'Hier leijt begraven…' Begraven, begravenen en grafzerken in de ...

Kaart 1. Begraaflocaties uit de jaargetijdenboeken
(groen: geestelijke;
rood: leek).
27
47
49
26
48
46
25
53
39 38 37 36 35 34
33
45 44 43 42 41 40
32
31
24 23 22 21 20 19 18
30
29
50
28
verplaatst of verwijderd – worden teruggevonden, zelfs als er geen grafzerk met een naam was. 95. Want
lang niet iedereen die in de kerk is begraven heeft ook een eigen steen met opschrift gehad. Van een aantal
van die meer dan 300 jaargetijden is de plaatsaanduiding onvoldoende om een locatie in de kerk aan
te wijzen. Maar op basis van aanduidingen als ante altarem sancti Nicolai (voor het altaar van Sint-Nicolaas),
iuxta altarem S. Georgii (naast het altaar van Sint-Joris), prope altarem S. Laurentii (nabij het altaar van Sint-
Laurens) kan toch nog van ruim 280 jaargetijden de locatie van het graf worden vastgesteld (zie kaart
1). 96.
Het overwicht van de geestelijkheid – drie kwart betreft het graf van een kanunnik of beneficiant –
springt direct in het oog. Dat mag echter geen verwondering wekken wanneer men zich herinnert dat
de geestelijkheid in de jaargetijdenboeken na 1500 in toenemende mate overheerst. Wat de spreiding
betreft zien we dat geestelijken door de hele kerk zijn begraven, van het hoogkoor tot in het schip, van
3
4
2
51 52
95. Ariès 1987, 87. Ariès stelt dat in testamenten en obituaria vaak duidelijke herkenningspunten
worden aangegeven om een graf te identificeren, omdat het graf – niet alleen op
het kerkhof, maar ook binnen de muren van de kerk – meestal niet zichtbaar was. Ook in
Den Bosch zal lang niet iedereen die in de kerk is begraven een zerk hebben gehad. Zie het
voorbeeld van het testament van Aart van Beek uit 1405, p. 50.
96. Bij 314 jaargetijden is aangegeven dat er sprake is van een graf, meestal met een nadere
specificatie van de locatie. Een aantal van die aanduidingen is onduidelijk – hoe bijvoorbeeld
een verwijzing naar een heilige te interpreteren die op verschillende altaren in de
kerk werd vereerd? –, maar van 283 van deze jaargetijden kan de – globale – locatie van het
graf in de kerk worden bepaald. Een aanduiding als in transitu venerabilis sacramenti, (in de
doorgang van het H. Sacrament) duidt waarschijnlijk op de noordelijke binnenzijbeuk,
de doorgang van het transept naar de kooromgang. Om praktische redenen zijn dit soort
vermeldingen toch bij het genoemde altaar of koor geteld en ook op die plaats op de
kaart ingetekend. Dat betekent in concreto dat met name een aantal graven dat nu in de
buitenzijbeuken van het koor is gelokaliseerd feitelijk in de betreffende binnenzijbeuk zal
hebben gelegen. Voor het totaalbeeld maakt dit weinig verschil.
– Van de 314 jaargetijden met een locatieaanduiding dateren er 94 van voor en 162 van na
1500, terwijl van 58 geen datering kan worden gegeven. Bij de invulling van de kaart is
uitgegaan van de positionering van de meer dan 50 altaren zoals die rond het midden van
de zestiende eeuw bestond.
17
16
15
6
5
44 I. Inleiding
45
7
1
13
14
8
12
9
11
10
de straalkapellen tot bij de doopvont. Veel priesters kozen voor een begraafplaats nabij het altaar waar
hun kanunniksdij of beneficie aan verbonden was. Het hoogkoor was voorbehouden aan de hoogste
geestelijken van de stad: aanvankelijk de kapitteldeken, na 1559 ook de bisschop.
Leken – een kwart van de gelokaliseerde jaargetijden – liggen verspreid door de hele kerk, met
uitzondering van hoogkoor en straalkapellen. Dit meest oostelijke deel van de kerk was, op een enkele
uitzondering voor hooggeplaatste leken na, het domein van de geestelijkheid. 97. Opvallend is het
grote aantal lekengraven in de kapel van de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap. Veel leden, met name
gezworen broeders, maar ook ‘gewone’ leden, kozen een graf in de kapel van hun Broederschap (altaar
5). 98. Veel graven van leken vinden we ook in de naastgelegen noordelijke buitenzijbeuk, bij het altaar
van het H. Sacrament (6), waar een Sacramentsbroederschap aan was verbonden. 99. De vijf leken die bij
het altaar van de H. Naam Jezus (38) zijn begraven zullen lid zijn geweest van het gelijknamige geestelijk
gilde. 100. Ook bij het altaar van de handboogschutters (28) en dat van de kramers (15) liggen betrekkelijk
veel leken begraven, waarschijnlijk leden van die corporaties.
We zagen het reeds, uit bekommernis om het eigen zielenheil kocht de middeleeuwer een jaargetijde
en een graf op een zo prestigieus mogelijke plaats. Daarbij was globaal sprake van een aflopende
schaal van hoogaltaar naar de rest van het kerkgebouw tot het kerkhof erbuiten. Dat klinkt eenvoudig,
maar de praktijk was veel minder eenduidig, omdat persoonlijke motieven een beslissende rol hebben
gespeeld. Afgezien van hoogkoor en kooromgang, traditioneel verboden terrein voor graven van leken,
is in de rest van de kerk geen duidelijke rangorde waar te nemen. Voor zover we weten gold overal in de
kerk, met uitzondering van het exclusieve hoogkoor, hetzelfde begraaftarief. 101. De keuze van de plaats
van het graf was uiteindelijk een persoonlijke.
Persoonlijke devoties zullen zeker een rol hebben gespeeld, maar het meeste gewicht had toch het
maatschappelijke netwerk waarvan men deel uitmaakte. Elke mannelijke Bosschenaar behoorde in de
middeleeuwen tot een of meer ambachtsgilden. 102. Velen waren actief in een schuttersgilde, sommigen
behoorden tot rederijkerskamers. Talrijke mannen en vrouwen waren lid van een of meer geestelijke
broederschappen, van de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap, de Sacramentsbroederschap en vele andere
broederschappen in de Sint-Jan en in kerken, kloosters en kapellen binnen en buiten de stad. Een groot
aantal van deze corporaties had een altaar in de Sint-Jan. Gestorven leden werden herdacht in de missen
die al deze corporaties aan hun altaren hielden. 103. In de statuten van veel van deze organisaties was
expliciet vastgelegd dat elk lid de uitvaartplechtigheid van een gestorven medelid moest bijwonen
en het stoffelijk overschot naar zijn graf moest begeleiden. 104. Zo lezen we in het keur van de spelden-
en riemmakers uit 1553 dat bij het overlijden van een medebroeder iedere meester van het ambacht
gehouden sal wesen te gane ende comen mitten dooden ten lycke ende in der kercke te blyven, soolange die sielmisse van den
97. Aangezien in zes van de zeven straalkapellen ambachtsgilden een altaar hadden, konden
de leden hiervan niet in de nabijheid van hun gildealtaar worden begraven, zoals dat
bij ambachten met hun altaar in het schip wel vaak zal zijn voorgekomen. Zie: Van den
Heuvel 1946, 236-248.
98. Van Dijck 1973, 144, 246-247, 466.
99. Hoekx en Van de Laar, VIII.
100. Mosmans 1931, 337.
101. Ook in de Sint-Maartenskerk te Ieper kende men twee begraaftarieven, waar het hoge
tarief naast het hoogkoor ook voor een aantal kapellen gold. Zie: Bossuyt, hoofdstuk 2.
102. Schuttelaars 1998, 99-101.
103. Bijsterveld 2007, 196.
104. Van den Heuvel 1946, 259-260; Vos 2007, 191-194. Zie voor soortgelijke bepalingen bij de
schuttersgilden: Vos 2007, 122-124.