'Hier leijt begraven…' Begraven, begravenen en grafzerken in de ...

24. Schip en zijbeuken van de Sint-
Bavokerk te Haarlem, door Vincent
van der Vinne, 1789.
De rouwborden werden uit de kerk gehaald en op 4 juni 1798 openbaar verkocht. 265. Te vrezen valt dat de
meeste als brandhout zijn geëindigd.
Gelukkig heeft J.H. van Heurn (1716-1793) in zijn Beschrijving der stad ’s-Hertogenbosch de rouwborden
beschreven die in zijn tijd in de Sint-Jan hingen, althans de borden met kwartieren en voor zover hij de
namen van de betreffende persoon kende. Rouwborden zonder kwartieren en van onbekende personen
liet hij weg. 266. Bovendien nam hij in het geval er meer borden met dezelfde kwartieren waren, er maar
één van op. Van Sasse van Ysselt, die deze aantekeningen van Van Heurn uitgaf en bovendien hier en
daar gegevens uit andere bronnen toevoegde, concludeert na het opsommen van deze uitzonderingen
nonchalant: dezen zullen wel de minst talrijke zijn geweest en zoo zijn dan de meeste van die rouwborden bekend gebleven. 267.
Dat is fraai gesteld, maar het waarheidsgehalte van de bewering is niet te controleren.
Wanneer we de gegevens die van Van Heurn via Van Sasse van Ysselt tot ons zijn gekomen bekijken,
tellen we na 1629 113 rouwborden. In 1795 stelt het stadsbestuur dat er onder alle kerken der republiek er geen
enkele was, en zelfs in geen tien kerken te samen, waarin zooveel wapenborden hingen als in de St. Janskerk hier alleen. 268. Deze
bewering lijkt toch vooral een staaltje retoriek in het heetst van de strijd om het behoud van de rouwborden.
Eind achttiende eeuw werden in de Grote Kerk van Breda 277 rouwborden opgetekend. 269. De
Utrechtse Buurkerk telde er in 1795 maar liefst 583. 270. Hoe vol met rouwborden de Haarlemse Sint-Bavo
265. Ebeling 1926.
266. Zo komen we het rouwbord van Elisabeth van Grevenbroeck († 1663), weduwe van Joost
Pieck van Tienhoven, heer van Zuilichem, waarvan een tekening bewaard is gebleven (afb.
26), niet tegen bij Van Heurn. Zie Van Oudheusden, 125.
267. Van Sasse van Ysselt 1903; Van Sasse van Ysselt 1912, 345.
268. Ebeling 1926, 11; Graas, 244.
269. Van Boven 1987, 17-18. Van 15 januari tot en met 18 april 2010 werd in de Grote Kerk
van Breda de tentoonstelling Woord & Wapen gehouden, ter gelegenheid waarvan 277
wapenborden zijn gereconstrueerd op basis van het handschrift van Maximilaan Louis van
Hangest baron d’Yvoi en (tijdelijk) weer in de kerk opgehangen.
270. Borst e.a., 36.
25. viering, koor, kooromgang en
zuidertransept van de Sint-Bavokerk
te Haarlem, door Vincent van der
Vinne, 1789.
90 I. Inleiding
91
eind achttiende eeuw hing, is te zien op afbeeldingen 24 en 25. Als de situatie in Den Bosch vergelijkbaar
was met die in andere steden, heeft Van Heurn erg veel wapenborden weggelaten, want ook in de Sint-
Jan hebben waarschijnlijk enkele honderden rouwborden gehangen.
Laten we, met de voorgaande kanttekeningen in gedachte, toch de 113 door Van Heurn genoemde
rouwborden eens nader bekijken. Verdelen we ze over periodes van 50 jaar dan blijkt dat in de eerste
twee decennia na 1629 van rouwborden nog nauwelijks sprake was (figuur 15). Enige voorzichtigheid
is hier wel geboden: allereerst kan het zijn dat de werkwijze van Van Heurn debet is aan dit lage aantal:
hoe verder in het verleden hoe minder vertrouwd hij met de wapens zal zijn geweest, en juist dat soort
borden noteerde hij niet. Daarnaast is een houten rouwbord veel minder permanent dan een zware
stenen zerk. Gezien ook de bepalingen in de begraafordonnanties over het verwijderen van rouwborden,
is het aannemelijk dat veel borden in de loop van de tijd zijn verdwenen, vanwege ruimtegebrek of
doordat de betreffende familie was uitgestorven dan wel uit de stad vertrokken. Hoe dan ook vallen die
eerste twintig jaar in dit opzicht in het niet (2 rouwborden) bij de tweede helft van de zeventiende eeuw:
met 60 vermelde rouwborden (gemiddeld 1,2 per jaar) vormt dit de top van de curve. In de eerste helft
van de achttiende eeuw daalt met slechts 35 rouwborden het gemiddelde naar 0,7 per jaar, terwijl in de
jaren 1750-1769 271. nog slechts 9 nieuwe rouwborden (0,45 per jaar) zijn opgetekend.
Wat de locatie betreft zien we dat 102 van de 113 rouwborden aan de oostzijde van de kerk hingen:
in koor, kooromgang, straalkapellen, Broederschapskapel en viering; slechts 11 waren in het schip
opgehangen. Dit bevestigt het beeld dat het schip, en dan met name het middenschip, volgebouwd
als het was met zitbanken rondom de preekstoel, niet of nauwelijks voor begrafenissen werd gebruikt,
waardoor er ook nauwelijks rouwborden werden geplaatst.
Het gebruik om rouwborden op te hangen lijkt vooral – maar niet uitsluitend – een aangelegenheid
271. Het lijkt erop dat Van Heurn rond 1770 is gestopt met zijn waarnemingen en later slechts
incidenteel nog een rouwbord heeft toegevoegd, namelijk een in 1776 en een in 1790. Of
haalt Van Sasse van Ysselt die twee borden uit een andere bron? Vijf van de borden die
Van Sasse van Ysselt noemt konden niet worden gedateerd en zijn niet opgenomen in de
grafiek.