Het verlaten en vervallen sanatorium Joseph Lemaire ... - Dimension

10 DIMENSION
Het verlaten en vervallen sanatorium Joseph Lemaire in
Tombeek is een parel van modernistisch architectuur.
Het gebouw ontworpen door Maxime Brunfaut hoopt op
een betere toekomst. Dimension ontmoet de gang-
makers van RedHetSanatorium.
Jonge mensen met een passie. Ze bestaan nog echt. Brecht
Van Duppen, broer Sander en greg gosiau struinden als jonge
knapen rond in verlaten en leegstaande gebouwen. De romantiek
van verval trok hen aan en daarvoor reisden ze met hun gespaarde
centen het hele land af. Zo ontdekten ze de Vaartkom in
Leuven zowat het Mekka van de leegstand. De gesloopte fabriek
intussen oude fabriek van Marie Thumas aan de Leuvense Vaartkom
en de inmiddels gesloopte ‘de Stordeur’ kende het drietal
op zijn duim. In Lede ontdekten het drietal dan weer het verlaten
domein van Meesen met zijn vervallen Markiezaat van de
Italiaanse architect Nicolas Servadoni. Om nog maar te zwijgen
van het half ingestorte neogotische schoolgebouw. In al deze
gebouwen schuilde voor hen niet enkel mysterie, ze leverden
bovendien het onwrikbare bewijs dat architectuur noch tijdloos
of eeuwig is. In gent bezochten ze de oude Blekerij. En ga zo
maar door. De lijst van hun bezoeken is lang en indrukwekkend.
En toen verscheen plotsklaps het sanatorium in Tombeek. We
schrijven 2005. Brecht van Duppen: “Eerst zagen we het mortuarium,
een fraai bouwvolume in modernistische stijl, daarachter
lag het immense sanatorium. We gingen kijken en ontdekten dat
binnen het parcours redelijk ingewikkeld in elkaar zat. Het gebouw
bevindt zich momenteel in een deplorabele staat. De tijd
dringt vandaag om er iets aan te doen.”
1937
Omheen het en in het sanatorium groeide weelderig een vreemdsoortige
subcultuur. “We kwamen op een dag zelfs iemand met
een airsoftgeweer tegen. Dat deed toch wel wat vreemd en sur-
RedHetSanatorium in
Redding nabij voor het sanatorium Joseph Lemaire?

Tombeek
realistisch aan.” Daar was het het drietal niet om te doen. De drie
vrienden werden verliefd op de architectuur en zijn groene en
bosrijke omgeving. Ze gingen op zoek naar de tijd, naar geschiedenis
en vooral naar een mogelijke toekomst. De oprichting van
de actiegroep red Het Sanatorium eind 2006 was daarmee een
feit. Het gebouw ontworpen door Maxime Brunfaut zoon van de
grote en bekende Fernand Brunfaut dagtekent uit 1937. Vader
Fernand heeft ook aan het ontwerp meegewerkt, maar hij heeft
de eer aan zijn zoon overgelaten. Zijn naam prijkt nog altijd op
een tegelwand waarop in en duidelijke typografie te lezen staat:
(‘Maxime Brunfaut architecte sept. 1937’).
Het sanatorium behield 50 jaar zijn medische functie tot 1987.
“Ons geboortejaar”, voegt Brecht Van Duppen er aan toe. Vandaag
zitten Brecht en Sander in het derde jaar architectuur in
Brussel. greg begint zijn derde jaar kunstgeschiedenis aan de
VUB). Inmiddels zijn ze ouder en rijper en hebben sinds hun
middelbare schooljaren heel wat meer ervaring opgedaan en
bijgeleerd. De zorgeloosheid is er wat van af en ze werden geconfronteerd
met politieke touwtrekkerij, de belangen van uiteenlopende
strekking en de omgang met de media.
Een cruciaal moment was ongetwijfeld de Monumentenstrijd. Ze
zaten toen hun laatste jaar op de schoolbanken. De contacten
met de redactie van monumentenstrijd waren tijdens de laatste
dagen van het schooljaar in het secundair onderwijs, maar het
hele gedoe van het filmen en de uitzending zelf gebeurde tijdens
hun eerste jaar in het hoger onderwijs.
Monumentenstrijd
Sander Van Duppen: “greg kreeg een brief om mee te doen
aan de Monumentenstrijd. greg stelde het dossier samen. Dat
kon hij heel goed. Maar de deelname ging uiteindelijk niet door
want je moest toestemming krijgen van de eigenaar. In ons geval
was dat Olivier Herpain, een Brusselse vastgoedmakelaar en één
van de 200 rijkste Belgen. Hij wilde in geen geval dat zijn naam
aan het vervallen sanatorium gelinkt werd. Dus njet. Ondertussen
wilde Canvas graag het gebouw en ons voor de camera. Ze
waren eerder op zoek naar een klinkend mediaverhaal over ons.
gelukkig viel dat in werkelijkheid nogal mee. Maar wij waren gebrand
op de premie van de Monumentenstrijd wat ons helaas
niet is gelukt.”
Brecht: “In de periode van de Monumentenstrijd hebben we ook
onze website gelanceerd. Vooral Brecht heeft zich gestort op de
grafische vormgeving ervan. Hij ontwikkelde een typografie die
stilistisch goed past bij de sfeer van het sanatorium van Brunfaut.
Ook na de Monumentenstrijd laten de drie ‘monumentenmusketiers’
zoals ze in de media genoemd worden niet betijen. Sander
en Brecht steken er vandaag wat meer tijd in dan greg giosiau.
Nog altijd dromen ze van een eerherstel van dit puik stukje architectuur
waarvan er in Europa twee gelijkaardige modernistische
»
DIMENSION 11
pROjEcT

12 DIMENSION
voorbeelden bestaan met name in Hilversum en in Finland waar
Jan Duyker en Alvar Aalto twee gelijkaardige pareltjes van architectuur
creëerden. Het Paimio sanatorium (1929-1933) van laatstgenoemde
is inmiddels wereldberoemd en ook Zonnestraal van
Jan Duyker (1926-1928) mogen we in zijn huidige gerestaureerde
toestand er gerust aan toevoegen.
Morele steun
Het Nederlandse Zonnestraal in Hilversum stond net zoals het
Sanatorium in Tombeek jaren te verkommeren. De vervallen gebouwen
worden sinds 1998 naar ontwerp van Wessel de Jonge
en Hubert-Jan Henket gerenoveerd. Eerstgenoemde heeft zich
moreel achter de ambities van het jonge drietal geschaard. Ongetwijfeld
en opsteker van formaat. We hebben geprobeerd de
publieke opinie te sensibiliseren door (affiche- en flyercampagne,
de website etc.) rondleidingen te gegeven. Dat lukte behoorlijk.
Soms kwamen 200 geïnteresseerden opdagen. Dat gaf ons veel
energie. Wij zijn jong, staan boven de politiek en hebben geen
macht. ” Toch speelt de politiek in dit verhaal wel degelijk mee.
Volgens Sander Van Duppen zijn de lokale politici in Tombeek
heel Vlaams gezind. “Ze voelen er de druk van Brussel en zijn
als de dood voor verfransing. Maar wij zijn veeleer bekommerd
om deze unieke architectuur en willen de architecturale kwaliteit
van het gebouw onder de aandacht houden. De gemeente
zelf laat de boel nog teveel slabakken en is niet geneigd om de
dossiers met betrekking tot het sanatorium vlot te behandelen.
Tenminste dat is de indruk die wij hebben. De gemeente wil zijn
landelijk en ongerept karakter blijven behouden. Er is de schrik
dat Waalse bedrijven zich hier komen vestigen. Er leeft de angst
dat wanneer het sanatorium een woonfunctie krijgt Franstaligen
zich hier zouden vestigen. Het dossier van het sanatorium werd
tot nu toe telkens op de lange baan geschoven.”
Uiteindelijke beslissing
In 2000 was er sprake om er een asielcentrum van te maken,
maar dat bleek geen optie ook al had de regering en de regie
der gebouwen zich achter het project geschaard. Dit asielverhaal
stortte als een kaartenhuisje in elkaar wegens te duur en
om andere duistere redenen. Op een bepaald moment wilde
Olivier Herpain er bedrijven in onderbrengen. general Electric
had plannen voor een headquarter maar Monumenten en Landschappen
lag dwars omdat er teveel zou afgeweken worden van
de originele plannen, Bos en groen gaf negatief advies omdat er
bomen zouden sneuvelen voor een landingsplaats van helikopters.
Dan maar verder vervallen. De afdeling Bos en groen heeft
ook een negatief advies gegeven voor de plannen die projectontwikkelaar
Victoria Lofts heeft met het Sanatorium van Tombeek.
Die wil in het vervallen gebouw een vijftigtal afgewerkte
luxeappartementen inrichten. Deze plannen zijn intussen gewijzigd,
er wordt nu gedacht aan een rusthuisfunctie.
Momenteel buigen zich drie projectontwikkelaars, waaronder
Victoria Lofts en het bureau Storme Van ranst, over Tombeek.
Brecht Van Duppen: “In de loop van september valt er een beslissing
over het lot van het sanatorium althans zo is ons voorgehouden.
We wachten nog even geduldig af maar zullen als
het moet ongetwijfeld in actie schieten.” Wordt ongetwijfeld
vervolgd.
Maxime Brunfaut en het Sanatorium Joseph Lemaire
Maxime Brunfaut kreeg in 1933 van La Prévoyance Sociale de
opdracht een sanatorium te ontwerpen voor 150 mannelijke tbc-

patiënten. Hiervoor was een stuk grond aangekocht op de Tombeekheide
bij Overijse. 13 maanden na de eerste steenlegging
- een recordtijd - werd het Sanatorium Joseph Lemaire op 30
september 1937 onder internationale belangstelling, geopend.
Het Sanatorium kreeg de naam Joseph Lemaire, een eerbetoon
aan de toenmalige directeur van La Prévoyance Sociale.
Maxime Brunfaut (1909-2003) groeide op in een socialistische,
activistische familie van architecten. Zijn vader Fernand en oom
gaston waren tevens architecten.
Het complex werd opgetrokken in een prachtig natuurgebied,
zo’n 20 km ten zuiden van Brussel. Het omvat een hoofdgebouw
- het sanatorium - en verschillende dienstgebouwen verspreid
over het terrein. Wanneer je het domein aan de portierswoning
binnenkomt, ligt een brede laan voor je. De brede laan, met halverwege
de dokterswoning, leidt je naar het sanatorium. Aan de
donkere noordzijde van het gebouw leidt een holle weg langs
het mortuarium naar de onderkant van de helling. Onderaan de
helling bevinden zich nog enkele gebouwen: de verwarmingsinstallatie,
het pompstation, de wasserij en het personeelsverblijf.
RedHetSanatorium
In 2007, na 20 jaar leegstand, bleef er nog slechts een schim over
van de glorie waarin het gebouw 70 jaar eerder werd geopend.
Naar aanleiding van deze ‘verjaardagen’ werd de actie red-
Zonnestraal in Hilversum
Het Sanatorium Lemaire is geen alleenstaand geval. Omdat modernistische
gebouwen vaak met nieuwe bouwmethodes werden
gebouwd, zoals de betonskeletstructuur, de grote raampartijen,
bepleistering of - in het geval van het sanatorium - betegeling,
zijn ze vaak zeer kwetsbaar en is het vaak onbetaalbaar om deze
te restaureren met behoud van hun oorspronkelijke uitstraling.
Sanatorium Zonnestraal in Hilversum, dat in dezelfde periode
werd gebouwd, had ook met deze problemen te kampen. Na
jarenlange leegstand en aftakeling is in 1998 een grondige restauratie
van het eerste gebouw begonnen. Nu, negen jaar later,
is het laatste gebouw aan de beurt.
Ontwikkelingsmanager Jos Buskermolen van de Alliantie: “De
functies die nu gehuisvest zijn op Zonnestraal zijn bijna allemaal
zorggerelateerd. Het is de bedoeling dat de niet zorggerelateerde
functies uiteindelijk verdwijnen om plaats te maken voor
functies die iets te maken hebben met zorg. Het nieuwe behandelgebouw
dat we gaan ontwikkelen en bouwen is bedoeld voor
een paar kliniekjes op het gebied van oogheelkunde en andere
HetSanatorium opgestart, die tot op vandaag blijft ijveren voor
zowel de conservatie als de restauratie van het gebouw.
Toeristische folder
Sinds kort is rHS gestart met de verspreiding van een ‘toeristische
folder’. Dit maakt deel uit van een nieuwe ludieke actie:
“Het sanatorium Joseph Lemaire als internationale toeristische
attractie”. Met deze actie hoopt rHS een nog breder publiek
aan te spreken. De ‘toeristische’ folder besteedt niet enkel aandacht
aan het sanatorium als attractie, maar ook aan de actie
‘redHetSanatorium’. Wie rHS wil helpen met de verspreiding
ervan neemt contact op via info@redhetsanatorium.be
DOCOMOMO
redHetSanatorium kreeg de kans om via een posterpresentatie
en verspreiding van folders het sanatorium Joseph Lemaire en
zijn probleemsituatie voor te stellen op de 10 de internationale
DOCOMOMO conferentie in rotterdam. Deskundigen van over
de hele wereld die zich bezig houden met het documenteren en
conserveren van het modernistisch erfgoed waren hierop aanwezig.
DOCOMOMO staat voor: “DOcumentatoin and COnservation
of buildings, sites and neighbourghoods of the MOdern
MOvement”.
www.redhetsanatorium.be
© Jan Lankveld
disciplines in de gezondheidszorg. Verder zijn we bezig met de
restauratie van de belangrijkste gebouwen, zodat ze er weer een
aantal jaren tegen kunnen. En ook het landgoed zelf wordt opgeknapt.
Er is nu veel te veel struikgewas en ander groen waardoor
je de doorzichten van destijds niet meer ervaart.”
www.de-alliantie.nl
DIMENSION 13
pROjEcT