Kijkwijzer HAVO Rijkdom en weelde.pdf - Gemeentemuseum Den ...

ijKdom en weelde
eindexamenKijKwijzer
in samenwerking met
het mauritshuis
voortgezet onderwijs
Havo, niveau
2012 - 2013

Hoe Het werKt
voor de leerling
Deze eindexamenkijkwijzer leidt je langs kunstwerken
uit verschillende tijden en windstreken in het
Gemeentemuseum Den Haag. Stuk voor stuk hebben
ze iets te maken met het examenthema RIJKDOM EN
WEELDE.
Hoe ga je te werK
Een clipboard kun je bij de infobalie in de hal lenen.
Je vindt bij ieder werk een afbeelding, een
aanduiding waar je het kunt vinden, een tekst en
enkele opdrachten.
Je hoeft bij een werk niet met de tekst te beginnen.
Ga rustig zitten op zaal, bekijk het werk, en begin
met de vragen. Pas wanneer je aan meer informatie
toe bent, kun je de introductie raadplegen.
Op de plattegrond in je kijkwijzer kun je zien waar
je bent.
voor de docent
We raden aan om voor deze kijkwijzer minimaal
1,5 uur de tijd te nemen of van te voren een selectie
te maken.
De inrichting van het museum is aan wisselingen
onderhevig. De afdeling Educatie doet haar best
deze eindexamenkijkwijzer up-to-date te houden,
het kan echter voorkomen dat een kunstwerk van
deze kijkwijzer tijdelijk niet te zien is.
Neem om het museumbezoek goed te laten verlopen
van te voren contact op met de afdeling Educatie,
tel.: 070 – 3381 120.
De afdeling Educatie van het Gemeentemuseum Den Haag staat niet in voor de juistheid van de inhoud
van de voor deze kijkwijzer als bron gebruikte websites en publicaties en neemt geen verantwoordelijkheid
voor de gevolgen van eventuele fouten in deze kijkwijzer.
Het antwoordmodel van deze examentour is uiteraard niet geplaatst op de website van het museum.
Docenten kunnen deze telefonisch of per e-mail aanvragen bij de afdeling Educatie van maandag t/m vrijdag
van 9.00 - 16.00 uur (tel. 070 - 33 81 120 of educatie@gemeentemuseum.nl).
© Gemeentemuseum Den Haag
December 2012
Afdeling Educatie
Tekst: Andrea Freckmann
Vormgeving: Afdeling Foto & Vorm
2
plattegrond
Begane grond
17 19
16
SHO P
GEMEENTE
MUSEU M
Het wonder van delfts Blauw
SHOP MAURITSHUI S
gemeentemuseum
mauritshuis
AUL A
1 e verdieping
mondriaan & de stijl
36
48
MUSEU M
ATELIER
mauritshuis
ontdek het moderne
3
26
25
24

tentoonstelling mauritsHuis zaal 48, 1 e verdieping
kunstenaar / uitvoerder
Quinten massys
titel
madonna en kind
datering
voor 1530
materiaal
olieverf op paneel
afmetingen
75 x 63 cm
objectnummer
842 langdurig bruikleen van
het rijksmuseum aan het
mauritshuis
4
van icoon naar ezelscHilderij
QUINTEN MASSYS
Je hoeft niet met onderstaande tekst
te beginnen.
Ga rustig zitten, bekijk het werk, en
begin met de vragen. Pas wanneer je
aan meer informatie toe bent, kun je
deze introductie raadplegen.
Wandelend door musea voor westerse
kunstgeschiedenis kan het niemand
ontgaan dat schilderijen van ruwweg
1450 er heel anders uitzien dan die
van daarna. De belangrijkste reden
daarvoor is bladgoud. De meeste
schilderijen van voor 1450 zijn letterlijk
vergulde panelen met gekleurde
figuren, terwijl die van daarna op zijn
hoogst zijn gevat in een omvangrijke
vergulde lijst.
Oorspronkelijk werd het overvloedige
gebruik van bladgoud in de schilderkunst
overgenomen van de Byzantijnse
schilderkunst. In Byzantium vervulden iconen een
duidelijk afgebakende functie binnen de eredienst,
vergulding was liturgisch voorschrift. In West-Europa
ontbraken dergelijke richtlijnen. Als gevolg daarvan
wedijverden religieuze instellingen en privépersonen
om het mooiste en rijkste altaarstuk.
Beschilderde altaarstukken waren vanaf de tweede
helft van de 13e eeuw vooral in gebruik onder burgers
in de steden, terwijl prinsen en edellieden vasthielden
aan de veel kostbaarder goudsmeedkunst: tabernakels
en schrijnen van goud, verguld met zilver. Schilderijen
met bladgoud imiteerden de vormentaal van zulk
edelsmeedwerk. De hoeveelheid bladgoud in de
geschilderde voorstelling nam geleidelijk af gedurende
de 15e eeuw en leidde uiteindelijk tot het zogenaamde
ezelschilderij, zonder goud.
Quinten Massys (I) (1466-1530) was een Zuid-
Nederlands schilder, en wordt beschouwd als
de laatste belangrijke vertegenwoordiger van de
Vlaamse Primitieven. Vlaamse Primitieven is de
benaming van een groep
kunstschilders uit de lage
landen van de 15e en
begin 16e eeuw, voornamelijk
werkzaam rond
de bloeiende steden
Brugge en Gent.
De werken van de Vlaamse
primitieven worden
gekenmerkt door hun
levendige en gedetailleerde
schildertechniek
waarin op een naturalistische
wijze de zichtbare
wereld wordt afgebeeld.
In de regel zijn hun
werken uitgevoerd op
duurzame eikenhouten
panelen in een verfijnde
olieverftechniek. Hoewel
Jan van Eyck van oudsher
werd aanzien als de
‘uitvinder’ van de olieverftechniek,
heeft hij de
techniek slechts verfijnd.
Hij voerde de zogenaamde
‘glaceertechniek’ tot een
ongezien meesterschap.
Hierbij worden dunne en
doorzichtige lagen
olieverf op een gladde
witte ondergrond over
elkaar aangebracht. Doordat het licht door de
verschillende kleurlagen kan dringen en door
de witte ondergrond wordt weerkaatst, ontstaan
bijzonder diepe kleuren in oneindig veel nuances.
Bronnen
Eindexamen tehatex havo 2013: Rijkdom en
Weelde (digischool) http://moodle.digischool.nl/
mod/resource/view.php?id=10867
www.wikipedia.com
Duccio, rucellai Madonna, 1285
5

tentoonstelling mauritsHuis zaal 48, 1 e verdieping
6
opdracHten
De Madonna van Duccio (in je kijkwijzer) is een
voorbeeld van middeleeuwse schilderkunst.
De Madonna met kind van Massys (hier op zaal) is
een voorbeeld van een schilderij uit de Renaissance.
Dat zie je in een oogopslag. Waaraan?
Beschrijf in trefwoorden de omgeving waarin
Massys de Madonna plaatst.
Hoe creëert Massys ruimte-illusie in zijn schilderij?
Vergelijk met het schilderij van Duccio.
Vergelijk de Madonna van Massys met de Madonna
van Duccio. Ga in op aspecten van de voorstelling en
de vormgeving die je belangrijk vindt.
De werken van de Vlaamse primitieven worden
gekenmerkt door hun verfijnd gebruik van olieverf.
Dankzij een nieuwe glaceertechniek konden ze bijzonder
diepe kleuren in oneindig veel nuances schilderen.
Quinten Massys (I) wordt beschouwd als de laatste
belangrijke vertegenwoordiger van de Vlaamse
Primitieven.
Welk effect bereikte hij met het weergeven van de
voorstelling in deze fijne schildertechniek?
In West-Europa wedijverden religieuze instellingen en
privépersonen om het mooiste en rijkste altaarstuk.
Het verdwijnen van bladgoud als achtergrond maakte
schilderijen niet goedkoper.
Schilderijen werden hierdoor namelijk niet minder
pronkvol. Leg dit uit aan de hand van dit voorbeeld.
7

tentoonstelling mauritsHuis zaal 36, 1 e verdieping
Clara Peeters Stilleven met kazen,
amandelen en krakelingen,
ca. 1615
8
stilleven in de 17 e eeuw
cLARA PEETERS
Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen.
Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de
vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent,
kun je deze introductie raadplegen.
De Antwerpse clara
Peeters (1589 - na 1621)
is een van de weinige
vrouwelijke schilders uit
de 17e eeuw en één van
de pioniers in de ontwikkeling
van het stilleven
als genre in de vroege 17e
eeuw. Haar werk maakt
deel uit van de Vlaamse
barokschilderkunst.
Ze had zich gespecialiseerd
in stillevens met
prachtige voorwerpen,
heerlijke vruchten,
exotische bloemen en
kostbaar voedsel.
Peeters voegde soms miniatuurzelfportretten toe
in het glanzende oppervlak van de kannen en
de nauwgezette details van haar stillevens.
Het zelfportret in miniatuur werd al in 1434 door
Jan van Eyck toegepast in zijn portret van het echtpaar
Arnolfini. Clara Peeters was één van de eersten
die het in 17e-eeuwse stillevens gebruikte. Het ging
bij haar niet om een enkel zelfportret, maar om soms
wel vijf of zes zelfportretjes in een schilderij.
De stillevens uit de Vlaams-Nederlandse schilderkunst
uit de 17e eeuw zijn vooral beroemd om de
stofuitdrukking, de weergave van het oppervlak van
een voorwerp. In één stilleven laat de schilder zijn
vaardigheid zien om tegelijkertijd bijvoorbeeld het
karakter van een satijnen kleed, een droog brood,
een mat ei, bedauwde druiven, een hard glanzend
glas en een parelmoeren schelp weer te geven.
Vaak gebruikten schilders hun geliefde objecten
telkens opnieuw.
Er bestaan verschillende soorten stillevens, die in
typen worden onderscheiden. Onderstaand vind je
een kleine selectie. Stillevens lenen zich voor meervoudige
interpretatie, omdat aan stillevens gewoonlijk
geen verhaal ten grondslag ligt. Je kunt er dus
meestal meer dan één betekenis in zoeken.
soort stilleven voorwerpen symboliek
Pronkstilleven Kostbaarheden en
bijzondere vruchten
Banketje
Vanitas
Bloemstilleven
Voorwerpen en
voedingsmiddelen
horende bij een maaltijd
Schedels,
gedoofde kaarsen,
verwelkte bloemen,
vergane boeken,
omgevallen glazen
Allerhande verschillende
bloemen, al dan niet
bijzonder, soms omgeven
door insecten zoals
vlinders en torren.
Rijkdom, weelde
Mogelijk een aanmoediging
tot matigheid, of
een verwijzing naar het
laatste avondmaal. Kan
ook rijkdom weergeven
IJdelheid en zinloosheid
van aards bezit, of het
memento mori
Mogelijk vergankelijkheid,
maar ook
bewondering voor
de schepping
Fruitstilleven Allerhande vruchten Overvloed en
vruchtbaarheid
Jachtstuk Dode fazanten, duiven,
herten en ander wild
Bron
www.wikipedia.com
9

tentoonstelling mauritsHuis zaal 36, 1 e verdieping
10
opdracHten
Beschrijf in trefwoorden wat de schilder heeft
afgebeeld. Tot welke soort wordt dit stilleven
gerekend, denk je? Zie hiervoor de soorten
stillevens in de tabel van de introductie.
De stillevens uit de Vlaams-Nederlandse schilderkunst
uit de 17e eeuw zijn vooral beroemd om de
stofuitdrukking. Wat was er zo bijzonder aan?
Leg uit aan de hand van dit schilderij.
Wie denkt aan barokschilderkunst (waarvan dit
schilderij een voorbeeld is), denkt ook meteen
aan de rol die het licht hierin speelt. Beschrijf
de toepassing van het beeldaspect licht en de
werking ervan. Waar bevindt zich de lichtbron?
Met een zogenaamd pronkstilleven kan de rijkdom
van de opdrachtgever van het schilderstuk worden
gesymboliseerd. Valt het stilleven van Peeters
onder deze noemer? Geef argumenten hiervoor
of -tegen.
Peeters voegde soms miniatuurzelfportretten
toe in het glanzende oppervlak van de kannen
en de nauwgezette details van haar stillevens.
Waarom, denk je?
Hoe vaak en waar precies heeft ze zich zelf hier
afgebeeld?
11

tentoonstelling ontdeK Het moderne zaal 25, 1 e verdieping
12
goud in de 20 e eeuw
DAAN VAN GOLDEN
Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen.
Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de
vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent,
kun je deze introductie raadplegen.
Voor Daan van Golden (*1936) bestaat de scheiding
tussen kunst en leven niet. De kunst staat dicht bij
zijn leven. Zijn eigen wereld, dat wat hem persoonlijk
bezig houdt, vormt het uitgangspunt van zijn kunst.
Onder invloed van zijn verblijf in Japan van 1962 tot
1964 veranderde zijn stijl radicaal. Het wild geschilderde
werk liet hij achter zich, zijn nieuwe werk was
beheerst en op de vorm gericht. Terwijl hij in zijn
levensonderhoud voorzag met het geven van Engelse
les en het spelen van bijrollen in Japanse gangsterfilms,
begon hij de decoratieve patronen van stukken
textiel en verpakkingspapier over te nemen op het
doek. Het nieuwe werk ontstond, verklaarde hij later,
om tot rust te komen. Ook was hij af van het probleem
‘wat’ en ‘hoe’ te schilderen in de nieuwe omgeving.
Het overnemen van patronen bepaalde zijn werk voor
de resterende anderhalf jaar die hij in Japan doorbracht.
De schilderijen van Daan van Golden ontstaan uiterst
langzaam. Als voorbeeld hiervan vertelt hij de
volgende anekdote: Toen ik nog aan de lange haven
in Schiedam woonde, waren ze in de omgeving aan
het bouwen. Daar kon ik op uitkijken. In die periode
was ik begonnen aan een schilderij. Er waren zestig
woningen gebouwd, toen ik het schilderij af had.
Het lijkt wel op monnikenwerk: de monotonie en
discipline van het schilderen en de precieze uitvoering
is voor hem een vorm van meditatie.
Om zo scherp mogelijke contouren te krijgen,
gebruikt Van Golden sjablonen en tape. Aanvankelijk
schilderde hij met olieverf, maar al spoedig ging hij
over naar Japanse lakverf, die als een dunne, gladde
film over het doek gelegd kon worden. Het onpersoonlijke,
bijna industriële uiterlijk dat zijn schilderijen op
die manier kregen, beviel hem.
De werken van Daan van Golden hebben een bijna
morele implicatie: het gaat erom dat we op integere
wijze met de dingen omgaan, dat we ze met respect
behandelen. Het kunstenaarsschap, zei hij, is een
houding ten opzichte van het leven. En dat omvat
alles wat je doet. Elke daad moet goed zijn […].
Karel Schampers schreef over Daan van Golden:
Dat is wat ik zo bewonder […]: de menselijkheid die
er uit spreekt, de toewijding waarmee het gemaakt is.
In dat menselijke, in die ogenschijnlijk simpele dingen
zit een aandacht en liefde die het heel bijzonder maakt.
En die het boven het alledaagse doet uitstijgen.
13
kunstenaar / uitvoerder
daan van golden
titel
relic
datering
1964-1989
afmetingen
70,5 x 48 cm
materiaal
lakverf en goudverf op hout
objectnummer
1039457
Bronnen
Daan van Golden,
The pencil of nature,
© Museum Boijmans
van Beuningen, Daan
van Golden en de
auteurs, 1999
Daan van Golden,
26 februari – 28 maart
1978, Stedelijk Museum
Schiedam

tentoonstelling ontdeK Het moderne zaal 25, 1 e verdieping
14
opdracHten
Maak een bondige beeldbeschrijving van het
schilderij. Besteed hierbij ook aandacht aan:
het kleurgebruik en de toets.
Een icoon is een afbeelding van christus, de Moeder
Gods of heiligen. De Rucellai Madonna van Duccio
(in je kijkwijzer) is er een voorbeeld van. Iconen zijn
meestal geschilderd op een houten paneel. Bij het
schilderen dient er rekening gehouden te worden
met bepaalde regels. Deze regels zijn vervat in de
schildersboeken (de zg. canon) en hebben de bedoeling
voor zuiverheid en uniformiteit te zorgen en niet
af te wijken van de leerstellingen van de kerk. Een
icoon wordt in principe niet gesigneerd, omdat men
ervan uitgaat dat het Gods hand is die het schilderen
begeleidde.
Daan van Golden refereert met dit werk naar de
iconen uit de middeleeuwse schilderkunst. Hiermee
wordt niet de voorstelling bedoeld, maar bepaalde
aspecten van de vormgeving. Welke overeenkomsten
zie je tussen dit werk en de Rucellai Madonna van
Duccio?
Wat is de betekenis van dit werk, denk je? Zou je
bijvoorbeeld kunnen zeggen dat het een hedendaags
icoon is? Verwerk hierbij je eigen associaties en/of
raadpleeg de introductie in deze kijkwijzer.
Niet alleen de titel Relic en de vormgeving van het
werk verwijzen naar de religieuze schilderkunst.
De orthodoxie leert dat door een icoon te eren, de
gelovige in verbinding treedt met God. Een gelovige
vereert een icoon door het slaan van een kruis, door
er voor te bidden, door het maken van buigingen en
door de icoon eventueel te kussen.
Probeer een verband te leggen tussen de manier
waarop Daan van Golden werkt en de rituelen
binnen de kerk. Raadpleeg hiervoor ook de
introductie in je kijkwijzer.
15

tentoonstelling ontdeK Het moderne
kunstenaar / uitvoerder
michael raedecker
titel
The reflex
datering
2003
materiaal
olieverf, draad, garen
objectnummer
1020398
16
BorduurwerK en scHilderKunst
MIcHAEL RAEDEcKER
Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen.
Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de
vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent,
kun je deze introductie raadplegen.
Tot in de 19e eeuw werd het werkveld van kunst en
kunstnijverheid bepaald door de organisatie van de
gilden. Fraai borduurwerk in zijde voor de kleding
van de welgestelde burgerij was bijvoorbeeld in de
17e eeuw het werk van professionele borduurders.
In veel Nederlandse steden waren zij verenigd in
hetzelfde Sint-Lucasgilde als de kunstschilders.
Men sprak ook wel van ‘schilderen met de naald’.
De voorbeeldboeken die de borduurders en schilders
gebruikten, kwamen overeen. Maar ook bijvoorbeeld
kostuumseries die werden gepubliceerd in boek- of
prentvorm, werden zowel door kleermakers als door
schilders bestudeerd. In de 18e eeuw leidde het
verenigen van zowel de kunstenaar als de kunst-
ambachten tot conflicten en uiteindelijk tot opheffing
van het Sint-Lucasgilde.
Er is sprake van een interessante overlap tussen
borduurwerk en schilderkunst in een aantal fraaie
Nederlandse stillevens die geheel zijn uitgevoerd in
zijden borduurwerk. In het Fries Museum bevinden
zich twee stillevens uit 1952, die grote verwantschap
tonen met de geschilderde stillevens uit de
17e eeuw.
zaal 24, 1 e verdieping
De Nederlandse kunstenaar Michael Raedecker
(*1963) studeerde modeontwerpen voordat hij een
vervolgstudie in de beeldende kunsten koos. Hij zet
de oude traditie van ‘schilderen met de naald’ op een
hedendaagse manier voort. Hij verwerkt stoffen en
borduurt garens op een met acrylverf bewerkte
ondergrond. Zijn kleurgebruik is vaak minimaal en de
afbeeldingen zijn van alledaagse dingen, bijvoorbeeld
een tafel met stoelen, wasgoed wapperend aan een
waslijn en stillevens.
Bronnen
Tentoonstellingscatalogus Mode x Kunst. Een affaire,
Gemeentemuseum Den Haag, © WBooks 20122
www.wikipedia.nl
Geborduurd schilderij, 1652
Zijde met borduurwerk in zijde,
15 x 23 cm
Fries Museum Leeuwaarden
17

tentoonstelling ontdeK Het moderne zaal 24, 1 e verdieping
18
opdracHten
Het geborduurde stilleven uit 1652 (in je kijkwijzer)
toont grote verwantschap met de geschilderde
stillevens uit de 17e eeuw. Licht deze uitspraak toe
aan de hand van de voorstelling en aspecten van de
vormgeving die je belangrijk vindt. Verwerk hierbij
ook de informatie die je eerder in deze kijkwijzer bij
het stilleven van Clara Peeters hebt gekregen.
In hoeverre past het materiaal van het geborduurde
stilleven bij de voorstelling/de vormgeving?
Zoals het Sint-Lucasgilde de kunstenaar en de
kunstambachten onder één dak verenigde, zo
brengt Michael Raedecker in zijn werk verschillende
disciplines bij elkaar. Hoe?
Raedecker past het ‘schilderen met naald en draad’
op een hedendaagse manier toe. Vergelijk zijn werk
met het geborduurde schilderij uit 1652. Noem
overeenkomsten en verschillen die je belangrijk
vindt.
Raedecker refereert niet alleen naar de techniek
van een geborduurd stilleven, maar ook naar het
stilleven als genre. Licht deze uitspraak toe.
Wat is de betekenis van dit werk, denk je?
19

tentoonstelling Het wonder van delfts Blauw zaal 17, Begane grond
kunstenaar / uitvoerder
de metaale pot
titel
theebus met schroefdop
datering
1691-1724
materiaal
keramiek, faience
objectnummer
0400757
20
Kunstvoorwerpen van
uitzonderlijKe waarde
ZWART DELFTS THEEBUS
Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen.
Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de
vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent,
kun je deze introductie raadplegen.
Nog aan het einde van de 16e eeuw was de handel
met Azië een gelegenheidsonderneming. Voor een
handelsreis werden schepen gehuurd of gekocht
en zeelieden geworven. Na de reis werd de balans
opgemaakt, het schip verkocht en het personeel
ontslagen. Om sterker in de markt te staan, werd in
1602 de Verenigde Oost-Indische compagnie (VOc)
opgericht. De VOc had eigen schepen en was een
belangrijke factor voor de handel en de welvaart in
de 17e eeuw. Met de VOc kwam ongeveer 400 jaar
geleden chinees porselein naar Nederland.
Delfts blauw, het aardewerk met witte glazuur met
blauwe beschildering, heeft zijn ontstaan te danken
aan het blauwwitte chinese exportporselein. Binnen
een mum van tijd was dit verfijnde porselein zo
populair dat de Delftse aardewerkfabrikanten de
chinese voorwerpen begonnen na te bootsen.
Bij gebrek aan porseleinaarde konden zij echter
alleen de vormen en decoratiemotieven imiteren.
Porselein wordt gemaakt van een speciale kleisoort
die wordt gebakken bij een temperatuur van rond
1400 º c. Porselein is wit en een beetje doorschijnend.
De Delftse pottenbakkers probeerden het chinese
porselein na maken. Ze maakten aardewerk van gelige
klei, gebakken bij een temperatuur van circa 1000 ºc.
Met het glazuur konden ze alle kleuren geven aan het
aardewerk. Wanneer porselein breekt, zijn de scherven
door en door wit. Wanneer aardewerk breekt, zie je
aan de binnenkant de kleur van gebakken klei.
Het vroegste Delfts was, in navolging van het eerste
blauwwitte chinese exportporselein, blauwwit
versierd met oosters geïnspireerde voorstellingen.
Ook de modellen waren oosters. Toen aan het einde
van de 17e eeuw veelkleurig oosters porselein op de
markt kwam, waren de plateelbakkers er als de
kippen bij om ook dit gekleurde goed na te bootsen.
Naast het oosters geïnspireerdeproductassortiment,
begonnen de
plateelbakkers ook eigen
modellen en versieringen
toe te passen. Het ruime
aanbod van zowel oosters
als westers Delfts stimuleerde
de vraag naar
oosters porselein met
Europese vormen en
decoraties. Dit porselein
met westerse motieven
is het zogenaamde
Chine de commande.
Het getuigt van de
voortdurende wisselwerking
tussen Oost en West.
Het verzamelen en uitstallen van oosters porselein
kent een lange traditie. Behalve aan het hof van de
Oranjes, waren ook in de huizen van de Hollandse
burgerij modieuze porseleinopstellingen al vroeg in
de 17e eeuw te bewonderen. Al dan niet in combinatie
met oosters porselein werd Delfts aardewerk te pronk
gezet op consoles of richels langs de wand, in de
haard of op de schouw en bovenop kasten die speciaal
daarvoor uitkragende kappen hadden. Hieruit ontstond
in de 18e eeuw de porseleinkast met glazen deuren.
Voor dit type kast ontwikkelden de Delftse plateelbakkers
het kaststel dat uit een oneven combinatie
van bekervazen en dekselpotten bestaat.
Bronnen
Zaalteksten tentoonstelling Het wonder van Delfts
Blauw
Marion van Aken-Fehmers, Titus M. Eliëns, Suzanne
M. R. Lambooy, Het Wonder van Delfts Blauw,
Gemeentemuseum Den Haag,
Waanders uitgevers 2012
Kamerscherm van Japans
lakwerk, ca. 1700-1750,
Kollenburg antiquairs,
http://www.kollenburgantiquairs.com/nl
21

tentoonstelling Het wonder van delfts Blauw zaal 17, Begane grond
22
opdracHten
Het verzamelen en uitstallen van oosters porselein
kent een lange traditie. Behalve aan het hof van de
Oranjes, werden ook in de huizen van de Hollandse
burgerij porseleinopstellingen al vroeg in de 17e eeuw
te pronk gezet. Dat zie je prima in het poppenhuis
van koopmansvrouw Sara Rothé uit 1743. Het geeft
een goed beeld van het dagelijks leven in een rijk
woonhuis in die tijd.
In welke kamers en op welke plekken zie je Delfts
blauw/Chinees porselein? Voor de benaming van de
kamers kijk op de waaier met de bijschriften.
Kamer delfts blauw/chinees porselein in/op…
Dit is een
Delfts blauw/chinees porselein vind je in de meest
uiteenlopende modellen (vormen) en met oosterse/
westerse of gecombineerde versiering. Kies drie
modellen uit het poppenhuis van Sarah Rothé.
Maak een tekening van de vorm en beschrijf de
versiering. Wat voor voorwerp is het, denk je?
Dit is een Dit is een
Versiering Versiering Versiering
Door naar de vorm en de versiering te kijken, kom
je er niet achter of het serviesgoed in het poppenhuis
een voorbeeld is van Delfts blauw of van
Chinees porselein. Geef een verklaring hiervoor en
betrek hierbij de introductie.
Bekijk de theebus (Zwart Delfts) in de vitrine.
Wie goed kijkt ziet, dat dit theegoed geen Aziatisch
porselein is. Waaraan kun je dat zien?
Theedrinken was een kostbare aangelegenheid en
aanvankelijk aan een beperkte kring voorbehouden.
Na 1680 werd het algemeen aanvaard en een geliefd
tijdverdrijf.
Men trachtte bij theegoed het exotische en kostbare
karakter van het theedrinken te benadrukken.
Hoe? Leg uit aan de hand van dit theebusje en
betrek hierbij ook de afbeelding van het oosterse
lakwerk in je kijkwijzer.
Hier in de Stijlkamers zie je voorbeelden van bijzondere
wanddecoraties uit oude herenhuizen. De meest
kostbare manier om een vertrek vorm te geven was
met goudleer - zoals je het ziet in zaal 16 hiernaast.
Goudleer gebruikte men vooral in de formele vertrekken
waar onder andere gasten werden ontvangen.
Bij een verhuizing werd het uiteraard meegenomen.
Bijna even waardevol zijn de geweven wandtapijten
van deze zaal.
Waar zie je dit soort wanddecoraties terug in het
poppenhuis van Sara Rothé?
23

tentoonstelling Het wonder van delfts Blauw zaal 19, Begane grond
Piramidale bloemhouder, ca. 1690,
collectie Victoria & Albert Museum
Londen
24
etaleren van macHt, rijKdom
en succes
PIRAMIDALE BLOEMHOUDERS
Je hoeft niet met onderstaande tekst te beginnen.
Ga rustig zitten, bekijk het werk, en begin met de
vragen. Pas wanneer je aan meer informatie toe bent,
kun je deze introductie raadplegen.
Willem III, prins van
Oranje, huwde in 1677
met de Engelse Mary
Stuart. Gezegd wordt
dat Mary II in Engeland
de mode heeft geïntro-
duceerd om in kabinetten
porselein en aardewerk
uit te stallen. Als kind
moet Mary al zijn gefascineerd
door oosters
porselein uit het bezit
van haar vader en andere
familieleden van het
Engelse koningshuis.
Het begerenswaardige
porselein stond te pronk
in kunstkabinetten in de
paleizen van de Europese
adel en werd als kostbaarheid
ten geschenke
gegeven aan vorsten en
hun adellijke hovelingen.
Deze vaas is een verwijzing
naar het stadhouderlijk
paar Willem III en Mary
Stuart. Als verzamelaar
van Delfts had Mary een
grote liefde voor de
tulpenvaas, waarvan zij
menig exemplaar heeft besteld. De tulpenvaas, ook
vaas met tuiten genoemd, is het Delfts icoon bij
uitsteek. Vazen met tuiten kennen tal van verschijningsvormen,
waaronder imposante piramidevazen
zoals deze, van soms wel twee meter hoog.
Tulpen werden in de westelijke wereld geïntroduceerd
door de Weense ambassadeur in Turkije, die over de
bloemen schreef die hij in 1551 in Turkije had gezien.
Ottomaanse sultans droegen een tulp op hun tulband
als symbool. De naam tulp is zo afkomstig van het
Perzische woord ‘tulipan’, wat tulband betekent.
De aankomst van een vracht tulpenbollen in 1562
in Antwerpen betekende het begin van de Europese
tulpenteelt. In de 17e eeuw, 1630 - circa 1637, ontstond
er in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
rond de tulpenbol een bizarre tulpenmanie, ook wel
‘tulpengekte’, ‘tulpomanie’ of ‘bollengekte’ genoemd:
plotseling werden tulpenbollen speculatieve handelswaar.
De gekte dreef de prijzen op tot exorbitante
hoogte, zelfs tot de bol zijn gewicht in goud waard
was. Deze rage was begin 1637 op zijn hoogtepunt.
25

tentoonstelling Het wonder van delfts Blauw zaal 19, Begane grond
26
opdracHten
Je ziet het meteen - deze piramidale bloemhouder
is niet gemaakt voor de Hollandse burgerij.
Hij hoort thuis in een vorstelijk paleis. Maak een
beknopte beschrijving van de bloemhouder en
onderbouw deze uitspraak aan de hand van de
vormgeving.
Ook tegenwoordig hoort een overdadig boeket bij
een feestelijke ceremonie, een speciale gelegenheid
en zeker bij een ontvangst in het Koninklijke Huis.
De vaas met tuiten is echter uit de mode geraakt.
Geeft een verklaring hiervoor.
De grote belangstelling die hedendaagse ontwerpers
voor Delfts blauw hebben, richt zich vooral op
tulpenvazen. De ontwerpers Jurgen Bey, Studio Job,
Hella Jongerius en Alexander van Slobbe lieten zich
inspireren door de bloempiramide van Willem III en
Mary Stuart. Hun ontwerpen zie je hiernaast.
Kies een ontwerp dat je aanspreekt en maak een
schets van het model (de vorm).
In hoeverre refereert de ontwerper naar de originele
bloempiramide? Waarin liggen de verschillen? Denk
aan de functie, de vorm en de versiering.
De kamerbetimmering (1720 – 1770) van deze kamer
is afkomstig uit het huis Buitenrust dat in de 19e eeuw
bewoond werd door de koningin-weduwe Anna
Paulowna. Het is een bijzonder voorbeeld van namaak
en vermenging van elementen. De voorstellingen op
de panelen van deze ruimte zijn ontleend aan illustraties
uit china, en aan prenten met jachttaferelen en
ambachten uit ‘Het Menselyk Bedryf’ van Jan Luyken.
Het Gemeentemuseum noemt deze zaal echter ook
wel eens de ‘Japanse Lakkamer’. Waarom, denk je?
Ontwerper:
27