'Hier leijt begraven…' Begraven, begravenen en grafzerken in de ...

geheugen van de levenden en op mondelinge overlevering om de locatie later terug te vinden. Dit
verschijnsel bleef overigens bestaan zolang er in de kerk werd begraven. De grafadministratie van de
achttiende eeuw kent de zogenaamde kerkgraven: in tegenstelling tot graven in particulier bezit, waren
deze eigendom van de kerkfabriek, die daar losse begravingen in deed. Wie in zo’n kerkgraf werd
begraven had niet de mogelijkheid om een eigen zerk met opschrift te plaatsen.
Tastbare overblijfsels van het begraven in de Sint-Jan tot aan het laatste kwart van de vijftiende eeuw
ontbreken vrijwel geheel. De enige oudere zerk (481) dateert uit de eerste dertig jaar van de vijftiende
eeuw. Uit Handschrift 1709 weten we dat er begin achttiende eeuw nog enkele andere vijftiende-eeuwse
zerken in de kerk lagen, die nadien zijn verdwenen. 129. Daarnaast moet worden gewezen op een tweetal
bewaard gebleven memorieschilderingen. Op de noordwand van de middelste straalkapel bevindt zich
een schildering van drie apostelen met eronder de wapens van de families Dicbier en Van Vladeracken,
met daarboven op banderollen teksten ter herinnering aan een drietal vrouwen uit het geslacht Dicbier,
gestorven in 1423, 1426 en 1431. Op de zuidwestelijke pijler van de meest westelijke pijler van de meest
westelijke travee van de buitenste zuidelijke koorbeuk, nog in het oude Nicolaaskoor, is een kruisiging
geschilderd, in het onderschrift waarvan Catharina Jordens van Driel, huisvrouw van Willem Jacobs van
de Wiel, wordt gememoreerd, die in 1444 was overleden. 130.
De vele zerken vanaf het einde van de vijftiende eeuw – meer dan 250 zerken dateren uit de periode
van circa 1480 tot 1629 – getuigen van het feit dat de Sint-Jan de belangrijkste begraafplaats was van de
bovenlaag van de Bossche samenleving. Het aantal zerken zegt echter nog niet zoveel over het totaal
aantal in de kerk begraven personen. Enkele (klad)rekeningen van de kerkmeesters uit de zestiende
eeuw werpen meer licht op de begraafpraktijk. Zo vinden we in een rekening uit 1516 131. de volgende
posten:
item van Yefken Hals sepul. vii st
item vanden alden deken sepult. vii st
item noch van Willem Gysselen sepultuer vii st
De kerkfabriek ontving 7 stuivers per begrafenis voor het begraafrecht.
Niet alleen voor begraven, maar ook voor het plaatsen van een zerk was men de kerkmeesters een
bedrag verschuldigd: item noch ontfangen van meester Lauweryns inden Bere van enen steen te verleggen op synen moeder
graft 10 st.
Enkele decennia later, op 14 april 1570, 132. vinden we de volgende aantekening: Item ontfanghen duer
handen Lucas den graftmaker ende dat van weghen Margriet naeghelaten weduwe wylen Frans Pelgherom ende dat vanden
oepeninghe vander sepultuer vij st; ende van haerder begraeffenis in Sint Jans kerck by haren man voor dat heylighe sacrament
by haren man de som van iiii1/2 G. Frans Pelgrom (1491/2-1559/60), in 1536 eenmaal schepen van Den Bosch,
was blijkens bovenstaande post begraven voor het Sacramentsaltaar (altaar 6). 133. Zijn vrouw Margaretha
Kemp werd na haar dood eveneens onder deze – inmiddels reeds lang verdwenen en ook in de handschriften
onbekende – zerk begraven. Voor het openen van het graf rekende grafmaker Lucas Jansz een
bedrag van 7 stuivers, het grafrecht leverde de kerkfabriek inmiddels 41/2 gulden op.
129. Zie voor het handschrift de bijdrage van Melssen, p. 127-129. Zie ‘Lijst van niet meer aanwezige
zerken’, 573, 628, 634, 645, 658, 662.
130. Le Blanc, 62-67; Mosmans 1931, 321, 388-389; Peeters, 308-311. Beide schilderingen zijn
eind negentiende eeuw zeer drastisch gerestaureerd; bij de mate van authenticiteit van de
tegenwoordige afbeelding kunnen dan ook vraagtekens worden gezet.
131. ASJ 1410.
132. ASJ 1369.
133. Schuttelaars 1998, nr. 147.
50 I. Inleiding
51
Enkele jaren later 134. lezen we de volgende post: Solvit michi Jan Pynappel van wegen Henricxken
Colen pro sepultura 4,5 G. Lakenkoper Jan Pijnappel (1514/7-1598/9), die gehuwd was met Cornelia
Colen (1518-1558/9), 135. betaalde voor zijn ongehuwd overleden schoonzus Henrica Colen het
begraafrecht van 41/2 gulden.
Grafmaker Anthonis Hermans van Dinther werd in 1598 door de kerkfabriek betaald vande sepultueren
van biscop Clemens Crabeels ende h. ende m. Cornelis Eymberts toe te maecken, en bovendien van sessendarttich andere
gemeyn sepultueren in St. Jans kerck toe te maken van elcken sepultueren drie st. 136. Die betaling kwam, gezien de sterfdatums
van bisschop Clemens Crabeels (1534-1592) en van kanunnik Cornelis Emberts (ca.1522-1594;
zerk 93), rijkelijk laat. Dat hij nog 36 andere graven voor de kerkfabriek heeft dichtgemaakt, is op zich
een interessant gegeven, maar doordat we niet weten over welke periode deze activiteiten zich uitstrekten,
kan er voor het aantal begravingen in de Sint-Jan weinig uit worden afgeleid.
Vijftien jaar later betaalden de kerkmeesters dezelfde Anthonis Hermans vande twee sarcken die vercocht
syn, op te nemen en toe te maecken met plavuysen. 137. De kerkfabriek had twee, waarschijnlijk aan haar vervallen
zerken verkocht. Deze werden door de grafmaker uit de vloer gelicht, waarna ze door de nieuwe eigenaars
zullen zijn meegenomen naar een andere plaats in de kerk of wellicht naar elders. De opengevallen
plek in de vloer werd met plavuizen opgevuld.
Uit al deze gegevens krijgt men enigszins een indruk van de praktijk rond het begraven in de Sint-
Jan in de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw. Concrete getallen levert dit alles echter niet
op. In dat opzicht moeten we het voorlopig doen met de constatering dat van de 5000 individuen die
in de jaargetijdenboeken worden genoemd, een aanzienlijk deel zijn laatste rustplaats in de kerk zal
hebben gevonden; en dat op de tegenwoordig nog in de kerk aanwezige zerken bijna 550 personen worden
vermeld die voor 1629 zijn gestorven. Voor harde cijfers over aantallen begrafenissen in de Sint-Jan
moeten we onze blik richten op de periode na 1629.
2.2. Begraven in de Sint-Jan na 1629
Dankzij een vrijwel ononderbroken reeks kerkmeestersrekeningen kunnen we voor de periode van 1629
tot en met 1811 de ontwikkeling van het aantal begravingen in de Sint-Jan op de voet volgen. In die
rekeningen wordt namelijk de opbrengst aan begraafrechten van elke begrafenis in de kerk en op het
kerkhof van de Sint-Jan meer of minder nauwkeurig door de kerkmeesters verantwoord.
Wat waren deze kerkmeesters nu precies voor functionarissen? Hoewel formeel pas in 1413 de
parochiekerk van ’s-Hertogenbosch geworden, kan toch worden gesteld dat de Sint-Jan als een parochiële
kerk was ontstaan. Het beheer van de kerk was van oudsher in handen van de kerkfabriek, het
college van kerkmeesters. Aanvankelijk wellicht benoemd door de hertog, werden deze functionarissen
al snel door het stadsbestuur gekozen. Tot de taken van de kerkmeesters behoorden het beheer en
onderhoud van het kerkgebouw en de materiële verzorging van de kerkdiensten. Deze taken werden
allereerst gefinancierd uit de opbrengsten van het kerkelijk goederenbezit (onroerend goed, cijnzen,
renten, pachten, tienden). Ook droeg elke nieuwe poorter van de stad en elke nieuwe leerknaap en
meester van een ambachtsgilde een vast bedrag af aan de kerk. Daarnaast was het een ongeschreven regel
dat wie in ’s-Hertogenbosch een testament maakte een bedrag aan de Sint-Jan legateerde. Ook moest
elke nieuwe kanunnik de opbrengst van het tweede jaar dat hij zijn prebende genoot, het zogenaamde
annus fabrice, aan de kerkfabriek afdragen. Bovendien – en dat is voor ons hier het belangrijkst – waren de
kerkmeesters verantwoordelijk voor het begraven in de kerk en op het kerkhof en inden zij de daaraan
verbonden begraafrechten. 138.
134. ASJ 1276.
135. Adriaenssen 1989-1995, 1993, 18; Schuttelaars 1998, nr. 153.
136. ASJ 1310.
137. ASJ 2277.
138. Glebbeek, 15-16, 45-82; Jacobs 1986, 153-154; Van de Laar 1986, 55-57; Post 1954, 426-431.