Bekijk alvast één hoofdstuk in preview (pdf - 1 - Inverde

Deel van de Atlas der Buurtwegen uit
1841. Iets ten noorden van het fort de
Knocke is een herberg langs de IJzer
aangeduid met de benaming DeVogel­
hutcabaret. De herberg ligt recht
tegenover de eendenkooi van Merkem,
die niet op de kaart staat.
5.2 Eendenkooien
Entvoghelcoye, aendenkooie, canardière,
eendenkooi, …
De eendenkooi is vermoedelijk rond de 14 de eeuw ontstaan,
het is een heel bijzondere jachtvorm waarbij diverse soorten
wilde eenden levend gevangen werden met een vernuftig systeem
van fuiken, tamme lokeenden en een ros hondje. Eendenkooien
kenden hun grootste verspreiding in Nederland
maar waren ook in België, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland,
Denemarken en Frankrijk te vinden. De oudste vermelding
komt uit Vlaanderen, meer bepaald uit Bornem (provincie
Antwerpen). Het is nog steeds een open vraag of de Vlamingen
dan wel de Nederlanders de uitvinders van de eendenkooi
zijn.
In Vlaanderen waren ongeveer 25 eendenkooien actief. Enkel
van de eendenkooien van Bornem, Sinaai, Eksaarde, Berlare,
Meetkerke, Loppem, Merkem en Woumen bestaan nog zichtbare
relicten.
Eendenkooien komen in oude teksten onder verschillende
benamingen voor: entvoghelcoye, aendenkooi, eendenkooi
en canardière zijn de meest verspreide. In de oude teksten
worden eendenkooien ook vaak in één adem met reigerie of
zwanenwater genoemd wat verwijst naar de vroegere vangst
van deze vogels voor consumptie. Dit verliep evenwel niet via
In Woumen en Merkem kwamen we ook de benaming veugelhutte
(vogelhut) tegen. Een voormalige herberg-boerderij
langs de IJzer in Nieuwkapelle, recht tegenover de eendenkooi
van Merkem, staat op oude kaarten en is nog altijd gekend
onder die naam. In Reninge is ook sprake van een toponiem
vangnisse, wat volgens sommigen ook naar een voormalige
eendenkooi verwees. Hiervoor is echter nog geen onomstotelijk
bewijs gevonden.
Er heerste bij de lokale bewoners vaak verwarring tussen
eendenkooien en aanzitputten. Deze laatste worden in de
volksmond ook wel eens eendenputten of eendenkooien genoemd.
Dat er vroeger soms een kooi bijstond om de tamme
lokeenden bij te houden, maakte de verwarring wellicht compleet.
Daarbij komt nog dat de kooiers heel weigerachtig stonden
om vreemden in de eendenkooi mee te nemen, zodat de
meeste mensen er het raden naar hadden hoe een eendenkooi
eruitzag en wat daar precies gebeurde.
het typisch eendenkooi vangstsysteem.
Rond de kooiplas bevindt zich de zate, een oever met kort gras
of blote aarde, waarop de eenden kunnen rusten. Rondom de
kooiplas wordt de zate afgeboord door een lang rietscherm. 1. kooibos
Het rietscherm is ongeveer twee meter hoog, zodat de kooier 2. kooipaadjes of wegeltjes
er kan achter lopen zonder door de eenden te worden gezien. 3. kooiplas
4. zaat, zitwal(len), de oevers van
de kooiplas
De vangpijpen
5. langwerpig rietscherm langs de
kooiplas
De vangpijpen bevinden zich op de hoeken van de kooiplas 6. vangpijp
en zijn kromme, versmallende slootjes waarboven een kooi- 7. kortschermen of vlaken langs de
vormige constructie is gebouwd. Een vangpijp begint ruim vangpijpen
manshoog bij de plas en wordt nauwer en lager naar het uit- 8. vangfuiknet of kooizak
178 179
2
1
7
4
5
6
De onderdelen van een
eendenkooi
Op kaarten en tekeningen wordt een eendenkooi vaak als een
rechthoekige vijver voorgesteld, met op de vier hoeken een
hoornvormige constructie. Het geheel heeft daardoor het uitzicht
van een eikapsel van een rog (zeevis). Daarom spreekt
men bij dit meest voorkomende type, dat ook in Merkem en
Woumen wordt aangetroffen, van het rogge­ei type.
De kooiplas
De kooiplas of kooivijver is een ondiepe vijver waarop een
groot aantal eenden overdag kan rusten. Op de vier hoeken
van de kooiplas begint telkens een vangpijp. De kooiplas is
meestal een halve hectare tot 1 hectare groot.
3
4
8

Detail vangpijp: kooizak en
kortschermen.
einde toe. Op het uiteinde van de vangpijp bevindt zich een
fuikvormig net waarin de eenden gevangen worden en de pijp
uit gaan. De vangpijpen waren oorspronkelijk vervaardigd uit
(wilgen)vlechtwerk en handgemaakte netten. Later werden
ook stenen en metalen constructies en kippengaas gebruikt.
Meestal zijn er vier vangpijpen: één voor elke windrichting.
Eenden vliegen altijd op tegen wind; daarom kiest de kooier
bij het begin van de vangst voor de vangpijp waaruit de wind
blaast. Doordat de vangpijpen gekromd zijn, kunnen de eenden
op de kooiplas niet zien water in de vangpijp gebeurt.
Naast de vangpijpen staan de zogenaamde kortschermen
opgesteld. In Merkem en Woumen werden die vlaken of rietvlaken
genoemd. Dit zijn rietschermen die elkaar gedeeltelijk
overlappen. Verder in dit hoofdstuk lichten we toe waarvoor
ze dienen, als we het over het kooihondje hebben.
Het kooibos
Rond de vijver is een bos geplant. Vaak bestaat het bos uit lage
struiken en/of knotbomen dicht bij de plas en gaat het over in
opgaande bomen iets verder van de plas verwijderd. Eenden
rusten immers graag op een beschutte vijver.
De lokeenden
Op de kooiplas rusten de eenden. ’s Nachts vliegen ze naar
de omliggende graslanden en sloten om daar hun kostje bijeen
te garen. De meeste eenden op de kooiplas kunnen nauwelijks
nog worden gevangen. Ze zijn ooit eens een vangpijp
ingezwommen, maar ook weer ontsnapt. Zij laten zich niet
meer vangen en worden verbrande eenden genoemd. Naast
de enkele honderden of zelfs duizenden verbrande eenden
zwemmen er ook tien tot enkele tientallen tamme eenden,
zogenaamde staleenden, die als lokeend fungeren. Verbrande
eenden en staleenden, samen de vliegstal genoemd, lokken
nieuwkomers mee naar de kooiplas. In augustus - september
lokten ze de jonge eenden uit de streek en vanaf november
kwamen de noordelijke wilde eenden mee naar de kooiplas.
Het verloop van de
vangst
De eendenkooier, in Merkem en Woumen meestal kooibaas
of kooier genoemd (in Nederland: kooiker) ging ’s morgens in
alle stilte met zijn kooihondje naar de eendenkooi. Via netjes
geveegde kooipaadjes, zodat er geen takje onder de voeten
kon kraken,liep hijrichting het kooihuisje. Met een sigaret had
de kooier al getest van waar de wind waaide, zodat hij wist
welke vangpijp hij moest gebruiken.
In het kooihuisje bewaarde hij het vangnet en het eten voor
de tamme eenden. De kooier installeerde eerst zijn fuiknet,
de kooizak, op het open uiteinde van de vangpijp die hij gaat
gebruiken. De kooizak werd met een ijzeren pin in de grond
vastgezet, zodat hij goed strak stond.
Vervolgens floot de kooier op een lokfluitje, zodat de tamme
eenden wisten dat het etenstijd was. In de vangpijp strooide
hij wat graan, zodat de lokeenden al in de richting van de
vangpijp zwommen.
Nu liep de kooier ongezien, achter de kortschermen, naar het
begin van de vangpijp. Via het hondengat in het rietscherm
liet hij zijn rosse kooihondje in de vangpijp los. Het hondje
was zo afgericht dat het op een bepaald teken rond het eerste
kortscherm begon te lopen. De eenden zagen in het rosse
hondjes wellicht een vos. Of het uit nieuwsgierigheid was dan
wel om soortgenoten te verwittigen, blijft onduidelijk, maar
de eenden hadden de neiging het kooihondje te volgen. De
tamme lokeenden kenden het hondje maar al te goed en hadden
geen aandacht voor het dier. Zij zwommen de vangpijp
een klein eindje in want daar wachtte hun het eten.
Door een kijkgat in de kortschermen hield de kooier de eenden
ongezien in de gaten. Als er voldoende eenden de vangpijp
binnenzwommen, beloonde hij het kooihondje met een
stukje brood en gaf hij hondje een teken zodat het naar het
tweede kortscherm liep en daar opnieuw rondjes begon te
lopen. Dit scenario herhaalde zich steeds opnieuw bij de volgende
kortschermen en zo lokte het hondje de eenden beetje
bij beetje de pijp in. Als de eenden ver genoeg waren gevorderd,
kwam de kooier plots tevoorschijn: buiten het zicht van
de kooivijver, maar duidelijk zichtbaar voor de eenden die
de vangpijp waren ingezwommen. Hij zwaaide met zijn vest
of een wit laken, waardoor de wilde eenden opschrikten en
tegen de wind in naar het uiteinde van de vangpijp vlogen.
Het bos rond het uiteinde van de vangpijp was wat uitgedund,
zodat de eenden daar een lichtrijke plek zagen en waarlangs
180 181
De vangpijp (ijzeren beugels, overspannen
met een net) versmalt naar het
einde toe. Rechts, in het rietscherm,
het hondengat.

Per uitzondering werden wel eens andere
eenden verschalkt. In 1962 werd
bijvoorbeeld in de kooi van Merkem
een Siberische taling (Anas formosa)
gevangen. Het dier werd opgezet en
prijkt nog altijd op de kast in het Kasteel
van Merkem.
De muurdecoratie op het Kasteel van
Merckem bestaat onder meer uit deze
pijlstaarten. (boven links)
De muurdecoratie op Kasteel Foreest,
bij Monique de Coninck de Merckem,
de eigenares van de eendenkooi van
Merkem, is sterk door de eendenkooi
geïnspireerd. Wilde eenden zijn er
schering en inslag. (boven rechts).
Elke zichzelf respecterende broekratte
had minstens een kadertje van zijn
geliefkoosde eenden aan de muur
ophangen. Ook bij Raymond Simoen
ontbreken de wintertalingen niet.
(onder midden)
Bij jager André Degrieck prijkten de
twee soorten vierlingen (winter­ en zomertalingen)
aan de muur (resp. onder
rechts en onder links). De aquarellen
waren een geschenk van bevriende
jagers.
ze hoopten te ontsnappen. De tamme eenden bleven rustig
zitten. Zij kenden dat spelletje en zwommen niet door tot
het uiteinde. De wilde eenden belandden uiteindelijk in het
fuiknet, waar de kooier zich snel heen spoedde. Vakkundig
werden de eenden de nek omgedraaid en ze gingen letterlijk
en figuurlijk de pijp uit.
Het fuiknet werd aan het kooihuisje gehangen en de kooier
kon weer huiswaarts gaan met zijn vangst.
Drielingen, vierlingen en
blokaenden
De verschillende eendensoorten van de broeken werden op
basis van hun gewicht opgedeeld in drie categorieën: wilde
eenden, drielingen en vierlingen. Twee wilde eenden werden
als standaard gehanteerd bij de verkoop. Drie drielingen of
vier vierlingen leverden ongeveer hetzelfde gewicht op. De
verkoopprijs van de eenden was enkel op het gewicht en niet
op de smaak of de kwaliteit van de individuele soortengebaseerd.
Wilde eenden noemde men in Merkem en Woumen grote
aenden of blokaenden.
Smienten, slobeenden, pijlstaarten en krakeendenwerden
tot de drielingen gerekend. De afzonderlijke soorten drielingen
hadden ook nog eens elk een eigen naam. De smient
luisterde onder meer naar de namen rostekop, fiewiew,
fluitaende,siffleur, sjchufelaere of smie. Slobeend werd vaak
als bekkaerd, lepelbek of souchet aangeduid. Pijlstaart en
krakeend werden zelden met een dialectnaambenoemd,
respectievelijk rietsteirten rietveugel werden als eens gebruikt.
Duikeenden zoals brilduiker, kuifeend en tafeleend werden
ook als drielingen bestempeld, maar dan als hardedrielingen,
omdat ze met hun dicht verenkleed moeilijk te schieten waren.
Ze moesten ‘‘in hun gat geschoten worden’’. Ze werden
zelden in de eendenkooi gevangen. Kuifeend en tafeleend
hadden ook nog specifieke benamingen. De eerste werd kappaerd
genoemd, de tweede rooaende.
De talingen (winter- en zomertalingen) noemde men vierlingen
of sarcellen (= de Franse naam). De afzonderlijke soorten
werden vaak niet gespecifieerd, maar sommige jagers maakten
tot het onderscheid tussenzomersarcelle of zomervierling
en wintersarcelle of wintervierling.
182 183
Mannetje slobeend, in de IJzervallei
meestal bekkaard of lepelbek
genoemd.
Koppeltje smient. In de IJzervallei
werden smienten als rostekop, fiewiew,
fluitaande, siffleur, sjchufelaere of smie
aangeduid.

Evolutie in het aantal eenden
Wintergasten
De interviews met de oudere bewoners en jagers van de IJzervallei geven wellicht een goed beeld van de soorten eenden
die je er in die tijd als wintergast of als doortrekker kon aantreffen. Dat soortengamma verschilt trouwens niet zoveel van
het huidige soortenbestand (als we exoten even buiten beschouwing laten). Over de aantallen van de eenden in vroegere
tijden is veel minder informatie voorhanden. We kunnen echter aannemen dat de meeste soorten nu aanzienlijk talrijker zijn
dan toen, in de eerste plaats omdat de populaties in heel Noordwest-Europa sindsdien sterk zijn toegenomen (althans bij de
meeste soorten). Ook lokale factoren speelden een belangrijke rol bij de stijging van het aantal watervogels in de IJzervallei.
Tot eind de jaren de ’50 waren er geen echte rustgebieden en was er bijna overal een hoge jachtdruk. Dat veranderde toen
de Blankaart in 1959 in beheer kwam van de toenmalige Belgische Vogel en Natuurreservaten (BNVR). Vanaf dan is ook wat
cijfermateriaal over aantallen eenden beschikbaar via aantekeningen en publicaties van Paul Houwen. In de jaren ’60 en de
eerste helft van de jaren ’70 meldde Paul voor de Blankaart vrij stabiele en relatief lage aantallen (1.000-3.000 exemplaren).
Over de aantallen in de IJzerbroeken, buiten de Blankaart, komen we minder te weten. Wellicht pleisterden hier slechts lage
aantallen omdat er in die tijd nog altijdvrij intensief werd gejaagd. Alleen bij grote overstromingen (in 1966 - 67 bijvoorbeeld)
maakte Paul Houwen gewag van vele duizenden eenden in de broeken. Houwen & Timmerman (1969) vermeldden dat in waterrijke
winters het aantal eenden tot 20.000 kon oplopen, hoewel dit niet met concrete telgegevens werd gestaafd.
Toen midden de jaren ’70 het grote waterspaarbekken in de broeken van Woumen en Merkem werd gebouwd, ontstond er
een tweede groot rustgebied voor watervogels. Dat vertaalde zich in een verdere toename van de aantallen.
De combinatie van grote rustgebieden en geschikte voedselgebieden in de overstroombare IJzerbroeken zorgde ervoor dat
het Blankaartgebied één van de belangrijkste Vlaamse overwinterings- en doortrekgebieden voor watervogels werd. Aantallen
van 30.000 tot 40.000 eenden zijn de laatste 15 tot 20 jaar geen uitzondering. Voor diverse soorten (smient, slobeend,
wintertaling, pijlstaart) heeft het gebied zelfs een internationale betekenis gekregen.
In absolute aantallen is de smient met ruime voorsprong de talrijkste eendensoort. In de meeste winters loopt het aantal vlot
op tot meer dan 20.000. Uitzonderlijk waren er ruim 78.000 exemplaren tijdens de winter 2002 - 03.
Andere talrijke soorten zijn wilde eend (regelmatig tot ruim 6.000 exemplaren), wintertaling (regelmatig meer dan 2.000
exemplaren, zelfs bijna 10.000 tijdens de winter 2001/2002), slobeend (regelmatig meer dan 400, uitzonderlijk tot ruim
1.600 in de winter 2000 - 2001), pijlstaart (sterk variabele aantallen met geregeld meer dan 200 exemplaren en zelfs 2.350
exemplaren in 2001 - 2002), krakeend (regelmatig 150 tot 250 exemplaren) en bergeend (100 tot af en toe meer dan 400
exemplaren).
Bij al deze soorten is er een duidelijk positief verband tussen de aanwezige aantallen en het optreden van overstromingen in
de broeken. De overstroomde graslanden zijn niet alleen een optimaal foerageergebied maar de overstromingen maken het
gebied ook ontoegankelijker en zo minder gevoelig voor verstoring. Duikeenden zoals tafeleend en kuifeend zijn veel minder
van die overstromingen afhankelijk. Deze soorten verschenen eigenlijk pas in grotere aantallen in de IJzervallei na de bouw
van het grote en relatief diepe waterspaarbekken.
Zoals eerder vermeld, zijn bijna alle soorten eenden de voorbije decennia in de IJzervallei toegenomen. De belangrijkste uitzondering
daarop is de zomertaling. In de nazomer en vroege herfst behoorde deze soort vroeger tot het courante jachtwild
en vermeldde Paul Houwen in de jaren ’60 groepen van 50 tot 100 exemplaren. Tegenwoordig is een groepje van een 10-tal
exemplaren al meer dan het vermelden waard.
Wat eenden en andere watervogels betreft, staat de Handzamevallei wat in de schaduw van de IJzerbroeken. In perioden
zonder overstromingen pleisteren er kleine groepjes watervogels, vooral door het ontbreken van grotere waterplassen. Bij
overstromingen lopen de aantallen echter sterk op en kunnen er tot meer dan 10.000 eenden worden geteld (vooral smient,
wintertaling en pijlstaart). Er is ook een duidelijke uitwisseling van eenden tussen het Blankaartgebied en de Handzamevallei.
Broedende eenden
De IJzer- en Handzamevallei herbergen ook in het broedseizoen heel wat eendensoorten. De algemeenste soort –zowel
vroeger als nu- is ongetwijfeld de wilde eend, die een heel brede habitatkeuze heeft. Slobeend en zomertaling zijn meer
specifiek gebonden aan vochtige graslanden met veel sloten en zijn bijgevolg gevoelig voor een intensivering van het landbouwgebruik
(bijvoorbeeld vroeger maaien) en verdroging. Vooral zomertaling is momenteel aanzienlijk minder talrijk dan
omstreeks 1960.
Er zijn ook een hele reeks soorten die zich pas de laatste decennia als (jaarlijkse) broedvogel in het gebied hebben gevestigd:
bergeend (eerste broedgeval in 1982), kuifeend (eerste broedgeval in 1976) en krakeend (eerste broedgeval in 1988).
De opkomst van deze soorten in de IJzervallei past in een algemene areaaluitbreiding in Vlaanderen en West-Europa. Van
tafeleend zijn tot op heden maar enkele broedgevallen bekend. Wellicht komen ook regelmatig enkele paartjes wintertaling
tot broeden, maar zekere broedgevallen zijn in de laatste tientallen jaren op één hand te tellen. Heel onregelmatige broedvogels
zijn smient en pijlstaart, waarvan het echte broedareaal zich een stuk noordelijker, in Scandinavië en Rusland, bevindt.
De opbrengst van de
eendenkooien
In de wettelijk toegestane periode werden in Merkem ”serieuze
aantallen” voor de consumptie gevangen. Pierre baron
de Coninck de Merckem, de vader van de huidige eigenares
van de eendenkooi, moest zich destijds in een proces tegen
de jagers verdedigen. Ze beweerden dat hij meer dan 2.000
eenden ving vóór de aanvang van de jacht. Zijn dochters en de
jachtwachter deden dit af als overdreven. Exacte vangstcijfers
werden echter niet zomaar meegedeeld.
In Merkem ging de helft van de eenden naar de kooier en de
andere helft naar de eigenaar.
De bewering van André Decap, de laatste kooiman in de eendenkooi
van Woumen, dat de jaarlijkse vangst 100 tot 200 vogels
per jaar betrof, heeft wellicht te maken met het feit dat
hij niet graag de juiste aantallen meedeelde. Zelfs zijn eigen
kinderen mochten de vangst maar zelden zien. Volgens een
vriend des huizes werden er ook wel eens in Brugge heimelijk
eenden verkocht, omdat die daar meer opbrachten. Uiteraard
mocht dat de eigenares niet ter ore komen. Vragen over de
eendenoogst werden meestal op enigszins geheimzinnig gelach
onthaald. Verhalen over zware zakken vol hout en dergelijke
lieten veel vermoeden, maar gaven geen details over
exacte aantallen. De dochter van André Decap, Cécile, sprak
over 0, 1, 2, 10 tot 15 eenden per dag en dat gedurende ongeveer
vijf maanden per jaar. De zondag werd er niet gekooid.
Een gemiddelde dagelijkse vangst van circa 5 eenden brengt
ons bij ongeveer 750 vogels die jaarlijks via deze eendenkooi
in de keuken terechtkwamen.
De verdeling van de vangst was in Woumen aanvankelijk een
derde voor de kooiman, later werd dit de helft. Het grootste
deel van de opbrengst was voor de baron.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog moest André Decap kooien
voor de Duitsers. Er waren bij de Duitsers voor- en tegenstanders
van de eendenkooi. De kooiman werd zelfs even gearresteerd.
Uiteindelijk mocht hij wél verder werken, maar de
opbrengst was voor de Duitse officieren. André Decap probeerde
de Duitsers wel eens om de tuin te leiden door wat
eenden onder in een zak met brandhout te verstoppen. Toen
ze echter de truc doorzagen, kreeg hij een flink pak slaag.
De vangstcijfers in verschillende eendenkooien zijn verder
moeilijk vergelijkbaar. De grootte van de kooi en vooral de ligging
konden enorm variëren en bepaalden in heel sterke mate
de vangst. Uit een vergelijking met historische gegevens over
de opbrengsten in bijvoorbeeld Bornem moeten we de kooien
van Merkem en zeker die van Woumen toch eerder als kleine
broertjes beschouwen.
De eendenkooi van
Merkem
Een parscheel waer de aendekoye is opstaende
De oudst gekende vermelding van deze eendenkooi gaat terug
tot 1591. Toen lagen er 26 forten en sterkten op de IJzer en de
Ieperlee, waaronder één ter kooie.
Bij de opsomming van de eigendommen van de Seigneurie de
Merckem is in 1620 al sprake van ‘‘eene vrye voghelrie, swanerie
ende rijgherie’’. Charles de Coninck de Merckem (1878)
184 185
Charles baron de Coninck de Merckem
(°Gent 1836, † Merkem 1895) is de
auteur van een boekje dat de annalen
van Merkem chronologisch weergeeft
(de Coninck de Merckem, 1878). Uit
dat boekje halen we vermeldingen
van de eendenkooi van Merkem vanaf
1620.

Militaire kaart van Beaulieu, van
de omgeving van het Fort Knocke in
Merkem, uit de periode 1667­1690.
De kaart geeft een canardière weer,
weliswaar op de andere oever van
de IJzer dan waarde eendenkooi van
Merkem in werkelijkheid ligt. De exacte
locatie is hier niet van belang. Beaulieu
wil vooral het Fort Knocke tonen. De
vorm van de percelen en de locatie van
de eendenkooi zijn onnauwkeurig en
slechts als benaderende en decoratieve
aanduidingen op te vatten.
Plan du fort de Knocke et de ses
environs. Kaart uit het militair archief
van Vincennes, gedateerd 9 juni 1694
en bedoeld om over te maken aan de
Villeroy. De waterlopen in de broeken
zijn op deze kaart aanzienlijk correcter
weergegeven dan bijvoorbeeld op de
Ferrariskaart. Ook de eendenkooi is afgebeeld,
zij het niet erg gedetailleerd.
Er is bijvoorbeeld geen spoor van vorm
of aantal vangpijpen waar te nemen.
vertaalt dit als ‘‘une chasse aux canards, aux oiseaux, aux
hérons et aux cygnes’’. In 1644 is er sprake van ‘’een parscheel
waer de Canarderie ofte aendekoye is opstaende’’. In hetzelfde
jaar is er ook sprake van ‘‘De Eyntvogel Coye’’. De heer van
Merckem houdt ook een leen: ‘‘le 118 fief: un canardsauvage
à la St­Bavon’’. Wanneer dit leen voor het eerst werd gegeven,
weten we helaas nog niet maar het is erg waarschijnlijk
dat de kooi nog aanzienlijk ouder kan zijn. De meeste lenen
zijn immers middeleeuws, hoewel er tot de 16de en 17de
eeuw nog altijd lenen werden gecreëerd.
De Flou (1928) vermeldt de plaatsnaam ‘’de coye de vrye vogelrye
genaemt’’ van 1772. Het Kooivaartje of Kooivaardeken
(op recente kaarten tot Koevaartje vervormd) staat als een
watergangin Merkem en Woumen vanaf 1699 bekend.
Op de kaart van Ferraris (1780) staat de eendenkooi niet aangegeven.
Op de kaarten van het Militair geografisch Instituut
vanaf 1861 wordt de kooi wél weergegeven. De kooi had vier
vangpijpen.
Herstel na de Eerste Wereldoorlog
In de Eerste Wereldoorlog werd de kooi grondig verwoest.
Het kooibos van Merkem stond in 1914-1918 haast permanent
onder water en werd volledig na de Eerste Wereldoorlog
herplant. Omdat bomen met reiger- of aalscholvernesten destijds
werden gekapt, schieten ook van die periode nog amper
exemplaren over. Een knotwilg met een stamomtrek van ruim
4 m is wellicht één van de weinige overblijvende bomen van
de naoorlogse aanplant.
Verder bestaat het kooibos van Merkem momenteel uit zomereiken,
Canadapopulieren, zwarte els, gewone es, schietwilgen
en een enkele linde. In de struiklaag staat veel gewone
vlier, naast Gelderse roos, sleedoorn, meidoorn, hondsroos,
dauw- en gewone braam, sneeuwbes en Canadese kornoelje.
Het kooibos is in rabatten gelegd. Daarop overheersen bramen
en brandnetels. Dagkoekoeksbloem en bosandoorn zorgen
voor een beetje kleur. In de greppels, tussen de rabatten,
is gele lis de meest opvallend bloeiende soort.
De hovenier van het Kasteel van Merkem, Georges Cailliau,
wist de kooi vrij goed te beschrijven, omdat hij elk jaar hielp
bij het herstellen van de kooi. Ook Françoise barones de Coninck
de Merckem herinnerde zich nog heel wat details. Het
onderste gedeelte van de vangpijp bestond uit vlechtwerk van
zo’n halve meter hoog, met wilg en rodewiedauw (Canadese
kornoelje, Cornus sericea) als vlechtmateriaal. De kornoeljes
werden in het kasteelpark speciaal voor dit doeleinde gekweekt.
Alleen de onderste tien tot twintig centimeter van
de vangpijpen werden niet dichtgevlochten, omdat men
doorheen die spleet het slijk makkelijker uit de vangpijpen
zou kunnen gooien bij het dichtslibben. Boven die gevlochten
strook bestond de kooi nog enkel uit halfronde hoepels, overspannen
met een net. In het begin van de vangpijpen stond
water, zodat de eenden de pijpen konden binnenzwemmen.
Meer naar het uiteinde waren de vangpijpen droog. Het kooihuisje
bestond uit riet. Ook de kortschermen waren uit riet
vervaardigd, al gebruikte men ook wel eens roggestro. Jaarlijks,
na de jachtperiode, werden de rietschermen hersteld.
Het riet voor de schermen werd voornamelijk gesneden in de
Blankaart, maar ook langs waterlopen in de broeken of aan
de Knockebrug.
186 187
De eendenkooi van Merkem is ongeveer
2,5 ha groot. Tussen de bomen ligt
de kooiplas verscholen.
Deze knotwilg in het kooibos van
Merkem is één van de weinige knotbomen
in het bos. Het bos werd na de
Eerste Wereldoorlog heraangeplant.
Deze boom, met een omtrek van 404
cm, dateert vermoedelijk van deze
aanplant.

De kooiplas van de eendenkooi van
Merkem, gefotografeerd in 2009. Op
deze foto zien we dat er één knotboom
dicht bij de oever staat, maar dat de
meeste opgaande populieren wat
verder van kooiplas zijn aangeplant.
Wellicht was er ook hier een vorm van
gradatie in de beplanting, die vroeger
meer uitgesproken was.
Kooiman Gerard van Peperstraete
samen met hovenier Georges Cailliau
bij een vangpijp van de eendenkooi van
Merkem, anno 1959.
Kooier Gerard Van Peperstraete (links),
bezoeker Luc Bousiqué (midden) en
hovenier van het kasteel van Merkem
Georges Cailliau (rechts) in de uitgedroogde
kooiplas van de eendenkooi
van Merkem, in 1959. In dat jaar
werd de kooivijver heruitgegraven en
werden de oevers met betonplaten
verstevigd.
De kooiplas van Merkem was zo’n 80 m lang en 55 m breed.
In 1959 stond de kooiplas droog. Dat was het moment om de
kooi helemaal opnieuw in te richten. Bij de heraanleg werd
inspiratie opgedaan in de eendenkooien van Meetkerke, Bornem
en twee eendenkooien in Nederland.De plas werd machinaal
uitgediept, de oevers met betonnen platen verstevigd
en het houten vlechtwerk van de vangpijpen werd door betonnen
platen en metalen, gebogen staven vervangen. Halfronde
beugels over de vangpijpen waren overspannen met
kippengaas. Op het einde kon het vangfuiknet worden aangehecht.
Het originele kooihuisje werd eveneens in 1959 vervangen
door een bakstenen exemplaar van ongeveer 6m² groot
met een dak van golfplaten.
Dit was een herstel volgens het originele vangpijptype, maar
met nieuwe materialen. De vangpijpen waren iets ongelijk in
lengte, maar elk ongeveer 40 meter lang en afgeboord met
zes tot acht kortschermen van vier meter en een laatste van
vijf meter. De meest gebruikte noordelijke vangpijp zou iets
langer geweest zijn. Gekloven treinbielzen en metalen profielen
vervingen de voormalige houten palen van de rietschermen.
Langs de kooivijver en ook langsheen de holle zijde van
de gebogen vangpijpen stond één lang rietscherm. Langs de
lengte van de kooiplas was er een 10 m brede zate, waarop de
eenden konden slapen en rusten.
Na het verbod om eenden te van gen met eendenkooien in
1972, verkommerde de kooi en nam de natuur het over. Deze
kooi heeft ondertussen een grote natuurwaarde gekregen.
Door de omgevende sloot is ze goed afgesloten voor het publiek.
Daardoor is het een aantrekkelijke rustplaats voor eenden,
behalve in het jachtseizoen… De reiger- en aalscholverkolonie
in het bos doen het goed. De kooivijver is een typische
bosvijver met veel bladval en schaduw.
Tussen de bramen en omgevallen bomen laten restanten van
de vangpijpen slechtseen benaderende inschatting van de
vroegere kooi toe. Hier en daar resteren de balken van de rietschermen
en metalen beugels met zelfs nog wat kippendraad.
Ook het ijzer waarmee het vangfuiknet werd vastgezet, is nog
terug te vinden.Het kooihuisje is weliswaar vervallen maar
staat nog stevig recht.
De kooister van Merkem
De oudst gekende kooier van Merkem was een vrouw! Rozalie
Dekeyrel was getrouwd met Amandus Decap. Amandus was
sukkelde met zijn gezondheid en het was Rozalie die het werk
in de kooi voor haar rekening nam. Precieze data kennen we
niet, maar er bestaat nog een foto uit de 19de eeuw van Rozalie,
voor haar huisje aan de Rhille in Woumen. Rozalie kooide
zeker al vóór 1860, aangezien vanf 1860 haar zoons al als
kooiers actief waren. Rozalie kon te voet naar de kooi, maar
een groot deel van het jachtseizoen was de kooi alleen via het
water bereikbaar. Dagelijks boomde ze haar schute over de
Houtensluisvaart, de Orkaan, de Stenensluisvaart en het Kooivaartje
tot bij de kooi, waar ze een vaste aanlegplaats had bij
de brede sloot rond het kooibos.
Amandus en Rozalie hadden verschillende kinderen, waarvan
René en Valentijn ons hier meest interesseren. René (Neten)
Decap volgde zijn moeder op als kooier in Merkem. Hij was
er actief tot de Eerste Wereldoorlog.Valentijn (Falen) was de
eerste kooier van de eendenkooi van Woumen.
Na de Eerste Wereldoorlog deden twee generaties Van Peperstraetes
hun intrede. Arsène Van Peperstraete liet zijn eerdere
jobs als herderen molenaarsknecht in Voormezele in de steek
voor de taak van kooier en jachtwachter in Merkem. Zijn zoon
Gerard nam later het roer van hem over. Diens dochter Gerarda
Van Peperstraete trouwde met Ivan Desot, die nog net
voor het verbod eendenkooien te gebruiken in 1972, Gerard
Van Peperstraete assisteerde. Het kooien was toen al een
bijberoep. Arsène en Gerard hadden een hoofdinkomen als
landbouwer. Ivan Desot, de laatste nog levende hulp-kooiman
188 189
De noordelijke vangpijp in de eendenkooi
van Merkem is de best bewaarde.
De jachtwachter van het Kasteel van
Merkem, Ivan Desot, toont het kooihuisje
in het kooibos. Er was een voederbak
voor de eenden en een kleine
zitbank voor de kooier. De kooizak werd
te drogen gehangen aan een haak aan
de buitenkant.
Ivan Desot demonstreert het werktuig
om de rietvlaken te herstellen. Aan de
haak werd een draad vastgemaakt
en die werd door het riet van de kortschermen
gestoken om het riet aan de
andere kant te kunnen vastbinden. Een
tweede persoon aan de andere kant
maakte de draad los, nam het werktuig
over en deed hetzelfde in de omgekeerde
richting.

Rozalie Dekeyrel, gefotografeerd voor
haar huisje op het gehucht de Rhille
in Woumen, circa 1880, op 94­jarige
leeftijd. Rozalie is de oudste kooier van
de eendenkooi van Merkem die we
konden traceren.
René Decap (?) met zijn kooihondje
bij de in wilgenhouten gemaakte
vangpijpen.
in Vlaanderen, was kraanman en in bijberoep jachtwachter
voor alle eigendommen van de familie de Coninck de Merckem
in Merkem.
In tegenstelling tot in Woumen, kooiden de Van Peperstraetes
altijd alleen. De eigenaars hielden nauwelijks controle en
hielpen zeker niet kooien zoals in de Blankaart wél regelmatig
gebeurde.
Een tiental staleenden, in Merkem roepers genoemd, kregen
meestal geplette haver. Die had het voordeel ten opzichte van
andere granen dat ze bleef drijven op het water. Het uitstrooien
van de haver gebeurde net voor het kooien. Er werd ook
wel bijgevoerd met gerst, gras, eendenkroos of hennepzaad.
De roepers waren afgericht met een fluitje dat de kooiman liet
horen bij het begin van het vangen. Ivan Desot bewaart het
fluitje van de kooi van Merkem nog altijd. Het hangt aan een
koordje, samen met de sleutel van het hek van het kooibos, de
enige toegang over land. Het verdere verloop van de vangst
volgde het klassieke, hierboven beschreven patroon. Ook hier
werd een ros hondje gebruikt. Het ras was niet belangrijk; de
kleur wél. In de geschikte periode werd er dagelijks gekooid.
Dat gebeurde één keer in de vroege voormiddag. Weekend en
zondag waren toen nog niet in de mode als rustdag, dit blijkbaar
in tegenstelling tot de Blankaart, waar op zondag niet
werd gekooid.
De laatste eigenares, Monique de Coninck de Merckem erfde
de kooi voornamelijk omdat haar man, Roger van Caloen, geinteresseerd
was in het ringen van vogels en de kooi daarvoor
wou gebruiken. Na haar huwelijk in 1946 verhuisde ze naar
Brugge, waarna ze ten hoogste nog één keer per jaar de kooi
bezocht. Wél vroegen de eigenaars aan de landbouwers die
hooiweiden hadden rond de kooi dit buiten het hooiseizoen
niet te betreden, zodat de rust in de kooi bewaard bleef.
190 191
Uit een oud fotoalbum van omstreeks
1900 diept de barones van Merkem
drie foto’s op waarop de oude eendenkooi
van Merkem nog te bewonderen
valt. Op de eerste foto staat vermoedelijk
kooier René Decap samen met een
onbekende dame en het kooihondje
voor één van de rietvlaken van de kooi.
De foto’s zijn niet exact gedateerd,
maar in het album zitten gedateerde
foto’s van 1890 tot 1907. Mogelijk is
deze foto nog veel ouder.

De eendenlokfluit van kooiman Gerard
van Peperstraete.
Roger Van Caloen ringde enkele jaren
op de eendenkooi van Merkem circa
1960­1971. (onder rechts)
Vangpijp gemaakt van wilgenstokken
en overspannen met een handgemaakt
net. In de vangpijp zitten de tamme
lokeende
n
Ringwerk in de eendenkooi van Merkem
Ondanks het feit dat Paul Houwen en zijn ringersgroep Tringa heel wat eenden ringden op de Blankaart werden daar maar
weinig dieren van uit het buitenland teruggemeld. Van wilde eend zijn er slechts twee teruggemeldingen: eentje uit Breda
(Nederland) een ander uit de moerassen van Merlimont (Noord-Frankrijk).
Roger van Caloen ringde van 1951 tot 1972 tal van soorten eenden in de eendenkooi van Merkem. Daar waren de terugmeldingen
heel wat succesvoller. Ze geven ons een verbazend beeld van de herkomst van de eenden waar men het in de
eendenkooien en de aanzitputten op gemunt had.Dit ringen gebeurde echter niet volgens het klassieke systeem van de eendenkooi.
Er kwam geen kooihond aan te pas. Alleen de eenden die per toeval de vangpijpen inzwommen, werden geringd.
Dat lukte niet altijd even goed. Niet zelden werd er geen enkele eend gevangen,in het beste geval werden een tiental. De
kooiers waren trouwens niet enthousiast over dit ringen. De geringde eenden waren immers ook verbrand en konden niet
meer teruggevangen worden.
Wilde eenden geringd in de eendenkooi, werden teruggerapporteerd uit Denemarken, Duitsland, Europees Rusland, Finland,
Frankrijk, Groot-Brittannië, Nederland, Polenen Zweden teruggezien. Een locatie in Europees Rusland lag 3.436 km van
Merkem verwijderd. Eén eend vloog, na geringd te zijn, nog 6 jaar, 10 maand en 13 dagen rond.
In de eendenkooi geringde slobeenden werden teruggemeld uit Aziatisch en Europees Rusland, Denemarken, Finland, Frankrijk,
Groot-Brittannië, Ierland, Marokko, Nederland, Polen, Spanje en Zweden. De hervangst in Aziatisch Rusland lag op 3.686
km van Merkem. De langst gedragen ring was 3 jaar, 5 maand en 7 dagen oud.
Een pijlstaart geringd in de eendenkooi in 1958 werd teruggemeld uit Europees Rusland op een afstand van 2.499 km.
Wintertalingen werden later teruggemeld uit Denemarken, Duitsland, Europees Rusland, Finland, Frankrijk, Groot-Brittannië,
Ierland, Italie, Nederland,Noorwegen, Polen, Portugal, Spanje, Turkije en Zweden. De verst gevlogen afstand bedroeg
3.325 km (Europees Rusland). De langst gedragen ring was zes jaar,1 maand en 16 dagen oud.
Zomertalingen werden teruggemeld uit Denemarken, Duitsland, Europees Rusland, Frankrijk, Italië, Marokko, Senegal en
Tsjechoslovakije. De zomertaling die naar Senegal vloog, legde een recordafstand van maar liefst 4.478 km af. De langst gedragen
ring was 8 jaar, 9 maand en 25 dagen oud.
Smienten vlogen recordafstanden van 4.105 en 5.621 km, tot in Aziatisch Rusland! Ze werden daar in het zelfde jaar of het
jaar erop opgemerkt. Eentje vloog net iets minder ver, maar nog altijd 3.454 km, tot in Europees Rusland. Deze kranige eendendame
had daar amper twee maand voor nodig! Overigens werden er ook smienten in Denemarken teruggevangen. De
langst gedragen ring was 6 jaar, 6 maand en 23 dagen oud.
Na het wettelijk verbod eendenkooien te gebruiken in 1972 probeerde Roger van Caloen tevergeefs toelating te krijgen om
verder te ringen in de eendenkooi. Dat werd echter niet toegestaan.
192 193

Koevaardeke (= Kooivaartje) en kooibos
van Merkem.
Valentijn (Falen, Phil) Decap was de
eerste kooier van de eendenkooi van
de Blankaart. Hij leerde de stiel van
zijn moeder Rozalie Dekeyrel, die in
Merkem kooide.
De eendenkooi van de Blankaart in Woumen
De jongste kooi van Vlaanderen
Toen Gustave baron de Coninck de Merckem in 1860 het domein
De Blankaart kocht, liet hij er een kasteel bouwen en
aan de oostelijke zijde van de Blankaartvijver een eendenkooi
inrichten. Het is de meest recent aangelegde Vlaamse kooi.
Kooibos en –plas zijn samen ongeveer 1,5 ha groot.
De kooi van de Blankaart is logischerwijze op deze van het nabije
Merkem geïnspireerd. Niet alleen de kooimannen, maar
ook de eigenaars, bewoners van het kasteel van de Blankaart
en het kasteel van Merkem, waren elkaars broers. De eigenaars
inspireerden zich, zoals in Merkem, bij herstellingen
aan de kooi na de Eerste Wereldoorlog in Meetkerke en in
Nederland. Het is waarschijnlijk dat de kooi wijzigingen onderging
in de loop der tijden. Logischerwijze leken de kooi en
de werkwijze in de kooi van Woumen aanvankelijk sterk op
die van Merkem. Mettertijd ontwikkelden zich toch een aantal
verschillen.
De kooi zelf was van het rogge­ei type met een langere oost-
en zuidpijp en twee kortere vangpijpen van ongeveer 15 meter.
De noordpijp was de beste vangpijp. Naast elke vangpijp
stonden zes tot acht kortschermen. Het afneembare vangfuiknet
was 4 meter lang en had 4 uit gele wiedauw (Salix x
rubens variëteit Basfordiana) vervaardigde hoepels. Zo bleef
het altijd mooi open om de vlotte vlucht naar het einde van
het fuiknet te vergemakkelijken. Er stond een kooihuisje met
een houten geraamte en rieten wanden.
Het kooibos van de Blankaart werd hoofdzakelijk aangeplant
met schietwilgen en Canadapopulieren en af en toe een es
of eik. In de struiklaag overheersten vlier, bramen, grauwe
wilg (en zijn kruisingen met geoorde en katwilg), éénstijlige
meidoorn, veldiep, vuilboom en hondsroos. Haagwinde, bitterzoet,
hop en valse wingerd maakten het kooibos vrijwel
ondoordringbaar, behalve op de kooipaadjes.
De kooiplas van Woumen was kleiner dan die van Merkem.
Lengte en breedte bedroegen ongeveer 50 m.
De kooiers van Woumen
De eerste kooiman, Valentijn (Falen, Phil) Decap, leerde de
stiel van zijn moeder Rozalie Dekeyrel, die in Merkem kooide.
Zijn broer René volgde zijn moeder op in Merkem en Valentijn
kreeg de kooi van de Blankaart toegewezen.
Zijn zoon Désiré volgde hem later op en die gaf op zijn beurt
zijn kennis door aan André Decap, de laatste kooier van de
Blankaart. Wat we nu weten over de kooi van de Blankaart,
is vooral aan de verhalen van André te danken, maar ook zijn
dochters konden nog heel wat details toelichten.
Vanaf zijn boerderijtje kon André Decap langs een paadje
(sletse) naar de kooi. Als het water te hoog stond, gebruikte hij
zijn schute. Van aan de Blankaartvijver liep een klein kanaaltje
door het rietmoeras tot aan het kooibos.
Het kooien in Woumen
Over het vangen zijn uiteenlopende gegevens vernomen.
Kooiman André Decap beweerde dat dit één keer in de voor-
en één keer in de namiddag gebeurde. Zijn kinderen Annie en
Cecile dachten later dat het alleen tijdens de voormiddag was,
omdat de “verse eenden” ’s nachts toekwamen en nadien zou
het vangen niet veel zin meer hebben gehad. Op topmomenten
werd wel eens vier tot vijf keer na elkaar gevangen, maar
dat was heel uitzonderlijk. Alleen als de wind uit het oosten
kwam, het heel koud was en er veel nieuwe eenden toekwamen,
gebeurde dat wel eens.
In Woumen werd er bijna altijd met twee mensen gekooid.
Kooier André Decap volgde achter de schermen het kooihondje,
terwijl iemand anders bij het begin van die rietvlaken bleef
zitten. Meestal was dat zijn dochter Cecile, die van haar tiende
tot haar twintigste in de kooi hielp. Cecile moest, als de eenden
ver genoeg in de vangpijp waren gevorderd, tevoorschijn
springen en met haar jas of een wit laken zwaaien. Soms deed
Cecile dit niet zelf, maar de eigenares van de kooi, mevrouw
Kempynck. Op die manier hield ze ook een oogje in het zeil
over de opbrengst van de vangst, zodat de kooiman haar
daarover niet te veel moest wijsmaken. André Decap trok het
hondje wel eens kleren aan om de eenden nog nieuwsgieriger
te maken. Dit zal toch wel bij een enkele keer gebleven zijn,
want geen van zijn beide dochters kon zich dat herinneren.
In de winter moest men soms ijs kappen om een pijp open te
houden. De losgekapte ijsschotsen werden onder het andere
ijs geduwd.
De staleenden, gemiddeld zo’n 15, werden met haver gevoederd,
maar ook met gerst, eendenkroos of oud brood, soms
tot 1600 kg per jaar. Om een stal tamme eenden te kweken,
gebruikte André Decap verschillende werkwijzen: eendeneieren
laten uitbroeden onder een kip en de jongen kortwieken
of pas uit het ei gekomen eendenkuikens vangen, thuis opkweken
en kortwieken of tijdens de laatste vangstdagen van
het seizoen enkele eenden kortwieken. Die laatste broedden
dan op de kooiplas of in de onmiddellijke omgeving. André
Decap ving buiten het jachtseizoen, in het voorjaar, ook zomertalingen
en kortwiekte ze vervolgens. Deze gingen dan
broeden in de grachtjes in de omliggende broeken. Soms zaten
er wel honderd koppels zomertaling indertijd! Het verschil
tussen de tamme eenden en de wilde eenden was op de plas
194 195
Désiré Decap op zijn schute, gefotografeerd
door botanicus Jean Massart
in 1912. Massart beschrijft de foto als
iemand die riet aan het maaien is op
de Blankaart.
De eendenkooi van de Blankaart, zoals
weergegeven in Priem (1998). De foto
is niet gedateerd.
André Decap met hond. Het is niet
helemaal duidelijk of dit een kooihond
was. André had ook nog tal van andere
honden en de familieleden zijn het niet
altijd eens over welke hond een kooihond
was en welke niet. In elk geval
is duidelijk dat de kooihonden niet tot
een bepaald, onmiddellijk herkenbaar
ras behoorden.