Nieuwsbrief Mensenrechten & Gezondheidszorg van juni 2012

zieken konden worden bereid. Niet zelden raadde
hij zelfzorg met huis-tuin-en-keuken-middelen aan
waarmee hij zelf via niet-artsen (meestal vrouwen) in
zijn omgeving had kennisgemaakt.
Zorg en psychiatrie
Vooral voor de groep die we nu psychiatrische
patiënten zouden noemen, bepleitte Wier medische
zorg. Telkens weer kwam hij in Over duivelse
begoochelingen en Over de heksen terug op
zogenaamde melancholici, lijders aan een teveel aan
zwarte gal. Ze leden aan hallucinaties, ontwikkelden
religieuze wanen en beschuldigden anderen en
zichzelf van misdrijven. Volgens Wier hadden zij een
dokter harder nodig dan een priester, laat staan een
rechter. Vooral in zijn boek De ira morbo (Over de
ziekte gramschap) uit 1577 boog hij zich echter over
gestoorden. In de grond is het boek een betoog
tegen oorlogsmisdrijven. Hoewel het boek zelden
genoemd wordt als grond voor de keuze voor Wier
als naamdrager van een mensenrechtenorganisatie, is
het juist in deze context dus van groot belang. Naast
een stellingname tegen oorlogsmisdrijven biedt het
echter ook een systematische analyse van wat we
een stemmingsstoornis zouden kunnen noemen. Het
feit dat Wier hoofdstukken lang inging op manieren
om gramschap te voorkomen en op mogelijke
behandelingen ervan toont aan hoe serieus hij
geestesstoornissen nam.
Hongerstakers
Of hongerstaking in de zestiende eeuw al bestond
in de vorm zoals we ze nu kennen, is niet duidelijk.
Wat wel zeker voorkwam, is dat mensen een tijd
geen voedsel en/of drank innamen of dat althans
voorwendden. Daarmee gaven ze aan dat ze door de
duivel bezeten waren – zoals sommigen van de bezeten
kloosterzusters die Jan Wier meemaakte – of juist dat
ze in een bijzondere goddelijke genade leefden – zoals
het meisje Barbara Kreemers, het ‘vastenmeisje’ dat
door Wier werd gewantrouwd en dat hij in huis nam
om haar te kunnen onderzoeken.
Wiers houding tegenover deze ‘hongerstakers’ was
verrassend modern. Nooit probeerde hij iemand te
verplichten om te eten of te drinken. Hij onderzocht wel
of de betrokkenen door anderen onder druk werden
Robert Simons
De organisatie is door het nieuwe bestuur weer goed op de rit gezet. Het
bestuur heeft een goede keuze gemaakt door zich te richten op zorg voor
ouderen en illegalen in Nederland.
Gezondheidszorg is een fundamenteel mensenrecht en dat recht staat
al te gemakkelijk onder druk als de wind uit de hoek van het populisme
waait. Zo is bijvoorbeeld de vergoeding voor de tolk in de zorg geschrapt
en dat zijn verkeerde maatregelen waarvan veel mensen de dupe zijn en
waardoor goede zorg wordt bemoeilijkt. Elk recht moet verdedigd en elke
overheid gecontroleerd worden. Dat de JWS voor dat doel een beroep doet
op artsen en verpleegkundigen is een unieke kans.
De JWS is net als haar collega-organisaties klein en kwetsbaar en is daarom
moeilijk zichtbaar op het publieke toneel. Door samenwerking kunnen de
gezamenlijke organisaties zich sterker organiseren, concrete resultaten
gezet om te vasten. Als hij de indruk had dat dit het
geval was, adviseerde hij om hen weg te halen uit hun
gewone omgeving. Aan kloosterzusters adviseerde
hij bijvoorbeeld om terug te keren naar hun familie.
Tegelijk voegde hij eraan toe dat als zusters dit advies
omwille van hun geloftes niet wilden volgen, ze niet
gedwongen moest worden – en dan liet hij hen niet in
de steek, maar gaf hij alternatieve raadgevingen.
Zelfs Barbara Kreemers, van wie hij terecht vermoedde
dat haar zus Elsa haar stiekem aan eten en drinken
hielp, zette hij zoals hij in De commentitiis ieiuniis (Over
het voorgewende vasten) schreef, niet onder druk.
Toen ze terug naar huis kon, riep hij de autoriteiten op
om haar niet te straffen – vastenbedriegers werden
vaak hard aangepakt – en probeerde hij naar eigen
zeggen haar toekomst te vrijwaren door vlugschriften
over haar aandoening te laten vernietigen.
Conclusie
Was Wier een voorvechter van de mensenrechten avantla-lettre?
Op grond van Over duivelse begoochelingen
en Over de heksen, anachronistisch vanuit een
eenentwintigste-eeuws perspectief gelezen, misschien
minder dan soms is aangenomen. Gezien zijn tijd en
op grond van vooral Over de ziekte gramschap, Over
het voorgewende vasten, Een boek met zeldzame
medische observaties en Artsenijboek juist verrassend
sterk… Wie zijn oeuvre in zijn context bestudeert, komt
daarom tot het inzicht dat de Johannes Wier Stichting
zeer terecht naar hem is genoemd.
Vera Hoorens
Doctor in de psychologie en in de letteren, en hoogleraar
sociale psychologie aan de Universiteit van Leuven.
Noot: Dit artikel steunt op de lezing van de auteur voor de Toogdag van
de Johannes Wier Stichting op 24 september 2011. Een wetenschappelijke
verantwoording is te vinden in haar boek Een ketterse arts voor de heksen:
Jan Wier (1515-1588), Bert Bakker, Amsterdam, 2011.
halen en deze stevig in het licht zetten.
Kortom, nauwe samenwerking met
gelijke partners en uiteindelijk komen tot
de oprichting van zoiets als Netherlands
House for Patiënt Advocacy. Dat zie ik
voor de toekomst.
Robert Simons is verpleegkundig
bestuurder bij het AMC, divisie Vrouw-
Kind. Hij was bestuurslid bij de JWS
van 1986 tot 2009. Hij heeft veel
onderzoeksmissies uitgevoerd en veel
lesgegeven.
Elk recht moet verdedigd en
elke overheid gecontroleerd
worden. Dat de JWS voor dat
doel een beroep doet op artsen
en verpleegkundigen is een
unieke kans.
Foto: blacque_jacques
Eet- en drinkstaking achter de tralies
Wekelijks is er wel een uitgeprocedeerde asielzoeker in de vreemdelingenbewaring
of gedetineerde, die om uiteenlopende redenen eten en/of drinken weigert: een
gedetineerde vindt een straf niet terecht, een uitgeprocedeerde asielzoeker verzet
zich tegen zijn uitwijzing of iemand wil niet met meerderen op een cel...
Training voor justitieel geneeskundigen
Artsen in detentiecentra en gevangenissen worden
daar regelmatig mee geconfronteerd. In het kader
van de nascholing voor justitieel geneeskundigen
organiseert het Juliuscentrum van het UMC Utrecht
regionale studiebijeenkomsten voor Justitieel
Geneeskundigen. Afgelopen oktober was het thema
van de regiobijeenkomst: Eet- en Drinkstaking binnen
Detentie. Ook de Johannes Wier Stichting was present
met een inleiding.
Bij eet- en drinkstakingen achter tralies komen al
snel medische, juridische en ethische zorgaspecten
samen. De zorg aan gedetineerden staat tevens
onder de schijnwerpers van pers en politiek. Vanuit
hun verschillende rollen acteren bijvoorbeeld
de verpleegkundige, arts, psycholoog, psychiater
en directeur op de werkvloer rond de stakende
gedetineerde. Het leidt tot een onontwarbare kluwen
wanneer de betrokken professionals zich onvoldoende
bewust zijn van de verantwoordelijkheid en het belang
van waaruit ze handelen.
Eet- en drinkstaking in detentie; verschillende
rollen, verschillende belangen
Als docenten van de opleiding justitieel geneeskundige
van het Juliuscentrum zijn wij nauw betrokken bij de
problemen die zich dagelijks afspelen op de justitiële
werkvloer van artsen. Vanuit de ervaring met deze
opleiding en de nascholing via regiobijeenkomsten
hebben we inzicht in het werk van medische
professionals binnen DJI. Onze ervaring is dat artsen
in een spagaat terecht kunnen komen: door enerzijds
de Wet Geneeskundige Behandeling Overeenkomst
(WGBO) die de leidraad voor artsen is en anderzijds
de Penitentiaire Beginselen Wet (PBW), de leidraad
voor de directeur van een inrichting. Daarbij komt
dat de WGBO en PBW soms op gespannen voet met
elkaar staan; belangen van
arts en inrichtingsdirecteur
kunnen tegengesteld zijn. De
meeste artsen weten weinig
van de PBW en realiseren
zich al helemaal niet dat die
soms wringt met de WGBO.
Op hun beurt zijn directeuren
zich niet altijd bewust van de
WGBO en de rol die de arts
daarin is toebedeeld. Dat kan
tot spanningen, conflicten
en mismanagement leiden.
Dit wordt pas hanteerbaar
als de arts en de directeur
zich bewust zijn van die
tegenstellingen en wat dan
vervolgens hun rol is.
Een voorbeeld
Een uitgeprocedeerde Irakese asielzoeker verblijft in
een detentiecentrum en dreigt te worden uitgewezen.
De man besluit uit protest in hongerstaking te gaan.
Op verzoek van de directeur heeft de Justitieel
Geneeskundige een gesprek met de man die zijn
patiënt is. Hij blijkt zeer gemotiveerd om langdurig
eten en drinken te weigeren. Hij is zich bewust van de
gezondheidsrisico’s die hij daarmee loopt: ‘Ik ga liever
dood in Nederland dan dat ik word doodgeknuppeld in
Irak.’ De arts is van mening dat de man wilsbekwaam is
en de gevolgen van zijn daad goed overziet. Probleem
is wel dat de man elke medische zorg afwijst, ook die
van de justitieel geneeskundige: ‘Ik ben niet ziek, ik
staak om mijn recht te halen.’
Internationale wet- en regelgeving (WMA; Verklaring
van Tokio (1975) en Malta (1991)) schrijft voor
dat een justitiabele het recht heeft om in vrije wil
weloverwogen te kiezen voor een overlijden door het
weigeren van voedsel of vocht. Een arts dient zich aan
deze regelgeving te houden. De directeur daarentegen
is verplicht zorg te verlenen. Op grond van artikel 32
van de PBW is een gedetineerde verplicht te gedogen
dat er een bepaalde (geneeskundige) handeling
wordt verricht indien die handeling noodzakelijk is
ter afwending van gevaar voor de gezondheid of
veiligheid van de gedetineerde. De directeur kan
op grond hiervan bijvoorbeeld besluiten om de
gedetineerde in een isoleercel op te sluiten en onder
camerabewaking te plaatsen. De arts kan de stelling
betrekken dat er medisch gezien geen noodzaak is tot
isoleren en onder toezicht stellen van de gedetineerde.
Hier is de spanning tussen de plichten van de arts en de
directeur duidelijk zichtbaar.
Eet- en drinkstaking: niet meteen een medisch
probleem
De praktijk leert dat de meeste gevallen rond eet-
en drinkstaking veel minder complex zijn en vaak
samenhangen met relatief kleine ongenoegens over
Bij eet- en drinkstaking achter tralies komen al snel
medische, juridische en ethische zorgaspecten samen.
12 13
Foto: zalouk webdesign