SOMALISCHE OUDERS CENTRAAL De aanpak in het project ... - JSO

JSO, expertisecentrum voor
jeugd samenleving en opvoeding
Auteur: Adri Nieuwhof, Samora advies
Januari 2005
SOMALISCHE OUDERS CENTRAAL
De aanpak in het project
Ondersteuning Somalische gezinnen

Colofon
Uitgave van: JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding
Redactie: JSO
Trees v.d. Gun
Projectleider Ondersteuning Somalische gezinnen
Uitgave: december 2004
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding
Nieuwe Gouwe Westzijde 2a
2802 AN GOUDA
T: 0182 547888
F: 0182 547889
E: info@jso.nl
W: www.jso.nl
Copyright © 2004 JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding
Uit deze uitgave mag niets worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk,
fotokopie, microfilm, retrieval systemen of op welke andere wijze dan ook zonder toestemming van
JSO

Inhoudsopgave
Inleiding................................................................................................................................. 1
1. Opvattingen over opvoeding in de gezinnen...................................................................... 2
2. Het aanbod........................................................................................................................ 4
2.1. Opvoedingsondersteuning.......................................................................................... 4
2.2. Ontwikkelingsstimulering ............................................................................................ 5
3. Vraaggericht werken.......................................................................................................... 6
3.1. De ouders centraal ..................................................................................................... 6
3.2. De behoefte van ouders ............................................................................................. 7
3.3. Interculturele communicatie ........................................................................................ 8
3.3.1. Cultuurverschillen ................................................................................................ 8
3.3.2. Het terrein van de gespreksvoering ....................................................................10
4. Groepsgerichte aanpak ....................................................................................................12
4.1. Stilstaan bij verandering ............................................................................................13
4.2. Informatiebijeenkomsten............................................................................................14
4.3. Bijeenkomsten voor vaders........................................................................................14
4.4. Praktische tips ...........................................................................................................15
5. Individuele advisering .......................................................................................................16
5.1. Vormen van opvoedingsondersteuning......................................................................17
5.2. Ouders motiveren ......................................................................................................18
5.3. Bemiddeling...............................................................................................................20
6. Maatschappelijk consulenten............................................................................................22
6.1. De functie ..................................................................................................................22
6.2. Scholing en begeleiding.............................................................................................22
6.3. Praktische tips ...........................................................................................................23
7. Werving............................................................................................................................25
7.1. Individuele benadering...............................................................................................25
7.2. Contact leggen met vaders.......................................................................................26
7.3. De uitnodiging............................................................................................................26
8. Hulpvragen.......................................................................................................................27
8.1. Registratie .................................................................................................................27
8.2. Hulpvragen ................................................................................................................27

Bijlage 1 Risicofactoren........................................................................................................29
Bijlage 2 Folder stilstaan bij veranderingen ..........................................................................31
Bijlage 3 Formulier registratie hulpvragen.............................................................................32
Literatuur..............................................................................................................................34

Inleiding
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding stelt zich ten doel om steun te bieden
bij problemen in de opvoeding. Het richt zich daarbij vooral op de kwetsbare groepen in onze
samenleving. Samen met ouders en medewerkers van instellingen wordt naar oplossingen gezocht.
De Somalische gemeenschap in Nederland is een van die kwetsbare groepen. De meeste Somaliërs
zijn begin jaren ‘90 naar Nederland gekomen op de vlucht voor de oorlog in hun land. Aanvankelijk
was de groep sterk gericht op terugkeer, maar door het voortduren van de onveiligheid in Somalië
krijgt hun verblijf in Nederland steeds meer een langdurend karakter. Ongeveer een derde van de
totale Somalische populatie in Nederland woont in de provincie Zuid-Holland. Daarom startte JSO in
vier Zuid-Hollandse gemeenten, waaronder Den Haag, het project “Ondersteuning Somalische
gezinnen”. De provincie Zuid-Holland, het Stadsgewest Haaglanden en de gemeente Den Haag
gaven financiële steun aan het project.
Het doel van het project is het ontwikkelen van een methodiek voor een gezinsgerichte, actieve
aanpak voor Somalische gezinnen, waarin een samenhangend aanbod wordt gerealiseerd op het vlak
van ondersteuning bij de opvoeding en de ontwikkeling van kinderen, dat aansluit op de vragen en de
behoeften van de gezinnen. Een actieve benadering van de gezinnen staat centraal. Met een
vraaggerichte werkwijze wordt de weg vrijgemaakt voor activiteiten die de opvoeding ondersteunen en
die gericht zijn op de ontwikkeling van het kind. De ervaringen die in het project zijn opgedaan,
worden in dit rapport beschreven.
Uit het onderzoek “Mijn hand is te vol” 1 blijkt dat 27.567 Somaliërs in 2003 in Nederland verbleven
waarvan 59% jonger is dan 25 jaar. In 2004 gaat het om 25.001 Somaliërs waarvan 48% jonger is dan
20 jaar 2 . Ook al gaat het om een relatief kleine gemeenschap, er is een aantal redenen om extra
aandacht aan hen te besteden. De grote kloof tussen de Somalische en Nederlandse leefgewoonten
leidt tot een aantal specifieke problemen bij de integratie. Kinderen passen zich in het algemeen
sneller aan dan de ouders. Ouders krijgen daardoor het gevoel hun kinderen te verliezen. De kinderen
komen in een culturele spagaat terecht en dit brengt risico’s met zich mee. Het feit dat in 2000 één op
de tien Somalische jonge mannen in de leeftijdsgroep van 12 tot en met 24 jaar in Nederland
betrokken was bij criminele activiteiten is een indicatie voor de kwetsbaarheid van de jongeren in de
gemeenschap. Investeren in de Somalische gemeenschap kan helpen om het tij te keren. De
ontwikkeling van een gezinsgerichte methodiek biedt handvatten om kwetsbare Somalische gezinnen
te ondersteunen.
1 Mijn hand is te vol, JSO en Samora advies (2004)
2 Bron: CBS 2004
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 1
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

1. Opvattingen over opvoeding in de gezinnen
Uit onderzoek 3 naar opvoeding in Somalische vluchtelingengezinnen in Nederland komt een aantal
punten naar voren die een beeld geven van opvattingen van Somalische ouders over de opvoeding
van kinderen. Deze informatie kan helpen bij het begrijpen van de denkwijzen van ouders. Het contact
met ouders moet echter op een open manier en zonder vooroordelen aangegaan worden. De
diversiteit tussen ouders is groot, ook tussen Somalische ouders.
In de Somalische samenleving is het belangrijk dat kinderen gehoorzaam zijn aan hun ouders en
ouderen. Zij bepalen wat goed is voor een kind. Het wordt afgekeurd als kinderen uitkomen voor hun
eigen mening en in discussie gaan met hun ouders.
“In Nederland gehoorzamen ouders hun kinderen en is het kind de baas, terwijl in
Somalië de ouders de baas zijn.”
Somalisch gezin 1998
Daarnaast hebben kinderen vastomlijnde taken die zij dienen uit te voeren. Daarbij wordt een
onderscheid gemaakt tussen taken voor jongens en meisjes, aangezien de taakverdeling voor
mannen en vrouwen ook is afgebakend. Zo hoeven Somalische jongens van hun moeder meestal
niets te doen in huis.
“De moeder is de basis van de opvoeding van de kinderen, zij leert haar kinderen alles en zij
geeft hen alles zoals goede voeding, goede verzorging, liefde en ze doet alles voor hen…,
maar de vader heeft een heel andere taak. Hij is bijvoorbeeld verantwoordelijk voor de
financiën van het gezin, controleert regelmatig het huiswerk van de kinderen, heeft goed
contact met de leerkrachten en lost hun problemen buitenshuis op.”
Somalisch gezin, 1998
Van de voor het onderzoek in Den Haag 25 geïnterviewde Somalische gezinnen blijkt niemand erfelijkheid
als een beïnvloedende factor op de ontwikkeling van kinderen te zien. In alle gezinnen wordt de invloed van
de ouders genoemd. Voor de helft van hen is dit de enige factor die een rol speelt bij de ontwikkeling van een
kind. De andere helft meent dat de omgeving ook een rol speelt. (Bouwmeester e.a., 1998)
Op de vraag “Wat voor deugden zouden uw zoons/dochters moeten hebben?” konden de ouders
verschillende doelen voor de opvoeding noemen. In onderstaande tabel staat het percentage van hoe
vaak een bepaald doel door ouders is genoemd.
Opvoedingsdoel Percentage
Goede cijfers halen, hoge opleiding, universiteit 33%
Gehoorzamen 20%
Beschaafd zijn, beleefd zijn, goed gedrag hebben 12%
Respect hebben 9%
Voor zichzelf kunnen zorgen 7%
Slim, intelligent zijn 4%
Trouwen 4%
Aardig zijn 4%
Cultuur en taal behouden 2%
Behulpzaam zijn, zorgen voor ouders 2%
Rekening houden met anderen 1%
Goede omgang met anderen 1%
Zelfstandig kiezen 1%
Totaal 100%
3 Bouwmeester (1998)
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 2
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

Een religieus mens zijn werd niet spontaan als opvoedingsdoel genoemd, maar bij navraag bleek dat
dit doel voor alle ouders belangrijk is en zo vanzelfsprekend dat zij het niet noemden.
“Als ze het geloof leren, dan leren ze te gehoorzamen en luisteren naar hun ouders en ook
hun ouders te respecteren.”
Somalisch gezin, 1998
De doelen die voor Somalische ouders het belangrijkst zijn - conformisme en prestatiegerichtheid - zijn voor
Nederlandse ouders juist niet belangrijk. De doelen die voor Nederlandse ouders het belangrijkst zijn -
autonomie en sociale kwaliteiten - zijn voor Somalische ouders juist het minst belangrijk.
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 3
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

2. Het aanbod
Uit de literatuur kwamen aanwijzingen naar voren dat Somalische gezinnen om verschillende redenen
in de knel dreigen te raken 4 . Zeker de helft van de gezinnen is éénoudergezin waarin moeder alleen
voor de opvoeding staat. De hoge werkloosheid onder Somalische mannen (van meer dan 50%) zet
de gezinnen onder druk, doordat de vaders hun status als kostwinner zijn kwijt geraakt. In het project
Ondersteuning Somalische gezinnen is voor een actieve, gezinsgerichte aanpak gekozen. Middels
een actieve persoonlijke benadering van de gezinnen door Somalische maatschappelijk consulenten
beoogde het project bij te dragen aan het in een vroeg stadium oplossen van problemen.
Om Somalische gezinnen effectief te kunnen ondersteunen is het belangrijk om de sociale kaart van
de gemeente of de wijk te kennen, zodat duidelijk is wat het aanbod is van de verschillende
instellingen en voorzieningen. Daarnaast is het zaak om zicht te krijgen op de (medewerkers van)
instellingen die al contact hebben met de Somalische gemeenschap. Zij kunnen helpen bij het
bereiken van de gezinnen die baat zouden kunnen hebben bij ondersteuning. Het aanbod voor de
gezinnen is gericht op zowel opvoedingsondersteuning als ontwikkelingsstimulering. In de volgende
paragrafen wordt het kader geschetst zoals dat in het project is gehanteerd 5 .
2.1. Opvoedingsondersteuning
De opvoeding van kinderen wordt beïnvloed door eigenschappen van de kinderen zelf, door
eigenschappen van de ouders en de omgeving. Ongunstige eigenschappen of omstandigheden heten
risicofactoren, gunstige eigenschappen heten beschermende factoren. De risicofactoren bepalen de
draaglast van de ouders en de beschermende factoren de draagkracht. Het is belangrijk om draaglast
en draagkracht met elkaar in balans te brengen. De beschermende factoren vormen een tegenwicht
tegen de risicofactoren. Opvoedingsondersteuning richt zich op het verminderen van de risicofactoren
en het versterken van de beschermende factoren waardoor respectievelijk de draaglast wordt
verkleind en de draagkracht wordt vergroot. De steun die wordt geboden kan gaan om:
• Informatie en voorlichting over ontwikkeling en opvoeding;
• Pedagogische advisering en lichte pedagogische hulp;
• Signalering, vroegtijdige onderkenning en verwijzing;
• Zelfhulp en sociale ondersteuning rondom kinderen en opvoeding.
De ontwikkeling van probleemgedrag bij kinderen wordt in elke individuele situatie bepaald door een
combinatie van en een wisselwerking tussen risicofactoren en beschermende factoren. Daarom
moeten medewerkers in het contact met ouders bewust omgaan met zowel de beschermende als de
risicofactoren in een gezin. In bijlage 1 is een uitgebreid overzicht van de risicofactoren opgenomen.
Beschermende factoren worden gevonden in:
• het kind: veerkracht; een temperament dat bij de omgeving past; intelligentie; gezondheid
• het gezin: het functioneren van het gezin voor de vlucht; minstens één evenwichtig gezinslid; een
ouder of familielid hebben die de angsten van het kind kan aanvoelen en begrijpen; een hoge
opleiding van de ouders; een gering cultuurverschil tussen het gezin en de Nederlandse
samenleving; een “bewuste” opvoeding en controle op schoolprestaties
• de omgeving: een ondersteunend netwerk van onder andere familie, vrienden, school,
begripvolle leerkrachten.
4
Hessels (2000), Nieuwhof en Mohamoud (2000), Van den Reek en Hussein (2003), Van den Tillaart en
Warmerdam (2003)
5
Dit hoofdstuk is mede gebaseerd op Van Keulen, Opvoedingsondersteuning aan vluchtelingen (1999)
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 4
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

Risicofactoren 6 worden gevonden in:
• het gezin: het ontbreken van een sociaal netwerk vooral bij de jonge alleenstaande moeders;
qatgebruik door met name de mannen met als gevolg financiële problemen en verschuiving van
het dag- en nachtritme, waardoor het verrichten van (betaald) werk en het volgen van een
opleiding worden belemmerd; het hebben van schulden door bijvoorbeeld aankopen bij
postorderbedrijven en het niet betalen van rekeningen; het wonen in een achterstandswijk; ouders
die kampen met traumatische ervaringen van voor en tijdens de vlucht; het statusverlies van
ouders en vooral de vaders in Nederland; verwijdering tussen jongeren en hun ouders doordat de
kinderen sneller wegwijs raken in de Nederlandse samenleving dan hun ouders en niet meer alles
van hen accepteren; geweld in het gezin.
• de vluchtgeschiedenis: gevlucht zijn voor een burgeroorlog, een situatie van corruptie,
wetteloosheid en economische chaos; een ingestort onderwijssysteem in het land van herkomst;
de lange duur van de asielprocedure in Nederland; onvoldoende kansen voor toegelaten
vluchtelingen om volwaardig te participeren in de samenleving waardoor een duidelijk
toekomstperspectief ontbreekt en gezinnen niet kunnen aarden in Nederland.
• de school: leerachterstanden bij de kinderen; onvoldoende aansluiting van het onderwijsaanbod
op het niveau van de jongeren; moeilijke toegang tot opleidingen, stages en de arbeidsmarkt;
hiaten in de schoolcarrière door overplaatsingen tussen opvangcentra voor asielzoekers; weinig
toezicht op schoolverzuim; de verwachting van ouders dat hun kinderen een hoge opleiding gaan
volgen, terwijl dit niet op korte termijn realiseerbaar is; de moeilijkheid om ouders bij het onderwijs
van hun kinderen te betrekken door onder andere communicatieproblemen; onduidelijkheden over
het Nederlandse onderwijssysteem en de verwachting van ouders dat onderwijs de exclusieve
taak van de school is.
• de vriendengroep en vrijetijdsbesteding: aansluiting van jongeren bij Marokkaanse en
Antilliaanse jeugdigen in het criminele circuit (met name het drugscircuit); onvoldoende
toegankelijkheid van het reguliere aanbod van vrijetijdsbesteding.
2.2. Ontwikkelingsstimulering
Ontwikkelingsstimulering richt zich op de ondersteuning van het ontwikkelingsproces van kinderen en
jongeren met als doel ontwikkelingsachterstanden te voorkomen. In het project Ondersteuning
Somalische gezinnen is hieraan gewerkt door ouders te informeren over het belang van
ontwikkelingsstimulering en hen kennis te laten maken of toe te leiden naar de mogelijkheden hiervoor
in hun gemeente zoals:
• spel aan huis, homestart, opvoedbureau, opstapvormen, brede schoolactiviteiten, voor- en
vroegschoolse voorzieningen, taalactiviteiten;
• kinderopvang, recreatieve activiteiten, bibliotheek, speel-o-theek en sociaal-culturele
dagactiviteiten;
• consultatiebureau en jeugdgezondheidszorg;
• volwasseneneducatie, ouderavonden, ouderparticipatie;
• bureau jeugdzorg.
6 Kromhout (2003)
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 5
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

3. Vraaggericht werken
JSO heeft veel deskundigheid over opvoeden in huis. Bij voorkeur wordt pedagogische informatie
gericht aangeboden in aansluiting op de vraag van ouders. Zowel in individuele en groepsgerichte
opvoedingsondersteuning als bij de ontwikkeling van materialen wordt door JSO vraaggericht gewerkt.
3.1. De ouders centraal
Ouders moeten ervaren en het gevoel krijgen dat ze gehoord worden en dat hun inbreng van belang
is. Zij moeten de ruimte krijgen om problemen in hun eigen woorden naar voren te brengen en te
verklaren. De door ouders geformuleerde problemen en vragen vormen het uitgangspunt voor
volgende stappen. Het is belangrijk dat de informatie die wordt gegeven nauw aansluit bij en
gebaseerd is op de vragen en de taal van de ouders 7 . Dat is de reden voor JSO om in het project
Ondersteuning Somalische gezinnen medewerkers in te zetten die de Somalische taal beheersen.
In een gesprek of tijdens een cursus ondergaan ouders en medewerkers gezamenlijk een proces. Het
is van belang er rekening mee te houden dat allochtone ouders met een dosis wantrouwen naar de
instelling komen. De ervaringen van Somaliërs met het gezag van koloniale onderdrukkers en met
Somalische regeringen die na de onafhankelijkheid Somalië steeds in oorlogen verwikkelden, zijn niet
positief. Hier vloeit het wantrouwen van Somaliërs uit voort voor het gezag van de overheid, of het nu
het leger, de politie of de overheidsfunctionarissen betreft. Elke actie of beslissing die riekt naar het
gezag van de overheid roept achterdocht op 8 . Ook medewerkers van Nederlandse instellingen worden
met dit wantrouwen geconfronteerd.
Het bijhouden van dossiers over Somalische cliënten kan opnieuw wantrouwen oproepen. In Somalië
kent men een orale traditie waarin informatie wordt uitgewisseld en overgedragen via gesprekken en
verhalen. Deze traditie bemoeilijkt het leven in Nederland waar informatie schriftelijk wordt verstrekt en
waar veel gegevens worden geregistreerd. Instellingen die brieven sturen, kunnen er niet van uit gaan
dat deze ook gelezen worden.
In de orale traditie gaan verhalen over slechte ervaringen met instellingen snel in de gemeenschap
circuleren om anderen te waarschuwen. Dit kan ouders ervan weerhouden om gebruik te maken van
voorzieningen.
Er is een groot verschil met Nederlanders. Somaliërs gaan niet altijd uit van “welzijn”, maar rekenen met
gevaar. Wij weten dat het ook slecht kan gaan. Negatieve ervaringen worden daarom binnen de
gemeenschap besproken. Als je hierover hoort, denk je onmiddellijk “Dit kan mij ook overkomen.” Bij het
bespreken van het voorval wordt gelijk nagegaan hoe het kan worden voorkomen.
Interview Somalische mannen, 2003
Instellingen met een taak rond het sociale leven en het familieleven zijn voor veel Somalische ouders
een nieuw verschijnsel. Men ervaart de vragen van deze instellingen als een bemoeienis met het
privé-leven. De meeste Somaliërs organiseren hun sociale en familieleven bij voorkeur binnen het
informele netwerk van de clan. Dat is het sociale instituut dat men kan vertrouwen. Als men informatie
nodig heeft of iets moet regelen dan zal men snel familieleden om hulp vragen. Het risico bestaat dat
de gemeenschap over onvoldoende informatie beschikt om succes te hebben en de problemen in de
nieuwe situatie in Nederland op te lossen.
Door met Somalische maatschappelijk consulenten te werken wordt niet alleen de taalbarrière geslecht. De
consulenten bieden passende ondersteuning aan de ouders rond hun opvoedingsvragen. Zo gaan nieuwe
informatie over het opgroeien van kinderen en nieuwe ervaringen met instellingen voor jeugdzorg en
jeugdhulpverlening in de gemeenschap circuleren. Zo krijgen ouders de kans om in de toekomst beter
geïnformeerde keuzen te maken.
7 Zie ook: Nieuwhof, We doen het gewoon samen! Effectieve opvoedingsondersteuning voor allochtone ouders.
S&O (2002)
8 Nieuwhof en Mohamoud (2000)
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 6
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

De kern van de vraaggerichte aanpak van JSO is dat de instelling op een gelijkwaardige, respectvolle
manier samenwerkt met ouders. JSO gaat de dialoog aan met ouders om van elkaar te leren over
opvoedingsvragen en mogelijke antwoorden hierop. Tijdens de eerste contacten krijgen medewerkers
te maken met de ervaringen van allochtone ouders met witte Nederlanders en witte instellingen. Deze
ervaringen worden in het algemeen getypeerd door achterstelling, wantrouwen, discriminatie en
ongelijke behandeling. Normaal gesproken slaat het machtsevenwicht in contacten tussen allochtone
en autochtone burgers door naar de witte kant. Voor een gelijkwaardige samenwerking is het daarom
een voorwaarde dat medewerkers afstand doen van hun macht. Zij moeten duidelijk laten zien dat zij
een andere houding hebben tegenover de allochtone gemeenschap. De allochtone ouders moeten
ervaren dat zij aan zet zijn. Om het vertrouwen van de ouders te winnen is het nodig dat in de eerste
contacten veel tijd wordt geïnvesteerd.
Ouders hebben tijd nodig en moeten de kans krijgen om met hun vragen te testen of zij door de instelling
werkelijk worden gerespecteerd en serieus genomen. De medewerker kan het idee krijgen dat er tijd wordt
verspild. Het gaat echter om een wezenlijke fase in het contact, waarin ouders bij de medewerker en de
instelling aftasten of die hun vertrouwen waard zijn. Pas hierna kan men tot de kern van de vraag
doordringen.
3.2. De behoefte van ouders
Het is van belang om van het begin af aan in de contacten met de Somalische ouders oog te hebben
voor de inzet van ouders in een project. Zonder hun inzet en inbreng is het niet mogelijk om effectief
te werken aan het oplossen van vragen en knelpunten. In het project Ondersteuning Somalische
gezinnen is gebleken dat ouders zich willen inzetten voor de toekomst van hun kinderen. Zij willen
bijvoorbeeld graag weten hoe het Nederlandse onderwijs- en gezondheidssysteem werken. Zij zijn
bereid te investeren in de relatie met de school en de leerkracht om hun kind waar mogelijk te
ondersteunen. De ouders zijn nieuwsgierig naar hoe Nederlanders hun kinderen opvoeden. De
groepsbijeenkomsten in de Somalische taal over bijvoorbeeld opvoedingsvraagstukken en school zijn
goed bezocht. Men heeft andere ouders gewezen op het belang van deze bijeenkomsten. Ouders
willen weten hoe ze hun kind op het goede pad kunnen houden en willen zich daar voor inzetten. Zij
zijn bereid elkaar waar mogelijk te helpen. Zij bieden elkaar praktische ondersteuning door op de
kinderen te passen, een luisterend oor te bieden, lief en leed te delen en soms mee te gaan naar een
instelling als tolk of gewoon als ondersteuning. Ook geven zij elkaar tips over de diverse regels in
Nederland.
JSO heeft in 2004 op een systematische manier onderzoek 9 gedaan naar de behoefte aan
opvoedingsondersteuning van Somalische ouders. De resultaten van dit onderzoek kunnen worden
meegenomen bij de ontwikkeling van nieuwe projecten in andere gemeenten. Op basis van de
resultaten van het onderzoek is onderstaand overzicht opgesteld. Samen met Somalische ouders kan
worden verkend welke onderwerpen goed bij hun behoefte aansluiten.
Informatie geven over:
• hoe Nederlanders hun kinderen opvoeden;
• thema’s zoals grenzen stellen, omgaan met drukke kinderen, bedplassen, omgaan met pubers en
over tweetalig opvoeden;
• hoe het met de kinderen op school gaat en welke ondersteuning ouders daarbij kunnen geven;
• het Nederlandse onderwijs, over de risico’s van vroegtijdig schoolverlaten (hierbij vooral wijzen op
de taak van de vader), over het werk van de leerplichtambtenaar;
• wat ouders kunnen doen als hun kind met de politie in aanraking komt;
• de werkwijze van de instellingen voor jeugdzorg, de kinderbescherming en de politie;
• de Nederlandse gezondheidszorg, met name voor vrouwen die nog niet zo lang in Nederland zijn;
• hoe het contact met artsen kan worden verbeterd kunt, zodat ze beter gaan luisteren;
• hoe een groepspraktijk van de huisarts werkt;
• ziekten en gezondheid in Nederland.
9 Mijn hand is te vol, JSO en Samora advies (2004)
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 7
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

Communicatie verbeteren door:
• te werken aan een open communicatie in het contact met instellingen (onderwijs, artsen,
consultatiebureau);
• de bereidheid van instellingen te vergroten om te luisteren naar wat ouders te zeggen hebben;
• het bevorderen van een andere houding van leerkrachten zodat ouders zich serieus genomen
voelen;
• de inzet van tolken te stimuleren als:
- er op school problemen worden besproken;
- in het contact met artsen en het consultatiebureau;
• het bespreekbaar maken van misverstanden en wederzijdse opvattingen over bijvoorbeeld het
slaan van kinderen.
Samen met de ouders kunnen activiteiten worden ondernomen om hieraan te werken, bijvoorbeeld
door docenten of artsen uit te nodigen voor een themabijeenkomst, samen een bezoek te brengen
aan een school of huisartsenpraktijk om het onderwerp te bespreken.
Ondersteuning bieden door:
• contacten met andere moeders en deskundigen te organiseren om over problemen in de
opvoeding te praten;
• bij grote problemen hulp in te roepen van Somalische vertrouwenspersonen uit de eigen
Somalische gemeenschap. Bijvoorbeeld eerst gezamenlijk analyseren wat er aan de hand is en
vervolgstappen door te spreken. Niet gelijk de politie of de kinderbescherming inschakelen, want
dat werkt averechts;
• steun van Somalische vertrouwenspersonen te organiseren voor ouders in hun contact met de
jeugdzorg of de politie;
• Somalische medewerkers aan te stellen op de basisscholen;
• huiswerkbegeleiding te bieden voor de kinderen;
• onderwijs te bieden in de Somalische taal en cultuur 10 ;
• veilige plaatsen te creëren voor de kinderen waar zij kunnen spelen, en activiteiten voor kinderen
te organiseren die onder begeleiding van volwassenen staan.
In het project Ondersteuning Somalische gezinnen is aangesloten bij de vraag van de ouders en is
van daaruit verder gewerkt. De inzet van de ouders, Somalische zelforganisaties, Somalische
sleutelfiguren en maatschappelijk consulenten is hierbij onmisbaar.
3.3. Interculturele communicatie
In het contact van medewerkers van Nederlandse instellingen met Somalische cliënten spelen tal van
factoren rol, zoals taal, tijd, positie en verwachtingen. Kennis van cultuurverschillen en een beter zicht
op de factoren die van invloed zijn op gespreksvoering helpen bij het voorkomen van misverstanden
en dragen bij aan een grotere effectiviteit. Het is belangrijk dat medewerkers zich hierin verdiepen. In
deze paragraaf wordt kort ingegaan op de factoren die de communicatie beïnvloeden. Het is
raadzaam om dit als aanzet te zien en niet als alle informatie die men nodig heeft.
3.3.1. Cultuurverschillen
Het is belangrijk om in het werken met ouders ervan uit te gaan dat ieder mens uniek is: er bestaat
geen simpel recept voor succesvolle communicatie. Het is eerder een zoektocht waarbij snel
misverstanden kunnen ontstaan met name op de volgende terreinen 11 .
a. Maatschappelijke ongelijkheid: omgaan met macht, machtsafstand
Culturen verschillen van elkaar in de mate waarin maatschappelijke ongelijkheid is geaccepteerd. In
Nederland is de afstand tot het gezag klein. Het is voor de meeste Nederlanders geen probleem om in
discussie te gaan met een politieagent.
10 Het door de overheid gefinancierde Onderwijs Allochtone Levende Talen (OALT) is in 2004 afgeschaft.
11 Hofstede, allemaal andersdenkenden (1995)
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 8
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

Het gevoel dat we allemaal gelijk zijn overheerst. In Somalië is de afstand tot de macht van de
overheid groot. Vertegenwoordigers van de macht - leger, politie, docenten, overheid, chefs - zijn
bedreigend en die spreek je niet tegen.
b. Individualisme en collectiviteit: een “ik” of “wij”-cultuur
Nederland is een samenleving die op individualisme is gebaseerd. De onderlinge banden tussen
individuen zijn los. Ieder wordt geacht voor zichzelf te zorgen en voor zijn naaste familie. Het belang
van het individu gaat boven het belang van de groep. Een eigen mening hebben is gewoon en wordt
gewaardeerd. Een fout maken leidt tot schuldgevoel bij het individu.
In Somalië is sprake van een collectivistische samenleving. Mensen zijn vanaf hun geboorte
opgenomen in een sterke hechte groep, die hun levenslang bescherming biedt in ruil voor
onvoorwaardelijke loyaliteit. Het in harmonie bijeen zijn in een groep op zich is voor Somaliërs
voldoende. Voor Nederlanders daarentegen is het pas fijn als er een goed gesprek is. De mening van
het Somalische individu is de mening van de groep. De Somalische ouderen in de groep zijn bepalend
voor de meningsvorming. Een fout maken leidt bij Somaliërs veelal tot schaamtegevoel.
c. Man, vrouw, m/v: rollen van mannen en vrouwen
Culturen verschillen in opvattingen over welke gedragingen als mannelijk of vrouwelijk gezien
worden. In een mannelijke cultuur, zoals de Somalische, zijn de man/vrouwrollen gescheiden. De
mannen worden geacht assertief en hard te zijn en gericht op materieel succes. Conflicten vecht je uit.
Vrouwen horen bescheiden en teder te zijn en vooral gericht op de kwaliteit van het bestaan.
De man mag dan het hoofd in huis zijn; de vrouw is het hart
Somalische gezegde.
In een vrouwelijke cultuur, zoals de Nederlandse, overlappen de rollen van mannen en vrouwen
elkaar.
d. Wat anders is, is gevaarlijk: omgaan met onzekerheid
Culturen verschillen in de mate waarin leden zich bedreigd voelen door onzekere of onbekende
situaties. Dit gevoel wordt onder andere uitgedrukt in nerveuze spanning en in een behoefte aan
voorspelbaarheid, aan formele en informele regels. In onzekerheidsvermijdende culturen heeft men
een hekel aan onduidelijkheid. Het lijkt erop dat de verschillen tussen Nederland en Somalië niet zo
groot zijn. Het grote probleem hier is dat de manier om in Nederland via regels zekerheid te verkrijgen
niet aansluit bij de Somalische orale traditie. In Somalië is geen georganiseerde bureaucratie.
“Nederland wordt getypeerd door regels en papier, daar word je moe van. Het is niet snel
duidelijk hoe iets werkt.”
Somalische maatschappelijk consulent, 2004
e. Korte termijn of lange termijn
Culturen verschillen in hun gerichtheid op de korte termijn of de lange termijn. Deze dimensie is
bepalend bij het maken van een keuze. Als het perspectief van Somalische vluchtelingen bij het
opbouwen van hun leven in Nederland op de korte termijn gericht is - en daar lijkt het op - dan botst
dat met het lange termijn perspectief van de medewerkers van Nederlandse instellingen. Zij voeren
gesprekken met elkaar vanuit een verschillend perspectief. Dit geeft frustraties bij beide partijen: zij
vragen en bieden elkaar niet wat zij verwachten.
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 9
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

3.3.2. Het terrein van de gespreksvoering
Er zijn vijf gebieden 12 in de interculturele gespreksvoering te onderscheiden, waar misverstanden
kunnen ontstaan.
a. Taal: aandacht voor verbaal en non-verbaal
Medewerkers van instellingen hanteren hun eigen taal als vanzelfsprekend in het contact met de
cliënt. Het is belangrijk om een tolk in te schakelen als de cliënt zich niet goed in het Nederlands kan
uiten. Medewerkers moeten zich ook bewust zijn van het jargon dat zij gebruiken. Ook spreekwoorden
en uitdrukkingen, zoals bijvoorbeeld “de deur staat altijd voor u open” en “op hetzelfde spoor zitten”
kunnen voor verwarring zorgen.
Naast de taal van de woorden is er de taal van gebaren, non-verbale expressie en interactionele
regels die in culturen een verschillende betekenis kunnen hebben. Denk hierbij aan de vertelwijze, het
elkaar wel of niet in de ogen kijken, het gebruik van aanstootgevende “blote” kleding en “overdadige”
make-up, de manier van het openen en sluiten van een gesprek etc.
b. Ordening: vanuit welke invalshoek kijken de gesprekspartners?
Iedereen ordent de werkelijkheid op zijn manier, heeft een bril op waardoor hij naar de werkelijkheid
kijkt. Mensen hebben een verschillend referentiekader, verschillen in waar hun loyaliteit ligt, of nemen
verschillende machtsposities in. Dit is bepalend voor hoe zij aan een gesprek deelnemen. Zij gaan uit
van hun waarheid.
In een gesprek moet een medewerker niet alleen oog hebben voor andere ideeën, opvattingen,
gewoonten en waarden. Hij moet zich ook bewust zijn van de eigen kijk op het leven, mensen, het
werk. Het heeft geen zin om te strijden over elkaars werkelijkheid. Het is belangrijk die werkelijkheid te
verduidelijken, zodat verwachtingen van elkaar aangepast kunnen worden aan de realiteit.
c. Perspectieven: hoe zien de gesprekspartners zichzelf, elkaar en de onderlinge relatie?
In een gesprek wordt naast een inhoudelijke boodschap ook een relationele boodschap overgebracht.
De deelnemers zeggen tegelijk iets over hoe zij willen dat de ander met hen omgaat. Opvattingen over
man/vrouw verhoudingen en respect voor ouderen kunnen hierin bijvoorbeeld heel bepalend zijn.
Een Somalisch meisje van 16 jaar vertelt op school hoe moeilijk zij het thuis heeft. Zij wil ´s avonds uitgaan
met haar Nederlandse vriendinnen. Haar moeder vindt dit niet goed. De spanningen lopen op en zij zegt dat
zij thuis wordt geslagen. Het meisje wil weglopen. De school wil helpen bij het zoeken van een opvangplaats
voor het meisje. De school handelt vanuit het idee dat meisjes van 16 in zo´n situatie recht hebben op een
eigen leven. De in de Somalische cultuur zo belangrijke familiebanden worden niet als uitgangspunt
genomen. De actie zou eerder gericht moeten zijn op het herstellen en versterken van het familieverband.
Ook spelen sociale perspectieven een rol, bijvoorbeeld de publieke beeldvorming rond buitenlanders.
Een beeld dat van grote invloed op gesprekken kan zijn is het heersende beeld onder Nederlanders
dat buitenlanders zich snel moeten aanpassen. Als de medewerker vanuit dit beeld werkt, zal hij
weinig oog hebben voor de realiteit van de ander. Dit kan een reactie oproepen die effectieve
communicatie in de weg staat.
d. Organisatie: kent de cliënt de organisatie, het doel en de inhoud van het gesprek, de functie van de
medewerker?
Hiermee wordt bedoeld het kader waarin het gesprek plaatsvindt. Is het voor de cliënt duidelijk bij wat
voor instelling hij is (wat zijn de regels en procedures); wat is de functie van de medewerker
(verantwoordelijkheid en bevoegdheid); wat is het doel van het gesprek; hoeveel tijd is hiervoor en van
welke voorzieningen kan de cliënt gebruik maken? De medewerker kan deze duidelijkheid geven
tijdens het gesprek. Door naar de verwachtingen en de ideeën van de cliënt te vragen, krijgt de
medewerker zicht op de bronnen van misverstanden. Het is voor cliënten vaak onduidelijk bij wie men
met welke hulpvraag moet zijn.
12 TOPOI-model, Hoffman, Interculturele gespreksvoering (2002)
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 10
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

e. Inzet: welke vormen van inzet worden getoond en worden erkend? Zijn er verschillen tussen
bedoelingen en effecten?
De inzet van de medewerker en de cliënt zijn nodig om aan de oplossing van problemen te werken.
Als een van beiden het idee heeft dat de ander zich niet inzet, dan zullen de gesprekken niet veel
resultaat hebben. Het is met het oog hierop belangrijk de inzet van de cliënt te (h)erkennen. Een
ouder die zijn zoon slaat om hem op het goede pad te houden, zet zich in voor zijn zoon. Hij neemt als
ouder zijn verantwoordelijkheid en laat zien dat hij een goede ouder wil zijn. Dat wij vraagtekens
zetten bij deze aanpak is voor ons heel gewoon. Als wij de vader daar direct op aanspreken zal hij
zich niet erkend voelen in zijn betrokkenheid bij het oplossen van het probleem. Hoe ongelukkig een
inzet van een cliënt in onze ogen ook is, wij zullen eerst deze inzet moeten (h)erkennen en van daaruit
kunnen wij verder werken aan verandering. Erkennen van inzet is niet hetzelfde als instemmen.
“In Nederland is hulp’ praten’, dat is voor ons nieuw.”
Somalische maatschappelijk consulent, 2004
Door ouders te vragen hoe zij een bepaald probleem in Somalië oplosten, erkent de hulpverlener het
vermogen van ouders om zelf problemen aan te pakken. Het antwoord geeft inzicht en biedt
aanknopingspunten voor volgende stappen.
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 11
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

4. Groepsgerichte aanpak
Nederland kent een ik-cultuur. De onderlinge banden tussen individuen zijn los. Ieder wordt geacht
voor zichzelf te zorgen en voor zijn naaste familie. Het belang van het individu gaat boven het belang
van de groep. In Somalië is sprake van een wij-cultuur. Individuen zijn vanaf hun geboorte
opgenomen in een sterke hechte groep, die levenslang bescherming biedt. De mening van het
individu valt samen met de mening van de groep. De ouderen in de groep zijn bepalend voor de
meningsvorming 13 .
Uit het bovenstaande wordt duidelijk dat een groepsgerichte aanpak goed aansluit bij de Somalische
doelgroep.
Naast informatie-uitwisseling is het aspect van ontmoeting voor deelnemers aan groepsbijeenkomsten van
belang. Daarom is het zaak om tijdens bijeenkomsten ruim aandacht te besteden aan een goede sfeer en de
onderlinge kennismaking. Met deze werkwijze wordt ingespeeld op een kracht van de gemeenschap.
Tegelijk wordt de beschermende factor van een ondersteunend netwerk van onder andere familie en
vrienden versterkt. Door groepsgerichte sociale ondersteuning krijgen ouders en daarmee ook de kinderen
het gevoel ergens bij te horen, krijgen zij informatie aangeboden die aansluit op hun situatie en wordt soms
praktische steun geboden. Door sociale ondersteuning te bieden is het mogelijke de draagkracht te vergroten
zonder de opvoeding van de ouders over te nemen.
”Ik kwam met een lege batterij, maar die is nu weer opgeladen.”
Somalische moeder na afloop van een bijeenkomst, 2003
Om zicht te krijgen op de Somalische gemeenschap is in verschillende gemeenten gestart met het in
kaart brengen van zelforganisaties van Somaliërs. Zelforganisaties kunnen een motor zijn in de
(weder)opbouw van de Somalische gemeenschap. In sommige steden bestaan verschillende
Somalische zelforganisaties die niet met elkaar samenwerken. JSO heeft in die gevallen contact
opgenomen met alle zelforganisaties om de mogelijkheden tot samenwerking te verkennen. In enkele
gevallen hebben maatschappelijk consulenten kunnen bijdragen aan het overbruggen van verschillen
tussen zelforganisaties en de onderlinge samenwerking kunnen bevorderen. Soms bleken de
Somalische organisaties niet met elkaar te willen samenwerken. JSO heeft ervoor gewaakt om niet
verzeild te raken of partij te worden bij het uitvechten van onderlinge verschillen. In die situaties was
het uitgangspunt van JSO om zelf het voortouw te nemen en samen te werken met de positieve
krachten in de gemeenschap die zich wilden inzetten voor de ondersteuning van de gezinnen.
“Stilstaan bij verandering”, een serie door JSO ontwikkelde bijeenkomsten over leven en gezinsleven
in Nederland voor groepen vluchtelingenouders bleek een geschikt middel om moeders in
verschillende gemeenten te organiseren. De inhoud van deze bijeenkomsten sloot nauw aan bij de
interesse van de moeders.
In het project viel op dat Somalische vrouwen in het algemeen zeer zelfstandig zijn: zij besluiten zelf over
hun activiteiten. De mannen hebben hier vaak maar in beperkte mate invloed op.
13 Nieuwhof en Mohamoud (2000)
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 12
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

4.1. Stilstaan bij verandering
JSO heeft samen met een aantal van haar vluchtelingtrainers de cursus “Stilstaan bij verandering,
bijeenkomsten over leven en gezinsleven in Nederland” ontwikkeld. De serie van zeven
bijeenkomsten is gericht op specifieke vragen en problemen van vluchtelingenouders. Het doel van de
cursus is de ouders meer zelfvertrouwen te geven bij de opvoeding van hun kinderen. Tevens wil men
bij de ouders een denkproces op gang brengen over de invloed van meertaligheid, multiculturaliteit en
ingrijpende ervaringen op de ontwikkeling van hun kinderen en op de relatie tussen de ouders en hun
kinderen. Daarnaast wordt informatie overgedragen over de Nederlandse opvoedingspraktijk. De
cursus telt zeven bijeenkomsten:
Deel 1: de eigen achtergrond als basis
• waar kom je vandaan, wat heb je meegenomen?
• (over)leven in/tussen twee culturen
• praten in je eigen taal
• ingrijpende gebeurtenissen
Deel 2: opvoeden in Nederland
• zorg dragen voor de band met je kind
• grenzen stellen
• bezoek aan een instelling of van een gastspreker
Het is de bedoeling dat tijdens de bijeenkomsten de vluchtelingenouders open met elkaar van
gedachten wisselen over belangrijke thema’s. Dit gebeurt in een goed geleid gesprek door een
geschoolde begeleider uit de eigen taal- of cultuurgroep. In de opvoeding worden jongeren voorbereid
op de taken die zij moeten uitvoeren als zij eenmaal volwassen zijn. De taken in het land van
herkomst kunnen grondig verschillen van die in Nederland, omdat de samenleving totaal anders
georganiseerd is. De ouders hebben echter bij hun opvoeding veelal nog taken voor ogen die in het
land van herkomst gesteld worden.
“Wat vertelt u aan uw kinderen over Somalië? Waar was u trots op: uw land, woonomgeving,
werk, of familie? Over dergelijke vragen praten ouders graag. Het biedt medewerkers inzicht in
wat ouders belangrijk vinden en waar de grote verschillen liggen met hun leven in Nederland.”
Projectcoördinator, 2004
In verschillende gemeenten vormde deze cursus de aanzet tot het contact met de Somalische
moeders. De bijeenkomsten “Stilstaan bij verandering” werden door de Somalische maatschappelijk
consulenten van het project gegeven en bleken nauw aan te sluiten bij de behoefte van vooral de
Somalische moeders. Aan het eind van de bijeenkomsten uitten de moeders op een meer open wijze
hun vragen en zorgen over het opgroeien van hun kinderen. Een deel van de vragen werd - gezien
het persoonlijke karakter - vervolgens individueel opgepakt. Andere vragen werden in
themabijeenkomsten in de groep met een Somalische maatschappelijk consulent verder uitgewerkt.
“Als we samen zijn, dat maakt ons blij. Wij hebben niet geleerd om eerlijk met elkaar te praten. Wij
schamen ons voor onze problemen. Zoals we vandaag in de bijeenkomst gepraat hebben, hebben
we nog niet eerder gedaan. Daar willen we mee doorgaan.”
Somalische moeder, 2003
De bijeenkomsten maakten de vrouwen enthousiast voor structurele informatie- en
ontmoetingsbijeenkomsten. In Dordrecht werd dit in samenwerking met het welzijnswerk
vormgegeven.
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 13
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

4.2. Informatiebijeenkomsten
Zes themabijeenkomsten over de opvoeding van jonge kinderen van de GGD Den Haag afdeling GVO
en S&O zijn ook praktisch voor groepen ouders met kinderen tot 12 jaar. Tijdens de bijeenkomsten
van “Stilstaan bij verandering” komen bij de ouders tal van vragen op over hun opgroeiende kinderen.
De zes themabijeenkomsten sluiten hierop goed aan en gaan over:
• opvoedingsdoelen
• de ontwikkeling van het jonge kind
• taalontwikkeling en meertaligheid
• regels en grenzen stellen
• kern van de opvoeding bij schoolkinderen, structuur, belangstelling en overleg
• samenwerking met de basisschool
De themabijeenkomsten kunnen in een willekeurige volgorde of in een reeks gebruikt worden. De
bijeenkomsten worden gehouden onder leiding van een Somalische maatschappelijk consulent. Dit
biedt ouders de mogelijkheid om hun zorgen en gevoelens in de eigen taal onder woorden te brengen.
Via spelvormen komen ouders aan het woord over diverse opvoedingssituaties rond school en thuis.
De maatschappelijk consulent sluit in haar voorlichting hierop aan. Deze wijze van voorlichten is
anders dan traditionele informatieoverdracht in één richting.
Ook andere thema’s 14 lenen zich uitstekend voor informatiebijeenkomsten:
• gezondheid
• het onderwijssysteem
• omgaan met drukke kinderen
• omgaan met pubers
• hoe houd ik mijn kind op het rechte pad
4.3. Bijeenkomsten voor vaders
In de praktijk is gebleken dat het moeilijk is om zelf een groep vaders te werven als het de Somalische
vereniging niet is gelukt. De ervaring heeft geleerd dat een serie bijeenkomsten geen aantrekkelijk
aanbod is voor de vaders gezien de relatief grote tijdsinvestering die dat vergt. Het organiseren van
aparte themabijeenkomsten heeft in het JSO project goed gewerkt.
Het is gebleken dat vaders zich in het algemeen betrokken voelen bij de keuze van het voortgezet
onderwijs voor hun kinderen. Het ligt dan ook voor de hand om te beginnen met het organiseren van
informatiebijeenkomsten over bijvoorbeeld het onderwijssysteem of de schoolkeuze in het voortgezet
onderwijs. Het onderwerp “onderwijs” leent zich goed om gecombineerd te worden met bijvoorbeeld
opvoedingsvragen van vaders. Ook kunnen situaties naar voren worden gebracht waar het schoolkind
mee te maken kan krijgen zoals pesten. Hierbij kan ingegaan worden op wat de school kan doen en
wat de ouder hieraan kan doen. Bijeenkomsten over het behouden van de band met het kind of over
pubers bieden ook een goede mogelijkheid om vaders te interesseren. Het niet luisteren van de
kinderen is een veel gehoorde klacht van de vaders.
In het project is samen met geïnteresseerde vaders het thema voor een eerste informatiebijeenkomst
gekozen. Het is belangrijk om tijdens deze bijeenkomst oor te hebben voor vragen die de vaders
verwoorden. Deze vragen vormen een aanknopingspunt voor eventuele vervolgbijeenkomsten.
Regelmatig nemen veel meer vaders deel aan de themabijeenkomsten die in vervolg op de eerste
informatiebijeenkomst zijn georganiseerd. Zij hebben positieve berichten gehoord over de eerste
avond.
De plaats van de bijeenkomsten moet bij voorkeur de instemming van de vaders hebben. Een
ontmoetingsruimte van een zelforganisatie is heel geschikt gebleken. Op deze plaats voelt men zich
op eigen terrein en dat versterkt het gevoel van eigenwaarde. Interviews met Somalische mannen
maakten duidelijk dat zij door hun werkloosheid ook hun status in het gezin kwijt raken.
14 Mijn hand is te vol, JSO en Samora advies (2004)
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 14
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

In Somalië waren mannen de kostwinner en hadden zij een duidelijke positie. De ontmoetingsruimte
van een Somalische zelforganisatie biedt de mannen een nieuwe plaats. Daar staat hun aanwezigheid
niet ter discussie.
4.4. Praktische tips
Tal van thema’s die in het behoefteonderzoek naar voren komen, lenen zich voor
informatiebijeenkomsten. Bij het organiseren van informatiebijeenkomsten is het handig om met de
volgende punten rekening te houden 15 :
• als de bijeenkomsten geleid worden door iemand die geen Somalisch spreekt, dan verdient het de
voorkeur om een tolk in te schakelen. Bedenk bij de tijdsplanning dat de gesprekken door het
heen en weer vertalen veel langer duren. Een voorgesprek met een tolk over het thema, doel en
programma en over de taakverdeling is raadzaam;
• Somalische vrouwen voelen zich in het algemeen vrijer in vrouwengroepen. Bespreek met de
doelgroep waar hun voorkeur naar uitgaat. De mannen spelen een rol bij de opvoeding en het is
belangrijk ook hen te bereiken, wellicht in aparte groepen;
• houd rekening met verschillen in achtergrond van de deelnemers;
• sluit aan bij de vragen en ervaringen van de ouders. Verduidelijk punten met behulp van
praktijkvoorbeelden;
• bespreek naast de verschillen vooral ook de overeenkomsten in de manier van opvoeden Probeer
het “wij/zij-denken” te voorkomen, waardoor de discussie al bij voorbaat wordt geremd;
• ouders kunnen moeite hebben met voor hen controversiële onderwerpen die niet aansluiten bij
hun waarden en belevingswereld. Ook kunnen zij zich ongemakkelijk voelen als er ineens een
actieve rol van hen wordt verwacht. Bouw daarom een programma rustig op en leg uit wat het
doel en de werkwijze van de bijeenkomst is;
• de gespreksleider moet zich realiseren dat opvoeden normatief is, waarbij er vanuit verschillende
invalshoeken naar de dingen gekeken kan worden. Er bestaat geen algemeen geldende richtlijn
om te bepalen wat een goede opvoeding is;
• treed alle ouders open tegemoet en ga niet uit van stereotype opvattingen. Ouders in een groep
hanteren niet altijd een zelfde referentiekader;
• zoek samenwerking met Somalische werkers zoals een leerkracht of een maatschappelijk werker;
• het gebouw waar de bijeenkomst wordt gehouden moet bij de deelnemers bekend zijn en met het
openbaar vervoer bereikbaar zijn. Voor vaders is bijvoorbeeld de ontmoetingsruimte van de
zelforganisatie een geschikte plaats;
• als de bijeenkomst overdag wordt gehouden, organiseer dan van tevoren kinderopvang. Veel
vrouwen kunnen alleen komen als ze hun kinderen mee kunnen nemen. Dit betekent dat er een
extra ruimte, speelgoed en kinderoppas geregeld moet worden.
15 Handleiding themabijeenkomsten, GGD Den Haag afdeling GVO en S&O, 2002
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 15
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

5. Individuele advisering
Individuele opvoedingsadviezen worden vooral geboden tijdens huisbezoeken, maar ook rond
bijeenkomsten of een speciaal vragenuur. Een huisbezoek kost zeker anderhalf uur. Tijdens een
eerste huisbezoek wordt uitgelegd wat opvoeden is. Dat is voor veel ouders een nieuw begrip.
Woorden als “Iedereen heeft zorgen over de kinderen, pubers zijn niet gemakkelijk, hoe gaat het op
school met de kinderen en hoe is hun gezondheid” brengen het gesprek op gang.
Om een vertrouwensband met de ouder op te bouwen gaat aan opvoedingsadvisering vaak het
bieden van enige praktische steun vooraf. Als er bijvoorbeeld problemen in een gezin spelen rond
inkomen en wonen dan hebben ouders veelal niet de rust of de tijd voor opvoedingsvraagstukken. Zij
komen dan met vragen over praktische zaken die hun dagelijks functioneren belemmeren. Somalische
ouders zijn veelal gericht op het behalen van snelle resultaten. Als de maatschappelijk consulent laat
zien dat zij iets voor de ouders kan doen, dan kunnen daarna de volgende stappen worden gezet.
Bijvoorbeeld, tijdens een huisbezoek blijkt dat de ouder nogal eens in de problemen raakt door het
onregelmatig betalen van de huur. In overleg met de ouder regelt de maatschappelijk consulent dat de
sociale dienst de huur maandelijks betaalt via een automatische afschrijving en een inhouding op de
uitkering. Dit zijn de proefballonnen in het contact. Als de maatschappelijk consulent hier naar het
oordeel van de ouders goed op reageert, dan wordt de volgende stap gezet. Vaak is het dus nodig om
eerst in te gaan op andere vragen dan opvoedingsvragen. Neem hiervoor de tijd want zo wordt
vertrouwen opgebouwd en komen ouders uiteindelijk bij het kernprobleem.
“Net als je weggaat komen de belangrijke vragen over de kinderen. Daarom zeg ik wel eens
een half uur van tevoren dat ik moet gaan. Als er dan zo’n belangrijke vraag komt, dan zeg ik:
“Dit is zo belangrijk, daar ga ik nog even voor zitten.”
Project coördinator, 2003
Ouders letten goed op of de houding van de maatschappelijk consulenten is gebaseerd op
gelijkwaardigheid. Een betuttelende houding werkt averechts, ouders zullen zich terugtrekken.
“Wij ouders hebben capaciteiten en hebben het beste met onze kinderen voor.”
Somalische mannen, 2003
Als het contact via de moeders verloopt is het van belang de vaders te informeren over wat er gebeurt
en te kijken of hij bij de opvoedingsondersteuning betrokken wil worden. In de meerderheid van de
gezinnen is echter geen vader aanwezig. In het algemeen treden de Somalische moeders vrij
onafhankelijk op.
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 16
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

5.1. Vormen van opvoedingsondersteuning
In de individuele contacten van de maatschappelijk consulenten met de ouders kan op verschillende
manieren opvoedingsondersteuning geboden worden zoals 16 :
• informatieve steun, in een gesprek wordt informatie gegeven;
• emotionele steun, aandacht en begrip hebben voor de ander, een luisterend oor bieden;
• beoordelingssteun, samen met de ouders praten over een kind of een situatie om een oordeel te
vormen en gezamenlijk tot conclusies of ideeën te komen;
• advisering, over heel praktische zaken zoals voeding of kleding, maar ook over doorverwijzing
naar bepaalde instellingen of deskundigen. Ouders besluiten zelf of zij het advies opvolgen;
• steun door voorbeeldgedrag, laten zien hoe je iets ook kan doen om de ander op een idee te
brengen;
• instrumentele steun, steun bij praktische zaken om ouders te ontlasten bijvoorbeeld een plaats
regelen op de peuterspeelzaal, aandacht voor problemen met de sociale dienst of met de woning.
“Een moeder wordt uitgenodigd door de leerplichtambtenaar, omdat haar kind niet op school
verschijnt. Haar tweelingzusje is naar het speciaal onderwijs verwezen en zij vindt het niet
eerlijk dat zij van haar zusje gescheiden wordt. Moeder vraagt mij wat zij nu moet doen.”
Maatschappelijk consulent, 2003
“Ouders hebben regelmatig behoefte aan een tolk bijvoorbeeld als zij over persoonlijke
problemen willen praten. Wij hebben een kaartje gemaakt met de gegevens van het
tolkencentrum. Dit is een eenvoudige ondersteuning bij hun verzoek om een tolk.”
Projectcoördinator, 2003
Voor meer informatie over tolk- en vertaaldiensten: klantenwijzer@tvcn.nl of www.tvcn.nl
Soms komt in het contact met de ouders problematiek naar voren die specifieke deskundigheid
vraagt. De maatschappelijk consulent zet zich dan in voor een goede doorverwijzing. Een ouder met
vragen over het bedplassen van haar oudere kinderen is doorverwezen naar het opvoedbureau, een
ouder met vragen over het overgewicht van haar kind is via de huisarts naar een diëtist doorverwezen.
Voor een succesvolle doorverwijzing is het belangrijk dat medewerkers van instellingen open staan
voor Somalische gezinnen. Het contact kost meer tijd dan gemiddeld. Allereerst omdat er een tolk
ingeschakeld moet worden. Voor het eerste contact met de instelling biedt de maatschappelijk
consulent de ouders aan om mee te gaan, een aanbod waar veel ouders gebruik van maken.
Vervolgens vraagt het verdiepen in de achtergrond van de gezinnen tijd.
Tenslotte, nog niet alle gezinnen zijn gewend aan de Nederlandse manier van aan afspraken houden.
Tijd heeft vaak nog een andere betekenis.
“God heeft bij het verdelen de mensen uit het Westen ‘de klok’ gegeven, en de mensen uit het
Zuiden ‘de tijd’.”
Marokkaanse Nederlander tijdens symposium “We doen het gewoon samen”, 2002
Afspraken worden regelmatig vergeten en het is de vraag of de instelling dan nog bereid om energie
te steken in het gezin. Het is soms makkelijker om te zeggen dat moeder niet wil in plaats van uit te
zoeken waarom een aanpak niet werkt. Intervisie en zelfreflectie zijn onderdeel van een
beroepshouding en zouden in zulke situaties actief ingezet kunnen worden.
16 Keulen, Opvoedingsondersteuning aan vluchtelingen (1999)
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 17
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

“Hulp aanbieden die niet werkt is verloren tijd en bovendien ben je als medewerker teleurgesteld. Ga
na wat je ervan kan leren. De ouders vragen vaak iets anders dan een gemiddelde
Nederlandse ouder. Onderzoek deze vraag en kijk hoe daar op ingespeeld kan worden.
Zoeken naar hulp die werkt kost tijd, maar het loont.”
Projectcoördinator, 2003
De maatschappelijk consulenten adviseren ouders ook over ontwikkelingsstimulering. Vragen van
ouders leiden tot doorverwijzing naar de peuterspeelzaal of faciliteiten voor huiswerkbegeleiding in de
buurt.
“Een moeder maakte zich zorgen over haar drukke kind en het feit dat haar kind niet goed
samenspeelt met andere kinderen. Ik heb haar doorverwezen naar Spel aan huis. Nu komt er
elke week in het gezin een speelster met de kinderen spelen.”
Maatschappelijk consulent, 2003
5.2. Ouders motiveren
Bij de individuele opvoedingsondersteuning besteden de maatschappelijk consulenten aandacht aan
het motiveren van ouders om aan de slag te gaan met hun zorgen over het opgroeien van hun kind.
Als ouders gemotiveerd zijn dan beschikt men meer kracht van binnenuit om een verandering aan te
durven en te willen. Het heeft te maken met de wil om iets te bereiken en tegelijk de moeite die het
kost om dat te realiseren. Motivatie is de belangrijkste schakel tot succes bij mensen in een
hulpverleningsrelatie.
Het slaat een brug tussen hulpvrager en beroepskracht waarna ze samen op pad gaan. Motivatie is
een voorwaarde om te kunnen veranderen 17 . Voorwaarden voor verandering van gedrag zijn:
• kennis, weet hebben van de problemen en gevolgen;
• zorg, ongerust zijn over de problemen en gevolgen;
• zelfvertrouwen, voldoende geloof in mogelijkheden om te veranderen;
• competentie, voldoende gevoel van eigenwaarde.
Het zogeheten draaideurmodel brengt de verschillende fasen van het veranderingsproces in kaart.
• voorbeschouwing: in de eerste fase wordt nog geen aanleiding gezien om bezorgd te zijn. Het
probleem wordt ontkend, misschien zeggen anderen wel iets anders.... ,maar er valt niet over te
praten. Er is geen bereidheid om te veranderen;
• overpeinzing: nu verandert het ontkennen in erkennen. Er is een probleem; er wordt nog niets
gedaan. Voor- en nadelen worden tegen elkaar afgewogen;
• beslissing: er wordt een richting ingeslagen: of je gaat veranderen of je stopt met de hulp. Als je
stopt kan later een nieuw begin worden gemaakt;
• actieve verandering: het nieuwe gedrag wordt geprobeerd. Meestal gaat dat gepaard met een
zekere spanning en verwachting;
• consolidatie: het gaat erom het nieuwe gedrag te behouden en te integreren. Het gedrag wordt
vanzelfsprekend gedrag waar welbewust voor is gekozen;
• terugval: soms zijn de omstandigheden veranderd waardoor iemand in zijn oude gedrag vervalt.
Kunnen omgaan met deze ‘fout’ en toegeven dat daar ook weer van geleerd kan worden.
Het is belangrijk om de fasen van dit model te herkennen. Op deze manier naar gedragsverandering
kijken, kan een hulpmiddel zijn in de omgang met mensen die om hulp vragen. Het helpt om beter op
de ander in te spelen en de juiste toon te treffen. Het helpt om niet gefrustreerd te raken als ouders
afhaken: ze kunnen later weer ‘instappen’. Niemand heeft gefaald.
17 Trainershandleiding Motiveren, S&O (2003)
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 18
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

Het motiveringsproces is onder te verdelen in drie fasen:
• de uitlokfase, bij ouders die in het stadium van de voorbeschouwing of overpeinzing zijn. Ouders
worden uitgelokt te praten over hun problemen en vragen. In deze fase komt er een verandering
op gang rond de bezorgdheid, de kennis, de competentie en het gevoel van eigenwaarde. Het
doel van deze fase is dat de ouders goede ervaringen opdoen en daardoor vaker over de
problemen willen praten. Het aantal zelfmotiverende uitspraken neemt toe. Dit zijn uitspraken
waarin de ouder zijn zorgen uitspreekt en signalen uitzendt over het eigen vermogen hier iets aan
te doen;
• de informatiefase, bij ouders die in het stadium van overpeinzing zijn.
Zowel de beroepskracht als de ouder zorgen ervoor dat ze meer gegevens over de problemen
krijgen. De beroepskracht draagt op een gestructureerde manier informatie aan. Met deze
informatie kunnen ouders de argumenten voor en tegen verandering afwegen. Aan het eind van
deze fase ontlokt de beroepskracht een conclusie aan de ouders, namelijk een besluit om al dan
niet te veranderen;
• de onderhandelingsfase, bij ouders die besluiten te veranderen.
In deze fase wordt gesproken over de manier waarop de gewenste verandering zal plaatsvinden.
De beroepskracht verkent mogelijkheden met de ouders, waaruit de ouders kunnen kiezen. Het
“zelf kunnen kiezen” zijn ouders vaak niet gewend. Dit werkt op zich al motiverend en activerend.
Mensen zetten pas echt voor de stap tot actieve verandering in als er manieren van verandering
zichtbaar worden die bij hen passen. De ouders zullen dan een bereikt resultaat aan hun eigen
inspanningen kunnen toeschrijven. Dit vergroot de kans dat de verandering gehandhaafd blijft. Het
onderhandelen met de ouders vindt eigenlijk voortdurend plaats.
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 19
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

5.3. Bemiddeling
De Somalische maatschappelijk consulenten vervullen in het individuele contact ook wel de functie
van intermediair 18 tussen de ouders en de instelling. Vanwege hun vluchtelingenverleden,
levenservaring en hun kennis van de groep waarvan zij zelf deel uit maken, kunnen zij een brugfunctie
vervullen tussen de eigen gemeenschap en de Nederlandse instellingen. Als het contact tussen
ouders en de instelling stroef verloopt, dan kan de maatschappelijk consulent de ouders steunen bij
het overbruggen van de taal- en cultuurverschillen waardoor de behoefte van de ouders en eventueel
de doelgroep en de dienstverlening van de instelling beter op elkaar aansluiten.
“Moeder komt bij mij met een brief dat haar Nederlandse les begint. Moeder kan niet lezen en is dus
te laat voor de Nederlandse les. Zij heeft ook nog geen kinderopvang, want er is geen plaats
op de crèche. Bij de sociale dienst vraag ik de betaling van de Nederlandse les aan en regel
kinderopvang via de sociale dienst bij peuterspeelzaalplus in de wijk. Ook komen de
taalproblemen van een van de kinderen ter sprake. De aangeboden logopedische hulp vond
zij uiteindelijk niet nodig. Bovendien was het ver van haar huis. Het praten leert hij vanzelf.
‘Wij zijn in de familie allemaal een beetje laat’, zei moeder. Ik heb hier met haar over gepraat.”
Maatschappelijk consulent, 2003
Casus 1 Moeder vertelt na afloop van een groepsvoorlichting aan de maatschappelijke consulent dat haar
zoon van school is gestuurd. Bureau Jeugdzorg (BJZ) zou een nieuwe school zoeken maar haar zoon zit nog
steeds thuis. Moeder voedt haar drie kinderen alleen op en vader woont elders. Haar zoon doet allerlei
dingen die niet mogen, zoals door het rode stoplicht fietsen, brommer rijden, met de trein reizen zonder
geldig vervoerbewijs, laat thuis komen. Zij wil graag dat haar zoon weer naar school gaat en dat hij naar haar
luistert. Hij moet weer mijn oude zoon worden en daar heb ik hulp bij nodig. Moeder geeft de gegevens van
BJZ door en JSO kan contact opnemen en informeren welke hulp moeder krijgt.
De instelling geeft aan dat er een intake gedaan is en dat er net een hulpverlener is toegewezen. De
hulpverlener heeft begrepen dat er alleen een school gezocht moet worden voor de zoon van moeder. JSO
zegt dat moeder ook veel vragen heeft over de opvoeding van haar zoon en dat zij hulp nodig heeft. Er wordt
een afspraak gemaakt met moeder, maatschappelijk consulent en hulpverlener waarin de situatie wordt
verduidelijkt. De hulpverlener zal een tolk inschakelen bij de vervolggesprekken met de ouder.
Moeder heeft gesprekken met de hulpverlener, maar belt toch steeds de maatschappelijk consulent. Het gaat
niet goed met haar zoon en ze krijgt niet de hulp die ze heeft gevraagd. Na de zomervakantie gaat de jongen
naar school. Toch gaat het niet goed. Hij komt soms niet op school en luistert slecht. Moeder is niet tevreden
over de hulp. Zij krijgt geen adviezen. JSO belt de hulpverlener dat moeder naar haar idee niet de gewenste
hulp krijgt en dat er communicatiestoornissen zijn.
Een tijdje is het stil en opnieuw belt moeder weer en vraagt aan ons of we voor haar zoon geen goede plek
weten, want zij is aan het eind van haar Latijn. Ze is vreselijk bezorgd en ziet dat het steeds slechter gaat
met haar zoon. Hij is nu ook al in aanraking gekomen met de politie. Opnieuw belt JSO met BJZ en vraagt
wie de casemanager is. Het blijkt dat de hulpverlener nooit een tolk heeft ingeschakeld. De hulpverlener
heeft binnenkort een andere baan en de hulp wordt overgenomen door het school maatschappelijk werk.
Na een maand spreken we de ouder. Ze krijgt nu de hulp die ze nodig heeft en kan nu ook in haar eigen taal
zeggen waar ze moeite mee heeft. Dit alles heeft driekwart jaar geduurd.
“Moeder vertelt mij van haar problemen met haar zoon van 14 jaar. Zij is bang dat hij het verkeerde
pad opgaat. Bureau Jeugdzorg zou een andere school zoeken maar er gebeurt niets. Ik neem
contact met Bureau Jeugdzorg op en leg de vragen van moeder uit. Het bleek dat er alleen
een intake is geweest en dat er nog een hulpverlener moet worden toegewezen. Ik bemiddel
en help moeder om haar vragen en behoefte aan hulp te verduidelijken.” Maatschappelijk
consulent, 2003
18 Doeleman, Vluchtelingen sleutel tot contact (2001)
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 20
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

Casus 2 Na een groepsvoorlichting over onderwijs geeft een moeder aan dat haar kind naar het speciaal
onderwijs is gegaan ter observatie. Anderhalf jaar later volgt hij nog steeds het speciaal onderwijs. Tijdens een
huisbezoek vertelt de moeder dat de leerkracht haar zoon niet op de basisschool kon handhaven vanwege zijn
gedrag. Hij vraagt te veel zorg en aandacht van de leerkracht. Moeder stemt uiteindelijk toe in plaatsing in het
speciaal onderwijs, omdat dit ter observatie is. De maatschappelijk consulent zegt toe om te informeren wat de
reden is dat de zoon speciaal onderwijs volgt.
Uit het contact met de school blijkt dat de zoon in het speciaal onderwijs terecht is gekomen vanwege zijn
intelligentie en zijn gedragsproblemen. Men schrikt ervan dat moeder het idee heeft dat hij ter observatie is
geplaatst. In gesprekken met moeder is nooit een tolk ingeschakeld, omdat de school het idee had dat de
communicatie wel goed verliep. De school heeft zich niet gerealiseerd dat het heel moeilijk is om in je tweede
taal - het Nederlands - je zorgen te bespreken en vragen te stellen. De school nodigt de moeder uit voor een
gesprek waarbij een tolk aanwezig is.
De moeder vertelt later aan de maatschappelijk consulent dat zij nu begrijpt waarom haar zoon op deze school
zit. “Mijn zoon leert nu op een andere manier, het is fijn dat hij extra zorg krijgt”.
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 21
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

6. Maatschappelijk consulenten
Het project “Ondersteuning Somalische gezinnen” richt zich op Somalische gezinnen die in een
isolement dreigen te raken. De kern van de aanpak is vraaggericht werken. JSO heeft ervaren dat
medewerkers uit de doelgroep van grote waarde zijn bij het winnen van het vertrouwen voor de
activiteiten. Ouders moeten de ruimte krijgen om in hun eigen woorden de problemen naar voren te
brengen en te verklaren. De informatie die aan de ouders wordt gegeven moet nauw aansluiten bij en
gebaseerd zijn op de taal van de ouders. Dat is de reden voor JSO om medewerkers in te zetten die
de taal van de doelgroep beheersen. Zij zijn beter toegerust om de betekenis van wat ouders zeggen
te begrijpen, maar ook om ouders te ondersteunen in het onder woorden brengen van wat zij ervaren.
Daardoor krijgen ouders meer greep op hun problemen. Om de doelgroep goed te bereiken koos JSO
in het project voor de aanstelling van drie Somalische maatschappelijk consulenten, twee vrouwen en
een man.
6.1. De functie
De Somalische maatschappelijk consulenten werken aan de werving van groepen, het bieden van
opvoedingsondersteuning en ontwikkelingsstimulering en het vergroten van de maatschappelijke
betrokkenheid en participatie van de doelgroep. Concreet worden de volgende activiteiten uitgevoerd:
• deelnemers werven en enthousiasmeren voor activiteiten opvoedingsvoorlichting en
ontwikkelingsstimulering;
• ouders ondersteunen, adviseren, informeren en zo nodig (helpen) doorverwijzen bij vraagstukken
waarbij een lichte vorm van ouderondersteuning op zijn plaats is;
• bij verdergaande problematiek de ouders in overleg met de projectleider doorverwijzen naar de
daarvoor geëigende voorziening;
• activiteiten van JSO ondersteunen rond preventie, signalering en voorlichting door de uitvoering
van duidelijk omschreven programma’s en activiteiten of cursussen;
• ondersteunen van vrijwilligers en beroepskrachten bij onderdelen van programma’s, onder
verantwoordelijkheid van de leidinggevende;
• deelname bevorderen van ouders en kinderen aan activiteiten in de wijk en indien nodig hierbij als
intermediair optreden;
• meedenken in de ontwikkeling van nieuwe methodieken.
Bij de selectie van de maatschappelijk consulenten heeft JSO personen gezocht met goede
contactuele en communicatieve vaardigheden waarbij ook gelet is op hun enthousiasmerend
vermogen. De kandidaten moeten een goede relatie met Somalische ouders hebben. Daarnaast
moeten zij zich mondeling en schriftelijke kunnen uitdrukken in de Nederlandse taal. Qua kennis zijn
de volgende eisen gesteld:
• MBO werk – en denkniveau;
• kennis van informatie, voorlichting geven, signaleren en verwijzen;
• kennis van ontwikkelingsstimulering;
• kennis van de sociale kaart.
6.2. Scholing en begeleiding
Omdat het moeilijk bleek formeel gekwalificeerde mensen voor de functie te vinden, besloot JSO
formeel niet-gekwalificeerde vrouwen in dienst te nemen en te investeren in hun MBO-opleiding. De
consulenten werken samen met de projectleider die verantwoordelijk is voor hun begeleiding. De
begeleiding vindt plaats tijdens individueel overleg over het verloop van de werkzaamheden. Daarbij
wordt speciale aandacht besteed aan het spanningsveld dat bestaat tussen de dubbele loyaliteit,
enerzijds naar de instelling en anderzijds naar de eigen gemeenschap. Beide partijen hebben
verwachtingen van de maatschappelijk consulenten die strijdig met elkaar kunnen zijn. Zo verwachten
Somalische ouders nogal eens dat de maatschappelijk consulent altijd klaar staat, ook buiten de
kantooruren. De instelling stelt zich vaak op het standpunt dat de werkzaamheden onder werktijd
plaats moeten vinden. Dit is mede ingegeven om zicht te houden op het werk.
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 22
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

Het is niet alleen belangrijk om het verschil in verwachtingen regelmatig te bespreken. Het bieden van
een duidelijke structuur waarin grenzen zijn aangegeven en een steun in de rug bieden aan de
medewerkers helpt voorkomen dat zij worden opgeslokt door het werk.
Het risico bestaat dat er te vaak een beroep wordt gedaan op allochtone collega’s om als tolk op te
treden voor de eigen instelling of collega-instellingen. Een ander gevaar is dat de allochtone collega’s
alleen worden gezien als deskundigen op het terrein van de doelgroep waar zij toe behoren en niet als
professionele collega’s met een bredere kennis. Ook dit moet tijdens de begeleidingsgesprekken aan
de orde komen.
Daarnaast is het van belang om als instelling oog te hebben voor discriminatie en racisme. Racisme is
een algemeen menselijk probleem dat de menselijke waardigheid en de kwaliteit van het leven
aantast. Het veroorzaakt tot op de dag van vandaag ernstige sociale problemen zoals onevenredige
werkloosheid, achterstandswijken en gettovorming en leidt – daardoor – ook tot grote pedagogische,
sociale en psychische problemen. Racisme wordt ook omschreven als een miskend, verwaarloosd en
gemarginaliseerd probleem dat alleen in haar extreme vormen herkend wordt. Tegenwoordig
presenteert racisme zich als “cultureel”, in de beeldvorming over de multiculturele samenleving
worden onderliggende verschillen in machtsverhoudingen versluierd of ontkend. De maatschappelijk
consulenten van Somalische afkomst kunnen in hun contact met andere instellingen of met collega’s
worden geconfronteerd met vooroordelen, discriminatie of racisme 19 . De emoties die dit oproept bij
zowel de Somalische medewerkers als de collega’s vraagt om een plaatsbepaling: waar sta ik in dit
verhaal? Het dwingt tot nadenken over het eigen handelen. Het is belangrijk dat de instelling de
medewerkers in dit proces steunt.
6.3. Praktische tips
Om knelpunten te voorkomen is het van belang dat de maatschappelijk consulent 20 :
• wordt gesteund in haar ambities en mogelijkheden krijgt voor bijscholing of opleiding;
• gezien de vluchtelingenachtergrond en de gevolgen daarvan voor het functioneren, wordt
gesteund in de persoonlijke situatie;
• leert voor zichzelf op te komen en grenzen te stellen waar het de grens betreft tussen werk en
privé, op een manier die geaccepteerd wordt binnen de gemeenschap;
• leert de eigen gemeenschap te stimuleren tot zelfredzaamheid;
• bekend is met de wederzijdse verwachtingen en doelstellingen tussen instelling en
maatschappelijk consulent, waar het gaat om politieke voorkeur en neutraliteit;
• steun krijgt van een functionaris met voldoende bevoegdheden in de instelling als er sprake is van
(onheuse) kritiek, roddel of conflicten met de eigen gemeenschap.
Voorwaarden voor een constructieve samenwerking tussen instelling en maatschappelijk consulent
zijn:
• een omgeving met veiligheid en vertrouwen;
• een volwaardige en gelijkwaardige relatie;
• open communicatie en onderling respect;
• bewust omgaan met interculturele communicatie;
• bereidheid vanzelfsprekendheden ter discussie te stellen;
• duidelijkheid en eerlijkheid vanuit de instelling over wat wel wat niet kan en mag;
• individuele benadering van de intermediair en niet alleen maar als vertegenwoordiger van de
gemeenschap;
• de tijd nemen.
19
Zie ook: Nieuwhof, We doen het gewoon samen! Effectieve opvoedingsondersteuning voor allochtone ouders.
S&O (2002)
20
Doeleman, Vluchtelingen als sleutel tot contact (2001)
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 23
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

In het project is het JSO niet altijd gelukt om de werkrelaties helder te houden, ook al is hier veel tijd
en energie in geïnvesteerd. De positie van de leidinggevende leidde soms tot verwarring, doordat bij
JSO samenwerking op basis van gelijkwaardigheid het uitgangspunt is. Dit is voor sommige
Somalische medewerkers een nieuw type relatie met een leidinggevende: was de leidinggevende nu
vriend of baas? De praktijk bleek weerbarstiger dan de theorie.
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 24
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

7. Werving
De werving voor voorlichtingsactiviteiten voor Somalische ouders vraagt veel tijd en aandacht.
Voorlichting is voor velen een nieuw fenomeen. De term informatiebijeenkomst of bijeenkomst(en)
over een thema spreken het meest aan. Voor het winnen van het vertrouwen van de ouders is het
belangrijk om een open houding aan te nemen. Aandacht besteden aan de wijze van kleden lijkt een
onbelangrijk punt, echter een eerste indruk is vaak bepalend. Kleding die veel “bloot” laat zien, roept
weerstand op. Vanuit dat oogpunt is het zaak de doelgroep ook middels de kleding die medewerkers
dragen op hun gemak te stellen. Daarnaast moet het taalgebruik aansluiten bij de doelgroep, en niet
bevoogdend of opdringerig zijn, maar uitnodigend. Uitleg over de organisatie, de taken van de
medewerker en wat die kan betekenen voor de doelgroep is essentieel. Ouders hebben behoefte aan
contact met andere ouders. Het praten over en het delen van je zorgen over het opgroeien van de
kinderen verlicht de last. Opvoeden wordt meestal geassocieerd met bemoeien en daarom kan er
beter worden gesproken over het opgroeien van de kinderen.
7.1. Individuele benadering
Voor de werving van ouders voor groepsbijeenkomsten wordt ook een individuele aanpak gevolgd
bijvoorbeeld door:
• huisbezoeken aan ouders die men nog niet kent. Eerst wordt telefonisch een afspraak gemaakt;
• telefonische benadering van ouders die men persoonlijk kent;
• benadering van voorzieningen die mogelijk contact onderhouden met de doelgroep zoals
buurthuizen, vluchtelingenwerk, scholen of consultatiebureaus;
• contact leggen met Somalische zelforganisaties. Hun sleutelfiguren kunnen meehelpen met de
werving;
• eventueel sleutelfiguren trainen om te werven voor de bijeenkomsten.
Het organiseren van een informatiebijeenkomst voor ouders om te inventariseren waar hun behoefte
ligt en met hen van gedachten te wisselen over een mogelijk aanbod van JSO werkt goed.
Inventariseer hoe de groep is samengesteld. Houdt rekening met bijvoorbeeld de leeftijd van de
deelnemers en tot welke leeftijdscategorie de kinderen behoren. Ga na of de moeders hun kind alleen
opvoeden en of er ook een vader in het gezin aanwezig is of elders verblijft. Ga ook na of men in de
groep elkaar al kent. Ook is het belangrijk om te weten in hoeverre men gebruik maakt van
voorzieningen in de wijk
Informatiebijeenkomsten bieden de doelgroep ook een moment om elkaar te ontmoeten. Besteed
daarom ook aandacht aan sfeer en kennismaking. Bovendien gaat er een wervende werking van uit
naar andere ouders. Zij kunnen enthousiast raken door de verhalen van deelnemers aan de
informatiebijeenkomst.
Sleutelfiguren 21 uit de doelgroep kunnen advies geven of actief betrokken worden bij de werving.
Wanneer sleutelfiguren aanzien en respect hebben binnen de groep kunnen ze een belangrijk
aandeel hebben in het gehele proces van de werving. Het inschakelen van een sleutelfiguur bij het
persoonlijk uitnodigen is mogelijk, maar moet zorgvuldig gebeuren. De persoon moet goed
geïnstrueerd worden over de aard van de voorlichting, voor wie deze bedoeld is en wie de voorlichter
is. Het is van belang dat de sleutelfiguur vertelt voor welke organisatie hij handelt zodat daar geen
misverstanden over kunnen ontstaan. De werving moet worden ondersteund met een uitnodigingsbrief
in de Somalische taal.
Wanneer bijeenkomsten met regelmaat op steeds dezelfde plaats, dag en tijd en zo mogelijk dezelfde
voorlichter worden aangeboden, ontstaat er bekendheid bij de doelgroep waardoor er steeds meer
ouders kunnen komen.
21 Zie ook: Doeleman, Vluchtelingen sleutel tot contact (2001)
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 25
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

Instanties zoals het buurthuis, vrouwencentra, consultatiebureaus, vluchtelingenwerk, scholen en
dergelijke kunnen ondersteuning bieden aan de werving voor de bijeenkomsten. Het is daarom goed
hun te informeren over het bestaan van de bijeenkomsten, wanneer en waar deze bijeenkomsten
plaatsvinden en hoe ouders zich kunnen aanmelden.
Het blijkt goed te werken om aan ouders te vragen ook vrienden en bekenden mee te nemen.
Hoeveel tijd de werving kost is afhankelijk van hoe bekend men in een gemeente of wijk is met de
groep. Het is belangrijk om eerst goed in kaart te brengen hoe de onderlinge band is in de Somalische
gemeenschap, welke activiteiten er zijn voor deze doelgroep en in hoeverre Somalische gezinnen
gebruik maken van buurthuizen, huiswerkbegeleiding, voorschoolse voorzieningen en dergelijke.
Verder is het zaak om na te gaan of en wanneer ouders Nederlandse les volgen. De contacten van
instellingen met Somalische ouders kunnen worden benut om ouders te motiveren voor deelname aan
bijeenkomsten. Maak vervolgens een plan voor de werving en schat in wat er nodig is aan
huisbezoeken, telefoontjes, training van sleutelfiguren of benadering van instellingen.
7.2. Contact leggen met vaders
De werving van vaders vraagt veel inzet van de medewerker omdat men veelal zelf de vaders moet
gaan opzoeken. Plaatsen waar vaders nogal eens komen zijn bijvoorbeeld de moskee, Somalische
verenigingen, restaurant en qathuizen. De Somalische vrouwen die al een cursus gehad hebben,
kunnen hun mannen interesseren voor informatiebijeenkomsten. De maatschappelijk consulent kan
vervolgens de mannen telefonisch benaderen en eventueel een huisbezoek afleggen of elders voor
een ontmoeting afspreken. Ook scholen kunnen door de maatschappelijk consulent ingeschakeld
worden om vaders te werven.
De ruimte waar de informatiebijeenkomst wordt gehouden is voor de mannen een heel belangrijk punt.
De voorkeur gaat uit naar de ruimte van de Somalische vereniging, waar men zich vertrouwd voelt 22 .
Als dit niet mogelijk is, overleg dan met de vaders welke ruimte zij geschikt achten voor de
bijeenkomst. In de praktijk is gebleken dat vrijdag na het middaggebed of in het weekend de beste tijd
is om informatiebijeenkomsten te organiseren voor vaders.
7.3. De uitnodiging
Het is praktisch om met een schriftelijke uitnodiging voor de activiteit in het Somalisch te werven.
Deze uitnodiging is niet alleen voor de ouders bestemd, maar ook voor instellingen die ouders op de
activiteit kunnen wijzen. Het sturen van een uitnodiging naar ouders is niet toereikend. Ouders moeten
ook mondeling worden benaderd.
Voorlichting is vaak een onbekende term die beter niet gebruikt kan worden. Spreek daarom van een
informatiebijeenkomst of een serie bijeenkomsten over bepaalde thema’s. Op de uitnodiging kan kort
iets gemeld worden over de inhoud van de bijeenkomst (zie bijlage 2). Het is van belang ervoor te
zorgen dat de uitnodiging de Somalische doelgroep aanspreekt. In het project is dit gedaan door een
foto van Somalische ouders en kinderen op de uitnodiging af te drukken.
Houd bij de planning van activiteiten rekening met belangrijke feestdagen of culturele activiteiten zoals
bijvoorbeeld de ramadan en het offerfeest. Organiseer geen voorlichting in de schoolvakanties of
tijdens de Nederlandse les of andere activiteiten die voor ouders belangrijk zijn. Vermeld duidelijk:
• waar de voorlichting is, bij voorkeur liefst een goed bereikbare vertrouwde plek;
• hoe laat deze begint en eindigt. Plan bijeenkomsten voor moeders onder schooltijd en bepaal de
eindtijd zo dat de kinderen uit school gehaald kunnen worden;
• of er een tolk aanwezig is of dat de voorlichting in het Somalisch wordt gegeven;
• wie de bijeenkomst leidt;
• of er kinderopvang aanwezig is (bij vrouwengroepen is dit noodzakelijk, tenzij er geen kinderen
onder de vier jaar zijn).
22 Zie ook paragraaf 4.3.
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 26
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

8. Hulpvragen
8.1. Registratie
Systematische registratie van hulpvragen is van belang voor het volgen van ontwikkelingen in de
doelgroep. Het biedt de mogelijkheid om flexibel in te spelen op de trends in de hulpvragen. In het
project is er aanvankelijk voor gekozen dat de maatschappelijk consulenten na hun activiteiten en
huisbezoeken zelf registreren wat is besproken. Zij hebben direct contact met de ouders en weten
precies wat er speelt. Na verloop van tijd bleek deze werkwijze niet effectief, omdat het voor de
maatschappelijk consulenten moeilijk was om de kern van het contact bondig samen te vatten. Dit
komt onder meer omdat de gesprekken met de ouders veelal in het Somalisch plaatsvinden en de
registratie in het Nederlands. De schriftelijke uitdrukkingsvaardigheid in het Nederlands, de tweede
taal voor de Somalische maatschappelijk consulenten, bleek in de praktijk een obstakel. Daarnaast
sluit schriftelijke registratie niet erg aan bij de orale traditie van de Somalische gemeenschap.
Het ontworpen registratieformulier (zie bijlage 3) is tijdens het project vereenvoudigd en wordt samen
met de begeleider ingevuld. Zo worden de maatschappelijk consulenten niet alleen getraind in
schriftelijke registratie, de begeleider houdt ook goed zicht op de werkwijze van de betrokken
medewerkers. Zij kan bij de maatschappelijk consulenten doorvragen en zo helpen helder te krijgen
wat er in een gezin speelt.
De voortgang kan ook worden gevolgd door het houden van groepsgesprekken met de
maatschappelijk consulenten. De medewerkers zullen zich dan vertrouwder voelen omdat zij in een
groep zijn en de informatie mondeling kunnen geven. Dat maakt het gemakkelijker om hun verhaal te
vertellen. De begeleider maakt verslagen van deze gesprekken. Bij gevoelige onderwerpen kan echter
een groep ook weer belemmerend werken bijvoorbeeld vanwege schaamte over sommige
onderwerpen.
8.2. Hulpvragen
De vragen die de ouders in het project uitten zijn zeer divers, zoals uit onderstaand overzicht van de
hulpvragen uit 2003.
Onderwerp Percentage
Opvoeding: angst, teruggetrokken gedrag, spijbelen, roken, contacten politie, pesten,
regels en grenzen, druk gedrag, eetproblemen, niet luisteren, bedplassen, weglopen
puber, logopedie
20 %
Sociaal: er alleen voor staan, heimwee 20%
Financiën: energierekening, studiefinanciering, kwijtschelding, automatische betaling,
kinderbijslag, rondkomen van het maandgeld, schulden, invullen formulieren,
huursubsidie
15%
Sociale dienst
8%
Rechtszaken: verblijfsvergunning, goede advocaat, vertrek naar Engeland 8%
Onderwijs: speciaal onderwijs, van school gestuurd, spijbelen, schooladvies 7%
Huisvesting: verhuur aan anderen, overlast, uitzetting 6%
Relatieproblemen, hoe kan vader meer betrokken worden bij het oplossen van de
problemen met de kinderen
3%
Gezondheid 3%
Peuterspeelzaal 3%
Nederlandse les 3%
Overig 4%
In een aantal situaties kreeg het gezin al hulp. De hulp van JSO werd gevraagd omdat men niet
tevreden was over de geboden hulp of dat het onduidelijk was voor de ouder waarom ze deze hulp
kregen.
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 27
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

Gezinnen zijn verwezen en begeleid naar voorzieningen. De ene keer is het plegen van een
telefoontje voldoende, maar een andere keer is het nodig om een afspraak te maken. Soms is het
nodig om samen papieren invullen. De vragen over onderwijs en opvoeding vergen in het algemeen
veel tijd. Er zijn contacten nodig met veel instanties zoals Bureau Jeugdzorg, scholen,
maatschappelijk werk en ziekenhuizen. Voor de ouder is het soms moeilijk om te horen wat er met
hun kind aan de hand is. Men kan of wil het niet begrijpen en dit kan een spanningsveld tussen cliënt
en hulpverlener geven.
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 28
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

Bijlage 1 Risicofactoren
In het onderzoek naar nieuwe etnische groepen en jeugdcriminaliteit (Kromhout 2003) zijn de
volgende risicofactoren geïdentificeerd.
Algemene risicofactoren
Maatschappelijke positie
• financiële problemen
• wonen in een achterstandswijk
• illegaliteit (betekent geen toegang tot voorzieningen)
Gezin
• ontbreken van een sociaal netwerk
• geweld binnen het gezin
• qatgebruik
• AMA’s; alleenstaand zijn met als gevolg een gebrek aan toezicht en sturing
School
• leerachterstanden bij jeugdigen
• gebrekkige aansluiting van het onderwijsaanbod op de verschillende niveaus van de jongeren
• problemen om toegang te krijgen tot opleidingen, stages en de arbeidsmarkt;
• hiaten in de schoolcarrière door overplaatsingen tussen opvangcentra voor asielzoekers
• weinig toezicht op schoolverzuim
Vriendengroep en vrijetijdsbesteding
• aansluiting van jongeren bij Marokkaanse en Antilliaanse jeugdigen in het criminele circuit (met
name het drugscircuit)
• onvoldoende toegankelijkheid van het reguliere aanbod van vrijetijdsbesteding
• AMA’s; geen of verspreide vriendengroep
Specifieke risicofactoren
Vluchtgeschiedenis
• afkomstig zijn uit een oorlogssituatie
• afkomstig zijn uit een situatie van wetteloosheid
Sociaal-economische situatie in het herkomstland
• geen of weinig onderwijsvoorzieningen
• economische chaos en corruptie
Verwachtingen
• ouders verwachten een hoge opleiding voor hun kinderen, die op korte termijn niet realiseerbaar is
Asielprocedure
• langdurige asielprocedures en onzekerheid over de toekomstige positie in Nederland
• AMA’s; jokken over hun leeftijd
Toelatings- en integratiebeleid
• toegelaten migranten krijgen onvoldoende kansen om volwaardig te participeren in de
samenleving
• gebrek aan toekomstperspectief
Ouders met specifieke eigen problemen
• ouders met traumatische ervaringen
• ouders die kampen met statusverlies na de emigratie
• gezinnen die niet kunnen aarden in Nederland
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 29
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

Cultuurverschillen tussen gezin en school/buitenwereld
• problemen om ouders te betrekken bij het onderwijs van hun kinderen door taalproblemen en door
de verwachting bij ouders dat onderwijs een exclusieve taak van de school is
• gebrek aan toezicht door ouders op het gedrag van hun kinderen buitenshuis als gevolg van de
verwachting dat de omgeving mede een oogje in het zeil houdt.
Generatie- en acculturatieconflicten binnen het gezin
• verwijdering tussen jongeren en hun ouders doordat kinderen sneller wegwijs raken in de
Nederlandse samenleving dan hun ouders en niet meer alles van hen accepteren
Opvang- en terugkeerbeleid voor AMA’s
• ongunstige omstandigheden in asielzoekerscentra
• knelpunten in de decentrale opvang van AMA’s in Kleine Wooneenheden
• gedwongen vertrek (ex-)AMA’s uit de KWE’s op achttienjarige leeftijd
• aangescherpt terugkeerbeleid
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 30
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

Bijlage 2 Folder stilstaan bij veranderingen
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 31
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

Bijlage 3 Formulier registratie hulpvragen
JSO hulpformulier registratie individuele hulp aan gezinnen
Datum ……………………………………………………………………………………………………
Naam ……………………………………………………………………………………………………
Adres ……………………………………………………………………………………………………
Plaats ……………………………………………………………………………………………………
Telefoon ……………………………………………………………………………………………………
Ingevuld door ……………………………………………………………………………………………………
⃞ Eenouder gezin
⃞ Tweeouder gezin
⃞ Moeder woont alleen, vader elders
Aantal kinderen en de leeftijd van de kinderen:
Wat is de aanleiding?
Beschrijf het probleem/vraag van de ouder?
Hoe lang bestaat het probleem al, sinds wanneer?
Hoe reageert de ouder erop, eventuele anderen?
(Wat heeft de ouder zelf al gedaan?)
Wat was het effect hiervan?
Hoe zou de ouder dit probleem/vraag in Somalië oplossen?
Heeft de ouder nog hulp van anderen instellingen voor dit probleem of deze vraag?
Zo ja, wie:
Is ze hier tevreden over en wat verwacht de ouder van jou?
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 32
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

Wat heb je met de vraag of het probleem gedaan?
Zijn er nog vervolgafspraken gemaakt? Zo ja, welke:
Als het bekend is dan graag invullen of moeder/vader gebruik maakt van Nederlandse les of
activiteiten in het buurthuis. Dit geldt ook voor de kinderen. Denk hierbij aan kinderopvang,
buurthuisactiviteiten, sport e.d.
Vermeld hier hoe vaak je contact hebt gehad met moeder telefonisch of via huisbezoek of anders.
Ook wil ik graag weten met welke instanties je contact hebt opgenomen, telefonisch of via een
bezoek.
Datum Soort contact Met wie
Met soort contact wordt bedoeld:
Telefonisch contact, op huisbezoek, of bezoek aan een instelling.
Bedankt voor het invullen.
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 33
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding

Literatuur
Bakker, I. e.a. O&O in perspectief. Utrecht: NIZW, 1998
Bouwmeester, Marijke, Dekovic, Maja, Groenendaal, Han., Opvoeding in Somalische
vluchtelingengezinnen in Nederland. Assen: Van Gorcum&Comp., 1998
Doeleman, Wendy en Keulen, Anke van. Vluchtelingen sleutel tot contact. Delft: Stichting
Vluchtelingenwerk Delft, november 2001
Handleiding themabijeenkomsten. Den Haag: GGD Den Haag afdeling GVO en S&O stichting voor
opvoedingsondersteuning, 2002
Hessels, Thomas., Somaliërs in Nederland, een profiel, Den Haag: Ministerie van Binnenlandse
Zaken en Koninkrijksrelaties, maart 2000
Hoffman, Edwin., Interculurele gespreksvoering, theorie en praktijk van het TOPOI-model. Houten:
Bohn Stafleu Van Loghum, 2002
Hofstede, G. (1995). Allemaal andersdenkenden, Omgaan met cultuurverschillen (vijfde druk).
Amsterdam: Contact. Vertaling (1991) van: Cultures and Organizations, Software of the Mind. London
[etc.]: McGraw-Hill
Jong, Joop de, Berg, Margo van den., Transculturele psychiatrie & psychotherapie, handboek voor
hulpverlening en beleid (eerste druk). Lisse: Swets & Zeitlinger, 1996
Jong, Janny de. Stilstaan bij veranderingen, bijeenkomsten (over)leven en gezinsleven van
vluchtelingen. Gouda: S&O stichting voor opvoedingsondersteuning, 2000
Keulen, Anke van. Opvoedingsondersteuning aan vluchtelingen. Informatie voor beroepskrachten en
vrijwilligers. Utrecht. NIZW, 1999
Kromhout, M., San, M. van., Schimmige werelden, nieuwe etnische groepen en jeugdcriminaliteit, Den
Haag: Ministerie van Justitie WODC, Onderzoek en beleid n3. 206, 2003
Nieuwhof, Adri. Mijn hand is te vol, Gouda: JSO expertisecentrum voor jongeren, samenleving en
opvoeding, 2004
Nieuwhof, Adri., We doen het gewoon samen! Effectieve opvoedingsondersteuning voor allochtone
ouders. Gouda: S&O stichting voor opvoedingsondersteuning, 2002
Nieuwhof, Adri en Mohamoud, Abdullah A., Communicatie sleutel tot participatie: De Somalische
gemeenschap in Nederland, Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties,
maart 2000
Reek, Esther van den, Hussein, Adan Igeh., Somaliërs op doorreis, verhuisgedrag van Nederlandse
Somalilërs naar Engeland, Tilburg: Wetenschapswinkel Universiteit van Tilburg (2003)
Tillaart, Harry van den, Warmerdam, John., Somalische vluchtelingen in de gemeente Den Haag,
Nijmegen: ITS Stichting Katholieke Universiteit Nijmegen (2003)
Trainershandleiding Cursus Motiveren, Gouda: S&O stichting voor opvoedingsondersteuning, 2003
Somalische ouders centraal; De aanpak in het project Ondersteuning Somalische gezinnen 34
JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding