultaten van andere leerlingen en klassen.
Het vergroot het blikveld van de leerlingen, zij vergaren op een zeer directe manier informatie
en weten die te plaatsen.
Leerlingen ontwikkelen meer zelfvertrouwen en zijn trots op wat ze gemaakt hebben, zeker bij
vertoning op groot scherm voor een groep
Beeldtaal overschrijdt gesproken en geschreven taal. Het is voor leerlingen van niet-westerse
afkomst een goed middel om zich te uitdrukken.
3 Beeldtaal: overdracht van gedachten waarbij geschreven- of gesproken taal vervangen is door
beelden.
6

Aanbevelingen en tips voor scholen
Er is een boek verkrijgbaar dat heet ‘Speelfilms Maken’ van de auteur Roemer B. Lievaart.
Hierin staat overzichtelijk elke stap aangegeven hoe een speelfilm te maken.
Het Nederlands Instituut voor Filmeducatie organiseert regelmatig docentendagen. Zij
organiseert deze per regio. Een keer per jaar is er een landelijke bijeenkomt tijdens het
Nederlands Film Festival.
Meld u aan met een selectie van films bij het Nationaal Scholieren Film Festival in Lelystad.
De accountmanagers van Mocca kunnen de cultuurcoördinatoren en CKV docenten helpen
met hun weg te vinden bij het aanbod.
Veel aanbieders die bij u op scholen projecten maken, doen dat ‘op maat’. Wees als school
helder in uw wensen en overleg goed met de aanbieder. Dat levert het meest op.
Duurzame relaties tussen scholen en aanbieders zijn het vruchtbaars. Daarmee kan de
aanbieder zich goed op de wensen en behoeften van de school richten en ontstaat er een
relatieve rust in het lesprogramma.
Scholen kunnen (samen met aanbieders) subsidie aanvragen, onder andere bij het
Amsterdams Fonds voor de Kunst. Maak ze zo dat het project ook in volgende jaren herhaald
kan worden.
Creëer als school een goede infrastructuur op het gebied van de audiovisuele en nieuwe
media. Zowel apparatuur (hardware) en programma’s (software).
Profileer en integreer in het schoolbeleid en budget, systeembeheer in het curriculum.
Er zijn mogelijkheden voor het huren van vertoningruimte, bijvoorbeeld bij het Filmmuseum en
het Rialto theater. In het Filmmuseum kunnen docenten ook zelf een film uit de collectie
uitzoeken.
Er is extra aandacht nodig voor de volgende punten
Het is niet zo dat alle leerlingen thuis of in hun directe omgeving toegang hebben tot
computers, internet en videogames. In sommige gevallen werken leerlingen pas op school
voor het eerst met nieuwe media.
Nog niet alle docenten op VMBO scholen zijn overtuigd van het werken met audiovisuele en
nieuwe media. Een grotere bekendheid met de mogelijkheden van audiovisuele en nieuwe
media en de positieve effecten is gewenst. Ook voor de cultuurcoördinatoren en CKV
docenten om hun projecten te kunnen plannen en eventueel vakstijgende projecten op te
zetten.
Er is bij de docenten behoefte aan een eenvoudige docentenhandleiding met heldere
instructies over het maken van films. Heldere instructies in duidelijke taal zijn een voorwaarde
om het materiaal geschikt te laten zijn voor vmbo.
Laagdrempeligheid van projecten om het zelfvertrouwen van de VMBO-leerlingen te
stimuleren.
Inachtneming van cultuurverschillen aangaande de omgang met visuele beelden en
vastlegging hiervan.
7

Aanbevelingen voor de aanbieders
Onderschat de VMBO leerlingen niet.
Projecten waarbij leerlingen kijken en luisteren en vooral ook zelf aan de slag kunnen gaan
werken het best voor VMBO leerlingen.
Houd de projecten, opdrachten, instructies simpel en ‘basic’. Ervaring leert dat die projecten
het meest effect hebben.
Er is bij de docenten behoefte aan een eenvoudige docentenhandleiding met heldere
instructies over het maken van films. Heldere instructies in duidelijke taal zijn een voorwaarde
om het materiaal geschikt te laten zijn voor vmbo.
Het herkennen van hun eigen belevingswereld is belangrijk voor de leerlingen. Aan de docent
en de aanbieder de taak om films uit te zoeken waarbij niet uit het oog wordt verloren dat die
films artistiek en narratief ook bijdragen tot een positieve kijkervaring.
Het is aan te raden om projecten, presentaties en lesmateriaal zo veel mogelijk te laten
aansluiten bij de multigeletterdheid van leerlingen. Gebruik wel de juiste toon en taal, want
leerlingen zijn erg gevoelig voor volwassenen die de taal van de leerlingen gaan spreken.
Scholen moeten de projecten inpassen in hun programma. Overleg tijdig over de organisatie
ervan.
8

Bijlage 1: samenvatting inleidingen over nieuwe media en filmeducatie
Over nieuwe media en jongeren, inleiding door Martine Brinkhuis
Langzamerhand is er een verschuiving zichtbaar van aandacht voor de negatieve invloed van media
naar aandacht voor de positieve invloed, ondermeer omdat jongeren er nieuwe vaardigheden door
verwerven die zij nodig hebben in de maatschappij. Het is een gegeven dat kinderen gemakkelijk met
apparatuur omgaan. Zij beschikken over een grote 'knoppenwijsheid'. Je ziet hier het verschil tussen
de mensen van de zogenaamde analoge generaties (iedereen geboren voor 1980) en de digitale
generatie (iedereen geboren na 1980). De meeste docenten behoren tot de eerstgenoemde
generaties, de leerlingen tot de tweede.
Jongeren zijn multigeletterd, dat wil zeggen dat zij naast de taal van het woord, de talen van
geluid/muziek en (bewegend) beeld beheersen en dat zij deze talen gecombineerd gebruiken. Ook zie
je dat jongeren eerder 'prosumeren' (alles willen weten, vergelijken, testen) dan consumeren. Ze willen
vooral ook zelf media produceren. Ze kijken steeds minder televisie en gebruiken steeds meer de
computer om bijvoorbeeld films en muziek te downloaden, zelf foto's, filmpjes en clips te
publiceren (Flickr, YouTube, MySpace), te communiceren (MSN) en te gamen.
Gegeven is dat leerlingen buiten school heel veel tijd en energie besteden aan vooral digitale media.
School is de enige plaats waar ze vaak nog in een analoge omgeving opereren.
Over filmeducatie en de beleving daarvan, inleiding door Ad van Dam
Wat betreft de filmeducatie gaat het volgens Ad van Dam om de kijkervaring van de leerlingen en dat
leerlingen inzicht krijgen in hoe films in elkaar zitten. Dit wordt voornamelijk bereikt door het zelf
maken van films. Hier zien we de traditionele indeling van cultuur educatie, de passieve kant (kijken)
en actieve kant (het maken).
Van Dam bepleit dat de scholen gedrevener en deskundiger met media om zouden moeten gaan. De
aanbieders zouden zich meer moeten afstemmen op de vraag vanuit scholen. Daarbij is het van
belang om te bepalen wat leerlingen nodig hebben om mediawijs van scholen te komen.
Ook door de overheid wordt het belang van mediawijsheid benadrukt. In een rapport van de Raad van
Cultuur en de Raad van Onderwijs geeft zij aan dat alle jongeren en volwassenen beeldtaal zouden
moeten leren. De overheid pleit er ook voor dat er op middelbare scholen zogenaamde mediacoaches
worden aangesteld.
Deze ontwikkelingen zetten aan tot nadenken over de rol van audiovisuele en nieuwe media binnen
het (cultuur) onderwijs.
9

Bijlage 2
Vertegenwoordigers van scholen die bij het kenniskringgesprek aanwezig waren:
Jan Post, docent Nederlands op VMBO, Havo en VWO, cultuurcoördinator van het Berlage Lyceum.
Er wordt op het Berlage enthousiast deelgenomen aan het Amsterdamse kunstenaanbod. Dit zover
het budget en de tijd het toelaten.
Wim Suyderhoud is docent Nederlands en cultuurcoördinator van het Caland Lyceum. Deze school
voor vmbo, havo en VWO heeft een actief cultuurbeleid. Zij streven ernaar jaarlijks voor elke klas een
doorlopend project te organiseren, waarbij alle disciplines aan bod komen en dat met de hele klas
gepresenteerd wordt.
Jeanet Snijders van het Huygens College, vmbo school voor administratieve vakken. Zij is docent
beeldende vorming en geeft CKV. Zij is ook uitvoerend beeldend kunstenaar. Op het Huygens nemen
audiovisuele en nieuwe media vanaf de eerste klas een belangrijke rol in.
Jeannette Jansen – Hendriks, docent Nederland aan het ROC VMBO afdeling Karel van
Klinkenbergstraat. Jeanette is dit jaar voor het eerst cultuurcoördinator. Jeannette wil graag
deelnemen aan verschillende projecten en wil ook graag vakoverschrijdend projecten op haar school
organiseren.
Diana Wempe, docent beeldende vorming en cultuurcoördinator van het Wellant College. Een
Groene School, waar het natuurlijk leren voorop staat. Diana heeft vorig schooljaar een succesvol
project geleid, dat schoolbreed is aangeboden. Audiovisuele en nieuwe media speelden een grote rol
in dit project.
Hennie Kapitein van het Zuiderlicht College, vmbo school voor verzorgende vakken, is docent
beeldende vorming en cultuurcoördinator op school. Met de beperkte middelen die zij tot haar
beschikking heeft organiseert zij zo veel mogelijk binnen- en buitenschoolse projecten.
10

Bijlage 3
Kort overzicht van de aanbieders die aan dit gesprek deelnamen. Voor meer informatie kunt u
terecht op hun websites, of hen een e-mail sturen.
Barbara Asselbergs is communicatiemedewerker bij All About Us. Deze kleine stichting staat onder
leiding van Anna Spohr. Anna maakt al jaren documentaires met jongeren. Zij werkt vooral in een
multiculturele setting. All About Us verspreidt nu een documentaire met lesbrief ‘Hey mam vertel es’.
Film is gemaakt door vijf meiden. De film is zeer geschikt voor VMBO scholen. Identiteit, afkomst en
praten met je moeder over haar achtergrond staan centraal. www.allaboutusfilmfactory.com of
barbara@allaboutusfilmfactory.com
Wim Wentzel is mededirecteur van Bekijk’t. Bekijk’t is een multimediale aanbieder op het gebied van
cultuureducatie. Zij organiseren laagdrempelige CKV voorstellingen, waarbij kwaliteit en plezier in het
kijken voorop staan. Zij geven filmworkshops en ontwikkelen nu een project rondom de één minuten
films. Binnenkort ontvangen de scholen een dvd ontwikkeld met uitgeverij Thieme Meulenhof, met
daarin een docentenhandleiding. Het jongerenpersbureau www.deadline.nl is door hen opgericht. De
artikelen over film, theater en andere culturele evenementen verschijnen in de Spits. www.bekijkt.nl of
wim@bekijkt.nl.
Nancy Ettes van stichting Brede Kunst. Brede Kunst organiseert en geeft multimediale projecten
veelal op VMBO niveau. Per school wordt gekeken waar behoefte aan is, en het project wordt dan op
maat aangeboden. De kunst die er gemaakt wordt is altijd gekoppeld aan sociale vraagstukken. Op dit
moment biedt Brede Kunst het project Meet My Street aan. Meet My Street is een onderdeel van het
grote landelijke project. Voor meer informatie: www.bredekunst.nl of info@bredekunst.nl
Britt Thomassen is de enige educatief medewerker van het Filmmuseum. Zij organiseert
scholierenvoorstellingen, maakt de educatieve programma’s en ontwerpt het lesmateriaal. Voor het
vmbo heeft het Filmmuseum een Western project gemaakt. Hierin wordt dieper ingegaan op het genre
western en worden de andere filmgenres onderscheiden. De publicatie ‘Wat is Film’ bestaat uit een
docentenhandleiding en een boekje voor leerlingen. Vanaf mei 2007 is het Filmmuseum gevestigd in
een nieuwe locatie in Amsterdam Noord. Daar zijn meer mogelijkheden voor educatieve projecten en
vertoningen. www.filmmuseum.nl en bthomassen@filmmuseum.nl
Jedidjah Julia Noomen is de projectleider van stichting FilmSet. FilmSet geeft workshops en
gastlessen voor scholieren in het basis-, voortgezet- en speciaal onderwijs. Filmset werkt met ervaren
en goed opgeleide workshopleiders die vaak filmmaker zijn. In workshops gaan ze met leerlingen aan
de slag bijvoorbeeld met de camera of met scenarioschrijven. FilmSet organiseert ook gastlessen
waarin Nederlandse filmmakers vertellen over hun vak en laten eigen werk zien De filmmakers van
FilmSet komen naar de school toe. www.stichtingfilmset.nl of mail@stichtingfilmset.nl
Merel Mirage, van Stichting Holy. Merel Mirage heeft het Holy animatieprogramma ontwikkeld
waarmee leerlingen tussen 8 en 15 jaar korte animaties kunnen maken. Daarmee kunnen zij
boodschappen over hun persoonlijke gevoelens, maar ook over maatschappelijke vraagstukken
maken. Holy heeft een lesbrief ontwikkeld die de scholen binnenkort kunnen verwachten. Holy doet
vooral kleine en korte projecten, met een grote effectiviteit. Zij heeft een snoepautomaat ontwikkeld
waarin de animaties te zien zijn. www.holy.nl of info@holy.nl
Meike Statema, educatief medewerker van het International Documentary Filmfestival Amsterdam,
IDFA. IDFA organiseert tijdens het festival scholierenvoorstellingen. Hun beleid is om de films te
11

vertonen in vrij kleine groepen, zodat het voor leerlingen, docenten en begeleiders overzichtelijk blijft.
Na de film is er een gesprek met de aanwezige regisseurs. IDFA biedt ook documentaire workshops
aan, dit in samenwerking met Digital Playground. Lesprogramma’s over documentaires en alle andere
informatie vind je op www.docschool.nl of via meike@idfa.nl
Gabriël Maassen is directeur van het Nederlands Instituut voor Filmeducatie. Zij bieden op alle
onderwijsniveaus lesprogramma’s en workshops aan. Voor het voortgezet onderwijs hebben zij het
programma: Making Movies ontwikkeld, waarin leerlingen onder leiding van ervaren filmmakers films
kunnen maken. In MovieZone wordt elk jaar een speciaal op jongeren gericht programma gemaakt.
Voor MovieZone kunnen lesmaterialen worden besteld of gratis worden gedownload. Het NIF
organiseert met enige regelmaat zogenaamde docentendagen. Zij zijn het landelijk aanspreekpunt op
het gebied van audiovisuele en nieuwe media educatie en hosten een zeer overzichtelijke site:
www.filmeducatie.nl of info@filmeducatie.nl.
Anouk la Verge is educatief medewerker bij het Nederlands Instituut voor Mediakunst. In dit
Instituut staat video en nieuwe mediakunst centraal. Scholen kunnen zich inschrijven voor workshops
en rondleidingen. Er is zijn wisselende tentoonstellingen. Elk jaar maken zij een educatieve
tentoonstelling speciaal voor scholen. Het Nederlands Instituut voor Mediakunst werkt samen met het
Stedelijk Museum aan een lesprogramma ‘Wat is videokunst’. Dit programma is geschikt voor het
gehele voortgezet onderwijs.
http://www.montevideo.nl en anouk@montevideo.nl
Rixt Hulshoff Pol is educatief medewerker van het Stedelijk Museum. Zij werkt sinds hier nu vier jaar
en zij heeft de educatieafdeling van het Stedelijk nieuw leven ingeblazen. Zij maakt projecten voor
zowel het primair als voortgezet onderwijs. Deze projecten vinden plaats rondom de tentoonstellingen.
Zij heeft het instructieve boekje: ‘Wat is fotografie’ gemaakt. Zij is nu bezig met de tentoonstelling rond
Andy Warhol, die in 2007 van start gaat. Daarin kunnen leerlingen een filmpje maken over hun ‘15
minutes of fame’. www.stedelijk.nl en r.hulshoffpol@stedelijk.nl
Kristel Kerstens is educatief medewerker van de Waag Society. Waag Society is sinds 2001
Expertisecentrum voor Culturele Vakken en ICT. Bij de Waag worden vooral nieuwe technologieën
ontwikkeld, die kunnen worden ingezet voor het onderwijs, maar ook bij ziekenhuizen en andere
maatschappelijke organisaties. De Waag heeft met het creative learning lab zijn intrek genomen in
Pakhuis de Zwijger. De Waag heeft Scratchworx ontwikkeld. Een interactieve tool waarmee jongeren
als deejay, veejay kunnen optreden. Leuk voor schoolfeesten en presentaties. www.waagsociety.nl of
kristel@waagsociety.nl
Bijlage 4:
Informatieve websites
www.mocca-amsterdam.nl www.kunstophetweb.nl
www.mediaeducatie.nl www.moviezone.nl
www.mediawijsheid.kennisnet.nl www.teleblik.nl
www.beeldengeluid.nl www.moviemeter.nl
www.filmeducatie.nl www.filmmaken.nl
www.ictopschool.net www.slo.nl
www.kennisnet.nl www.rialtofilm.nl
12

Extreme make-over:
Tussen feit en fictie
Anneke Smelik
In 2002 liet Nissan een reclame op televisie zien, waarin een auto door de straten van een pittoreske
zuid-europese stad rijdt, als plotseling dolfijnen in en uit het asfalt opduiken. Deze onverwachte
combinatie van auto en dolfijnen, straat en zee, is in beeld gebracht met vertraagde zwart-wit beelden,
uitgekiende belichting, snelle montage, en een gecompliceerde geluidsband van hi-tech muziek met
sonargeluiden. Door visuele schoonheid te koppelen aan technologisch vernuft, brengt deze
opvallende reclame een paar tegenstrijdige elementen aan het licht van de huidige beeldcultuur:
natuur – cultuur; echt – onecht; virtualiteit – realiteit. In deze korte lezing zal ik bespreken hoe digitale
beelden de grenzen tussen feit en fictie verschuiven. Daarmee verschuiven ze ook de grenzen van
ons kijkplezier en van de identificaties met beelden. Ik geef een cultuurfilosofische achtergrond, omdat
de jeugd van vandaag opgroeit in een door en door gemedialiseerde wereld, en wij die wereld moeten
begrijpen met behulp van concepten en theorieën. Die wereld is snel, complex, soms verwarrend en
voortdurend in verandering. Ik hoop dat we door een dieper inzicht in beeldcultuur kunnen begrijpen
hoe belangrijk ‘visuele geletterdheid’ is voor ons onderwijs.
Mijn belangrijkste stelling is dat in de hedendaagse cultuur de grenzen tussen feit en fictie, echt en
onecht, realiteit en virtualiteit, overlappen en verdwijnen. Dit gebeurt al sinds de uitvinding van
fotografie en film, maar het proces intensiveert en versnelt door digitale technologie. Laat me dit kort in
een historische perspectief plaatsen. Met de komst van de moderne media vallen er twee trends waar
te nemen: realisme (= het medium zelf presenteert zich als onzichtbaar) en virtualisme (=
hypermedialiteit; het medium laat zichzelf zien). Volgens mij neemt de tweede trend in hoog tempo de
overhand.
In de 20e eeuw is de status van het beeld ingrijpend veranderd. Met de uitvinding van
fotografie in het midden van de 19e eeuw, veranderde de relatie tussen beeld en werkelijkheid. Voor
13

de eerste keer was het mogelijk om met behulp van technologie (camera, chemie) de werkelijkheid als
het ware te vangen. Een foto lijkt daarom een objectief beeld dat de werkelijkheid vastlegt. Met latere
audiovisuele media zoals film en televisie blijft dit element van de werkelijkheid vastleggen (ipv
representeren) belangrijk voor de ervaring van de kijker. Op een of andere manier zijn we er ons van
bewust dat de camera en de microfoon op de tijd en plaats van registratie aanwezig waren.
Media zoals fotografie, film en televisie beloven dus de werkelijkheid naar de toeschouwer te
brengen. Maar: dit is eigenlijk onmogelijk. Het is een valse belofte, want er bestaat niet zoiets als een
onbemiddelde, ongemedieerde representatie van de werkelijkheid. Elk beeld is een representatie; het
is immers gemedieerd door een, het woord zegt het al, medium. Met andere woorden: realisme is een
isme, en geen realiteit. Met een schilderij is dat duidelijk, maar het geldt ook voor beelden die gemaakt
zijn met moderne media. Een medium medieert; het bemiddelt de werkelijkheid tussen producent en
ontvanger, tussen makers en publiek (in digitale cultuur vallen die twee steeds vaker samen).
Fotografen, kunstenaars, filmmakers, televisiemakers, bemiddelen de relatie tussen kijkers en
werkelijkheid met behulp van audiovisuele technologieën. Complexe en dure media zoals en televisie
maken gebruik van honderden mensen in het productieproces, zoals we weten als we het geduld
hebben om de credits van een film in de bioscoop uit te zitten. Natuurlijk, in de geschiedenis zijn
voorbeelden van kunstenaars die juist de kunstmatigheid van media benadrukken, zoals gebeurde in
de avant-garde van de jaren twintig en dertig (bijv. het Surrealisme), maar over het algemeen heeft de
technologie van de visuele media getendeerd naar realisme.
Daarnaast is er echter ook een aspect van mediacultuur die de echtheid van het beeld
ondergraaft. Dit is wat de Duitse cultuurfilosoof Walter Benjamin in de jaren dertig de ‘mechanische
reproduceerbaarheid’ van het kunstwerk noemde. Een foto, een film, en later ook beelden van tv en
natuurlijk van internet, kunnen eindeloos gereproduceerd worden. Reproductie betekent herhaling:
een beeld kan mechanisch en industrieel vermenigvuldigd worden tot in het oneindige. Benjamin
stelde dat het beeld daarmee zijn unieke ‘aura’ van oorspronkelijkheid en authenticiteit verloor. De
Nachtwacht van Rembrandt, het Melkmeisje van Vermeer, of de Amandelbloesem van Van Gogh, zijn
unieke en oorspronkelijke schilderwerken. We moeten naar het museum om ze te kunnen zien. Maar
elk beeld uit de moderne media kan eindeloos gereproduceerd worden: op mokken, paraplu’s en
plastic zakken, of waar dan ook.Technologie verandert onze verwachtingen van beelden; wat ze
betekenen, wat ze waard zijn, en hoe we ze gebruiken en consumeren. We stellen onze
verwachtingen bij vanwege de effecten van mediatechnologie, of zoals Nissan het in hun logo zegt,
we ‘shift expectations’: we verwachten niet langer authenticiteit of realisme, maar creativiteit en
virtualiteit.
Het verlies van het aura van het beeld wordt nog versterkt door de postmoderne cultuur van
de jaren zestig. In de postmoderne visie is er eigenlijk nooit sprake geweest van een rechtstreekse
toegang tot de werkelijkheid, omdat we die altijd waarnemen via symbolische tekens, dat wil zeggen,
door representaties in woord en beeld. De Franse filosoof Jean Baudrillard stelt dat het onderscheid
tussen echt en onecht, tussen realiteit en representatie, in de postmoderne cultuur niet meer gemaakt
kan worden, omdat het beeld niet langer de werkelijkheid representeert, maar simuleert. Dit komt
duidelijk naar voren in de Nissan reclame: we weten immers dat dolfijnen niet in het asfalt kunnen
14

zwemmen: het is niet echt, maar een simulatie. In een technologische cultuur, construeren, de-
construeren en re-construeren de media de werkelijkheid. Een bekend voorbeeld is de film Forrest
Gump (1994), waar Tom Hanks historische figuren de hand drukt, zoals president John Kennedy en
popmuzikant John Lennon.
Het postmoderne perspectief stelt dus dat onze cultuur volkomen gemedialiseerd is, zozeer
zelfs dat de media onze ervaring bepalen en vormgeven. Met andere woorden, in deze tijd is de trend
van het realisme overgenomen door het simulacrum of het virtualisme. Wat eerst alleen aan de hoge
kunst toebehoorde, namelijk de kunstmatigheid van beelden, is nu onlosmakelijk onderdeel geworden
van populaire cultuur. Dit verandert onze waarneming en ervaring van de werkelijkheid. Vanwege de
alomtegenwoordigheid van de media, wordt de werkelijkheid nogal onwerkelijk. Om het in filosofische
termen te zeggen: de werkelijkheid wordt een simulacrum of een hyper-realiteit’. Met ‘hyper-reëel’
bedoelt Baudrillard dat in onze gesimuleerde cultuur het onwerkelijke echter lijkt dan het werkelijke;
een goed voorbeeld hiervan is de film The Truman Show (1998).
Het punt is dat de media onze ervaring kneden en vormgeven. We kennen dat allemaal uit
eigen beleving. Een simpel voorbeeld. Als we op vakantie zijn in Griekenland of Italië, dan roepen we
uit dat de zee zo blauw is als een ansichtkaart. Hier bepaalt het beeld, de ansichtkaart, onze ervaring.
Of als je op safari bent in Kenia, heb je het gevoel dat je in een programma van National Geographic
of Animal Planet zit. Een ander voorbeeld: als we tegen onze geliefde ‘ik hou van jou’ fluisteren, dan
denken we in een soap opera te zitten of in een reality show op Talpa. De semioticus Umberto Eco
zegt daarom dat we in een cultuur van het simulacrum, waar de media onze ervaring bepalen, alleen
nog een ironische houding kunnen aannemen. We kunnen niet langer onschuldig onze liefde
verklaren, omdat we het al duizend keer hebben gehoord en gezien op tv. Om met Eco te spreken: we
kunnen wel zeggen “zoals Ridge in the Bold and the Beautiful zou zeggen, ik hou van jou”.
Postmoderne ironie betekent spreken in aanhalingstekens. En dat doen we dus ook: we citeren
voortdurend de media die ons 24 uur per dag omringen. Zoals de reality show op televisie het leven
probeert te simuleren, zo is ons leven éen grote reality show geworden.
De digitale media versterken dit proces waarin de grenzen tussen echt en onecht, tussen
realiteit en representatie, steeds verder verlegd worden. De socioloog Manuel Castells heeft over de
netwerkmaatschappij dan ook gezegd dat we leven in een cultuur van ‘real virtuality’; van werkelijke
virtualiteit. Deze paradox verwijst naar een mediacultuur waarin de werkelijkheid is ondergedompeld in
de media. Dit betekent niet dat kijkers het verschil tussen echt en onecht niet kunne maken; kijkers
zijn niet gek of dom, maar het betekent wel dat de alomtegenwoordige multimedia in ons dagelijks
leven door dringen en voor een groot deel onze ervaringen bepalen. Alles dat echt, authentiek of
oospronkelijk lijkt, wordt opgenomen in de ‘spektakelmaatschappij’ zoals Guy Debord het al in de jaren
zestig noemde. Nieuws, actualiteiten, reality tv of a soap; alles wordt tot een show, een spektakel. Zet
er een camera op en het wordt meer show dan werkelijkheid.
Wat betekent dit nu voor jongeren? Jongeren bewegen zich heel soepel in deze mediacultuur. Het is
belangrijk om ons te realiseren dat zij niet in verwarring zijn over die verdwijnende grenzen tussen
echt en onecht. Zij maken naar hartelust gebruik van oude en nieuwe media om te communiceren, te
15

interacteren, te produceren. De media vormen ook een belangrijk aspect in de ontwikkeling van hun
identiteit. En ook hier vervagen de grenzen tussen feit en fictie. Identiteit wordt in de hedendaagse
sociologie niet meer opgevat als een vaststaand gegeven, maar als iets dat flexibel is. Onze identiteit
is vloeiend en dynamisch. Het wordt ook wel aangeduid met een ‘patchwork’ identiteit, die we overal
vandaan sprokkelen; van onze ouders, onze leeftijdgenoten, maar ook van de media. Een ander
begrip dat wel gebruikt wordt is een ‘nomadische’ identiteit; we slaan regelmatig de tent van onze
identiteit ergens tijdelijk op, om daarna weer verder te trekken. Identiteit wordt bovendien als
relationeel; in relatie tot de ander vorm je jezelf; en in de hedendaagse maatschappij is dat vooral een
genetwerkte identiteit.
Een grens die vervaagt, is bijvoorbeeld die tussen mens en technologie. De mens-machine, of
in hedendaagse termen, de cyborg, is een dominant beeld van menselijk lichaam en identiteit in de
hedendaagse beeldcultuur.
Eigenlijk appelleert deze figuur aan de soms de ervaring van onechtheid in onze mediacultuur. Veel
fotografen en kunstenaars buiten dat beeld van de mens als on-echt en in-authentiek uit. In de
jongerencultuur zijn dat vaak populaire beelden, zoals te zien is aan het succes van films als The
Matrix, A.I. (Artificial Intelligence) en de game-plus-verfilming Lara Croft. Deze beelden bewegen zich
tussen echt en onecht, natuur en cultuur, mens en machine. In een tijd van plastische chirurgie en
genetische manipulatie kan de grens tussen werkelijk en virtueel niet altijd meer even scherp
getrokken worden, ook in het geval van de menselijke figuur. Digital technologie verlegt deze grenzen
nog verder. In modefotografie, film, reclame, videoclips, computer games en internet, is het beeld van
de mens-machine een terugkerend visueel thema. Beelden van de cyborg geven vaak een
commentaar op de mooie, perfecte, fitte, sexy, gelukkige, en vooral jonge mensen die we altijd maar
weer in de mediacultuur zien. Deze geïdealiseerde beelden die we dagelijks zien, deze extrame
makeover van mensen, is in feite een virtualisering van mensen. Weg van de realiteit, omarmen we
simulatie; weg van echtheid, omarmen we het virtuele, weg van de natuur, omarmen we het culturele,
digitale en technologische.
Hedendaagse kunstenaars produceren vaak een kunstmatig mensbeeld, in een ambivalente
verhouding tot die kunstmatigheid, zoals in het werk van Inez van Lamsweerde (b.v. ‘Thank you
Thighmaster’) of van Micha Klein (b.v. ‘Space Nicky’) Het is alsof ze het tegelijkertijd kritiseren en tot
voorbeeld stellen. In ieder geval wordt het beeld van de cyborg ingezet om de on-natuurlijke
constructie van de menselijk lichaam, en ook van de menselijke identiteit, te laten zien. In ‘Virtual
16

Beauty’ van Kirsten Geisler zweeft de vrouw tussen een cyborg en mannequin, alsof hedendaagse
modellen robotten zijn.
Dit zijn digitaal bewerkte plaatjes, maar we zien dit mens-machine beeld ook terug in de
extreme make-over programma’s waarin mensen aan zichzelf gaan sleutelen door middel van
plastische chirurgie. Neem bijvoorbeeld de 29-jarige Amy, die na een uitgebreid stijladvies en diverse
operaties uitroept: ‘Nu ben ik mezelf’. Deze wonderlijke uitspraak wijst erop dat mensen zich zodanig
identificeren met het ideaalbeeld dat in de media gepresenteerd wordt, dat ze er niet alleen onzeker
van worden, maar dat ze zelfs aan hun eigen identiteit gaan twijfelen. Blijkbaar vindt zij haar nieuwe
beeld, dat ik er juist nogal cyborg-achtig uit vindt zien, echter en waarachtiger. Pas na de vele
ingrepen, bij de neus, tanden, oogwallen en borstimplantaten, en modelessen voor kleding, make-up
en kapsel, is Amy zichzelf geworden. Dit is een volledig paradoxale situatie, die aangeeft hoe wij onze
identiteit kneden en manipuleren.
Jongeren hoeven nog niet direct naar de plastische chirurgie te grijpen, maar het is wel
bekend dat zij de media gebruiken om hun identiteit mede vorm te geven. Dit is tegenwoordig vaak
een actief en interactief gebruik, waarbij zij profielsites (b.v. sugababes) gebruiken om een bepaald
beeld van zichzelf neer te zetten. Het ligt voor de hand dat zij zich bij dat geprojecteerde beeld
spiegelen aan de ideaalbeelden die de media voorschotelen.
Dat is op zich ook geen enkel probleem, want uit de mediatheorie is bekend dat alle kijkers
zich bedienen van deze spiegelende identificatie. Ook hier gaat het erom in gedachten te houden dat
identiteit geen eindproduct is, maar een proces dat ons hele leven duurt. Dagelijks gebruiken we
media, kunst en populaire cultuur om die identiteit weer opnieuw te bevestigen, of juist te veranderen.
Zoals ik eerder zei dat de media de werkelijkheid construeren, de-construeren en re-construeren; zo
construeren, de-construeren en re-construeren wij met behulp van die media onze nomadische
identiteit.
Laat ik tot slot terugkeren tot het beeld waar ik mee begon: de auto die op de straat rijdt, terwijl
dolfijnen in het asfalt duiken. Zoals ik in deze lezing heb betoogd, vervaagt het verschil tussen echt en
onecht, tussen droom en realiteit, tussen mens en machine, tussen realiteit en virtualiteit. Dit is voor
ons geen mysterie, want we hebben het allemaal al gezien, en dat bedoel ik vrij letterlijk. We zijn
ervaren kijkers en ervaren mediagebruikers. We zijn dan ook ‘media-wijs’ zoals de Raad voor Cultuur
het vorig jaar in zijn rapport over media-educatie noemde. Zoals u allen weet, is de digitale cultuur
snel, complex, veranderlijk en soms verwarrend; daarom is inzicht belangrijk om het belang van
visuele geletterdheid in het onderwijs te erkennen. Visuele geletterdheid, of media-geletterdheid, helpt
ons een interactieve houding met de media te ontwikkelen die ik wel (vrij naar Laura Mulvey)
‘hartstochtelijke afstandelijkheid’ noem. Kennis en inzicht helpen ons om verantwoordelijkheid te
nemen voor processen als kijkplezier, betekenisgeving en identificatie. Een oplettende en goed
geïnformeerde kijker kan genieten van de magie, schoonheid en complexiteit van de hedendaagse
mediacultuur. Alleen dan zijn we verzekerd van betekenisvolle interactie met de media.
Anneke Smelik is hoogleraar Visuele Cultuur aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
www.annekesmelik.nl
17

Beknopte literatuurlijst
Baudrillard, Jean, Simulations, New York: Semiotext(e), 1983.
Benjamin, Walter, (1985; oorspr. 1936) Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische
reproduceerbaarheid. Vertaald door Henk Hoeks. Nijmegen: Sun
Bolter, Jay & Richard Grusin, Remediation. Understanding new media. Cambridge:
MIT Press, 1999.
Castells, Manuel, The rise of the network society (3 delen) Oxford: Blackwell, 1996.
Debord, Guy, Society of spectacle, Detroit: Black and Red, 1970
Eco, Umberto, Naschrift bij De naam van de roos.
Haraway, Donna, Simians, cyborgs and women. The reinvention of nature. London:
Routledge, 1991.
Hayles, Katherine, N. How we became posthuman. Virtual bodies in cybernetics, literature, and
informatics. Chicago: Chicago University Press, 1999.
Mirzoeff, Nicholas, An Introduction to visual culture. London: Routledge, 1999.
Mitchell, William, The reconfigured eye. Visual truth in the post-photographic era.
Cambridge: MIT Press, 1992.
Mulvey, Laura, Visual and other pleasures. London: Macmillan, 1989.
Raessens, Joost & Jeffrey Goldstein, Handbook of computer game studies, Cambridge: MIT Press,
2005.
Sturken, Marita & Lisa Cartwright, Practices of looking. An introduction to visual culture, Oxford:
Oxford University Press, 2001.
The Block reader in visual culture. London: Routledge, 1996.
18