Verklarende woordenlijst van kerkelijk jargon - Protestantse ...

1
Verklarende woordenlijst van kerkelijk jargon
aanneming – protestants ritueel van kerkelijke volwassenwording; toelating tot het volkomen lidmaatschap
na een soort examen door de kerkenraad en openbare ‘bevestiging’ (openbare belijdenis
van het geloof) in een zondagse kerkdienst.
aartsbisschop – bisschop van de hoofdstad van een kerkprovincie (die gevormd wordt door een aantal
bisdommen); hij heeft het oppergezag over de andere bisschoppen.
absolutie - het vergeven van één of meerdere zonden. Van de biecht is de absolutie, als sacramentele
ritus waarin de zonden door de priester vergeven worden uit naam van Christus, het voornaamste
deel.
Advent – voorbereidingsperiode op het Kerstfeest. Het is een tijd van verwachten: in het duister
wordt het licht verwacht. Als teken staan er vier kaarsen op de adventskrans. Op elk van de vier
zondagen wordt een kaars meer aangestoken. De kracht van het licht neemt toe en vindt zijn
hoogtepunt in de viering van de geboorte van Christus.
aflaat – een bij de kerk tegen betaling te verkrijgen schriftelijk bewijs dat de koper ontheven is van
een bepaalde door een zonde veroorzaakte en door de kerk opgelegde tijdelijke straf waarvoor in
het vagevuur geboet zou moeten worden. De gelovige kon een gedeeltelijke of een volledige aflaat
krijgen. De gedeeltelijke aflaat werd meestal aangegeven in een aantal dagen: 100, 200 of
300. Een volle aflaat was verbonden aan de pauselijke zegen.
Afscheiding - scheuring van de Nederlandse Hervormde Kerk in 1834. De scheuring begon in Ulrum,
waar Hendrik de Cock (1801-1842) predikant was, en verbreidde zich over heel Nederland. Met de
Afscheiding werd de basis gelegd voor de latere Gereformeerde Kerken in Nederland. De afgescheidenen
droegen hun eigen financiële lasten, zowel voor de kerkgebouwen, de armenzorg, de
predikantstraktementen als voor de aanvankelijk door predikanten verzorgde theologische opleidingsschooltjes.
Allerheiligen (Latijn: Sollemnitas Omnium Sanctorum) - een christelijk feest dat valt op 1 november.
Met "alle heiligen" worden al die overledenen bedoeld die op aarde de goede strijd gestreden
hebben, en dus - naar de vaste overtuiging van de geloofsgemeenschap - bij God in de hemel zijn
opgenomen. Het betreft hier juist die heiligen die door het jaar geen eigen feestdag hebben bijvoorbeeld
omdat hun heiligheid alleen bij God bekend was en niet bij de mensen.
ambt (van het Latijnse ambactus = gezondene, bediende, dienaar; vergelijk het Nederlandse ambacht
= oorspronkelijk: vaardigheid, dienst) - een positie of functie van gezag; geestelijke bediening,
dienst of taak waartoe de drager van het ambt geroepen en bevoegd is. Een ambt is er om
dienst te doen. Dit 'dienst doen' is niet identiek met 'service verlenen' (zoals in de dienstensector
het geval is) of 'in functie zijn' (zoals ambtenaren dat zijn). Het is ook niet hetzelfde als slaafse
beschikbaarheid. 'Dienst doen' is vaardigheden (charismata) die noodzakelijk zijn voor de koersvastheid
van de gemeente, de kerk, gebruiken met het oog op de dienst in de wereld. Voor een
ambt word je uitgekozen of geroepen en vervolgens aangesteld of gewijd. Binnen de Rooms Katholieke
Kerk zijn de paus, bisschoppen, priesters en diakenen ambtsdragers, in de protestantse kerken
zijn dit de predikanten, ouderlingen (ook wel oudsten genoemd) en de diakenen. Protestanten
zijn ervan overtuigd dat het ene ambt het andere niet mag overheersen. Daarom is de leiding van
de kerk toevertrouwd aan vergaderingen waarin de ambten bijeen zijn. De plaatselijke gemeente
wordt niet bestuurd door managers, maar door vergaderingen waarin de drie ambten (diaken, ouderling
en predikant) bijeen zijn. De plaatselijke ambtelijke vergadering (kerkenraad) kiest
ambtsdragers (predikant en een diaken, ouderling of ouderling-kerkrentmeester) om hem te vertegenwoordigen
op de classicale vergadering. De classis kiest uit haar midden een afgevaardigde
naar de synode.
ambtelijke vergadering – vergadering waarin de drie ambten (predikant, ouderling, diaken) vertegenwoordigd
zijn. Een ambtelijke vergadering is verantwoordelijk voor de leiding van de kerk binnen
haar ressort (ambtsgebied): plaatselijk – de kerkenraad; regionaal – de classicale vergadering;
landelijk – de generale synode. . Een ambtelijke vergadering (zoals de synode) kan niet verder
springen dan haar polsstok lang is: ze kan niet iets anders en niet iets meer dan vertegenwoordigers
van de gemeente willen/kunnen. De macht van de ambtelijke vergadering is niet meer dan
wat de gemeente aan macht erkent en aanvaardt. Erkende en aanvaarde macht noemen we gezag.
Waar de instemming van de gemeente ontbreekt, verliest een ambtelijke vergadering haar gezag.
ambtsdrager – degene die een kerkelijk ambt draagt.
anabaptisten – aanduiding voor wederdopers of mennonieten uit de tijd van de Reformatie die stelden
dat alleen volwassenen gedoopt mogen worden
antependium – loshangende doek over de avondmaalstafel in de voor betreffende tijd van het ker-

2
kelijke jaar van toepassing zijnde liturgische kleur.
apostolaat – de opdracht van de kerk om het evangelie midden in de wereld te verkondigen. Het
woord apostolaat refereert aan het apostelambt uit het Nieuwe Testament met de betekenis van
‘gezonden zijn’. Het impliceert een grensoverschrijdend, naar buiten gericht spreken en handelen.
Apostolische Geloofsbelijdenis - een van de centrale geloofsbelijdenissen uit het christendom. Van
de belijdenis is rond 170 de eerste bekende versie op schrift gezet.
ascese – sobere, ingetogen levenswijze; streven naar een zuivere manier van leven door hartstochten
en begeerten te beteugelen.
Aswoensdag – de dag waarmee de Veertigdagentijd (de grote vasten) voor Pasen begint. Op Aswoensdag
laten rooms-katholieke gelovigen in de kerk met as een kruisje op hun voorhoofd tekenen
(askruisje) om de sterfelijkheid van de mens aan te duiden.
attestatie - een document dat mensen (individuen of gezinnen) mee kregen als ze overgingen van
de ene gemeente naar de andere. De attestatie bevatte ondermeer de volgende gegevens: namen
van de betreffende persoon of gezin; geboortedatum; doop- en belijdenisdatum (indien aanwezig);
en eventuele kinderen met de daarbij behorende geboorte-, doop en belijdenisdata.
avondmaal – plechtigheid in protestantse kerken waarbij gemeenteleden brood en wijn delen als
symbool van hun verbonden zijn met Jezus Christus (te vergelijken met de rooms-katholieke eucharistie;
herinnering aan het laatste avondmaal dat Jezus met zijn leerlingen hield. ‘Maaltijd van
de Heer' (1 Corinthe 11:20) is de oudste aanduiding voor het avondmaal. De uitdrukking agapè
(liefdesmaaltijd) treffen we voor het eerst aan bij Ignatius (circa 100). De agapèviering was verbonden
met de armenzorg onder de christenen.
baptisten – protestanten die geloven dat je pas gedoopt mag worden nadat je tot geloof in Jezus
Christus bent gekomen en Hem door middel van een openbare belijdenis als Verlosser en Heer
hebt aangenomen.
bediening – kerkelijke functie waartoe speciaal opgeleide lidmaten van de kerk kunnen worden geroepen
om naast de ambtsdragers werkzaam te zijn in het apostolaat, het jeugdwerk, de catechese,
het pastoraat of het diaconaat.
begijnen – vrouwen die leefden als alleenstaanden en deel uitmaakten van een soort vrije lekengemeenschap
binnen de Rooms Katholieke Kerk en die meestal in een begijnhof verbleven.
beheer – bewindvoering over de kerkgebouwen en verdere kerkelijke bezittingen door de plaatselijke
kerkvoogdij, Commissie van Beheer dan wel college van kerkrentmeesters.
belijdende leden – gemeenteleden die ‘aangenomen’ zijn oftewel openbare belijdenis van het geloof
hebben gedaan en uit hoofde daarvan mee zijn geroepen bepaalde verantwoordelijkheden
(zoals stemrecht) te dragen in de gemeente.
belijdenis – geheel van leerstellingen van een kerkgenootschap.
belijdenis doen – zie aanneming.
belijdenisgeschrift – min of meer uitvoerige, gezaghebbende beschrijving van de geloofsleer van
een kerk of een sekte. De belijdenis van de Protestantse Kerk in Nederland ‘geschiedt in gemeenschap
met de belijdenis van het voorgeslacht, zoals die is verwoord (1) in de Apostolische Geloofsbelijdenis,
de Geloofsbelijdenis van Nicea en de Geloofsbelijdenis van Athanasius – waardoor de
kerk zich verbonden weet met de algemene christelijke Kerk -, (2) in de Onveranderde Augsburgse
Confessie en de catechismus van Luther – waardood de kerk zich verbonden weet met de lutherse
traditie -, (3) in de catechismus van Heidelberg, de catechismus van Genève en de Nederlandse
Geloofsbelijdenis met de Dordtse Leerregels – waardoor de kerk zich verbonden weet met de gereformeerde
traditie.’
beroep(ing) –officieel verzoek van of namens een gemeente aan een predikant of proponent om
haar ‘herder en leraar’ te worden.
bevestiging – rituele bezegeling van de overgang tot een nieuwe burgerlijke of kerkelijke staat (als
lidmaat of ambtsdrager); de eerste bevestiging van een proponent tot predikant wordt kracht bijgezet
met handoplegging door ambtsgenoten.
bevestigingspreek – preek bij de installatie van een predikant, gehouden door de collega die de
plechtigheid leidt.
Bijbel – verzameling oud-Israëlitische, Joodse en vroegchristelijke geschriften. De Bijbel in zijn totaliteit
gaat over wat mensen kan overkomen: over hun leven in familiekring en volk, over liefde
en geluk, hoop en verwachting, geloof en twijfel, overgave en eenzaamheid, ruzies en haat, hartstocht
en wraak, angst en verraad, moord en oorlog, en over de onderdrukking en de doodsnood
van enkelingen en volken. Hij gaat ook over de eigenzinnigheid van de menselijke vrijheid en de
grillen en tegenstrijdigheden van mannen en vrouwen, over hun morele verantwoordelijkheid en
over hun complexe motieven en gevoelens. De Bijbel is geen naslagwerk, geen boek dat voor-

3
schrijft hoe we moeten denken, geen natuurkundeboek, geen geschiedenisboek en geen wetenschappelijke
verhandeling. De Bijbel is een geloofsboek: een boek ontstaan vanuit geloof in God
zoals men die heeft leren kennen in de geschiedenis van Israël en in het leven en sterven van Jezus
van Nazareth; een boek om te overdenken Als geloofsboek is de Bijbel het kerkboek bij uitstek.
In de kerk wordt uit de Bijbel voorgelezen en spelen Bijbelwoorden een centrale rol in de
preek (ook wel overweging, meditatie of uitleg genoemd) en in de liederen die gezongen worden.
Als geloofsboek is de Bijbel ook een gezinsboek. In de negentiende eeuw ontstond de gewoonte elke
dag op geregelde tijden (bijvoorbeeld na de hoofdmaaltijd of voor het naar bed gaan) een gedeelte
uit de Bijbel te lezen. (Zie: Leen den Besten, Het uitgelezen boek. De bijbel in Nederland,
Zoetermeer: Meinema 2005).
bijstand in het pastoraat – iemand die een bediening bekleedt en in het pastoraat werkzaam is.
biblicisme – theologische stroming die de teksten in de Bijbel letterlijk opvat.
biecht – sacrament van boete en vergeving, een van de zeven sacramenten in de Rooms Katholieke
kerk. Nadat de gelovige zijn zonden beleden heeft, legt de priester hem de penitentie (boetedoening
in de vorm van gebeden of goede werken) op en geeft hem goede raad zodat hij de beleden
zonden in de toekomst kan vermijden. Vervolgens vergeeft hij hem uit naam van Christus.
bisdom – kerkrechtelijk afgebakend gebeid dat onder het bestuur van een bisschop staat.
bisschop – geestelijke die veelal aan het hoofd van een bisdom staat.
calvinisme – een stroming van het protestantse christendom, gebaseerd op de theologische, en
daaruit voortvloeiende sociale en politieke leer van de hervormer Johannes Calvijn (1509–1564).
Calvijn en zijn volgelingen (calvinisten) stelden centraal dat alles dient tot Gods eer; vandaar de
belijdenis van Gods absolute soevereiniteit op alle terreinen van het leven en nadruk op het gezag
van de Heilige Schrift (de Bijbel).
cantor – leider van de gemeentezang, meestal de organist.
catechisant - deelnemer aan een catechisatie.
catechisatie, catechese - onderwijs in de geloofsleer, gegeven aan jongeren in protestantse kerken,
als voorbereiding op de openbare belijdenis van het geloof. De catechese werd oorspronkelijk
gegeven ter voorbereiding op de volwassenendoop.
catechismus – een beknopte geloofsleer van een bepaald kerkgenootschap waarin al zijn dogma's
systematisch en voor leken begrijpelijk worden weergegeven en uitgelegd; het boek voor geloofsonderricht
is vaak in de vorm van een vraag en een antwoord opgezet. De belangrijke vragen van
het leven komen in een catechismus aan de orde: waar komt de mens vandaan en waar het kwaad,
hoe vindt hij verlossing en hoe dient de gelovige zich individueel en in groepsverband te gedragen,
wat te doen met andersdenkenden, en wat ligt er voor de (on)gelovigen in het verschiet?
censuur – kerkelijke tuchtmaatregel, in het bijzonder ontzegging van het avondmaal.
censura morum (Latijn: toezicht op de zeden) - een kritisch kijken (censura) naar alles wat in de
levensstijl (morum) van gemeenteleden tussen hen en God instaat.
Christus (Griekse vertaling van het Aramese Messias = ‘gezalfde’) – titel voor de brenger van het
heil dat de Joden verwachtten.
classis (meervoud: classes) - regionale vergadering binnen een protestants kerkgenootschap. Zij is
het laagste bovengemeentelijke bestuursniveau. De classis bestaat uit afgevaardigden van iedere
plaatselijke gemeente uit het classisgebied. Meerdere classes vormen de landelijke of generale
synode. De taak van de classis is allereerst om ontmoetingsplatform voor gemeenten uit dezelfde
regio te zijn, en dus te bevorderen dat gemeenten binnen de classis met elkaar kunnen bespreken
waar ze tegen aan lopen en hoe ze van elkaar kunnen leren of dingen gezamenlijk kunnen doen.
Ze is er om de onderlinge band tussen de gemeenten te bewaren en te bevorderen dat gemeenten
elkaar materieel en geestelijk te steunen; ook dient ze toezicht op de gemeenten te houden en
zaken te behandelen die niet door de plaatselijke kerken kunnen worden afgehandeld.
collatierecht - het recht om een geestelijke, een pastoor of een dominee voor te dragen ter benoeming.
Het recht was erfelijk en werd in Nederland in 1922 afgeschaft.
collectant – gemeentelid, soms diaken, belast met de ‘inzameling van de gaven’ tijdens de kerkdienst.
college van kerkrentmeesters - instantie, belast met het beheer van de goederen en financiële
middelen van een gemeente die deel uitmaakt van de Protestantse Kerk in Nederland.
commissie – een vergadering aan wie een bepaalde opdracht is gegeven door een ambtelijke vergadering
Commissie van Beheer - instantie, belast met het beheer van de goederen en middelen van een
Gereformeerde Kerk.
communie (van het Latijnse communio = gemeenschap) - gemeenschap met lichaam en bloed van
Jezus Christus in de vorm van brood en wijn.

4
consent – toestemming, bijvoorbeeld toestemming voor terugkeer van een ex-predikant tot het
ambt, toestemming om te mogen preken.
consideratie – beschouwing van de classicale vergadering over wijziging in ordinanties (kerkelijke
regels).
consistorie (van het Latijnse consistorium of consortium) – oorspronkelijk: vergadering van kardinalen
te Rome onder voorzitterschap van de paus. De kerkreformator Johannes Calvijn stelde 1641
een consistorie in om te waken over de morele toestand van de stad Genève. Het was een kerkelijke
rechtbank van ouderlingen en predikanten, die belast was met het handhaven van de orde in
de kerkelijke organisatie en in de gemeente. Calvijn rechtvaardigde het consistorie en zijn werkwijze
door er op te wijzen dat Jezus zijn leerlingen gezegd had dat ze zich op aarde moesten gedragen
zoals in de hemel. Het was de taak van de kerk om hiervoor zorg te dragen. Wanneer het
consistorie een straf oplegde, deed het dit niet om de persoon in kwestie te straffen maar om hem
te redden van de eeuwige ondergang. In protestantse kerken werd consistorie de benaming van de
kerkenraad, het hoogste orgaan van de plaatselijke en in principe zelfstandige gemeente. Het consistorie
bestond uit de predikant(en) en de ouderlingen. De plaats waar het consistorie bijeen
kwam werd de consistorie(kamer) genoemd.
consistoriegebed – gebed, voorafgaand aan de eredienst, om Gods zegen voor voorganger en gemeente;
wordt ‘achter de schermen’ (in de consistoriekamer) uitgesproken, gewoonlijk door de
‘ouderling van dienst’.
consulent – predikant die de dienst waarneemt voor een zieke, overleden of vertrokken collega in
zijn onderafdeling van de classis (vroeger ring geheten, nu werkgemeenschap).
convent (van het Latijnse conventus = samenkomst – vergadering) - vergadering van monniken; vergadering
(religieus en niet religieus).
curatorium – bestuur, college dat toezicht houdt.
diaconie – het rechtspersoonlijkheid bezittend orgaan dat ‘eigenaar’ is van de diaconale goederen,
bestuurd door het college van diakenen.
diaken (Grieks: diakonos = dienaar) - in de oude kerk en ook nu nog in de Oosterse kerken de helper
van de bisschop in de eredienst, de armenzorg en het bestuur; in protestantse kerken iemand aan
wie de ‘dienst van de barmhartigheid’ is toevertrouwd en die samen met de ouderlingen en voorganger
(ook wel dominee genoemd) het dagelijks bestuur van de plaatselijke kerk (de kerkenraad)
vormt. Hielden diakenen zich vroeger vooral bezig met de kerkelijke armenzorg, nu heeft hun
werkterrein zich verbreed; ze houden zich ook bezig met vraagstukken rond vrede en gerechtigheid
wereldwijd en met sociale problemen zoals vereenzaming, verslaving, baanloosheid.
dienaar van het Woord (Latijn: Verbi Divini Minister) – predikant (vergelijk: ‘herder en leraar’,
dominee).
dogma (Grieks: dogma = beginsel, besluit) – kerkelijk vastgesteld leerstuk; geheel van geloofsartikelen.
dogmatiek – wetenschap met betrekking tot de geloofsleer.
Doleantie – scheuring in de Nederlandse Hervormde Kerk in 1886 onder leiding van Abraham Kuyper
(1837-1920).
dominee – (Latijn: domine, de aanspreekvorm van dominus = Heer; afkorting: ds of ds.) – titel van
en benaming voor een predikant.
dominocratie – overheersing van predikanten in de Nederlandse Hervormde Kerk.
doop – sacrament dat bediend wordt door onderdompeling in of besprenkeling (overgieten van het
hoofd van de dopeling) met water dat zuivert, reinigt en herschept. Volgens Paulus wast de doop
de zonden af en bewerkt de heiliging en rechtvaardiging voor God (1 Corinthe 6:11). Hij maakt
deelachtig aan de dood en opstanding van Jezus en aan zijn tegenwoordig en toekomstig heil (Romeinen
6) en hij neemt de gedoopte op in de christelijke heilsgemeenschap (1 Corinthe 12:13). De
doop is uitdrukking van de nieuwe betrekking tussen God en de gedoopte. Ze symboliseert en initieert
ook de brede rijkdom van het leven van een christen in navolging van Jezus.
doopvragen – drietal vragen, ontleend aan het ‘doopformulier’, die voor de bediening van de doop
moeten worden beantwoord door de ouders van de dopeling.
Dordtse Leerregels - een weerlegging van de vijf artikelen van de remonstranten, opgesteld op de
Synode van de Gereformeerde Kerken van 1618-1619 in Dordrecht, de zogenoemde Synode van
Dordrecht.
drost - bestuursambtenaar die een gebied bestuurde dat niet gemeentelijk ingedeeld was.
emeritaat - het pensioen van een geestelijke. Emeritus is een Latijns woord dat letterlijk vertaald
'uitgediend' betekent; de gangbare betekenis in het Nederlands is 'rustend'.
emeritus – gepensioneerd predikant. Meervoud: emeriti. Een emeritus behoudt de bevoegdheden
van een predikant, zoals preekbevoegdheid.

5
empirisme (van het Griekse empeiria = zintuiglijke kennis en herinnering daaraan) - filosofische
stroming waarin ervan wordt uitgegaan dat voor het bereiken van kennis de zintuiglijke of onmiddellijke
ervaring doorslaggevend is.
encycliek - belangrijke rondzendbrief van de paus aan alle rooms-katholieken over zaken van geloof
en zeden.
Epifanie (= verschijning) – oorspronkelijk het feest (op 6 januari) waarop door een groot deel van de
kerk de geboorte van Jezus werd herdacht. Toen de kerk van de Latijnse ritus de geboorte van
Jezus op 25 december ging herdenken, werd op 6 januari stil gestaan bij de aanbidding van de
wijzen uit het oosten, Jezus’ doop in de Jordaan en de bruiloft te Kana.
eredienst – religieuze bijeenkomst tot eer van God.
eucharistie (Grieks: eucharistein = dankzeggen) - dankzegging voor een grote gave, namelijk de
gave van het lichaam van Christus; het belangrijkste sacrament van de Rooms Katholieke Kerk. De
eucharistie is enigszins vergelijkbaar met het avondmaal dat in protestante kerken wordt gevierd.
evangelie (Grieks: euaggelion, Latijn: evangelium = goed nieuws, blijde boodschap) - benaming van
de boeken in de Bijbel die vertellen over het leven, de woorden en daden van Jezus.
Evangelische Gezangen – verzameling van vertaalde en oorspronkelijk Nederlandse, christelijke
liederen, als aanvulling op de (oudtestamentische) Psalmen, op 1 januari 1807 ingevoerd door alle
provinciale synodes van de Nederlandse Hervormde Kerk.
Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden - protestants kerkgenootschap dat
zijn oorsprong vindt in het werk van de zestiende eeuwse Duitse kerkhervormer Maarten Luther.
De eerste Lutherse gemeenten in Nederland dateren al uit de zestiende eeuw. De eigenlijke Evangelisch-Lutherse
Kerk in Nederland is pas opgericht in 1818. Ze is vrijwel altijd een relatief klein
kerkgenootschap gebleven, met enkele duizenden leden. In 2004 ging ze met de Gereformeerde
Kerken in Nederland en de Nederlandse Hervormde Kerk op in de Protestantse Kerk in Nederland
(PKN).
existentialisme - verzamelnaam voor een aantal filosofische stromingen waarvan de aanhangers
vooral belangstelling hadden voor de vraag wat de betekenis van de individualiteit van de mens is.
exorcisme - bezweren van geesten of het uitdrijven van kwade invloeden.
formulier - door de kerk vastgesteld geheel van onderwijzingen, vermaningen, vragen en gebeden,
voor te lezen bij het bedienen van doop, avondmaal, het inzegenen van huwelijken en het bevestigen
van diakenen, ouderlingen en predikanten.
Formulier van Enigheid – belijdenisgeschriften die de leer van de Gereformeerde (Hervormde) Kerk
zouden uitdrukken (zie: Heidelbergse Catechismus, Nederlandse Geloofsbelijdenis, Dordtse Leerregels).
geboorteleden – zij die op grond van het lidmaatschap van hun ouders gerekend werden tot de Nederlandse
Hervormde Kerk.
gemeente – plaatselijk kerkgemeenschap, vanaf de Reformatie dikwijls kerk genoemd. Om te benadrukken
dat de afzonderlijke kerkgemeenschappen een eenheid vormen, werd het begrip kerk
door een veel gelovigen voor het landelijk verband gebruikt. Zo spraken ze over de Nederlandse
Hervormde Kerk.
gereformeerd (van het Latijnse reformare = hervormen) – gelovige die verandering, hervorming
(van de kerk) beoogt.
Gereformeerde Kerken in Nederland – kerken die in 1892 zijn ontstaan door de vereniging van
kerken afkomstig uit de Afscheiding (1834) – de Christelijke Afgescheidene Gereformeerde Kerk,
na 1869 de Christelijke Gereformeerde Kerk – en de kerken, voortgekomen uit de beweging van de
Doleantie (1886), de Nederduitse Gereformeerde Kerken.
gereformeerden – calvinisten. In het Nederlands is het onderscheid tussen de woorden ‘hervormd’
en ‘gereformeerd’ pas ontstaan na de Afscheiding van 1834. Voordien sprak men tussen 1571 en
1816 uitsluitend over ‘gereformeerden’ en sinds 1816 (stichting Nederlandse Hervormde Kerk) over
‘hervormden’. De afgescheiden kerken gebruikten het begrip 'gereformeerd' om aan te geven dat
zij teruggingen op de oude kerk en de nieuwere Nederlandse Hervormde Kerk afwezen. Sindsdien
werden met ‘hervormden’ leden van de Nederlandse Hervormde Kerk en met ‘gereformeerden’
leden van de verschillende gereformeerde kerkgenootschappen bedoeld.
godsdienstoefening – het verrichten van of het deelnemen aan godsdienstige of kerkelijke plechtigheden.
Goede Vrijdag - de vrijdag waarop Jezus volgens de Bijbel stierf aan het kruis. Jezus maakte duidelijk
dat hij partij koos voor mensen in de verdrukking, zelfs al moest hij daarvoor sterven. Daar zit
het goede van deze dag in; vandaar de benaming Goede Vrijdag.
Gregoriaans – op verhoogde toon voorgedragen (gezongen) Latijnse tekst, sinds de negende eeuw
gebruikelijk in de liturgie.

6
Heidelbergse Catechismus – een in 1563 in Heidelberg door Frederik de Vrome, keurvorst van de
Palts (1559-1576) uitgegeven leerboekje, in de eerste plaats voor de jeugd, bedoeld om hen te
helpen grip te krijgen op het gereformeerde geloof. Auteurs zijn Zacharias Ursinus (1534-1583) en
Caspar Olevianus (1536-1587). Onder meer via Nederlandse vluchtelingen in Heidelberg werd deze
catechismus al snel vertaald en verspreid in Nederland. Men herkende er het eigen geloof in. Hij
werd officieel als leerboek van de kerk aangenomen, onder andere door de Synode van Dordrecht
(1618-1619). De catechismus bevat 129 vragen en antwoorden van de catechismus. Deze zijn doorspekt
met verwijzingen naar Bijbelteksten en zijn verdeeld over de 52 zondagen van het jaar. Ze
gaan over de ellende van de mens, over zijn verlossing en over zijn dankbaarheid. Het bekendste
is vraag en antwoord 1: ‘Wat is uw enige troost in leven en in sterven? Dat ik met lichaam en ziel
niet aan mijzelf maar aan mijn trouwe Heiland toebehoor, die met zijn kostbaar bloed volledige
voldoening voor al mijn zonden gegeven en mij uit de macht van de duivel verlost heeft en er dus
voor zorgt dat zonder de wil van mijn Vader in de hemel geen haar van mijn hoofd vallen kan, ja
dat alles tot mijn zaligheid dienen moet. Daarom verzekert Hij mij ook door zijn Heilige Geest van
het eeuwig leven en maakt Hij mij van ganser harte bereid om voortaan voor Hem te leven.’ De
nationale synode van 1586 schreef voor dat predikanten ieder jaar de catechismus moesten doorwerken.
Tot in het midden van de negentiende eeuw hield men aan die regel vast. Slechts zelden
kwam er in plaats van de catechismuspreek een ander soort kerkdienst: een ‘Bijbeloefening’, ‘lezing’
of ‘bidstond’. In sommige zeer orthodoxe kerken wordt nog altijd de Heildelbergse Catechismus
gebruikt voor een preek op zondagmiddag of –avond.
Hemelvaartsdag – de veertigste dag na Pasen. Op deze dag viert de kerk de ‘hemelvaart’ van Christus.
Hemelvaartsdag valt altijd op een donderdag, tien dagen voor Pinksteren.
hiërarchie – opbouw van de Rooms Katholieke Kerk van boven naar beneden: paus (hoofd van de
kerk, gezien als plaatsbekleder van Christus en de opvolger van Petrus), aartsbisschop (hoofd van
een aantal bisdommen), bisschop (hoofd van een bisdom), deken (geestelijke die aan het hoofd
staat van een aantal parochies), pastoor (priester die aan het hoofd staat van een parochie), kapelaan
(medewerker van de pastoor in de pastorale zorg).
hostie – (Latijns: hostia = slachtoffer, offerdier)- materie van ongedesemd brood (zuiver tarwemeel).
De priester breekt tijdens de mis de hostie in stukken, zoals Jezus ook een brood brak om
aan zijn leerlingen te geven. Vervolgens deelt hij deze aan de gelovigen uit tijdens de communie.
Een hostie wordt beschouwd als brood, maar is praktisch gezien meer een wafeltje of een ouwel.
In de Middeleeuwen was het bakken van hosties een gewijde bezigheid die enkel door geestelijken
mocht worden uitgevoerd. Tegenwoordig worden hosties veel gebakken in zusterkloosters, in Nederland
bijvoorbeeld in het Clarissenklooster in Megen. Tijdens de mis consacreert (heiligt) de
priester meestal een grote hostie en vele kleine. De grote is bedoeld voor de voorganger(s) en de
kleine zijn voor de gelovigen.
huisbezoek - ‘herderlijk’ bezoek van een predikant en/of ouderling aan een gemeentelid, in de
zeventiende en achttiende eeuw vooral ter aankondiging van het avondmaal; later ook om de gelovige
zo goed mogelijk met en voor God te laten leven.
humanist – aanduiding uit de negentiende eeuw voor een vijftiende eeuwse geleerde of letterkundige
die geïnspireerd was door de cultuur van het oude Griekenland en Rome, waar, zoals hij
meende, de menselijke vermogens beter tot ontwikkeling konden komen en gewaardeerd werden
dan in de Middeleeuwen het geval was.
kerkbalans - jaarlijkse actie waarin de leden van de gemeente worden oproepen een financiële bijdrage
te leveren ten bate van het in stand houden van het kerkelijk werk. Van de ontvangen gelden
moeten de predikant, koster, beheerder, organisten, en andere kerkelijke werkers worden betaald,
en ook de administratie-, beheers- en verzekeringskosten en de kosten onderhoud, verwarming
en verlichting van de gebouwen.
kandidaat – iemand die beroepbaar is tot predikant, maar nog nooit predikant is geweest.
kerkelijk jaar - liturgisch jaar. Het kerkelijk jaar loopt niet parallel met het burgerlijk jaar of het
zogenoemde kalenderjaar, maar wordt ingedeeld in kringen rond de grote feestdagen zoals Kerstfeest
(op 25 december) en Pasen (op de eerste zondag na de eerste volle maan in de lente). Het
kerkelijk jaar start met de Kerstkring die begint met de eerste zondag van de Advent (eigenlijk
het avondgebed voorafgaand aan deze zondag) eind november. De Kerstkring gaat tot aan de vierde
zondag na Epifanie (Driekoningen, 6 januari). Dan start de Paaskring die, naar gelang van de
gebruikte liturgische kalender, begint met Septuagesima (70 dagen voor Pasen) of Aswoensdag.
Deze kring eindigt 50 dagen na Pasen met Pinksteren. De zondag daarop volgt Trinitatis (Drievuldigheidsfeest)
met daarna de 27 zondagen na Trinitatis. Deze periode wordt ook nog onderverdeeld
in de zomerkring (Trinitatis en 12 zondagen erna) en de herfstkring (van de 13e tot de 27e
en laatste zondag na Trinitatis). Zo is de kring van vieringen door het jaar heen gesloten.

7
kerkenraad – bestuur van plaatselijke geloofsgemeenschap, bestaande uit predikant(en), ouderlingen
en diakenen
kerkenraadsgebed – gebed in de kerkenraadskamer (consistorie) voor het begin van de kerkdienst,
uitgesproken door de dienstdoende ouderling voor de voorganger, de kerkenraadsleden en de gemeenteleden;
ook wel consistoriegebed genoemd.
kerkhof – veld rondom een kerk, vaak gebruikt als begraafplaats.
kerkorde – geheel van regels en voorschriften voor het intern kerkelijk leven, vooral voor het kerkbestuur.
De kerkorde bestaat uit de eigenlijke kerkorde (de ‘grondwet’) en de ordinanties (praktische
regels). Kerkordewijzigingen worden vastgesteld nadat de classes hun beschouwingen (consideraties)
hebben gegeven.
kerkrentmeester – een ouderling met de opdracht de financiële belangen (voor zover niet van diaconale
aard) te behartigen en de eigendommen van de gemeente te beheren.
kerkvoogd – benaming voor wat nu kerkrentmeester heet.
kerkvoogdij – college, belast met het beheer van de goederen en middelen van een Hervormde Gemeente.
Nu: college van kerkrentmeesters.
kermis – jaarlijks plaatselijk volksfeest en jaarmarkt. Van oorsprong is de kermis een kerkelijk
feest. Het woord zeg het al: ker(k)mis: de mis die jaarlijks werd opgedragen om de wijding van de
plaatselijke kerk of de naamdag van haar patroonheilige te vieren. In het noorden van Nederland
verloor de kermis na de Reformatie snel haar kerkelijk karakter, in het zuiden bleef de binding
met de kerk tot in de twintigste eeuw bestaan. Aanvankelijk waren jaarmarkten altijd verbonden
met kermissen en dus met de vierdag van de plaatselijke kerk. Een jaarmarkt werd weliswaar door
de burgerlijke overheid ingesteld, maar was in de praktijk meestal gekoppeld aan een kerkwijdingsfeest.
Handel en eredienst reikten elkaar op de kermis de hand. Pas na de Reformatie werden
er geen jaarmarkten meer gehouden op kerkfeesten. Tijdens de kermis, die enkele dagen tot
soms wel drie weken kon duren, garandeerde de overheid vrede, vrijhandel en vrijgeleide voor
wie tenminste niet om geloofsredenen verbannen was of een halsmisdaad had begaan. De kermissen
trokken naast bezoekers die vermaak zochten een bonte stoet marskramers, muziekanten,
hoeren, bedelaars, zakkenrollers en toneelgezelschappen. Er werd op kermissen veel gegeten, gedronken
en gedanst. Wrede spelletjes met mensen en dieren behoorden steevast tot de populaire
vermaken. De puriteinen (protestanten in de zestiende eeuw in Engeland, die pleitten voor strikte
levenswandel en een persoonlijke beleving van het christelijk geloof) verzetten zich heftig tegen
de kermis. Dit had weinig effect, behalve hier en daar in Zeeland. Alleen in het rampjaar 1672
werden de Nederlanden ‘ontkermist’. Wel ontstond er geleidelijk aan een groep gereformeerden
die zich afzijdig hielden van de kermissen. Want de kermis was een hoogtijdag van ‘de wereld’.
Kerstfeest – het geboortefeest van Jezus, die ‘het Licht voor de wereld’ en de ‘zon van de gerechtigheid’
is. In de vierde eeuw is dit feest in de plaats gekomen van het Romeinse Natalis Invicti Solis
( = de geboorte van de onoverwinnelijke zon), het zonnewendefeest.
koster (van het Latijnse custos, dat bewaker betekent; custodere = bewaken) - in middeleeuwse
kloosters degene die de kostbare wijnvoorraad bewaakte; ook helper van de bisschop. In de vijftiende
eeuw werd aan de koster de dagelijkse zorg voor het kerkgebouw toevertrouwd: hij moest
van alles wat nodig was voor de eredienst klaarzetten. Die functie heeft hij tot op vandaag. Daarnaast
is hij ook de gastheer die mede het gezicht van de kerk bepaalt.
Kruisdagen - de maandag, dinsdag en woensdag voor Hemelvaartsdag. Ze werden rond 470 door
Mamertus, bisschop van Vienne ingevoerd. Vienne is een stad in Frankrijk op ongeveer 30 kilometer
ten zuiden van Lyon. Er werd een bidprocessie gehouden om Gods hulp af te smeken tegen
rampen, waar Zuid-Frankrijk in die tijd veel door geteisterd werd. Pas tegen het einde van de vijftiende
eeuw werd zij door de hele kerk overgenomen. Nu wordt er op de Kruisdagen vooral gebeden
om zegen over de vruchten der aarde. De benaming Kruisdagen is waarschijnlijk ontleend aan
het feit dat de priester een kruis meedroeg tijdens de processie door velden en akkers.
laatste oliesel – laatste zalving voor het sterven van een gelovige (ziekenzalving), een van de zeven
sacramenten van de Rooms Katholieke Kerk.
landschrijver - particulier en algemeen secretaris van de drost; na 1614 rechtsgeleerde (Romeins
recht) die fungeerde als griffier (secretaris) van de rechterlijke macht.
leerrede – preek.
liedboek – boek dat de aan kerk aangeboden Psalmen en gezangen bevat.
lidmaat – belijdend lid van een kerkelijke gemeente.
liturgie (Grieks: leitourgia = volksdienst) - orde van de eredienst; het geheel van (voorgeschreven)
gebeden, ceremoniën en handelingen die een eredienst uitmaken; verzameling van liederen, gebeden,
enzovoort die in een eredienst worden gebruikt.
Maria Lichtmis - het feest waarop gevierd wordt dat Christus voor de eerste keer verschijnt als ‘het

8
Licht dat voor alle volkeren straalt’. Maria, de moeder van Jezus, is de draagster van dit goddelijke
licht. Het feest valt veertig dagen na Kerstfeest. In het Bijbelverhaal bij Maria Lichtmis wordt
Jezus naar de tempel gebracht om hem te laten zien. Hij wordt daar herkend als de Messias die
God had beloofd (Lucas 2:22-40).
ministerie – het college van predikanten in een centrale gemeente.
mis (Heilige Mis of H. Mis; Heilig Misoffer, Eucharistieviering, Goddelijke Liturgie) - religieuze bijeenkomst
waarin de viering van het sacrament van de eucharistie in de Rooms Katholieke Kerk, de
Oud-Katholieke Kerken, de Oosters-Orthodoxe Kerk en (soms) de Lutherse Kerk en Anglicaanse
Kerk centraal staat. De mis is volgens de rooms-katholieke leer het onbloedige offer van het Nieuw
Verbond, waarin het lichaam en het bloed van Christus, onder de gedaanten van brood en wijn,
door de priester aan het altaar aan God worden opgedragen en het offer van het kruis zodoende
wordt hernieuwd.
moderamen – dagelijks bestuur van een kerkelijke vergadering, bestaande uit praeses (voorzitter),
assessor (vervanger van voorzitter en secretaris) en scriba (secretaris) waar het een ambtelijke
vergadering of voorzitter, secretaris en penningmeester waar het een niet-ambtelijke vergadering
betreft.
Moderne Devotie (Latijn: Devotio Moderna) - spirituele beweging binnen de Rooms Katholieke Kerk
die opkwam aan het einde van de veertiende eeuw en die streefde naar vernieuwing van de kerk,
persoonlijke levensheiliging, praktische levenswijsheid, samen een gemeenschap vormen, zorg
dragen voor de kwetsbaren in de samenleving en samen vieren, zingen en bidden.
monstrans (Latijn: monstrare = tonen) - een houder, meestal van metaal, waarin de geconsacreerde
hostie wordt getoond.
Nederlandse Geloofsbelijdenis (Latijn: Confessio Belgica) – belijdenis die in 1561 is opgesteld door
Waalse protestantse theoloog Guido de Brès (1522-1567), en die bedoeld was als uitleg voor de
Spaanse koning Filips II (1527-1598) van het reformatorische geloof. De Geloofsbelijdenis werd al
snel gezien als een gezaghebbende samenvatting van de Bijbelse leer en als verbindend document
voor hen die de beginselen van het gereformeerd protestantisme waren toegedaan. Voor orthodoxe
protestanten is het in deze geloofsbelijdenis verwoorde nog altijd een onopgeefbaar uitgangspunt.
Nederlandse Hervormde Kerk - sinds 1816 de naam voor de Nederduits(ch)e Gereformeerde Kerk
die tijdens de Tachtigjarige Oorlog de officiële kerk van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
was geworden. De naam Nederlandsche Hervormde Kerk werd al in 1760 genoemd in de
psalmberijming van het Genootschap Laus Deo Salus Populo. De naam drukt de eenheid van de afzonderlijke
gemeenten uit. De uitspraak van de arrondissementsrechtbank te Assen van 24 mei
1924 verklaarde: ‘De Ned. Herv. Kerk – ofschoon uit verschillende Gemeenten samengesteld –
moet geacht worden één geheel uit te maken. Wie als lidmaat is toegetreden, maakt deel uit der
algemeene corporatie, onverschillig in welke Gemeente hij is toegetreden; hij behoort tot de kerkelijke
Gemeente, waar zijn woonplaats is gevestigd.’ De Nederlandse Hervormde Kerk bestond
uit alle hervormde gemeenten in het Koninkrijk der Nederlanden: Waalse, Presbyteriaans-Engelse,
Schotse zowel als Nederduitse. Op 1 mei 2004 is de Nederlandse Hervormde Kerk met de Gereformeerde
Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden
opgegaan in de Protestantse Kerk in Nederland (PKN).
notabelen – orgaan van bijstand van het college van kerkvoogden.
oecumene (van het Griekse woord oikos = huis) – oorspronkelijk: het bewoonde deel van de aarde;
naderhand: de hele wereld: oecumenisch waren in de eerste plaats gebeurtenissen die de hele
wereld betroffen en verder ook vooral gebeurtenissen en besluiten die het machtsbereik van Rome
betroffen.
oecumenische beweging – een in de negentiende eeuw ontstane beweging om de confessionele
scheuringen in de christenheid te overwinnen door het benadrukken van het gemeenschappelijke.
Ze wordt voornamelijk door de protestantse en orthodoxe kerken gedragen, omdat de Rooms Katholieke
Kerk zich als de belichaming van de hele kerk beschouwt.
oecumenisch leesrooster – rooster met Bijbellezingen voor kerkdiensten, vervaardigd in opdracht
van de Raad van Kerken in Nederland.
Onze Vader (Latijn: Paternoster) - een christelijk gebed gericht aan God. Volgens de overlevering
heeft Jezus zijn leerlingen dit gebed geleerd (Mattheüs 6:9-13; Lucas 11:2-4).
openbare belijdenis - de ‘openbare belijdenis van het geloof’ werd in protestantse kerken in de
negentiende en twintigste eeuw afgelegd op ongeveer achttienjarige leeftijd. Daar ging een belijdeniscatechese
aan vooraf, meestal verzorgd door de predikant. Dat kon in groepsverband, maar
ook individueel. Na de belijdeniscatechese gevolgd te hebben, werden de kandidaten in aanwezigheid
van tenminste één ouderling getoetst op voldoende kennis van de geloofsleer. Waren hun

9
antwoorden bevredigend, dan hield de predikant een plechtige toespraak, waarmee ze aangenomen
waren als lidmaten van de Hervormde Gemeente. Vervolgens volgde in het midden van de
gemeente de openbare belijdenis. Die belijdenis werd gezien als antwoord op de doop als klein
kind. Wie niet de kinderdoop had ontvangen, werd bij die gelegenheid (na het doen van de openbare
belijdenis) alsnog gedoopt. In kerkrechtelijke zin gold degene die belijdenis had gedaan als
belijdend lid van de kerk en werd toegelaten tot het heilig avondmaal. Sinds het begin van de negentiende
eeuw was het gebruikelijk om op Palmzondag (de zondag voor Pasen) de belijdenis af te
leggen. Nu wordt dat meer gedaan in de Paasnacht (de nacht voorafgaande aan de Paasmorgen) of
tijdens het Pinksterfeest.
openbaring - een (volgens gelovigen) proces waarmee een god zichzelf bekend maakt aan mensen.
Dit proces kan een tekst of een toespraak van een profeet zijn of een gebeurtenis. Het begrip
openbaring is soms ook de aanduiding van een 'heilig boek' (Bijbel, Koran, enzovoort) in zijn geheel.
opzicht – het toezien door of in opdracht van een ambtelijke vergadering op het geestelijk leven
van gemeenten, de vervulling van ambten en bedieningen, en op de belijdenis en levenspraktijk
van de ambtsdragers en de leden van de gemeente.
ouderling – gemeentelid dat samen met andere ambtsdragers leiding geeft aan een plaatselijke geloofsgemeenschap.
De ouderling is medeverantwoordelijk voor de geloofsverkondiging in de eredienst
en is aanwezig bij de bediening van de doop en het avondmaal. De taak is vooral pastoraal:
gericht op het geestelijk welzijn van de gemeenteleden. De eeuwen was aan de ouderlingen en de
predikant(en) de pastorale zorg toevertrouwd: ze gingen regelmatig op huisbezoek bij gemeenteleden.
Momenteel hebben ouderlingen vaak een specifieke opdracht hebben op het terrein van bestuur
en organisatie, pastoraat, eredienst, jeugdwerk, catechese, of vormingswerk. Sinds 1951
kende de Nederlandse Hervormde Kerk de figuur van de ouderling-kerkvoogd. Toen deze kerk in
2004 opging in de Protestantse Kerk in Nederland, kreeg deze de naam ouderling-kerkrentmeester.
Ouderling-kerkrentmeesters scheppen en onderhouden de materiële en financiële voorwaarden
voor het leven en werken van de gemeente.
ouderling van dienst - ouderling die in een bepaalde kerkdienst de kerkenraad vertegenwoordigt
(zie: consistoriegebed).
ouwel - ook wel eetpapier genoemd, is een dun, wit ongedesemd baksel. Ouwel wordt in de Oud
Katholieke Kerk en in de Rooms Katholieke Kerk gebruikt tijdens de eucharistie. Het dient hiervoor
van zuiver tarwemeel, dus zonder toevoeging van gist of andere ingrediënten, te zijn gemaakt. Na
de zogenaamde consecratie wordt de ouwel hostie genoemd.
paaskaars – de grote kaars die in de Paasnacht ontstoken wordt en het licht van Christus symboliseert.
Tijdens de Paaswake wordt de paaskaars de kerk ingedragen. In de kaars, zoals die in de
Rooms Katholieke Kerk gebruikt wordt, zijn vijf wierookkorrels in kruisvorm gestoken; zij verbeelden
de vijf wonden van Jezus in handen, voeten en hart. In de nachtwake van Pasen staken de
eerste christenen (met hun gezicht naar het oosten gericht, waar de zon opgaat) een kaars aan.
Een drievoudige uitroep ‘Licht van Christus’ begeleidde deze ritus. Ze gaven zo uiting aan hun geloof
dat de opgestane Heer het licht van de wereld is.
Paaswake (Paasvigilie) – van oorsprong een rooms-katholieke traditie om in de nacht van Stille Zaterdag
op Paaszondag in de kerk bijeen te komen, te waken en te bidden en en de opstanding van
Jezus te vieren. Aan het begin van de viering is de kerkruimte in duister gehuld. Buiten de kerk
wordt aan het paasvuur de kaars ontstoken. Het licht van de kaars symboliseert de opgestane
Heer. De gelovigen steken (direct of indirect) hun eigen kaars aan met het vuur van de paaskaars.
Paus Pius XII (1876-1956) herstelde in 1951 de Paaswake in ere. Zodoende werden de plechtigheden
van het wijden van het doopwater en het ontsteken van de paaskaars, die al geruime tijd op
zaterdag in de vroege ochtend werden gehouden, meestal met maar enkele gelovigen erbij, verplaatst
naar de nacht of de late avond voor Paaszondag.
Paaszaterdag (Stille Zaterdag) – de dag na Goede Vrijdag. Terwijl de stilte van het graf wachten de
gelovigen op de overwinning van de dood.
Palmzondag (Palmpasen)– de zondag voor Pasen. Deze zondag ontleent zijn naam aan de intocht
van Jezus in Jeruzalem, waarbij de mensen Jezus toezwaaiden met palmtakken.
Pasen – feest waarop gevierd wordt dat Jezus de dood heeft overwonnen.
pastor (= ‘herder’) – iemand die binnen een kerkgemeenschap zorg draagt voor de gelovigen; algemene
benaming voor predikanten, pastoors en pastorale werkers. De titel van pastor is in de
Rooms Katholieke Kerk officieel voorbehouden aan priesters en wordt vooral gebruikt om de functie
van priesters in ziekenhuizen en verpleeg- en verzorgingshuizen aan te duiden die geen parochieverantwoordelijkheid
dragen. Pastorale werkers, die vaak betere studies hebben gemaakt dan
de priesters, mogen geen pastor heten en al helemaal geen sacramenten toedienen.

10
pastoor – katholieke geestelijke aan het hoofd van een parochie.
pastorie – ambtswoning van een pastoor of predikant.
pater - een monnik, kloosterling, missionaris of lid van een religieuze congregatie die priester is.
piëtisme - vroomheidsbeweging in de Lutherse Kerk in Duitsland, die zich verzette tegen dorre leerstelligheid
in de kerk, tegen kerkgang uit sleur en tegen een al te oppervlakkige geloofspraktijk
waarin de ervaring van zonde en genade ontbreekt. Ze legde grote nadruk op geloofsbeleving met
hart, mond en daad. Het piëtisme kende van de laat-zeventiende eeuw tot midden achttiende
eeuw haar grootste bloei.
Pinksteren (Oudgrieks: Pentèkostè; Nederlands: vijftig) of Sinksen – feest op de vijftigste dag na
Pasen, waarop de uitstorting van de Heilige Geest wordt herdacht. Met deze uitstorting werd ook
het begin van de christelijke Kerk gemarkeerd.
praeses – voorzitter van een ambtelijke vergadering.
predikant – de (meestal vrijgestelde) voorganger van een gemeente. Het woord predikant komt van
praedicare (een Latijnse vertaling van het Griekse woord kèrussein = verkondigen) Het betekent
oorspronkelijk: handeling van een heraut die in naam van zijn koning publiek tot het volk sprak. In
het Nieuwe Testament betekent praedicare: het evangelie openlijk bekend maken. In de Middeleeuwen
werden onder invloed van de franciscanen (volgelingen van Franciscus van Assisi) godsdienstige
toespraken praedicationes genoemd en zij die deze hielden praedicantes. De aanduiding
predikant (praedicant, prediger, prediker) wordt vanaf het einde van zestiende eeuw regelmatig
gebruikt voor iemand die voorgaat in een protestantse kerkdienst. Een andere benaming voor predikant
is ‘Dienaar van het Woord’ of ‘herder en leraar’. De gangbare aanspreektitel is dominee
(afgekort: ds), van het Latijnse woord dominus, wat ‘heer’ of ‘mijnheer’ betekent.
prediking / preek – verkondigen van de Bijbelse boodschap. In samenkomsten van een protestantse
gemeente staat de preek centraal. Voorafgaand aan de preek worden een of meer Bijbelgedeelten
voorgelezen. In de preek wordt het gelezene uitgelegd en wordt aangegeven hoe dit kan worden
toegepast in het dagelijks leven. De preek wordt meestal gehouden door een predikant; wanneer
deze niet beschikbaar is, leest in het algemeen een van de ouderlingen een door een predikant
gemaakte preek voor (preeklezen).
presbyter (Grieks: presbuteros = oudste) – ouderling. Verbasterd in de Rooms Katholieke Kerk tot
priester.
presbyteriaal – reformatorische vorm van de kerk, gekenmerkt door de roeping van ouderlingen uit
de gemeenteleden.
presbyterie – het college van ouderlingen.
priester – iemand die tussen God en mensen bemiddelt; ambtsdrager in de Rooms Katholieke Kerk
en Oosters Orthodoxe Kerk die door een bijzondere wijding van de lekenstand is onderscheiden en
aan kerkelijke regels is onderworpen.
primus (Latijn = eerste) – het lid van een vergadering dat zich laat vervangen door een secundus
(tweede) of tertius (derde).
processie - godsdienstige plechtigheid binnen de rooms-katholieke, oosters-katholieke, oriëntaalsorthodoxe
en oosters-orthodoxe kerken. Deze vindt plaats in de vorm van een optocht of ommegang
van geestelijken en andere gelovigen. Hosties, vaandels, het kruis, het evangelieboek, relieken
of iconen worden plechtig rondgedragen.
proponent –‘kandidaat tot de Heilige Dienst’, theologiestudent die geslaagd is voor het kerkelijk
‘examen ter toelating tot de predikdienst’ (colloquium) en zo het recht heeft om te proponeren
ofte wel te dingen naar een beroep.
protestant - (Latijn: protestans, van protestari = publiekelijk verklaren, getuigen) lid van een van
die christelijke kerkgenootschappen die ten gevolge van de kerkhervorming (reformatie) in de zestiende
eeuw zijn ontstaan.
Psalmen – de 150 (151) liederen van de Israëlieten zoals die in het Oude Testament staan opgetekend
of zoals ze in vertaalde en berijmde vorm in de kerken gezongen worden.
quaestor – penningmeester van een ambtelijke vergadering.
quorum – noodzakelijk aantal aanwezigen om te mogen beslissen.
quotum – aandeel in de omslag van de kosten van een meerdere vergadering.
rationalisme - aanduiding voor een aantal filosofische of wereldbeschouwelijke systemen waarin de
rede of het redelijke op de een of andere manier centraal staat; als verbindend kenmerk van het
rationalisme geldt de aanname dat kennis uitsluitend door de rede bewerkstelligd kan worden of
zelfs in de rede besloten ligt.
Reformatie – kerkhervormingsbeweging in de zestiende eeuw.
relikwieën / relieken – stoffelijke resten van heiligen of voorwerpen waar heiligen contact mee
hebben gehad. Veel rooms-katholieken vroegen de eeuwen door via relikwieën de betreffende hei-

11
lige om voorspraak bij God. Dikwijls ook schreven ze aan relikwieën wonderen toe. Niet alle relikwieën
hebben volgens hen dezelfde kracht. Bovenaan staan overblijfselen van een heilige of
voorwerpen die in contact hebben gestaan met Jezus. Een trapje lager staan stukken van kleren
van een heilige of voorwerpen die de heilige heeft gebruikt. Het laagst staan stukken textiel of
voorwerpen die pas na de dood van de heilige in aanraking zijn gekomen met zijn overblijfselen.
Het schrijn waarin relikwieën zaten, kan zelf een relikwie worden. De eerste christenen verzamelden
al relikwieën van martelaren. Kerken en steden streden om de beste. Dat leidde tot vervalsingen.
Om die tegen te gaan, gaf en geeft het Vaticaan verklaringen van echtheid af.
remonstranten – protestanten die zich sterk aangesproken weten door Desiderius Erasmus (1467-
1536). Ze staan voor een innerlijk christendom, en waarden van liefde, vrijheid en verdraagzaamheid.
Ze zijn tegen bindende belijdenisgeschriften, waarin wordt vastgelegd hoe je de Bijbel moet
interpreteren.
Réveil - (1815-1865) - internationale opleving (opwekking) van het christelijke denken en handelen
in het negentiende-eeuwse Europa.
ring – een aantal hervormde gemeenten in eenzelfde regio. Een ring vormde geen kerkelijk bestuur.
De kerkrechtelijke betekenis van een ring lag in de plicht tot onderlinge hulpverlening in vacante
gemeenten of in gevallen met vacaturen gelijkstaande.
ringvergadering - vergadering van alle hervormde predikanten in een streek, in het bijzonder belast
met het verdelen van de vacaturebeurten (zie consulent).
sacrament – kerkelijk gewijde handeling die als instelling van Jezus beschouwd wordt. Sacrament is
een begrip uit de Romeinse militaire en religieuze wereld. Een sacrament was een geldsom, die je
op een heilige plaats neerlegde als je een proces voerde. Wanneer je het proces verloor, kwam
het geld aan de goden. Ook werd het woord gebruikt voor de vaandeleed van een militair. Het had
dus de betekenis van zekerheid, verzekering, borg, garantie. In de Latijnse Bijbelvertaling in de
derde eeuw kwam woord sacramentum voor als vertaling van het Griekse woord mustèrion (= mysterie).
Zo groeide in de kerk en in het beleven van veel mensen bij het sacrament het goddelijk
mysterie samen met verzekering, garantie. De doop werd bijvoorbeeld gezien een garantie van
eeuwig heil. In het christelijk spraakgebruik werd vanaf de vierde eeuw het woord sacrament
meer en meer de term voor een concrete heiligende handeling die in en door de kerk wordt gesteld.
Bij Aurelius Augustinus (354-430) had sacrament (naast de betekenis van heilig symbool en
van de heilswerkelijkheid die voorwerp is van het geloof) de betekenis van heiligende rite. In de
twaalfde eeuw legde de kerk het aantal sacramenten vast op zeven vast: doop, avondmaal, vormsel,
huwelijk, ziekenzalving, priesterwijding en biecht. De kerken van de Reformatie plaatsten de
nauwe verbinding tussen sacrament en verkondiging centraal en beperkten het aantal sacramenten
tot doop en avondmaal (tijdelijk uitgebreid met het sacrament van de biecht).
Sacramentsdag (Latijn: Corporis Christi) – rooms-katholiek hoogfeest van het ‘Allerheiligst Sacrament’
op de tweede donderdag na Pinksteren. Op dit feest wordt gevierd dat Jezus zich in de gedaante
van brood en wijn aan de gelovigen wil geven als voedsel en voortdurend onder de mensen
wil blijven door middel van zijn waarachtige tegenwoordigheid (praesentia realis) in de geconsacreerde
offergaven.
schepen – stedelijk overheidspersoon, lid van het met bestuur en wetgeving, ten dele ook met de
rechtspraak belaste college.
scriba – secretaris van een kerkelijk college of ambtelijke vergadering.
secundus – plaatsvervangend lid van een kerkelijke vergadering.
synagoge , sjoel (Grieks: huis van samenkomst) - huis van gebed en leerhuis voor Joden. Het woord
sjoel is uit het Jiddisch, de Joods-Duitse taal die al vanaf de Middeleeuwen werd gesproken.
synode (Grieks: syn = samen, hodos = de weg; dus: samen op weg) - kerkelijke vergadering van gekozen
of benoemde leden van de kerk.
tertius – tweede plaatsvervanger van een lid van een kerkelijke vergadering.
Tien Geboden (ook wel Tien Uitspraken of Tien Woorden genoemd) - de tien leefregels die volgens
de Joodse en christelijke geloofstraditie door God aan de mensen gegeven zijn (Exodus 20:1-21).
tucht – werkzaamheden van ambtsdragers (in de Gereformeerde Kerk: ouderlingen en predikanten)
ter handhaving van de morele of ideologische zuiverheid in de kerk. De kerkelijke tucht wilde er
toe dienen de gelovige zo goed mogelijk met en voor God te laten leven. De tucht droeg bij aan
een groeiende disciplinering van de samenleving.
vagevuur – (Latijn: purgatorium = zuiverend vuur, louterings- of reinigingsplaats) - volgens het
rooms-katholieke geloof een plek in het hiernamaals, waar men wordt gelouterd of gestraft voor
de dagelijkse, nog niet uitgeboete en/of de in de biecht (of door een volmaakt berouw) reeds vergeven,
maar nog niet uitgeboete (dood)zonden die men heeft begaan tijdens het leven. Nadat
men is gelouterd krijgt men toegang tot de hemel, alwaar men voor eeuwig in weelde mag leven,

12
God lovende.
vasten – een oud godsdienstig gebruik dat in alle godsdiensten voorkomt en dat bestaat uit het zich
tijdelijk, volledig of gedeeltelijk onthouden van voedsel of uit het afzien van bepaalde spijzen zoals
vlees. De kerk stelde het in de zesde eeuw in.
vastentijd – Veertigdagentijd als voorbereiding op Pasen. In de vastentijd was het aan alle personen
tussen de 21 en 59 jaar toegestaan een keer per dag een volle maaltijd te gebruiken, eventueel
met vlees; de andere maaltijden waren zonder vlees en beperkt van omvang. Gedurende de vastentijd
waren genietingen van allerlei aard niet toegestaan. Het doel was je te beheersen in een
veertigdaagse versterving. Het meest sprekende symbool van deze versterving was voor kinderen
het vastentrommeltje, waarin alle doordeweekse versnaperingen bewaard werden tot de zondag.
In de vroege Middeleeuwen begon de vastentijd pas na zondag Quadragesima, terwijl er op de vier
zondagen in de Veertigdagentijd niet hoefde te worden gevast. In de negende eeuw bepaalde de
kerk het vasten veertig dagen te laten voortduren en de ‘vette’ dagen, vier in getal, aan het begin
van de vastentijd te plaatsen.
verkiezing – de manier waarop in een presbyteriale kerk ambtsdragers worden geroepen.
Verlichting - West-Europese geestelijke beweging uit de achttiende eeuw die zich los probeerde te
maken van de traditionele, door burgerlijke en kerkelijke autoriteiten vertegenwoordigde standpunten.
De verlichte mens zette de ooit zo vanzelfsprekende samenhang tussen geloof, traditie en
autoriteit opzij en hechtte veel waarde aan het zelf denken en je niet door autoriteiten laten betuttelen.
Hij wilde zich alleen nog laten leiden door de rede en de resultaten van empirisch wetenschappelijk
onderzoek. Hij brak met het gezag van de goddelijke openbaring. De geschiedenis
beschouwde hij als een ontplooiing van het mens-zijn.
vicarie - een in een stichting ondergebracht vermogen waarvan de opbrengst bestemd was voor het
onderhoud van een priester (een vicaris), die daarvoor aan een bepaald altaar een of meer heilige
missen moest opdragen en in gebeden bepaalde personen moest gedenken en eventueel nog andere,
in de stichtingsbrief bepaalde, taken opgedragen kreeg. De inkomsten van zo'n vicarie werden
gegeven aan een door de stichter of zijn opvolger (een collator) uitgekozen vicaris die formeel
door de geestelijke overheid (de bisschop) in dit geestelijk ambt gesteld werd. De vicaris was dan
'bezitter' van de vicarie geworden onder de verplichting de vicariegoederen te beheren en hij kon
daarvoor optreden in het rechtsverkeer. In de tijd van de Reformatie kregen ook protestantse gemeenten
de beschikking over vicarieën. Op 15 januari 1903 besloot de kerkenraad de gelden en
goederen ten name van de vicarieën ten name van ‘het Kerkenfonds der Hervormde Gemeente Zevenaar’
te zetten.
vicaris - 1. 'bezitter' van de vicarie die de vicariegoederen beheert; 2. een proponent die benoemd
is tot bijstand in het pastoraat, dus (nog) geen ambt draagt.
visitatie (van het latijnse werkwoord visitare = dikwijls zien, vaak bezoeken, onderzoeken) - een
onderzoek naar de toestand van de gemeente. De apostelen bezochten de verschillende gemeenten
om naar hun welstand te vernemen of om gemeente te bemoedigen (Handelingen 9:32; 15:41).
Later deden de bisschoppen hetzelfde (Het woord bisschop - Grieks: episcopos - betekent letterlijk
‘opziener). De Frankische koningen stuurden meestal een staatsambtenaar mee, deels om de bisschop
in zijn arbeid te steunen, deels om hem te controleren. Vanaf keizer Karel de Grote (747-
814) ontstond naast de gewone kerkvisitatiewerkzaamheden de visitatie naar grove zonden als
echtbreuk, diefstal, moord en afgoderij, waarbij openbare kerkelijke straffen werden opgelegd.
Deze colleges werden sendgerichten (send = synode) genoemd. Ze konden naast een kerkelijke
straf ook een geldboete opleggen. Tegen het einde van de Middeleeuwen kwamen de visitatie en
de sendgerichten door ontaarding in een kwade reuk te staan. Door geld kon men de kerkelijke
boetedoeningen en kerkelijke straffen afkopen. De sendheren staken meermalen het geld zelf in
de zak. In de tijd der Reformatie werd kerkvisitatie een middel tot herstel en verheffing van het
kerkelijk leven. Met het oog daarop stelde Calvijn in het visitatiereglement van 1560 dat de visitatoren
moesten onderzoeken of de predikanten het zuivere evangelie preekten, stichtelijk waren in
de onderwijzing van het volk, ijverig in hun pastorale arbeid en eerbaar leefden. Ook moesten ze
de gemeente oproepen trouw de kerkdiensten te bezoeken en christelijk te leven. De visitatie
mocht geen gerechtelijk onderzoek of een soort gericht zijn, maar slechts een middel om alle ergernissen
te voorkomen, 'opdat de prediker niet ontaarde en verderve'. In de kerken van de Reformatie
was men huiverig voor opzicht van bovenaf. Men wilde absoluut geen hiërarchie en bisschoppen
meer. De Synode van Dordrecht bepaalde dat visitatie uit moest gaan van de classes. Zij
benoemden de visitatoren in hun regio. De kerkorde van de Protestantse Kerk in Nederland vermeldt
dat visitatie de opbouw van de gemeente tot doel heeft (ordinantie 10.2.2).
votiefmis - mis die tot een bijzonder doeleinde wordt opgedragen.
voorganger – iemand die een bepaalde kerkdienst leidt.

13
voorlezer / voorzanger – een door de kerkenraad aangesteld persoon - tot ver in de negentiende
eeuw meestal de schoolmeester – die de gemeentezang leidde, de Tien Woorden (meestal aangeduid
als Tien Geboden) en de teksten van de zondag voordroeg. De voorlezer vulde de tijd tussen
het eerste klokgelui en het eigenlijke begin van de dienst met het reciteren van de Tien Woorden
of de geloofsbelijdenis en het voorlezen van een of twee zelf gekozen hoofdstukken uit de Bijbel.
In de zestiende eeuw had men dit ingevoerd om te voorkomen dat de kerkgangers zich aan ‘ijdel
geklap’ overgaven. In de vroege negentiende eeuw duurde deze schriftlezing gewoonlijk zo’n tien
minuten. De plaats van de voorlezer-voorzanger in de liturgie (voor het begin van de eigenlijke
dienst) en in het kerkgebouw (aan de voet van de preekstoel) was kenmerkend voor zijn ondergeschikte
positie van de predikant. In 1824 werd dit in artikel 18 van het Reglement voor de Kerkenraden
nog eens onderstreept. Het artikel bepaalde, dat alleen de predikant mocht bepalen wat er
in de kerkdienst gelezen en gezongen zou worden. Een nieuwe wet op het lager onderwijs uit 1857
ging nog een stap verder: een onderwijzer mocht voortaan alleen maar als koster of voorlezervoorzanger
optreden na uitdrukkelijke toestemming van Gedeputeerde Staten.
votum – wijdingsspreuk bij het begin van een kerkdienst; in protestantse kerkdiensten meestal:
‘Onze hulp is in de Naam van de Heer die hemel en aarde gemaakt heeft’ (Psalm 124:8).
wederdopers – radicale reformatoren die pleitten voor de afschaffing van de kinderdoop. Omdat ze
eisten dat ook zij die als kind gedoopt waren opnieuw werden gedoopt, kregen ze de naam anabaptisten
(Grieks: ana = opnieuw, dubbel; baptizoo = dopen; dus herdopen. Omdat ze de doop na
bekering niet als tweede doop maar als eerste en enige echte erkenden, is de naam wederdopers
minder geschikt. Zelf geven zij dan ook de voorkeur aan de aanduiding dopers.
Witte Donderdag – de donderdag voor Pasen. Op deze dag wordt herdacht dat Jezus met zijn leerlingen
de laatste gemeenschappelijke maaltijd hield. Jezus deelde brood en wijn met zijn leerlingen.
Op deze dag wordt verteld over het begin van de eucharistie / het avondmaal. Daar hoort
blijdschap bij. De voorganger draagt de kleur wit. In de Rooms Katholieke kerk wordt over het
kruisbeeld met een witte doek gehangen.
ziekenzalving – laatste zalving voor het sterven van een gelovige. Tot voor kort was deze zalving in
de Rooms Katholieke Kerk in gebruik en sterk gericht op de vergeving van zonden. Nu is het vooral
een sacrament dat de zieken wordt gegeven om sterk te zijn in het dragen van het lijden.
zondagsschool – (semi)kerkelijk godsdienstonderwijs aan kinderen. De Nederlandse Zondagsschoolvereeniging
werd in 1866 opgericht; in 1871 de Gereformeerde Zondagsschoolvereeniging ‘Jachin’.
Eind negentiende en begin twintigste eeuw ontwikkelde de zondagsschool zich van een armeluisalternatief
voor kerk en school tot een voorportaal van catechisatie en ‘grote-mensen-kerk’.
© Leen den Besten,
Zevenaar, 18 maart 2013.