De duivel op de hielen? - Protestantse Gemeente Zevenaar ...

1
De duivel op de hielen?
Oude ‘wijsheden’
In de tijd dat je als rooms-katholiek niet met een protestant of als gereformeerde niet met een
hervormde mocht trouwen, zeiden mensen dikwijls: ‘Twee geloven op een kussen, daar slaapt de
duivel tussen’. De duivel werd gezien als onruststoker, bezorger van allerlei ellende. Ook mensen
die niet (meer) in het bestaan van een duivel geloven, gebruiken nog wel eens uitdrukkingen waarin
de duivel ter sprake wordt gebracht. Enkele voorbeelden. ‘Hij is nog zwarter dan de duivel’ (Hij is
een heel slecht persoon); ‘hij heeft zijn ziel aan de duivel verkocht’ (hij doet alleen maar slechte
dingen); ‘een boze vrouw maakt van een engel een duivel’ (bijna iedere vrouw zeurt en moppert
wel eens zo erg dat zelfs de meest geduldige man er niet meer tegen kan); ‘mans moer is de duivel
over de vloer’ (neem als vrouw nooit je schoonmoeder in huis, want dat gaat niet goed); ‘daar
speelt de duivel mee (dat is een bedenkelijke zaak); ‘een kaars voor de duivel branden (uit eigenbelang
de slechte daden van iemand bagatelliseren); ‘de duivel uitdrijven met Beëlzebub (het ene
kwaad met het andere bestrijden waardoor er geen resultaat wordt geboekt).
Van titel tot personage
In het Oude Testament wordt gesproken over satan, in het Nieuwe over de duivel. De woorden duiden
dezelfde werkelijkheid aan. Het Hebreeuwse woord satan betekent ‘tegenstander’, ‘tegenspreker’,
‘opwerper van hindernissen’, ‘in de wielen rijder’. De Griekse vertaling van satan is diabolos,
van het werkwoord diaballein = ‘uit elkaar halen’, ‘door elkaar gooien’. In de oudste Bijbelteksten
komt de satan vrijwel niet voor. Als het woord satan wordt gebruikt, is het een titel, een functieaanduiding
en geen persoonsnaam. Iets daarvan vinden we nog terug in het boek Job waarin duivel
staat voor datgene binnen in Job wat hem beschuldigt van een kwaad waarvan de oorsprong niet in
hem ligt. In latere teksten wordt de satan een autonomer en meer voor het kwaad verantwoordelijk
personage: in een waarschijnlijk later ingebracht verhaalelement in hetzelfde boek Job is satan het
die Job op de proef stelt door hem onheil te sturen; in het boek Zacharia is hij in het visioen van de
profeet de aanklager in het
proces tegen de hogepriester
Jozua. In nog later ontstane
teksten, die van joodse apocalyptische
geschriften die tussen
de tweede eeuw voor Christus
en de tweede eeuw na Christus
verschenen tegen een achtergrond
van onderdrukking, vervolging
en lijden, is er de voorstelling
dat God strijdt tegen
de draak, de slang, het monster,
de Leviathan als symboliseringen
van de macht van het
kwaad. In het Nieuwe Testament
worden de vele vage
noties waarmee de schrijvers
van het Oude Testament de
bedreiging van het goede leven
wilden aanduiden, sterk ge-
concentreerd in de figuur van
de duivel. Terwijl satan in het
Oude Testament in de marge
voorkomt, is hij in het Nieuwe
Corrado Domenico Giaquinto (1703-1766), Satan voor God, circa 1750, Vaticaans
Museum.
Testament prominent aanwezig: 62 keer wordt hij genoemd als demon, 36 keer als satan, 33 keer
als duivel, 13 keer als draak en 7 keer als Beëlzebub. Hij is de vijand, omdat hij de mens van God
wil scheiden en zich verzet tegen Gods heilsplan; hij is zondaar, verleider, leugenaar, moordenaar
van oudsher; alles wat tegen het leven is gericht, is van hem afkomstig; zijn verzoeking brengt nood
en leed. Omdat hij de nederlaag heeft geleden tegen Jezus, kan de gemeente het tegen hem opnemen
en in het Onze Vader bidden om voor hem bewaard te blijven.

2
Een steeds concretere gestalte
De kerk nam het Bijbelse spreken over de duivel over. Tegelijk hulde ze zich meestal in stilzwijgen
waar het ging over het bestaan van de duivel. Het stilzwijgen kon velen niet bevredigen. Wie is de
duivel? Heeft hij een lichaam? Hoe handelt hij? Hoe ziet hij eruit? Waarom was hij ongehoorzaam?
Enkele theologen probeerden die vragen te beantwoorden. Ze gaven daarbij weer wat ze uit de
Bijbel en van anderen (met name de ‘kerkvaders’) hadden opgepikt. De antwoorden liepen nogal
uiteen. Volgens de vroeg-christelijke schrijver Lactantius (circa 250-320) bijvoorbeeld was de duivel
de jaloers geworden jongere broer van Christus is; waar Christus het goede belichaamde, belichaamde
hij het kwade. Volgens kerkvader Augustinus (354-430) was hij aanvankelijk een goede
engel. Hij zondigde uit hoogmoed en putte zijn trots uit zichzelf, dat wil zeggen: hij stelde zijn
vertrouwen in het niets in plaats van in het zijn. God stond hem deze keuze toe. De duivel werd
jaloers op de mens en verleidde hem. God strafte de duivel. De mens die de duivel volgt, zal hetzelfde
lot ondergaan als hij. De duivel dient als voorbeeld van wat we niet moeten doen en van wat
ons wacht als we het wel doen. De duivel heeft, aldus Augustinus, in zijn val een menigte engelen
meegesleept. Die engelen hebben hun ijle lichamen van lucht en licht bewaard, zwermen als bijen,
verplaatsen zich bliksemsnel, willen ons op velerlei manieren beschadigen, willen ons tot het kwade
aanzetten en veroorzaken natuurrampen; erger nog: sommigen van hen kunnen seksuele betrekkingen
aanknopen met vrouwen en mannen en hun bijzonder genoeglijke orgasmes bezorgen.
Een weerzinwekkend schepsel
Onder invloed van volks- en kloosterlingenverhalen
en door het contact
met monsterlijke afbeeldingen
uit het Oosten, werd de duivel
vanaf de elfde eeuw een weerzinwekkend
schepsel, half mens, half
dier, zwart, gehoornd, met een
rimpelige en behaarde huid. Kerkleraar
Thomas van Aquino (1275-
1274) achtte het mogelijk dat demonen
zich voortplanten. Na hem
probeerden theologen het aantal
te berekenen: sommigen kwamen
uit op 1.758.064.176 (6 legioenen
van 66 cohorten van 666 compagnieën
van ieder 6666 duivels). De
meeste theologen situeerden de
duivels in de lucht voor zover deze
zich niet bezig hielden met de hel.
Volgens de bisschop van Parijs,
Willem van Auvergne (circa 1230),
kan de duivel voor zijn aanbidders
verschijnen in de gestalte van een
zwarte kat of een pad en van hen
eisen dat ze hem als kat onder zijn
staart kussen en als pad op zijn
bek.
Een van de weinige keren
dat de kerk iets zei over de duivel,
was op het Lateraans Concilie
(1215): ‘De duivel en andere demonen
werden door God met een
goede inborst geschapen, maar ze
hebben zich slecht gemaakt. De
mens heeft gezondigd op voorstel
van de duivel.’ Dat was alles. Dit
terwijl de fantasie van velen intussen
veel verder ging. Zo wist de
In La Vauderye de Lyonois en brief (circa 1460) wordt het volgende
beeld van hem geschetst:
‘Op zijn hoofd heeft hij hoorns. Zijn gezicht is opvallend langwerpig,
het gezicht van een monster, verwrongen en misvormd. Zijn
bolle ogen puilen verder uit dan de ogen van welk dier dan ook en
ze spuwen aldoor vuur en vonken en draaien almaar rond. Zijn neus
is gekromd. Zijn oren zijn breed en steken ver omhoog; uit de punten
komt vuur. Zijn mond is open en strekt zich van oor tot oor.
Zijn tong steekt ver uit zijn mond. Zijn kin is monsterlijk lang en
kromt zich op een angstaanjagende manier tot aan beide wangen.
Zijn nek kan niet gemeten worden, want die is ofwel zo lang dat hij
op een manier is uitgerekt die verschrikkelijk is om te zien, ofwel
buitensporig kort, zodat zijn hoofd op zijn schouderbladen vast lijkt
te zitten’.

3
Michelangelo (1475-1564), De verzoeking van de heilige Antonius,
1487.
Volgens middeleeuwse voorstellingen vermomt de duivel
zich als een dier – een geit, een reusachtige vos, een hond, ram,
wolf, kat of dat – maar altijd in een vorm die verachtelijk, walgelijk
en verdorven is.
ze dissidenten, tovenaars en
allen die voor heks werden
aangezien, vertegenwoordigers
van de duivel waren. Ze
moesten ontmaskerd en verbrand
worden. Dat gebeurde
dan ook met grote regelmaat.
In 1326 stelde paus Johannes
XXII (circa 1249-1334) hekserij
op één lijn met ketterij: allen
die een verbond met de duivel
sluiten en die van de duivel
gebruik maken, kunnen tot de
brandstapel worden veroordeeld.
Van de veertiende tot
de achttiende eeuw vond een
grote jacht op de duivel
plaats tot uiting komend in
gruwelijke heksenvervolgingen.
cisterciënzer monnik Caesarius van
Heisterbach (1200-1250) in zijn
Dialogus Miraculorum (geschreven
tussen 1219 en 1223) te vertellen
dat de duivel vele vermommingen
kent (die van een grote, in het
zwart geklede man, die van een
moor, een hond, een kat, een beer,
een rund of een lam), mensen onafgebroken
kwelt, en zich kan nestelen
in hun ingewanden. In de
veertiende en vijftiende eeuw werd
in passie- en mysteriespelen vaak
een gehoornde duivel ten tonele
gevoerd, gehuld in een dierenhuid,
meestal zwart, die bij zijn opkomst
druk praatte met de bek van een
hellemonster en die een steeds
groter wordende troep demonen
aanvoerde. In de vijftiende eeuw,
toen veel mensen in de ban van
angst waren, werd de duivel voorgesteld
als een hybridisch monster
met blikkerende tanden die zijn
vleermuisvleugels uitslaat. Jeroen
Bosch (circa 1450-1516) beeldde
hem af met een staart en rattenpoten,
vuurschietende ogen en de bek
van een wild dier.
Vervolging van handlangers van de
duivel
Vanaf het einde van de twaalfde
eeuw hadden kerkleiders het gevoel
dat er een aanval op het christendom
gaande was, georganiseerd
door een bovennatuurlijke macht,
de duivel. Ze meenden dat religieu

4
Ontmythologisering
Niet ieder ging mee in het duivelsgeloof en de daarmee samenhangende heksenwaan. Desiderius
Erasmus (1466-1536) bijvoorbeeld beschouwde de duivel als metafoor. In de zeventiende en achttiende
eeuw nam in alle milieus het geloof in het handelen van de duivel in de wereld af. Het kerkelijk
standpunt over dit onderwerp werd steeds voorzichtiger. De Britse filosoof John Locke (1632-
1704) spotte met ‘de fabelleer van demonen, die enkel idolen en hersenspinsels zijn zonder enige
van de menselijke fantasie losstaande realiteit, net als spoken, feeën en andere bakerpraatjes.’ De
Franse schrijver en filosoof Voltaire (1694-1778) geloofde dat de duivel een uitvinding van de kerk
was om het volk aan het lijntje te houden.
In de negentiende eeuw veranderde de status van de duivel: hij werd een sociaal verschijnsel.
In de vrijdenkerij werd hij zelfs een Prometheus, de bevrijder van de mens, de promotor van
wetenschap en vooruitgang. In de twintigste eeuw geloofden alleen nog zij die alle Bijbel- of Koranwoorden
letterlijk namen in het bestaan van de duivel, en cultiveerden sektarische bewegingen
nog tot in het absurde angst voor de duivel. Veel invloedrijke theologen vonden het ‘duivelsgedoe’
een beetje genant. Karl Barth (1886-1968) bijvoorbeeld
betoogde dat de duivel staat voor leugen,
irrealiteit, leegte, non-persoon; Rudolf Bultmann
(1884-1996) hield de duivel voor een product van
mythen en Paul Tillich (1886-1965) hield het erop
dat de duivel de personificatie van het kwaad is.
Nog altijd niet verdwenen
In het huidige kerkelijke taalgebruik is de duivel zo
goed als verdwenen. Helemaal weg is hij niet. De
dominicaan Dominique Cerbelaud (º 1952) grapte:
‘Hij bestaat, maar men mag beslist niet in hem
geloven.’ Buiten de kerk is de duivel nog volop
aanwezig. In de literatuur, in de filmindustrie en
in het occultisme is hij populair. En de mode van
het irrationele verleent hem een leven in sektarische groepjes of minuscule satanische bewegingen.
Ontdaan van elke objectieve inhoud in het collectieve bewustzijn neemt hij heel verschillende vormen
aan: de vormen waarmee mensen hem bekleden. Of deze vormen voortkomen uit een door de
Bijbel, de Koran of een ander heilig boek gekleurd geloof, zwarte fantasie, psychiatrische angst of
vercommercialiseerd bedrog zal de tijd mogelijk uitwijzen. Gelukkig is wie voor de duivel niet bang
is.
© Leen den Besten,
Zevenaar, 31 augustus 2012.