'bouw verplaatsbare prefab parkeergarages aan rand ... - Betonplaza

Platform voor het ontwerPen, fabriceren, bouwen en gebruiken van Prefab betonProducten
‘bouw verplaatsbare
prefab parkeergarages
aan rand van de stad’
‘onze architectuur
brengt het innerlijk
van een gebouw
tot uitdrukking’
Sneller bouwen
dankzij prefab
balkbodem rukt op
#9
mei 2008

Gelezen in Cobouw:
Drie miljard euro nodig
voor een droog Nederland
Maar goed dat De Hamer
alles van infi ltratie én
rioolsystemen weet!
Bergbezinkbassins
Bergbezinkleidingen
Columbuizen
Permeobuizen
AQUA Mensura bestrating
Permeo Stones
ZOAB-banden
Voegstones
Nijmeegse Betonindustrie De Hamer B.V., Postbus 6553, 6503 GB Nijmegen
Telefoon: 024 3441244, E-mail: info@dehamer.nl, Website: www.dehamer.nl

:ton mei 2008
voorwoord:
verder kijken
het is een gemiste kans als men werkt volgens geijkte paden. als men terugvalt op datgene wat men kent
of zoals men het altijd doet. men laat de mogelijkheden van vernieuwing liggen. wat erger is: daardoor gaat
men tevens voorbij aan de mogelijkheden op een hogere kwaliteit, een betere aansluiting op de wensen
van de klant, meer efficiency, kortere bouwtijd en noem verder de aspecten maar op die het bouwen van
vandaag en morgen bepalen.
ik heb dan ook bewondering voor individuen en partijen in de bouw die met een breder perspectief kijken.
mensen die uitdokteren of een gekozen oplossing, een bouwsysteem of een materiaal niet anders c.q.
beter kan. niet alleen in de eerste planvorming, maar zelfs nog switchen als de contouren van een project
min of meer zijn vastgelegd. die zelfs dan nog voor het alternatief prefab beton durven te kiezen in de
wetenschap dat het uiteindelijk z’n vruchten afwerpt.
het mooiste is natuurlijk als men vroegtijdig het juiste bouwsysteem kiest. we zien steeds vaker dat
bouwpartijen van een traditioneel bouwsysteem naar prefab beton overstappen omdat de voordelen van
snelheid, vormvariatie en uit te besteden montage een steeds belangrijkere rol gaan spelen. ook wordt
de keuze van het vloersysteem niet langer een automatisme, maar gaat men op zoek naar de specifieke
oplossing met alle voordelen van dien. bijvoorbeeld met een interessant systeem met balkbodems. of
men kiest in plaats van een standaard toplaag voor een luxere toplaag.
u vindt in deze uitgave van b:ton talrijke voorbeelden van projecten waarbij men de stap naar vernieuwing
heeft gezet. men kijkt verder dan de neus lang is. kiest dan voor een gloednieuwe boogstal. of voor
bijzonder gevormde gevelelementen, voor nieuwe producten die door inventieve ingenieurs worden
ontwikkeld, voor gevarieerde bruggen opgebouwd uit modulaire elementen. kortom, kiezen voor toe-
komstgerichte oplossingen. vanzelfsprekend in prefab beton. veel leesplezier!
bart van melick
voorzitter bfbn
3

inhoud:
4
6
verrassend beton op
fib symposium in amsterdam
het fib symposium laat zien dat beton het startpunt moet zijn in de
planontwikkeling en niet het eindpunt bij de materialisatie, omdat
men anders kansen van modern beton laat liggen.
10 Spotlight
Superdun beton: uitdaging
voor de architect
de toekomst is aan prefab. maar dan in vezelversterkt zeer hogesterktebeton,
waarmee onderhoudsarme en superslanke elementen
te vervaardigen zijn.
14 Prefab beton als uitgangspunt
‘onze architectuur brengt het innerlijk
van een gebouw tot uitdrukking’
de architect moet gevoel hebben voor de constructie. de constructeur
moet op zijn beurt gevoel hebben voor vormgeving. dat moet
matchen.
03: voorwoord
13: column
22: #1 voor nummer kw505
24: Sneller bouwen dankzij prefab
balkbodem rukt op
b:ton mei 2008

:ton mei 2008
32: betonnen bruggen in Zuiderpark:
prefab op maat
34: rechte lijn naar accuraat bouwen
38: alternatieve energiebron ideaal in
combinatie met lichtbeton
40: ‘bij innoveren hoort je nek uitsteken’
46: nu ook waterdichte wanden
met holle wandsysteem
50: actualiteiten
52: Productnieuws
54: colofon
18 vvd-raadslid bas van tijn
‘bouw verplaatsbare prefab parkeergarages
aan de rand van de stad’
Juist in prefab beton zijn snel parkeergarages te realiseren. tijdelijk
of permanent. op die manier is dit mobiliteitsvraagstuk adequaat
op te lossen.
28
ifd voor koeien, varkens
en opdrachtgevers
Slim boeren en bouwen? kies dan voor de nieuwe boogstal die
tot maar liefst 40% goedkoper kan zijn dan traditionele stallen
en beter is voor het welzijn van de dieren.
44
karakteristiek gezicht
heeft geen cosmetica nodig
het spanningsveld van de individuele woning en de gezamenlijkheid
van een woongebouw is opgelost door een bijzondere prefab
betongevel, met getordeerde woningkaders.
5

Prefab beton: europa versus amerika
verrassend beton op
fib symposium in amsterdam
Als iemand wil weten wat er zich wereldwijd afspeelt op het gebied van beton, dan mag hij
of zij het International fi b Symposium 2008 van 19 tot 22 mei in Amsterdam niet missen. Met
bijdragen uit maar liefst 46 landen belooft het vakevenement een bredere kijk op beton te
bieden dan ooit tevoren. door Paul engelS
6
Romein Beton
b:ton mei 2008
Cement&BetonCentrum

:ton mei 2008
“een symposium over de totale breedte van beton. niet alleen het materiaal
beton, maar juist ook de toepassing, de oplossing, het maatwerk. het is geen
rekentechnische materiaalkeuze meer die ergens achter aan het proces aan bod
komt, maar je begint thans bij de veelzijdige eigenschappen van beton en leidt
zo het meest geschikte beton naar de optimale prestatie.” ir. dick Stoelhorst,
secretaris van het organisatiecomité en directeur van de betonvereniging, benadrukt
dat de 210 geselecteerde presentaties (155 inleidingen en 55 posterpresentaties)
juist die exponentiële ontwikkeling van het materiaal bestrijken.
“gingen we twintig jaar geleden in het stadium van materialisatie met beton
aan het modelleren, construeren en rekenen, bij het symposium ervaar je de
enorme sprong voorwaarts die we hebben gemaakt omdat beton thans heel
anders wordt benaderd. er wordt veel meer naar de mogelijkheden en eigenschappen
gekeken en van daaruit wordt naar de beoogde specifi eke oplossing
toegewerkt. modern beton is niet meer het gangbare beton. die indruk zal
men absoluut op het symposium opdoen. beton is maatwerk.”
niet alleen uit landen die van oudsher de trom roeren wat betonontwikkelingen
betreft, ook uit landen als brazilië, oekraïne, wit-rusland, Servië et cetera komen
interessante bijdragen. brazilië heeft bijvoorbeeld 18 abstracts ingediend.
uit toonaangevende landen als china en Japan komen totaal 45 abstracts. “mij
verbaast het hoe groot die spreiding is. uit alle hoeken van de wereld komen
innovaties en praktijkoplossingen in beton. die exponentiële ontwikkeling van
beton zal daarom eerder versnellen dan afnemen.”
Wetenschap én praktijk: europese landen als nederland, duitsland en
italië blijven toonaangevend op dit gebied. Zo vertegenwoordigen deze drie
samen meer dan 100 abstracts. Zonder dat men bang hoeft te zijn voor doublures
of eentonigheid. “we hadden in totaal bijna 400 abstracts ontvangen.
deze zijn gewogen, geselecteerd en gesplitst in een twaalftal thema’s. het
hoge aantal presentaties en de uiteenlopende thema’s tonen de breedte van
het symposium, dat gelet op de reikwijdte eigenlijk meer de titel van congres
dan symposium verdient. bovendien is er de confrontatie tussen de meer wetenschappelijke
bijdragen en de oplossingen vanuit de praktijk. daar staat de
fi b (federation internationale du beton) ook voor, nadat de organisatie in 1998
uit een fusie van fiP en ceb ontstond en de wetenschappers en praktijkmensen
zo bij elkaar bracht. het is terug te vinden in de editie van 2008, waarin praktische
maatwerkoplossingen centraal staan. dat kan niet anders dan via synergie
van wetenschap en praktijk.”
7

:ton mei 2008
met een record aan deelnemende landen en een recordbreedte in beton verwacht
dick Stoelhorst dat de animo behalve uit het buitenland ook vanuit nederland
zal toenemen. “we mikken op pakweg 500 á 600 bezoekers. men kan
zich voor één dag aanmelden (€ 345,-) of voor het volledige lezingenprogramma
(€ 950,-). omdat specifi eke thema’s op meerdere dagen terugkomen, kun je
eigenlijk niet volstaan met één dag. neem prefab beton. dit komt bijvoorbeeld
aan bod in een sessie waarbij prefab beton in europa wordt vergeleken met
prefab beton in amerika. dat zou je als dagsessie kunnen volgen. maar omdat
prefab beton ook qua ontwikkelingen, noviteiten, maatschappelijke vraagstukken
en wat dies meer zij ook in andere sessies aan bod komt, doe je jezelf tekort
door een enkel highlight eruit te kiezen. nogmaals, wil je wereldwijd weten wat
beton is en kan, dan is het fi b symposium een uitgelezen kans daartoe. mede
omdat de lezingen worden ondersteund met genoemde 55 postersessies en
een expositie die met de dag in omvang groeit.”
Twaalf thema’s: de inleidingen en postersessies zijn gerangschikt
naar twaalf thema’s. met daarbij vermeld het aantal bijdragen zijn dit:
• lifecycle design (19)
• design strategies for the future (9)
• underground structures (9)
• monitoring and inspection (8)
• diagnosis (12)
• innovative materials (41)
• codes for the future (28)
• modifying and adapting structures (10)
• architectural concrete (13)
• developing a modern infrastructure (23)
• designing structures against extreme loads (19)
• increasing the speed of construction (9)
meer informatie op www.fi b2008amsterdam.nl
invulmechanismen van beton hebben plaatsgemaakt voor vernieuwende constructies
en oplossingen in beton. het brengt (prefab) beton dichterbij het
prille begin van het planproces en tegelijkertijd dichterbij het beoogde hoogwaardige
eindresultaat. in die breedte van het bouwproces past het brede fi b
symposium, meent dick Stoelhorst. “ik hoop velen te mogen verwelkomen in
amsterdam. in het congres centrum van de meervaart. een passende locatie
die dan helemaal voor dit evenement wordt ingericht. ook maatwerk. het is
een mooie voorbode van maatwerk in beton.”
9

10
spotlight:
De specialist in dunschalige betonelementen
microbeton slaat een nieuwe weg in. Na jaren
succesvol te zijn geweest in voornamelijk het
ophogen van galerijen bruist directeur Pieter
Nap (30) nu van de ideeën over nieuwe toepassingsmogelijkheden.
Zoals gevelelementen
met en zonder reliëf. door franS boS
b:ton mei 2008

:ton mei 2008
Superdun beton:
uitdaging voor de architect
“ferrocement, het materiaal waarvan het bedrijf uit krimpen aan den iJssel ge-
bruik maakt, heeft bij een dikte van slechts twee centimeter een dekking op de
wapening van slechts drie millimeter nodig,” zegt directeur nap. “de structuur
is zo dicht, dat het materiaal waterdicht en zeer duurzaam is. de druksterkten
liggen tussen 65 en 85 n/mm2 . er zit geen grind in, alleen cement, fijn zand en
vulstoffen, maar de receptuur houden we voor onszelf.”
heel wat tijd hebben nap en de zijnen gestoken in de juiste samenstelling en
ook vooral in de methoden van verwerking. volgens de jonge ondernemer
heeft dat bij dit type beton nogal wat voeten in de aarde gehad: “met gewoon
storten kom je er met dit soort aardvochtige beton niet. het is erg moeilijk ver-
werkbaar. maar we zijn er inmiddels wel handig in geworden. de verwerking is
een groot deel van het bedrijfsgeheim. een speciale tak van sport zijn de mal-
len. in de bouw wordt vaak gebruik gemaakt van hout of staal. wij hebben een
manier gevonden om op een slimme manier kunststof mallen te maken. die
zijn twee tot drie keer goedkoper!”
Verrassende toepassingen: Qua toepassingen is van alles te bedenken.
“de bakermat van producten met ferrocement ligt in de scheepsbouw. de
duurzaamheid van het materiaal is ruimschoots bewezen. Zeilschepen van fer-
rocement zijn reeds twintig jaar oud en varen de wereld rond. de wapening
wordt niet aangetast. en dat terwijl zeewater zo ongeveer het slechtste milieu
is dat er voor staal bestaat!”
Superdun beton, een wapeningsnet met een dun laagje ferrocement.
De Erasmusbrug in reliëf op een paneel van microbeton.
“nu er een goed ophangsysteem is bedacht, ligt gevelbekleding voor de hand.
die ophanging bestaat uit roestvaststalen haken die op het wapeningsnet
zijn gelast. de dekking door de ferrocement is voldoende om het net en de
wapening te vrijwaren van corrosie door blootstelling aan lucht of water. dit
ophangsysteem vereenvoudigt de montage en garandeert een betrouwbare
bevestiging.”
Nieuwbouw: “we zijn goed in galerijophogingen, maar dat is niet spannend
meer,” zegt nap. “we bewogen ons op de renovatiemarkt. nu wordt het tijd
om leuke dingen voor de nieuwbouw te verzinnen. een aannemer zal niet zo
snel uit zichzelf direct naar ons toekomen. we moeten het van een voorschrijver
als de architect hebben. die zal het product en de toepassingsmogelijkheden
moeten kennen en we willen hem dat graag vertellen.”
nap heeft nog een koffer vol andere ideeën: “traptreden bijvoorbeeld. wij zijn
in staat traptreden van slecht 4,5 cm dikte met een vrije overspanning van 150
cm te maken. in iJburg is ons product gebruikt als alternatief voor hardhouten
galerijen. het lijkt er van een afstandje ook op. en het is gegarandeerd onderhoudsvrij.
heel leuk zijn ook dunne panelen met allerlei soorten reliëf van wel
150 bij 60 cm. die wegen maar 42 kilo per vierkante meter”.
in de onderneming is ook ruimte voor wat meer ludieke onderwerpen. “hier
in het bedrijf hebben we een paar studenten rondlopen, die hun fantasieën
uitleven”, zegt Pieter nap. “Ze zijn nu druk aan het rekenen aan een kano van
beton voor de volgende betonkanorace. die beroemde betonnen roeiboot uit
Zeeland is leuk, maar onze boot moet in alles beter zijn. en dat gaat lukken.”
11

VBI FlexCasco
Uitgekiend bouwproces
leidt tot beter resultaat
De voordelen in vogelvlucht:
Offerte aanvragen?
Bouwen wordt assembleren
Snel wind- en waterdicht
Minder arbeid op de bouwplaats
Eenvoudige montage

:ton mei 2008
column:
Belangrijke plaats voor beton
in uitvoerende bouw
het behoeft geen betoog dat de bouw aan verandering onderhevig is. opdrachtgevers en opdrachtnemers gaan
gezamenlijk uitvoering geven aan projecten. aannemers en onderaannemers staan steeds dichter bij elkaar om de
uitvoering tot een succes te maken. deze manier van (samen)werken heeft in positieve zin gevolgen voor het bouwproces.
niet alleen kan zo de toelevering van materiaal en mensen ‘just in time’ plaatsvinden, maar het draagt ook
bij tot vermindering van faalkosten. de uitvoerende bouw zal ook op een andere manier moeten omgaan met (toe-)
leveranciers.
daarnaast zien wij een andere noemenswaardige verandering: daar waar voorheen veel werk op de bouwplaats werd
gedaan, zien wij dat de voorbereidende werkzaamheden nu veel meer in de fabriek plaatsvinden. dit betekent voor
de bouwer dat de werkvoorbereider alle details van een project minutieus moet uitwerken. die voorbereiding vraagt
van de medewerker in de prefab betonindustrie ook deskundigheid van het materiaal beton. door de verschuiving
naar prefab bestaat het risico dat de kennis over beton, en met name over het storten van beton in het werk, afneemt.
het prefab bouwen neemt een grote vlucht. natuurlijk zal in het werk te storten beton blijven bestaan, maar
verschuivingen richting prefab bouwen zullen naar verwachting verder toenemen.
kennis van beton en het omgaan met beton en betonconstructies is onlosmakelijk verbonden met kennis van de
uitvoerende bouw. met name de direct verantwoordelijken voor de uitvoering dienen zich terdege bewust te zijn
van het belang en de gevolgen van betonconstructies. op tekening kan het allemaal wel netjes worden aangegeven,
maar in de praktijk kan het resultaat wel eens anders zijn. beton mag dan keihard zijn, het ‘leeft’ wel.
drukvastheid en draagvermogen laten zich op papier prima lezen, in de praktijk zal dit soort zaken continue in de
gaten moeten worden gehouden. dit betekent dat de medewerkers in de uitvoerde bouw veel kennis van zaken
moeten hebben omtrent de voorbereiding en uitvoering van betonconstructies. niet altijd kan een beroep worden
gedaan op deskundigen. het achteraf inroepen ervan geeft vaak onoverbrugbare problemen. Samenwerken in de
bouw is ontzettend belangrijk. niet alleen om op een verantwoorde manier een project tot een succes te maken,
maar ook om de beste kwaliteit af te leveren. in dit verband levert een goede samenwerking tussen functionarissen
als constructeur, werkvoorbereider en de leverancier van (prefab) beton in de voorbereiding gebundelde kennis op.
en dat is onontbeerlijk op het moment dat het op de daadwerkelijke uitvoering aankomt.
beton heeft de toekomst. het is goed dat deze toekomst gepaard gaat met het toenemen van de kennis rond beton,
betonconstructies en de uitvoering van beton in bouwwerken. voorwaar een uitdaging voor iedereen die betrokken
is bij de uitvoering van bouwprojecten.
Jan de koning
directeur bob opleiding,
training en advies, Zoetermeer
dekoning@bob.nl
13

14
b:ton mei 2008

:ton mei 2008
Prefab beton als uitgangspunt
‘onze architectuur brengt
het innerlijk van een
gebouw tot uitdrukking’
Jan van der Leij, directeur architect bij Bonnema Architecten, is een fervent voorstander van prefabricage.
Het is een vanzelfsprekend vertrekpunt in het ontwerp. Het door hem ontworpen Orbis
Medical Park in Sittard bestaat zowel van binnen als van buiten grotendeels uit prefab beton.
“Onze voorkeur gaat daarbij uit naar een zichtbare constructie.” door mathilde van hulZen
Hoe omschrijft u de ontwerpstijl van Bonnema Architecten?
als functionele architectuur. het gaat niet alleen om het realiseren van het
programma van eisen van een opdrachtgever, we brengen het wezen van
een gebouw tot uitdrukking. het gebouw faciliteert de organisatie en dat
heeft consequenties voor de indeling en de rest van het ontwerp. daarnaast
laten we zien hoe een gebouw in elkaar zit, de constructie vormt een
wezenlijk element van het ontwerp. kijk maar naar het kantoor voor agis
in amersfoort, de uitbreiding van het politiekantoor in amsterdam en het
orbis medical Park in Sittard.
Hoe gaat u bij het ontwerpen te werk? voor het genoemde orbis
medical Park hebben we de uitgangspunten van de ziekenhuiswereld opnieuw
bekeken en in een nieuw organisatiemodel gegoten. dat heeft tot
een nieuw werkconcept geleid, waarin we veel energie hebben gestoken.
in dit ziekenhuis staat de patiënt centraal en dat bepaalt de manier waarop
het gebouw vorm heeft gekregen. de patiënt hoeft bijvoorbeeld niet van
de ene naar de andere afdeling te lopen, de medische specialisten komen
bij de patiënt. een specialist heeft dus geen eigen domein maar werkt samen
met alle andere specialisten in een groter gebouw. daardoor is er veel
meer onderling overleg mogelijk dan in een traditioneel vormgegeven
ziekenhuis en creëer je in feite een medisch expertisecentrum. dat zie je
ook terug aan de buitenkant van het gebouw, de hoofdfuncties zijn ondergebracht
in een aantal centra. bovendien heeft het hoofdgebouw een verbinding
tussen de begane grond en de eerste verdieping, een split level.
dat zorgt voor een extra hoge en open werkruimte. via de volledig glazen
gevel stroomt daar het daglicht binnen. de hoogte en de ruimtelijkheid
die daardoor ontstaat, geeft een bijzondere sfeer. als mensen in stilte geconcentreerd
willen werken, kunnen ze zich terugtrekken in cocons.
Welke rol speelt prefab beton in het Orbis Medical Park? Prefab
beton is hierbij ons uitgangspunt geweest, zowel voor de constructie als
voor het uiterlijk zoals de gevel. als architectenbureau zijn we voorstander
van prefab materialen en met name prefab beton. daarmee bereik je
een constante kwaliteit en een strak product, je houdt toleranties beter
onder controle. bovendien is het prijsgunstig en de hogere snelheid van
het bouwproces speelt ook een rol. Prefab beton vraagt wel veel voorbereiding
en engineering, want al het werk moet tegelijkertijd worden uitgevoerd
omdat bepaalde onderdelen toch nog moeten worden gestort.
15

:ton mei 2008
Prefab beton als uitgangspunt
‘onze architectuur brengt
het innerlijk van een
gebouw tot uitdrukking’
Jan van der Leij, directeur architect bij Bonnema Architecten, is een fervent voorstander van prefabricage.
Het is een vanzelfsprekend vertrekpunt in het ontwerp. Het door hem ontworpen Orbis
Medical Park in Sittard bestaat zowel van binnen als van buiten grotendeels uit prefab beton.
“Onze voorkeur gaat daarbij uit naar een zichtbare constructie.” door mathilde van hulZen
Hoe omschrijft u de ontwerpstijl van Bonnema Architecten?
als functionele architectuur. het gaat niet alleen om het realiseren van het
programma van eisen van een opdrachtgever, we brengen het wezen van
een gebouw tot uitdrukking. het gebouw faciliteert de organisatie en dat
heeft consequenties voor de indeling en de rest van het ontwerp. daarnaast
laten we zien hoe een gebouw in elkaar zit, de constructie vormt een
wezenlijk element van het ontwerp. kijk maar naar het kantoor voor agis
in amersfoort, de uitbreiding van het politiekantoor in amsterdam en het
orbis medical Park in Sittard.
Hoe gaat u bij het ontwerpen te werk? voor het genoemde orbis
medical Park hebben we de uitgangspunten van de ziekenhuiswereld opnieuw
bekeken en in een nieuw organisatiemodel gegoten. dat heeft tot
een nieuw werkconcept geleid, waarin we veel energie hebben gestoken.
in dit ziekenhuis staat de patiënt centraal en dat bepaalt de manier waarop
het gebouw vorm heeft gekregen. de patiënt hoeft bijvoorbeeld niet van
de ene naar de andere afdeling te lopen, de medische specialisten komen
bij de patiënt. een specialist heeft dus geen eigen domein maar werkt samen
met alle andere specialisten in een groter gebouw. daardoor is er veel
meer onderling overleg mogelijk dan in een traditioneel vormgegeven
ziekenhuis en creëer je in feite een medisch expertisecentrum. dat zie je
ook terug aan de buitenkant van het gebouw, de hoofdfuncties zijn ondergebracht
in een aantal centra. bovendien heeft het hoofdgebouw een verbinding
tussen de begane grond en de eerste verdieping, een split level.
dat zorgt voor een extra hoge en open werkruimte. via de volledig glazen
gevel stroomt daar het daglicht binnen. de hoogte en de ruimtelijkheid
die daardoor ontstaat, geeft een bijzondere sfeer. als mensen in stilte geconcentreerd
willen werken, kunnen ze zich terugtrekken in cocons.
Welke rol speelt prefab beton in het Orbis Medical Park? Prefab
beton is hierbij ons uitgangspunt geweest, zowel voor de constructie als
voor het uiterlijk zoals de gevel. als architectenbureau zijn we voorstander
van prefab materialen en met name prefab beton. daarmee bereik je
een constante kwaliteit en een strak product, je houdt toleranties beter
onder controle. bovendien is het prijsgunstig en de hogere snelheid van
het bouwproces speelt ook een rol. Prefab beton vraagt wel veel voorbereiding
en engineering, want al het werk moet tegelijkertijd worden uitgevoerd
omdat bepaalde onderdelen toch nog moeten worden gestort.
15

:ton mei 2008
Jan van der Leij, directeur architect
bij Bonnema Architecten
voor het orbis medical Park hebben we de toleranties van prefab beton ge-
bruikt als vaststaand gegeven voor het ontwerp. de verschillen in de construc-
tie kun je duidelijk vanaf de buitenkant zien. de onderste bouwlaag heeft een
breedplaatvloersysteem vanwege de zware apparatuur die daarop wordt ge-
plaatst. dan komt de technische tussenlaag die als een verbinding functioneert
tussen de bouwlagen. die tussenlaag zorgt voor een maximale vrijheid want al-
les kan met elkaar worden verbonden zonder dat je de apparaatuur per se fysiek
op elkaar moet aansluiten. die verbinding is door het hele ziekenhuis voelbaar
en zichtbaar. de verpleeglaag hebben we op eenpersoons kamers gebaseerd,
dus die modules zijn leidend geweest voor het ontwerp van die verdieping.
onze voorkeur gaat uit naar een zichtbare constructie, al kan dat niet bij elk
project. Je ziet dat bijvoorbeeld terug bij het interpolis gebouw in tilburg, met
een betegelde prefab gevel en zichtbare kolommen. of bij het Pen gebouw in
alkmaar. we vinden dat belangrijk omdat functionaliteit niet alleen volgt uit
de inwendige organisatie van een gebouw maar ook uit de architectuur. daarnaast
willen we duidelijk maken aan de constructeur hoe het gebouw in elkaar
steekt. de vertaling van het ontwerp naar de fysieke uitvoering laten we dus
niet aan hem over. bovendien heeft ook de aanblik van een gebouw een functie.
dat laten we dus allemaal zien.
Functionele architectuur: bonnema architecten werd opgericht in
1957 door abe bonnema. aanvankelijk ontwierp het bureau vooral wonin-
gen, maar daarna kwamen er ook opdrachten voor de utiliteitsbouw (zowel
voor particulieren als voor de overheid). daarmee won het bureau nationale
en internationale prijzen.
bekende ontwerpen zijn onder andere het gebouw voor nationale nederlanden
naast het centraal Station in rotterdam, het hoofdkantoor voor interpolis
in tilburg en de achmeatoren in leeuwarden. rode draad bij alle
ontwerpen vormt de menselijke maat. de gebruiker van een gebouw staat
centraal, de functie bepaalt het uiterlijk. daarom mag de constructie worden
gezien.
na het overlijden van abe bonnema in 2001 namen Jan van der leij, hylco
van der woude en Jaap eenshuistra het bureau over. alle drie werkten ze al
jaren bij bonnema architecten. als huidige directie hebben ze sindsdien de
kenmerkende architectuurstijl voortgezet.
Denken uw collega-architecten daar hetzelfde over? in nederland
is prefab beton aardig gemeengoed geworden. wel zouden architecten nog
meer gebruik kunnen maken van de mogelijkheden. ik zie wel meer prefab beton
als vormgevend element, dus het gaat de goede kant op. maar je moet er
ook gevoel voor hebben. als architect moet je gevoel hebben voor constructie
en dan moet je een constructeur treffen met gevoel voor vormgeving. Je moet
met elkaar matchen.
Jammer genoeg zijn bij de besluitvorming de bouwkosten vaak belangrijker
dan de architectuur. dat is echt nederlands, het moet allemaal sober en doelmatig.
terwijl ik denk: je bouwt niet voor de korte termijn. maar bedrijven hebben
vaak niet zo’n boodschap aan duurzaamheid en de kwaliteit van leven van
een project. kijk maar eens naar die dozen op bedrijfsterreinen. dat zijn etalages
voor de snelweg en verder niks. de uitstraling van zo’n gebouw moet gelijk
zijn aan het bedrijfsimago en dat laatste verandert zo snel dat er ook minder
aandacht is voor de vormgeving. terwijl je toch telkens een geweldige aanslag
doet op grondstoffen en middelen. ik zie daarom meer in hergebruik. gebouwen
moeten ook geschikt zijn voor de verre toekomst.
Ziet u nog nieuwe mogelijkheden voor prefab beton? als je prefab
beton als draagconstructie gebruikt, vormen isolatie en koudebruggen een
beperkende factor. dat is jammer, want daardoor verminderen de toepassingsmogelijkheden.
een kantoorpand moet nu eenmaal goed zijn geïsoleerd. voor
het Pen gebouw in alkmaar hebben we isolatie in het prefab beton laten instorten,
maar zoiets vraagt veel energie en een strikte kwaliteitsbewaking tijdens
het bouwproces. dus als de fabrikanten daarvoor nog een oplossing vinden,
graag. verder maakt de huidige computertechnologie steeds meer mogelijk
als het gaat om prefab beton als volwaardige gevelbekleding. denk maar aan
ingestorte of gefreesde patronen. de huidige architectuur kenmerkt zich hier
ook door. tegenwoordig worden er gebouwen gemaakt die niet mogelijk waren
zonder computer. dat geldt ook voor de vormgeving. van de andere kant,
een computerprogramma is alleen een hulpmiddel om de maatvoering onder
controle te krijgen. voor onze architectuur is de computer geen uitgangspunt.
onze ontwerpen faciliteren een organisatie. het zijn geen droombeelden uit
een computer.
17

:ton mei 2008
vvd-raadslid bas van tijn
‘bouw verplaatsbare
prefab parkeergarages
aan rand van de stad’
“Het ligt zó voor de hand: zet op de P&R-locaties rond de stad meer prefab parkeergarages. Dan
wordt het aantal parkeerplaatsen snel verdubbeld en blijft de stad bereikbaar voor mensen die er
écht moeten zijn, zoals zakenmensen en bewoners.” door franS boS
bas van tijn lanceerde het idee een tijdje geleden en tot zijn eigen verbazing is
er massaal op gereageerd. Zelfs door grote bouwondernemingen, die meteen
klaar stonden met offertes. maar van tijn kan daar niks mee. de bal ligt bij de
rotterdamse wethouder en vvd-partijgenote baljeu, die met voorstellen moet
komen. “ik pleit voor de bereikbaarheid van de stad, met het openbaar vervoer,
maar zeker ook met de auto. en die bereikbaarheid is erbij gebaat als mensen,
die enigszins kunnen, het openbaar vervoer nemen en mensen die per se in de
stad moeten zijn voor bijvoorbeeld zaken, gemakkelijk per auto de stad in kunnen.
en zo ben ik op prefab garages gekomen.”
het gemeenteraadslid vervolgt: “ik heb absoluut geen verstand van bouwen en
zo. als iemand zegt: het kan daarom en daarom niet, neem ik dat onmiddellijk
aan. ik kijk naar de verkeers- en vervoersproblematiek en bedenk daarvoor een
bijdrage aan een mogelijke oplossing. Prefab parkeergarages is dan één van de
mogelijkheden.” van tijn rekent voor dat een grondgebonden parkeerplaats in
rotterdam rond 18.000 euro kost. voor een plaats in een ondergrondse parkeergarage
moet bijna 30.000 euro worden neergeteld. in een prefab parkeergarage
kost een parkeerplaats rond 7.000 euro.
Tweelaags: “de parkeergarages die ik voor ogen heb,” zegt van tijn, “zijn
tweelaags. dat is om aan de brandveiligheidseisen te kunnen voldoen. Ze moeten
worden opgebouwd uit modules. de pilaren kunnen ook wat minder robuust
worden dan in permanente gebouwen. de wanden en dekken moeten als
het ware in elkaar kunnen ‘klikken’. Ze kunnen in korte tijd worden gebouwd
en als het nodig is, kunnen ze gemakkelijk worden afgebroken en elders weer
opgebouwd. en ze hoeven niet lelijk te zijn. als je ze met mooie doeken met
bijvoorbeeld foto’s erop inpakt, kan het er best aantrekkelijk uitzien. vergelijk
het met de doeken op steigers.”
“kijk, de kuip is particulier terrein en er komt toch een nieuw stadion, maar waarom
niet nu al een parkeergarage zoals ik bedoel op het huidige parkeerterrein?
met de aanleg van een metrolijn die kant op, zou dat een belangrijke bijdrage
kunnen leveren aan de parkeeroverlast die men in iJsselmonde nu heeft rondom
wedstrijden. neem de P&r bij rhoon. ik zeg: zet er nou eens één laagje op.”
bas van tijn vindt ook dat de plaatsen van de Park & ride’s aan een onderzoek
moeten worden onderworpen. “de P&r bij de kuip is behalve bij wedstrijden
altijd leeg. die aan de kralingse Zoom is altijd druk, zo niet vol. hoe komt dat?
liggen alle P&r’s wel op de goede plaatsen? er wordt in 2014 gebouwd op
hoog- en laag-Zestienhoven. dat ligt aan de randstadrail die nu al rijdt. daar
kan dus naar mijn idee in de tussenliggende zes jaar een prefab parkeergarage
komen. als in de toekomst in Schieveen zou worden gebouwd, kan die garage
als de behoefte zich voordoet, gemakkelijk worden verplaatst. ik weet zeker dat
men - als het goed geregeld is en het ov de mensen snel naar de stad brengt - er
rechtstreeks heen rijdt en niet eens meer probeert om met de auto de stad in
te komen.”
Miljoenen: “binnen de stadsregio is tot 2020 een bedrag van 240 miljoen beschikbaar
voor P&r-locaties. er moeten 12.000 P&r-plaatsen bij. wij hebben
niet gezegd: we willen in dat jaar op die plek een parkeergarage. we willen van
de wethouder weten hoe zij met dit gegeven denkt om te gaan. mijn suggestie
is bedoeld om haar te helpen in een denkrichting, niet om haar voor de voeten
te lopen. ik wil het proces versnellen.”
19

:ton mei 2008
bas van tijn staat lijnrecht tegenover arno bonte van groenlinks, die de coolsingel autovrij wil maken. alle parkeergarages in het centrum, ook de particuliere van
de bijenkorf en v&d, moeten van hem dicht en het restantje autoverkeer dat dan overblijft, moet ondergronds. maar bonte staat alleen, alle andere partijen in de
gemeenteraad van rotterdam zien er geen heil in.
“Stadsarchitect witteveen heeft na de oorlog een belangrijke rol gespeeld in de wederopbouw van de stad: brede haaks op elkaar staande straten, veel water en
groen,” zegt van tijn. “daar kunnen we nu van profiteren. ik vind het verder wel prettig om niet altijd binnen gebaande paden te blijven. en gezien de positieve
reacties spreekt het idee van prefab verplaatsbare parkeergarages kennelijk aan.”
verschillende systemen in prefab beton:
Tijdelijk of permanent, huren of kopen? het idee van bas van tijn is zo
gek nog niet en bovendien praktisch gemakkelijk uitvoerbaar. er zijn inmiddels
zelfs concrete voorbeelden. bfbn-fabrikanten hebben parkeergarages ontwik-
keld, die demontabel zijn en dus kunnen worden neergezet op plaatsen waar
tijdelijk behoefte is. “de parkeergarages kunnen voor vijf jaar, maar ook voor
vijftig jaar worden neergezet,” zegt harry campen van ballast nedam. “we
hebben samen met onder meer rené krom van onze dochter haitsma beton
een modulair systeem ontwikkeld, dat met een artikel 17-procedure tijdelijk
of via ‘artikel 19’ permanent in huur, in koop of alle andere mogelijkheden in
korte tijd kan worden neergezet. in ons systeem worden stalen liggers en kolommen
neergezet. de hellingbanen geven stijfheid aan de kern. op het frame
komen zogenoemde tt-platen van zestien meter lang. dat is een ideale maat
voor parkeergarages, twee maal vijf meter voor de haakse parkeerplaatsen en
zes meter voor de rijbaan. voor de exploitatie bieden we tevens beheer aan. een
parkeerplaats kost 7000 euro, exclusief fundering en exclusief de btw.”
de modules kunnen worden gestapeld. Standaard zijn begane grond en drie
etages. daarboven moet aan specifieke brandweereisen worden voldaan.
door de constructie is het bouwwerk bijzonder transparant. en omdat alles in
het zicht is, ook in principe veilig. de kolommen van 25 bij 25 centimeter, die
bovendien niet ‘middenin’ de garage staan, geven de garage een zeer slanke
uitstraling. de randen zijn afgeschermd door open roosterbalustrades. “desgewenst
kan een gevel van glas, metselwerk, hout of steigerdoek worden aan-
gebracht,” aldus campen. “Steigerdoek geeft bovendien de mogelijkheid van
periodiek wisselende gevelreclame. dan hoeft een parkeergarage aan de rand
van de stad ook niet een lelijk ding te zijn. onder meer in nieuwegein bij het
ziekenhuis en in Zaandam bij het stadhuis zijn onze tijdelijke parkeergarages
gebouwd, die bijna permanent vol zijn.”
de betonplaten komen ook goed tot hun recht op andere plaatsen waar grote
kolomvrije ruimten gecreëerd moeten worden. het draagvermogen is bepaald
conform de nen 6720 en nen 6702 en voldoet aan milieuklasse 1. de belasting
door eigen gewicht van de prefab ligger en eventuele constructieve druklaag
maakt geen deel uit van de permanente belasting. de sterkteklasse van de prefab
ligger is b65. de sterkteklasse van de druklaag is b35.
ook betonson kent een systeem om snel (eventueel tijdelijke) parkeergarages
te bouwen. Jan van haastert: “ons systeem ParkSys is volledig modulair en demontabel.
er zijn twee typen: splitlevel en met hellingbaan. maar steeds is de
overspanning 16 meter. het is een volledig betonnen casco met een vierpunts
oplegging.” de verlichting van de parkeergarage is geheel geïntegreerd. in feite
zijn verschillende afmetingen denkbaar. de kosten zijn afhankelijk van specifieke
omstandigheden tussen 5.000 en 7.000 euro per parkeerplaats. en net als
bij vergelijkbare systemen is de afwerking een vrije keus van de architect: van
een eenvoudig roosterwerk tot met klimop begroeide boomstammen, zoals bij
het ziekenhuis van helmond.
21

:ton mei 2008
#1
voor nummer kw505
22

:ton mei 2008
kunstwerk 505 is beter bekend (en berucht vanwege de tijdelijke afsluiting voor vrachtverkeer) als de
hollandse brug. de schakel tussen amsterdam en almere wordt in opdracht van rijkswaterstaat niet
alleen versterkt en voorzien van een nieuw wegdek, de brug wordt ook aan weerszijden met 2 meter
verbreed, zodat de vluchtstrook volwaardig kan worden gebruikt. medio maart is Spanbeton in samenwerking
met de bouwcombinatie Strukton-reef begonnen met de montage van de prefab betonliggers
van 50 m lengte en 3,2 meter hoogte. Ze wegen 160 ton per stuk. Ze worden, geladen op zware trucks
op pontons, van de productielocatie in koudekerk aan den rijn naar muiden gevaren. nummer 1 is hier
op weg. in totaal zullen 14 van dergelijke liggers worden toegepast, waarop 196 speciaal ontworpen
prefab betonnen bekistingsplaten (3,6 m lengte, 1,8 m breedte, 0,7 m hoogte, dikte 100 mm) worden
gemonteerd. in een volgende uitgave van b:ton zal dit project uitgebreid worden beschreven.
Ineke Key fotografie, Capelle aan den IJssel
23

24
Sneller bouwen dankzij prefab
balkbodem rukt op
b:ton mei 2008
Prefab balkbodems zijn vooral geschikt voor bouwprojecten waar het gaat om bouwsnelheid en
herhaling van grote aantallen dezelfde bouwelementen. Die kenmerken zijn vooral van belang voor
grotere gebouwen. Maar het ideale constructie-element voor grote projecten kan ook nuttig zijn
voor minder omvangrijke bouwwerken. De balkbodem rukt op. door mathilde van hulZen

:ton mei 2008
Balkbodem in de uitvoering: bij het aanbrengen van balkbodems kan
voor de aansluiting op kolommen een kopsparing worden gemaakt of een
oplegstrook die in het werk wordt gestort (natte knoop). de balkbodem
kan worden voorzien van een stekwapening aan de kopzijde. voor de oplegging
van de breedplaatvloer wordt een vlakke rand van 80 mm gemaakt,
de beugels uit de balkbodem worden vervolgens 100 mm vanaf de zijkant
terug geplaatst. een randjuk en koppelwapening zijn daardoor overbodig.
10 mm opleggen bij een afwerking van 30 mm kan ook, dan is echter wel
een stempelrij bij de oplegging nodig. voor de montage van de balkbodem
worden kogelkopankers ingestort. na het afstorten en verharden van
de druklaag krijgt de balkbodem zijn defi nitieve sterkte. tijdens de bouw
wordt de bodem waar nodig onderstempeld.
aan het bakstenen uiterlijk van het kantorencomplex maanplein van kPn telecom in den haag zie je het niet
af. maar de dertien gebouwen met een totaal oppervlak van 85.000 m2 (opgeleverd in 2000) zijn opgebouwd
uit betonnen kolommen, breedplaatvloeren en balkbodems. een recenter bouwproject waarvoor balkbodems
zijn gebruikt, heet de Zomertuinen. op een voormalig volkstuinencomplex in Spijkenisse realiseert
bam woningbouw drie woongebouwen met daarin 120 koopappartementen. daarnaast komt een modern
woonzorgcomplex dat uit vier verdiepingen bestaat. de bovenste twee verdiepingen bieden plaats aan dertig
koopappartementen, daaronder zijn 93 zorgappartementen gesitueerd rondom het wijkservicecentrum.
van een geheel andere orde is het cSg melanchton college in rotterdam, een schoolgebouw met grote zalen
en daardoor fl inke overspanningen.
voor al deze grote gebouwen zijn prefab balkbodems in combinatie met breedplaatvloeren gebruikt, om
dat daarmee grotere overspanningen mogelijk zijn en een hogere bouwsnelheid kan worden gerealiseerd.
bovendien levert de combinatie van balkbodem en breedplaatvloer in alle bouwstadia voordelen op: in de engineeringfase
een besparing, tijdens de uitvoering verantwoordelijkheid in één hand en een vereenvoudigde
projectcoördinatie en -voortgang.
door het maken van natte knopen ontstaat een statisch onbepaald liggersysteem met navenante voordelen.
grote aannemers in nederland zijn al lang overtuigd van deze voordelen en gebruiken balkbodems volop.
de neiging om steeds meer prefab bouwmaterialen te gebruiken dringt ook door tot de minder omvangrijke
bouwpartijen. Zo zijn bekistingen voor vloeren inmiddels vrijwel verdwenen uit de bouwwereld. naar alle
waarschijnlijkheid zet deze ontwikkeling zich door in de bekistingen voor betonnen balken. daarvoor komen
steeds vaker balkbodems in de plaats.
25

Omdat de wereld kleur heeft.
Bayferrox ® -poederpigmenten, Bayferrox ® -microgranulaat, C-compact
pigmenten. Vloeibare pigmenten en cementzwart, door een onafhankelijk
instituut getest voor zowel gewapend als ongewapend beton. Chroomoxidegroen,
Heucodur ® -pigmenten, Titaandioxide. Gekwalificeerde
adviezen voor pigmenttoepassingen, doseertechniek.
Kleurpigmenten voor uw project.
Scholz Benelux BV • Tel. 0317-61 70 44
info@scholz-benelux.com • www.scholz-benelux.com

:ton mei 2008
Gladde afwerking: een balkbodem is een geprefabriceerde vlakke betonbekisting voor een betonbalk of
een verzwaarde vloerstrook. in feite gaat het om een halffabrikaat: een dikke ‘breedplaat’ die wordt toege-
past als prefab gewapende betonbalk. de balkbodem vormt samen met het in het werk gestorte deel van de
balk een hybride constructie, waarbij de balkbodem de tijdrovende bekisting en de wapening in één gang
aanbrengt. bij de balkbodem hoort een standaard breedplaatvloer of kanaalplaatvloer. de prefab balk is 7 tot
25 cm dik, voorzien van wapening en standaard uitgevoerd met vellingkanten. de uitstekende beugelwapening
smeedt de balk en de vloer tot één geheel. na het aanbrengen van de balkbodems kan de aannemer in
één gang de breedplaatvloeren aanbrengen en het benodigde beton erop storten.
het halffabrikaat wordt voornamelijk gebruikt voor de bouw van parkeergarages en kantoorgebouwen. naast
een grote kolomvrije overspanning en een hoge bouwsnelheid maken balkbodems het ook mogelijk dat de
verdiepingsvloeren een kleine constructiehoogte nodig hebben en dat er vrijwel geen bekistingwerkzaamheden
op de bouwplaats nodig zijn. ook het uiterlijk van de balkbodem mag er wezen; het product heeft een
gladdere afwerking dan in het werk gestort beton.
Prefab balkbodems hebben daarnaast de voordelen van een fabrieksmatige productie. onafhankelijke keuringsinstanties
certificeren het productieproces vooraf. dat levert een constante kwaliteit op, onder gecontroleerde
omstandigheden. ten opzichte van een constructie uit gestort beton is een prefab systeem daardoor
bijzonder bedrijfszeker.
Technische gegevens balkbodem element
Standaard breedte 1000-1200-1500-1800-2400-2700 mm
afwijkende breedte in overleg
maximale plaatlengte ca.10,0 m
dikte tussen 70 – 240 mm; hoger op aanvraag
massa 2400 kg/m3 Sterkteklasse beton c28/35; hoger op aanvraag
Staalkwaliteit feb 500, productie door komo
gecertificeerde buigcentrale
oplegvlak breedplaatvloervlak tussen 10 en 80 mm
milieuklasse Xc1 t/m Xc4, Xf1 en Xf3
brandwerendheid 60-90-120 minuten
Standaard breedte twee vellingkanten
afwijkende breedte één vellingkant
toleranties conform nen 2889
Bouwkundige sparingen zijn beperkt mogelijk (behalve voor kolommen). Het doorvoeren en
instorten van leidingen moet in overleg met de hoofdconstructeur.
27

28
b:ton mei 2008
Een nieuw stalontwerp wint het volgens de ontwikkelaars op kosten, snelheid van bouwen én het
binnenklimaat voor het vee. De boogstal past volledig in het principe van Industrieel, Flexibel en
Demontabel bouwen (IFD). De stal is vrij indeelbaar, indien nodig gemakkelijk te verplaatsen en
wordt met een beperkt aantal prefab elementen opgebouwd, waaronder een onderbouw van
prefab beton. door ing. e. PiJnaPPelS *

:ton mei 2008
boogstal tot 40% goedkoper dan traditionele stal
ifd voor koeien,
varkens en opdrachtgevers
de eerste boogstal is gebouwd in het limburgse dieteren voor melkveehou-
der harry houben, die er 85 koeien in onderbrengt. Slechts 24 verschillende
prefab onderdelen zijn gebruikt om de stal van 35 x 85 te bouwen. de veertien
spanten van vuurvast verzinkt staal, met een hart op hart maat van 5,75 m,
reiken tot 9,5 hoogte. dankzij de relatief geringe hoogte past de boogstal goed
in het landschap. over de spanten is een speciale, ventilerende constructie van
folie en gaas gespannen, die dankzij een grote luchtspouw zorgt voor koelte
zomers en warmte ’s winters. het leidt tot een goed binnenklimaat voor koeien
en mogelijk ook varkens. het systeem is voorts geschikt voor opslag, stalling,
als manege, als drooghal voor biomassa en noem verder maar op.
in het kader van het ifd-demonstratieproject heeft dlv bouw, milieu en tech-
niek uit uden het nieuwe bouwconcept voor rundveestallen ontwikkeld. de
boogstal is opgebouwd uit een onderbouw en bovenbouw. deze zijn onafhan-
kelijk van elkaar te bouwen. ook de fundering van beide is los van elkaar ge-
houden. daardoor ontstaat een grote flexibiliteit in bouw en gebruik. Zowel de
onderbouw als de bovenbouw zijn opgebouwd uit een beperkt aantal prefab
bouwsegmenten. dit drukt de kostprijs aanzienlijk, zorgt voor een grote bouwsnelheid,
en bevordert de onderlinge uitwisselbaarheid. er wordt door harry
houben gerekend op een besparing tot 40% op de bouwsom ten opzichte van
een traditionele stal. de ontwikkelaars gaan uit van een gemiddelde besparing
van 25 tot 30%. dat is pas slim boeren én bouwen....
Onderbouw: de onderbouw wordt uitgevoerd als een niet-onderkelderd
prefab betonvloersysteem op een strokenfundering. het betreft een nieuwe
systematiek van leggen, waarbij nieuwe types prefab vloerelementen voor
loopvloer en ligbox worden geïntroduceerd. tevens worden bepaalde prefab
onderdelen in de stal geïntegreerd als strokenfundering voor het vloersysteem,
waardoor de efficiëntie tijdens de bouw wordt verhoogd. het plaatsen van pre-
fab betonelementen op een strokenfundering is arbeidstechnisch een stuk
eenvoudiger dan het ter plaatse storten van een niet-onderkelderde stalvloer
met allerlei verschillende oppervlaktestructuren, hoogteverschillen, afschot en
giergootjes. bij de demostal in dieteren zijn vloerelementen met een betonsterkteklasse
c45/55 toegepast. de vloer kan een aslast van 12 ton weerstaan.
de duurzaamheid van het zeer dichte beton garandeert een lange levensduur.
Ligboxen: de uitvoering van de prefab ligboxen is in de boogstal gelijk aan de
tot op heden toegepaste elementen in andere stallen, echter met een aangepaste
maatvoering van 2,50 m in een binnenrij, en 2,75 m tegen de wanden.
ook het afschot is verhoogd tot 10 cm. de achterrand is standaard 15 cm hoog.
een hogere achterrand is mogelijk.
Loopvloer met gierafvoer: als loopvloerelementen zijn twee typen loopvloerenafwerking
mogelijk: de ruitprofielvloer of de vlakke vloer met rubber
afwerking. beton is - mits voorzien van de juiste afwerking - een goede ondergrond
voor de klauwen van het vee. een rubber loopvloer geeft een lagere belasting
op de klauw en significant meer koeverkeer op stal. als alternatief voor
de geprofileerde betonvloer is er ook een vlakke betonvloer mogelijk, die van
een rubberen loopvloer kan worden voorzien.
de vloeren liggen op afschot naar het midden, waarbij overtollige gier via een
goot kan afstromen. de vloeren kunnen worden gelegd in breedtes variërend
van 2,50 tot 4,00 m. de ruitprofielvloer heeft een goed beloopbaar profiel. dit
is erg belangrijk bij dichte vloeren. door het afschot en het profiel in de vloer
blijft de vloer schoon en blijven de klauwen droger. de lengtesleufjes worden
schoon geschoven met een kamschuif. Zodoende kan de vloer goed worden
gereinigd.
bij de eerste stal in dieteren is gekozen voor een dichte ruitprofielvloer. de vloer
is voorzien van een speciale profilering die voor het eerst is toegepast.
29

:ton mei 2008
Mestopslag: de mestopslag is buiten de stal. dit komt ten goede aan het kli-
maat in de stal. er komt namelijk veel minder mestgeur vrij. bij grotere stallen
is een mestopslag buiten de stal goedkoper dan grote betonnen kelders onder
de stal. bijkomend voordeel is ook dat bij eventuele vergisting er een constante
aanstroom van verse mest richting vergister mogelijk is.
Bovenbouw: de bovenbouw bestaat uit een boog met één vrije overspanning.
deze boog is opgebouwd uit 10 rechte tralieliggers, variërend in lengte,
die onder een bepaalde hoek onderling worden gekoppeld. de staalconstructie
is zodanig uitgekiend dat met een minimale hoeveelheid staal kan worden
gebouwd. vandaar ook de doorlopende bogen aan de zijkant van de stal. afhankelijk
van de gewenste hoogte aan de zijgevel blijft een efficiënt benutbare
netto stalbreedte over. de boogstal komt beschikbaar in overspanningen van
25 tot 50 m breedte. door de beperkte hoogte is er verlies van ruimte aan de
zijkant; het resulteert in een effectieve stalbreedte van 19 tot 42 m. ondanks
de grote overspanning kan door de boogvorm de hoogte toch beperkt blijven.
dit is gunstig bij een bestemmingsplan met beperkte nokhoogtes.
Plaatsing folie en ventilatie: de bogen worden voorzien van een strak afgespannen
folie, met aan de bovenzijde een strak gespannen ventilatiegaas.
hiermee krijgt de boogstal een vriendelijke groene of grijze uitstraling. door
de combinatie ontstaat een heldere stal, met veel natuurlijke lichtinval, zonder
rechtstreekse zoninstraling of opwarming van de stal. deze combinatie heeft
een zeer positief effect op diergezondheid, vruchtbaarheid en dierenwelzijn.
*ing e. Pijnappels is specialist huisvesting melkvee, verbonden aan dlv bouw, milieu &
techniek te uden.
Voordelen IFD boogstal:
• de bouwkosten zijn ca. 25 á 30 % lager dan bij traditionele bouw. hier-
door zijn de huisvestingskosten aanzienlijk lager. dit komt de rendabi-
liteit van het bedrijf c.q. veehouderijsector ten goede.
• door de goede geïntegreerde ventilatie in de boogstal is een goede
diergezondheid gegarandeerd. tevens wordt in de stal een leefmilieu
gecreëerd met veel licht en lucht. dit komt ten goede aan de vruchtbaarheid,
en gezondheid van de dieren.
• door een lagere investering per m2 stalruimte is de keuze voor een groter
oppervlakte per dier goed mogelijk tegen geringe meerkosten.
• de bedrijfsgrootte van de melkveehouderij groeit sterk. daardoor is er
bij nieuwbouw behoefte aan grote, brede stallen. bij een breedte van
30 á 35 m resulteert dat traditioneel in een stal met een nokhoogte van
10 á 12 m hoogte. de boogstal kan ondanks de maximale breedte van
50 m met een nokhoogte van 10 meter volstaan.
• de uitvoering van dak en gevels is zeer flexibel qua materiaal- en
kleurkeuze. hiermee kan gemakkelijk worden ingespeeld op lokale
omstandigheden. tevens is de uitstraling van het gebouw met de welstandcommissie
in te vullen.
• de onderbouw wordt zo uitgevoerd dat de mest snel uit de stal is. hierdoor
komen er meer mogelijkheden voor de veehouders op het gebied
van mestscheiding en mestvergisting. dit komt de benutting van de
mest ten goede. tevens zal er een reductie van broeikasgassen c.q.
stikstofverbindingen als distikstofoxide (n2o) en stikstofdioxide (no2)
worden gerealiseerd.
• door toepassing van dit bouwconcept vindt een aanzienlijke reductie
plaats van gebruikte bouwmaterialen. daardoor wordt ook de hoeveelheid
transport met ca. 55 % beperkt. in het kader van de beperking van
uitstoot broeikasgassen is dit een aanzienlijke reductie.
• flexibiliteit in huisvesting en bedrijfsvoering ten gevolge van toekomstige
functiewisseling, uitbreiding of inkrimping; de boogstal is demontabel
en verplaatsbaar. minder kapitaalvernietiging bij toekomstige
bedrijfsveranderingen en -verplaatsingen of aanpassingen ten gevolge
van gewijzigde regelgeving. de boogstal kan ook eenvoudig worden
toegepast bij verlenging of verbreding van een bestaande stal.
• in de toekomst géén sloopwerk en sloopafval. hierin zit een groot
maatschappelijk voordeel. tevens is 80% van de gebruikte bouwmaterialen
later te hergebruiken.
• Snellere en goedkopere bouw dankzij industrialisatie, prefabricage en
beperking diversiteit benodigde elementen.
31

etonnen bruggen
in Zuiderpark:
prefab op maat
32
b:ton mei 2008
Vijftien nieuwe bruggen in het Zuiderpark van Rotterdam, veertien voor fietsers en wandelaars en
één voor autoverkeer. Slanke, lichtgebogen bruggen over sloten en vaarten maken elk plekje van het
drastisch opgeknapte park weer bereikbaar. DP6 architectuurstudio won er de Betonprijs 2007 mee
in de categorie bruggen en viaducten. door franS boS

:ton mei 2008
alewijnse vervolgt: “wij zijn uitgekomen op slanke, betonnen bruggen, die ge-
inspireerd zijn door het verleden van het park. de bruggen zijn sober, praktisch,
functioneel en toch fraai vormgegeven.” door een modulair systeem kon aan
de financiële voorwaarden worden voldaan. elke brug heeft landhoofden die
uit prefab beton zijn vervaardigd. de basisvorm is gelijk. de dubbel gekromde
elementen zijn van zelfverdichtend beton. omdat de multiplex bekistingen de-
montabel en verstelbaar zijn, konden de landhoofden met één dubbele bekis-
ting worden gemaakt. de kleinste breedte was 150 cm.
Meubelmakers: “de fabrikant, waco lingen beton te bergen op Zoom, heeft
uitstekend werk geleverd,” aldus alewijnse. “als meubelmakers is er aan de
mallen gewerkt. het is altijd spannend als het eerste element uit de mal komt.
we hadden wat last van ophoping van de toeslagstof, zwart basalt. dat hebben
ze kunnen oplossen. de bruggen zijn heel licht van kleur, maar om het effect
van de aantasting door vuil te beperken, is de toeslagstof gebruikt.”
op de landhoofden rusten de brugdekken. deze bestaan uit prefab platen en
randelementen met een in het werk gestorte strook. de platen zijn maximaal
twaalf meter lang. daarvoor is gekozen, omdat dit een slanke brug met een
“wij wilden de bruggen - het zijn er in totaal vijftien geworden - soepel in het
landschap laten vallen,” zegt ir. robert alewijnse van het delftse architecten-
bureau. “dat was nog niet zo eenvoudig, omdat geen van de bruggen hetzelfde
was qua lengte. Samen met de delftse constructeur abt is dan ook heel wat
gerekend. de krommingen zijn telkens verschillend vanwege de verschillende
lengtes in combinatie met de wettelijke eisen. de hellingen moeten rolstoel-
vriendelijk zijn. en de aanlanding is telkens anders: aan de ene kant kan een
hoge kade zitten en aan de andere kant een lage. ook de breedte verschilt tel-
kens. dat vroeg dus om originele oplossingen.”
dikte van 300 mm oplevert. de delen zijn gestort verbonden. omdat het brug-
dek relatief dun is, zijn de toleranties klein: minder dan twee millimeter.
de gebogen dekken zijn in een stalen mal op een flexibele tafel gegoten. de
rondingen zijn variabel: hoe langer de brug, hoe kleiner de straal van de ronding.
en er zijn bruggen bij waarvan één of meer elementen gebogen zijn en de
rest recht is. de grootste overspanning is 55 meter, de kleinste 14 meter. om
de 12 meter zijn kolommen aangebracht. heel bijzonder zijn de bruggetjes met
zitbankjes aan de reling.
Sierlijkheid: “de bruggen hebben door hun vormgeving een soort sierlijkheid,”
zegt alewijnse. “men ervaart een brug vrijwel altijd vanaf de zijkant. bij
het ontwerpen proberen we de sfeer van de plek - in dit geval een stadspark van
meer dan vijftig jaar oud - over te brengen. de gebruikers van het park staan
hierbij voorop. we onderzoeken welke specifieke omstandigheden in de omgeving
aanwezig zijn en welke materialen daarin passen. we willen eerst goed
begrijpen wat de opgave is en geven daarna pas vorm aan de vraag. we hebben
er als studio met onze 25 mensen lol in om doorlopend technische kennis te
verzamelen en die waar nodig toe te passen.” met als resultaat geslaagde en
zelfs bekroonde projecten.
33

GC2
34
GC7
GW1
T4
GC8
T8
T3
T7
T14
T6
T12
GC6
GC1
T13
T5
GC9
T9
T15
T10
GC7
T11
b:ton mei 2008
rechte lijn naar accuraat bouwen
GC5
Tafelconstructie 1
schaal 1: 40
GC4
T1
Tafelconstructie 1
schaal 1: 40
GC2
T2

:ton mei 2008
3d engineering van prefab beton:
Het werken met een 3D engineeringpakket biedt voordelen ten opzichte van het werken met een
traditioneel 2D pakket. Doordat de tekenaar in een 3D omgeving werkt en alle onderdelen 1:1
gemodelleerd worden, is goed te zien of wat er wordt gemodelleerd ook werkelijk kan en past.
Dit voorkomt faalkosten. Problemen worden in de voorbereiding gesignaleerd en opgelost. Geen
passingproblemen op de bouwplaats meer. door wim de beer*
Zelfs voor doorgewinterde ingenieurs en tekenaars - ook in de prefab
betonindustrie - is het even wennen. normaliter werkt de tekenaar altijd in
een plat vlak. bij een 3d pakket wordt niet meer getekend in de zin van lijnen
trekken, maar wordt er gemodelleerd in een 3d omgeving. de weg naar
geschikte productietekeningen blijkt bij gebruik van een 3d pakket wezenlijk
anders te zijn dan bij het gebruik van een 2d pakket. wij hebben dat zelf aan den
lijve ondervonden. Sinds een kleine twee jaar voeren wij de detailengineering
van prefab beton onderdelen voor diverse projecten en opdrachtgevers uit met
behulp van het 3d engineeringspakket tekla Structures. een onderdeel wordt
samengesteld of gemodelleerd uit één of meerdere volumes. de tekenaar heeft
hiertoe de beschikking over een uitgebreide profielendatabase met vaste en
parametrische profielen. bovendien heeft hij ook zelf de mogelijkheid nieuwe
profielen aan te maken en op te slaan in de profielendatabase. door het plaatsen
van profielen in het model en het eventueel toevoegen of uitsnijden daarvan,
kan elke gewenste vorm worden gemaakt.
aan elk volume kunnen voorts materiaalkwaliteiten en andere eigenschappen
worden toegekend, die later op de tekeningen of in rapporten terugkomen. is
het element naar wens gemodelleerd, dan kan met behulp van diverse macro’s
worden overgegaan tot het modelleren en aanbrengen van instortvoorzieningen
en wapening. nadat een element compleet gemodelleerd is, wordt er een
merknummer toegekend en kan de tekening worden gegenereerd. het
toekennen van merk en positienummers wordt niet meer door de tekenaar
gedaan, maar na het vergelijken met andere onderdelen in het model door de
software. tekeningen worden automatisch gegenereerd, waarbij de tekenaar
kan opgeven welke aanzichten en onderdelen hij wil laten zien. maatvoering
wordt naar wens automatisch of handmatig bijgeplaatst.
Beter in- en overzicht: deze werkwijze leidt ertoe dat de tekenaar meteen
ziet of alles klopt. dit is een groot voordeel ten opzichte van het werken in een
2d omgeving, waar de tekenaar steeds wordt gedwongen in meerdere vlakken
te denken en het overzicht beduidend minder is. geen balken die door elkaar
heen lopen, geen kolommen die te kort of te lang zijn, geen knooppunten waar
de aansluiting niet klopt. dankzij deze 3d voorbereiding worden eventuele
passingproblemen zowel in de fabriek als op de bouw doeltreffend voorkomen.
het modelleren van wapening is ook 1:1, dus met de juiste staafdiameters en
35

We hebben
inmiddels wel
wat opgebouwd
in deze branche.
Volcano Advertising is een full service
reclamebureau met een voorliefde voor
de bouwwereld. Om die reden zijn we
de afgelopen jaren uit-gegroeid tot hét
bureau voor bouwbedrijven en bedrijven
die iets met de bouw te maken hebben.
We bouwen inmiddels aan de naam en
het imago van tal van gerenommeerde
bouwers. Zodat zij zich kunnen onderscheiden
van hun concurrenten.
Wordt het niet eens tijd voor een opbouwend
gesprek?
Postbus 4768 4803 ET Breda
Tel 076 560 88 44 Fax 076 560 88 40
E-mail info@volcanoadvertising.com

:ton mei 2008
buigstralen. dit geeft een accurate weergave van de situatie in de mal of op
de bouw en tevens de mogelijkheid tot het opstellen van correcte buig- en
knipstaten of digitale bestanden voor het aansturen van wapeningsmachines.
wijzigingen in het model worden direct verwerkt in alle op het gewijzigde
onderdeel betrekking hebbende tekeningen en rapporten. er hoeft dus maar
op één plaats te worden gewijzigd. de tekening is altijd een 1:1 weergave van
het model, de tekening zelf is inhoudelijk niet te wijzigen. alle vormwijzigingen
of anderszins worden in het model verwerkt. na nummeren, wat feitelijk het
updaten van de tekening is na wijzigen van het model, kan de tekening weer
worden geopend.
er zijn een groot aantal macro’s of componenten beschikbaar die de productie
van de tekenaar aanzienlijk kunnen doen toenemen. veel gebruikte onderdelen,
details en verbindingen kunnen hiermee snel worden gemodelleerd. wijzigt
er later iets aan deze onderdelen, dan kan de component worden aangepast,
waarna alle hiermee in het model geplaatste onderdelen in het model
tegelijkertijd zijn aangepast. deze componenten kunnen ook door de gebruiker
zelf worden gemaakt, wat bij standaarddetailleringen en oplossingen erg
handig is. alle informatie wordt in één database opgeslagen en is in de vorm
van tekeningen, lijsten of rapporten oproepbaar. alles wat aan informatie in het
model wordt gestopt, is er ook weer uit te halen.
Veel wegen: in theorie biedt 3d modelleren zowel gemak als verbetering.
wordt dit in de praktijk gestaafd bij de projecten die tot dusverre op deze
wijze zijn uitgewerkt? het hangt uiteraard van de stand van zaken van het
beschikbare 3d pakket af. Zo heeft genoemd pakket weliswaar een groot
marktaandeel, maar wordt er nog volop ontwikkeld aan de betonmodule.
vooral het toewijzen van merknummers blijkt nogal eens problemen op te
leveren en ook op tekeningenniveau valt er nog één en ander te verbeteren.
bij elke update worden verbeteringen en klantenwensen doorgevoerd, zodat
er thans goed en vlot met het pakket te werken is. wel blijkt in de praktijk
dat er veel wegen zijn om tot het gewenste resultaat te komen, waarbij
nogal eens een verkeerde afslag kan worden genomen. al doende leert men.
met support van de leverancier en met vallen en opstaan komt men tot het
gewenste resultaat. het modelleren gaat steeds vlotter en er worden telkens
nieuwe mogelijkheden en onmogelijkheden geprobeerd. het genereren van
rapporten, hoeveelhedenstaten, tekeningenlijsten, buigstaten en dergelijke
is allemaal mogelijk, wapeningsmachines kunnen digitale bestanden uit de
software ontvangen, zodat het maken van buig- en knipstaten in de toekomst
tot het verleden gaat behoren.
inmiddels is de engineering van prefab onderdelen voor een groot aantal
projecten, cascobouw, woningbouw en infra, op deze wijze in 3d opgezet.
de beschreven voordelen zijn duidelijk voelbaar. we hebben stellig het idee
dat we dankzij 3d engineering in combinatie met prefab beton de faalkosten
in de bouw krachtig aan het beteugelen zijn. dat is een 2d rechte lijn die we
kaarsrecht moeten blijven volgen. op weg naar een accurate bouw.
*wim de beer is directeur van Precast engineering bv
37

alternatieve energiebron
ideaal in combinatie
met lichtbeton
lichtbeton is nog een tamelijk onbekend product in de huidige bouwwereld,
maar is wel bij uitstek een geschikt product in combinatie met een alternatieve
warmtebron. lichtbeton of ook wel leca (light expanded clay aggregate) is
een bouwproduct dat in de Scandinavische landen veel wordt toegepast. in de
Scandinavische landen kiest men zeer bewust dit product met name om de fysische
eigenschappen, te weten: isolerend, warmteaccumulerend en vochtregulerend.
nog een bijkomend en belangrijk voordeel is dat men er fabrieksmatig
grote prefab bouwelementen van kan produceren, waardoor er meer kan
worden gebouwd in een kortere tijd. ideaal als je als land lange periodes kent
waarin buiten op de bouwplaats niet of onder zeer slechte weersomstandigheden
wordt gewerkt.
in basis is lichtbeton een beton waar het traditionele grind wordt vervangen
door geëxpandeerde kleikorrels. deze kleikorrel, die ook wordt toegepast in de
hydrocultuur, vormt een basis waardoor de specifieke eigenschappen van lichtbeton
sterk zijn voor toepasbaarheid bij alternatieve warmtebronnen. de ‘grind
vervangende kleikorrel’ in combinatie met het productieproces is de belangrijkste
reden waardoor lichtbeton zijn specifieke eigenschappen verkrijgt. de eigenschappen
als hoog isolerend, vochtregulerend en warmteaccumulerend verkrijgt
het lichtbeton door de geëxpandeerde kleikorrel. het feit dat de eigenschappen
van de korrel goed tot zijn recht komen, ontstaat door het productieproces. in
tegenstelling tot normaal beton wordt bij het productieproces van lichtbeton de
beton niet verdicht door middel van trillen, maar door een walstechniek.
38
b:ton mei 2008
Een veel besproken onderwerp op dit moment is onze behoefte aan energie en de kleiner wordende
voorraden fossiele brandstoffen. Zeker met de huidige olieprijzen van meer dan $ 110,- per vat is het
verstandig om te kijken hoe de warmtebehoefte in woningen en gebouwen anders geregeld zou kunnen
worden en het verbruik van fossiele brandstof drastisch zou kunnen worden gereduceerd. Het
beste is gebruik te maken van duurzame energiebronnen. Maar niet alleen de energiebron is bepalend
voor de uiteindelijke behaaglijkheid in het gebouw of de woning. De keuze van het te gebruiken bouwmateriaal
kan hierbij van veel betekenis zijn. Niet alleen temperatuur maar ook de relatieve luchtvochtigheid
is van belang voor het wooncomfort. door ing. a.h. koning*
Onmiskenbare voordelen: eigenschappen die kenmerkend zijn voor lichtbeton
worden in de dagelijkse praktijk nog onvoldoende erkent. bij de keuze
van het materiaal wordt in de meeste gevallen gekeken naar de prijs en naar
de bekendheid met het bouwmateriaal. voor lichtbeton zou je dus ook kunnen
stellen dat ‘wat de boer niet kent, dat eet hij niet’ van toepassing is. en
‘aangezien de boer het niet kent’, is het de zorg van de producenten dat de
bekendheid groter wordt. temeer daar de voordelen voor de woonconsument
onmiskenbaar zijn. optimaal comfort in een woning wordt verkregen door de
temperatuur en relatieve vochtigheid constant te houden. door toepassing van
de geëxpandeerde kleikorrel wordt dit sterk positief beïnvloed. de vochtregulering
van de geëxpandeerde kleikorrel is enorm te noemen. de korrel met zijn
open structuur kan heel goed water, dus vocht, absorberen maar bindt deze
niet. bij een hoge relatieve vochtigheid neemt het lichtbeton element eenvoudig
het vocht op en geeft dit, zodra de luchtvochtigheid weer daalt, terug. in
vergelijking met het traditionele grindbeton zien we hier een groot verschil,
immers grindbeton neemt bijna geen vocht op. bij kalkzandsteen is het nadeel
dat het product wel vocht opneemt maar dat het kalk ook bindt. daarom geeft
kalkzandsteen nooit al het opgenomen vocht terug en neemt het vocht op uit
zijn omgeving, ook bij geringe luchtvochtigheid.
de toepassing van alternatieve warmtebronnen heeft als gevolg dat men een
zogenaamde laagtemperatuurverwarming krijgt. hierbij is het van belang dat

:ton mei 2008
de dag- en nachtfluctuatie van de temperatuur zo gering mogelijk is. omdat
lichtbetonwanden sterk warmteregulerend zijn, geven zij van nature, zodra de
temperatuur in een woning daalt, als eerste hun opgenomen warmte weer terug
aan de omgeving. hierdoor kan de laagtemperatuurverwarming, ondanks
zijn trage start, toch comfort geven en worden de dalingen in de ruimtetemperatuur
verkleint. om het milieu zo min mogelijk te belasten en niet onnodig
energie te verbruiken, is een goede isolatie van woningen en gebouwen noodzakelijk.
met toepassing van lichtbeton is de rc-waarde te verbeteren met meer
dan 4%, zonder extra kosten.
Comfortabel wonen: wellicht is het met de huidige maatschappelijke discussie
en de wens om woningen te voorzien van energielabels van belang om
de keuze van een bouwmateriaal niet alleen te laten afhangen van de prijs en
bekendheid van het materiaal. er is een zeer goed alternatief waarbij op meerdere
aspecten voordelen te behalen zijn: energieverbruik, duurzaamheid van
het product, hoog bouwtempo en minimale arbeid op de bouwplaats. als laatste
voordeel wordt er een comfortabel gebouw voor de uiteindelijke gebruiker
gerealiseerd.
Productie van lichtbeton vindt plaats in fabrieken waar in geconditioneerde
ruimtes wordt gewerkt. hierdoor kan er gedurende het gehele jaar elementen
worden geproduceerd. met name in nederland, waar op dit moment de discussie
volop aanwezig is hoe te kunnen voldoen aan onze woningbehoefte met
een afname in het arbeidspersoneel op de bouwplaats, is meer industrieel bouwen
op zijn plaats. omstreeks 1990 is lichtbeton in nederland geïntroduceerd
door de heren h. meijer en b. koning, de één industrieel/betonproducent en de
ander aannemer pur sang. beiden hadden het vertrouwen dat voor dit product
markt zou moeten zijn in nederland. een visie die geënt was op (1) het dalende
bestand wat betreft het bouwplaatspersoneel, (2) een blijvende hoge woningbehoefte
moeilijk realiseerbaar met traditionele bouwmethodieken en (3) een
verandering in energie en milieu naar de toekomst.
Groei: in 1990 is gestart met een minimale productiecapaciteit van ca. 15.000
m² op jaarbasis. dat de behoefte aan het product en de marktvraag zouden
gaan toenemen is inmiddels duidelijk. medio 2008 zijn er meerdere producenten
die een gezamenlijk productiecapaciteit bezitten van ca.1.000.000 m².
hiermee kan 7% van de totaal benodigde vierkante meters in de bouw worden
voorzien. momenteel wordt nog maar ca. 3% van de bouw uitgevoerd in lichtbeton.
lichtbeton wordt in nederland met name toegepast voor het prefabriceren
van dragende wanden ten behoeve van woningbouw. het product is ook
toepasbaar bij kleinere utiliteitsbouw. van belang hierbij is de hoogte van het
uiteindelijke gebouw en de overspanning van de vloeren.
lichtbeton wordt geproduceerd van een handdroog mengsel dat wordt ver-
dicht middels een wals. de wandelement worden op stalen productietafels
opgebouwd. in de wandelementen worden de voorzieningen ten behoeve van
sparingen, elektra, waterleiding en overige installatie volledig opgenomen,
zodat op de bouwplaats een minimale arbeidsintensieve procesgang ontstaat.
nadat de mallen zijn opgebouwd, wordt door middel van een betonverdeler de
mal gevuld. Zodra de mal voor de helft met het mengsel is gevuld, wordt een
standaard wapeningsnet aangebracht. deze wapening dient voor versterking
van de wand tijdens het lossen van de mallen, het transport naar de bouwplaats,
de montage en uiteindelijk tegen de mogelijke krimp van beton. eenmaal op
de bouwplaats worden de elementen met behulp van een bouwkraan gelost
en worden ze direct op de uiteindelijke plaats gemonteerd. hierdoor worden
geen kostbare manuren verspild door eerst een tussenopslag. afhankelijk van
de grootte van een woning kunnen productiesnelheden op de bouwplaats worden
gerealiseerd van meerderen woningen op één dag.
Interessante warmtebron: bij toepassing van alternatieve energiebronnen,
waarvoor in de meeste gevallen een warmtepompinstallatie wordt gebruikt,
ontstaat een zogenaamde laagtemperatuurverwarming. toepassing
van vloer- en wandverwarming is dan bij uitstek de meest geschikte methode
om de warmte in de woning te krijgen. ook hier heeft bouwen met lichtbeton
voordelen omdat zonder onnodige verstoring van het productieproces de slangen
kunnen worden opgenomen in de wanden, zodat deze als radiator fungeren.
door het warmteaccumulatief vermogen van lichtbeton ontstaat tevens
de mogelijkheid om de wand toe te passen als buitenblad en dit buitenblad
vervolgens te gebruiken als zogenoemde warmtebron.
elbement bv, producent van lichtbeton, heeft dit gerealiseerd in een proefwo-
ning die is gebouwd in Zutphen. voor deze woning is 28 m² buitenspouwblad
gebruikt om als warmtebron te dienen. uit het experiment is naar voren geko-
men dat een warmtewand in combinatie met een totale constructie van licht-
beton afdoende functioneel is. gelet op de huidige maatschappelijk discussies
omtrent co 2 uitstoot, duurzame energie, milieu en de woningbehoefte in ne-
derland heeft lichtbeton zeker toekomst in het nederlandse bouwproces.
*ing. a.h. koning is algemeen directeur van elbement bv.
39

Je doet aan innovatie of je doet het niet. Er is geen halfslachtige manier
om nu en dan een idee te lanceren, vervolgens roepen dat je als partij
in de bouwnijverheid innovatief bent, maar dan toch steeds weer
terugvallen op het traditionele denken en doen. “Bij innoveren hoort
ondernemen, je nek uitsteken. De techniek vertalen in een product en
dit product verkopen. Het liefst samen met een aantal enthousiaste
partijen die in die innovatie geloven.” door Paul engelS
40
b:ton mei 2008

:ton mei 2008
miljarden euro’s is relatief begrip voor bewoonbaar nederland
‘bij innoveren
hoort je nek uitsteken’
ir. dil tirimanna is directeur/senior adviseur van fdn engineering bv uit am-
sterdam en rotterdam. het twaalftal (civiel)technici van dit bureau, regelmatig
aangevuld met tu afstudeerders, is dagelijks bezig met constructieve adviezen
en berekeningen. “wij zijn ingenieurs die met beide benen op de grond staan.
tegelijkertijd kunnen wij ook gek doen. we besteden bijvoorbeeld een flink
deel van onze tijd aan ideeën en onderzoek naar innovaties. een bedrijf dat fat-
soenlijk innoveert, moet op z’n minst 5% van de tijd bezig zijn met vernieuwing.
Je bent écht innovatief als dat percentage tussen de 5 en 10% ligt. wij zitten
vaak tegen de 20% aan. niet omdat we per se ideeën willen spuien, maar omdat
we als ondernemer kansen uitwerken voor nieuwe producten. dat zou de bouw
ook moeten doen.”
Juist die focus op levensvatbare producten betekent voor fdn een selectie van
ideeën. Zo zijn prefab kabelgoten voor het trottoir ontwikkeld, zijn drijvende
steigers en golfbrekers gerealiseerd en is men thans volop bezig met het bouwen
van modulaire, onderhoudsvrije bruggen. Stuk voor stuk in prefab beton.
tirimanna legt uit: “ten eerste gaan we in de toekomst absoluut toe naar meer
prefabricage. dat is zeker. ten tweede gaat zeer hogesterktebeton daarin een
voorname rol spelen. met name vezelversterkt beton, dat zeer duurzaam is, zeer
onderhoudsarm en waarmee je ook nog eens slanke constructies kunt maken.
Staal is te duur geworden als materiaal. het is net als hout ook niet zo onderhoudsarm
als vezelversterkt beton. geen wapening, maar een geprefabriceerde,
slanke constructie van zeer hogesterktebeton. denk daarbij aan een b200.”
Lange termijn telt: die kant gaat het volgens de civiel ingenieur op. tenminste,
als nederland door gaat krijgen dat vernieuwende en hoogwaardige
constructies en besparing op onderhoud van wezenlijk belang zijn. of je het
nu hebt over prefab kabelgoten die gedurende 30 jaar een besparing van 30%
opleveren omdat je geen graafwerk meer hebt of over drijvende constructies
voor woningen en kustverdediging, nederland zal vooraf moeten investeren.
“we zullen naar de lange termijn moeten kijken. maar ja, alles moet nu bijna
gratis en daarom wordt naar de korte termijn gekeken. echter, miljarden euro’s
investeren is een relatief begrip als je naar de lange termijn van een bewoonbaar
nederland kijkt.”
nederland zal moeten wennen aan lange termijn investeringen, inclusief de inzet
daarbij van vernieuwende producten en systemen. “ik neem niemand iets
kwalijk als ons land dat nog mondjesmaat doet. bij de deltawerken was sprake
van grote risico’s en toen werd er volop geïnnoveerd. nu is er een plan voor
ondergrondse bebouwing onder de amsterdamse grachten. in 2002 hebben
wij op onze website al het idee gelanceerd om het parkeren onder de grachten
te realiseren. het gaat niet om de ideeën, het gaat er om hoe een goed idee tot
een goed product komt en goed wordt verkocht. daar kan wel eens vijftig jaar
overheen gaan, maar het komt er uiteindelijk wel.”
41

ouwspecialisten
bouwspecialisten
Specialisten in betontechniek
Specialisten in betontechniek
Vilton B.V., Nederlands grootste producent en leverancier van constructieve en
Vilton waterkerende B.V., Nederlands bouwmaterialen, grootste is producent een samenwerking en leverancier aangegaan van constructieve met Pfeifer en
waterkerende GmbH, producent bouwmaterialen, van transportankersystemen, is een samenwerking verbindings- aangegaan en bevestigings-
met Pfeifer
technieken GmbH, producent welke wereldwijd van transportankersystemen, worden toegepast in verbindings- de betonindustrie. en bevestigingstechnieken
welke wereldwijd worden toegepast in de betonindustrie.
Beide bedrijven zijn zeer innovatief en oplossingsgericht waardoor unieke
Beide concepten bedrijven worden zijn ontwikkeld. zeer innovatief en oplossingsgericht waardoor unieke
concepten worden ontwikkeld.
rondebeltweg 42 almere - postbus 50350 - 1305 aj almere nederland - t: 036 521 0521 - f: 036 521 0 531
rondebeltweg 42 almere - postbus 50350 - 1305 aj almere nederland - t: 036 521 0521 - f: 036 521 0 531
www.vilton.nl info@vilton.nl
www.pfeifer.de
www.vilton.nl info@vilton.nl
www.pfeifer.de

n
ten
uur
b:ton mei 2008
Concrete toepassingen: het gaat ook sneller als meerdere partijen zich ach-
ter een ontwikkeling scharen. fdn heeft inmiddels zelf producten ontwikkeld
en gebouwd. de prefab kabelgoten zijn er en hebben recent de innovatieprijs
van de gemeente amsterdam gewonnen. “wethouder lodewijk asscher toon-
de zich heel enthousiast. er wordt gesproken over daadwerkelijke toepassing
van de kabelgoten. het is een prima modulair systeem voor laag- en midden-
De goot is geschikt voor de plaatsing van midden en
spanningkabels. we kunnen alles onder de stoep ordenen en gemakkelijk be-
laagspanningskabels, telecom en CAI kabels. Onder
reiken in geval van onderhoud of nieuwe kabels. de standaard elementen van
telecomkabels worden alle kabels ten behoeve van
1,5 meter worden
telecommunicatie
in onze opdracht door
en internet
betonfabriek
verstaan.
nichtevegt
Met
en
CAI
den
kabels
boer
beton vervaardigd.” worden de kabels voor radio en tv bedoeld. Door de
aansluitingen aan beide zijdes van de kabelgoot kan
ook de straatverlichting er op worden aangesloten.
2 e prijs winnaar
Amsterdamse
Innovatie Trofee
2007
Trottoir kabelgoot
De kabelgoot is geschikt voor rechte stukken tracé. Voor
de bochten kunnen mantelbuizen toegepast worden. De
hoogteligging van de kabels in de goot is dusdanig dat dit
geen problemen geeft.
De vrijwel onbeperkte mogelijkheden voor tegelmotieven
op de dekplaat maakt de trottoir kabelgoot bijzonder
geschikt voor winkelstraten. Toepassing in een woonwijk
is natuurlijk ook mogelijk.
DIMENSIES
fdn geeft Trottoir daar zelf Deopdracht goot heeft Kabelgoot
toe een onder inwendig het motto oppervlak ‘als zich geen van 610 partners bij 270 aanmm
dienen, De doen trottoirwij kabelgoot het zelf’. is een “dat goot kost waarin veel alle tijd kabels en geld. onder maar het trottoir we geloven kunnenerin. worden Zo
geplaatst afgesloten door een dekplaat waarin een trottoirmotief is verwerkt.
willen we nu 1 op 1 de modulaire brugdekken bouwen op het terrein van de tu
delft. ons niet beperken tot onderzoekrapporten, maar in de hoogst mogelijke
2 .
Hierin kunnen de kabels in 4 gescheiden groepen geplaatst
worden. De goot is opgebouwd uit elementen met een lengte
van 1,5 meter. Elk gootelement weegt ongeveer 600 kg.
betonkwaliteit (b200,
De goot
vezelversterkt)
wordt afgesloten
liggen er
met
straks
dekplaten.
brugdelen
De
van
oppervlakte
3,5 meter
inwendige breedte, vangeschikt een dekplaat voor diverse is 1500verkeerscategorieën bij 750 mm belasting. de
brugdelen aan elkaar koppelen tot de gewenste lengte en je hebt een sterke, onderhoudsarme
brug. door ze daadwerkelijk te vervaardigen ervaar je de maakbaarheid,
werk je naar optimalisatie en kun je ze in de praktijk beproeven.”
2 . Op deze dekplaat kan
een willekeurig tegelmotief worden aangebracht. De massa
van een dekplaat is ongeveer 300 kg. Deze massa maakt het
deksel vandalismebestendig. Het deksel kan echter nog wel
eenvoudig gelicht worden met een kleine kraan.
Drijvende woonwijken: de derde concrete vernieuwing betreft drijvende
betonelementen. in griekenland is een drijvende golfbreker van prefab beton
toegepast. andere landen hebben interesse getoond. de drijvende steigers
zijn ook productiegereed. “we hopen op partners in deze. als ik bedenk dat
wij straks woonwijken op drijvende betonlichamen moeten bouwen, dan zie
ik grote dokken voor mij waar die drijvende prefab betonconstructies industrieel
worden vervaardigd. dat kan toch feitelijk niet met in situ beton op een
bouwplaats? dan heb je de grootste moeite om alles recht te krijgen bovenop
de polystyreenblokken. in Japan bestaan plannen voor drijvende steden en is
een proef gedaan met een drijvend vliegveld van 1 km lengte. ons land zal niet
achterblijven. niet over 10 of 20 jaar, maar misschien wel over 50 jaar.”
ir. dil tirimanna hoopt dat de eerste succesvolle innovaties van fdn bouwers,
fabrikanten en opdrachtgevers zullen aanzetten om te participeren in innovatie.
“we zijn een klein bureau Figuuren 1 mede Doorsnede daardoor kabelgoot loopt het proces met devaak aanwezige te langzaam
vanwege benodigd kabels investeringskapitaal. in de goot. maar of het nu linksom of rechtsom
moet, we blijven werken aan innovatieve producten. gewoonweg omdat er
nog heel veel uit een toekomstgericht product als prefab beton te halen is.”
MSK = Middenspanningskabels
LSK = Laagspanningskabels
Telecom = Telefoon en internet
CAI = Centrale Antenne Inrichting
laagspanningskabels, telecom en CAI kabels. Onder
telecomkabels worden alle kabels ten behoeve van
telecommunicatie en internet verstaan. Met CAI kabels
worden de kabels voor radio en tv bedoeld. Door de
aansluitingen aan beide zijdes van de kabelgoot kan
ook de straatverlichting er op worden aangesloten.
De kabelgoot is geschikt voor rechte stukken tracé. Voor
de bochten kunnen mantelbuizen toegepast worden. De
hoogteligging van de kabels in de goot is dusdanig dat dit
geen problemen geeft.
De vrijwel onbeperkte mogelijkheden voor tegelmotieven
op de dekplaat maakt de trottoir kabelgoot bijzonder
VOORDELEN
geschikt voor winkelstraten. Toepassing in een woonwijk
• Gemakkelijk en snel bijleggen van nieuwe kabels,
is natuurlijk ook mogelijk.
repareren van kabels en verwijderen van oude kabels
• Het trottoir ligt er na afloop van een ingreep weer als
DIMENSIES
nieuw bij
De goot heeft een inwendig oppervlak van 610 bij 270 mm
• Geen beschadigingen aan kabels meer door reparaties
aan leidingen
• Kabels zeer overzichtelijk in de grond aanwezig
• Bescherming van boomwortels bij onderhoud
2 .
Hierin kunnen de kabels in 4 gescheiden groepen geplaatst
worden. De goot is opgebouwd uit elementen met een lengte
van 1,5 meter. Elk gootelement weegt ongeveer 600 kg.
De goot wordt afgesloten met dekplaten. De oppervlakte
van een dekplaat is 1500 bij 750 mm
BEHEER EN FINANCIERING
Aanbevolen wordt deze beide taken door de gemeente
te laten volbrengen. Omdat de kabelgoot meerdere en
wisselende gebruikers heeft zal een het geheel overziend
orgaan het beheer moeten opnemen. De gemeente kan deze
rol goed vervullen.
2 . Op deze dekplaat kan
een willekeurig tegelmotief worden aangebracht. De massa
van een dekplaat is ongeveer 300 kg. Deze massa maakt het
deksel vandalismebestendig. Het deksel kan echter nog wel
eenvoudig gelicht worden met een kleine kraan.
Voor de financiering wordt aanbevolen dat de gemeente
de kabelgoot in eerste instantie betaalt en vervolgens de
gebruiksrechten verkoopt aan de nutsbedrijven. In de
gemeente Rotterdam wordt dit principe reeds toegepast
voor de utility ducts. De kosten van de gebruiksrechten
zijn hier gebaseerd op het ‘niets meer dan anders’ principe,
wat inhoudt dat de kosten die de nutsbedrijven in een
conventionele situatie kwijt waren geweest in rekening
worden gebracht.
Figuur 1 Doorsnede kabelgoot met de aanwezige
kabels in de goot.
MSK = Middenspanningskabels
LSK = Laagspanningskabels
Telecom = Telefoon en internet
CAI = Centrale Antenne Inrichting
Figuur 2 Trottoir kabelgoot
43
VOORD
• Gema
repar
• Het t
nieuw
• Geen
aan le
• Kabe
• Besch
BEHEE
Aanbev
te laten
wissele
orgaan
rol goed
Voor de
de kabe
gebruik
gemeen
voor de
zijn hie
wat inh
conven
worden
Figuu

Vrijheid van beton gebruikt in Delftse woongevel
bureau kroner uit den haag kreeg van vestia uit delft de opdracht om een
woongebouw met 24 kleinschalige appartementen voor ex-psychiatrische
patiënten te ontwerpen. architect mark graafl and legt uit: “we hebben af
en toe een wat grote mond door te stellen dat wij op een snelle en goedkope
manier fraaie en hoogwaardige stadswoningen op bestaande locaties kunnen
realiseren. dat maken wij regelmatig waar door voor dergelijke stedelijke invullocaties
gebruik te maken van prefab betoncasco’s, waar mogelijk compleet
met prefab betongevels. maar dan krijg je op basis van dat statement ook de
uitdaging voorgeschoteld om iets te verzinnen voor een moeilijke locatie aan
de brasserskade in den haag, waar voorheen een portiekfl at stond. op deze
zwaar geluidsbelaste en pal op de zon gelegen locatie moet je dan een markant
woongebouw ontwerpen, met zeer kleine eenheden en met gemeenschappelijke
ruimten voor het sociale contact. de moeilijke locatie vroeg om een doordachte
gevel. bovendien wilden wij de gevel architectonisch benutten in het
spanningsveld tussen de beslotenheid en veilige individuele woonplek voor de
patiënten versus het beoogde contact met de buitenwereld. het moest een
gevel met letterlijk en fi guurlijk meerdere dimensies worden.”
ook hier kwam vrij snel het idee van prefab beton naar voren. vanwege de
verkeersbelasting was in de eerste plaats een ‘dove’ gevel vereist. “dankzij de
44
b:ton mei 2008
Het kan natuurlijk uiterst ingewikkeld worden gemaakt om een gevel een karakteristieke uitstraling te
geven. Een overdaad aan tierlantijntjes, complexe detailleringen in materialen die zich daar nauwelijks
voor lenen of de duurste materialen uit Verwegistan. Het kan echter ook simpel en toch verrassend.
Door de vormvrijheid van het materiaal beton te gebruiken. Dat bewijst het vrijstaande woongebouw
‘De Vrije Bras’ in Delft met z’n markante architectuur, waaronder kenmerkende, getordeerde prefab
betonnen gevelelementen. door Paul engelS
massa van beton konden wij de zware geluidsnorm halen. overigens zonder de
gevel helemaal dicht te zetten met beton. integendeel, we hebben zelfs extra
grote raamopeningen weten te creëren in die betonelementen door extra dik
dubbelglas en extra kierdichting toe te passen. in de kozijnen zijn om en om ramen
en hPl vezelcementpanelen aangebracht, voor het betonnen binnenblad
langs. op de panelen zitten delftsblauwe tegeltjes met motieven van molens.
de molens verwijzen naar de molen die in deze buurt heeft gestaan vanaf de
16e eeuw. als je het gebouw van veraf ziet, lijkt het een stippenpatroon, maar
naarmate je dichterbij komt, herken je de delftsblauwe tegels en de molens.”
Torderende kaders: de vorm van de betonnen gevelelementen is bijzonder:
ze bezitten een stevige kaderrand die in dikte en diepte verloopt. in feite
tordeert elk gevelelement. mark graafl and: “door die kaders bedrukken wij de
individuele eenheden. elke bewoner z’n eigen woning. Zo moet dat voelen bij
deze vorm van ‘beschermd wonen’. Samen zorgen de kaders echter voor een
dynamisch gevelbeeld, dat bijdraagt aan het nieuwe landmark dat het gebouw
vormt. Zowel overdag als ’s avonds springt het gebouw eruit. het heeft écht
een karakteristiek gezicht. heel simpel met de vormvrijheid van beton. Zonder
allerlei cosmetische ingrepen. het hoeft ook niet altijd baksteen te zijn voor een
stadswoning of woongebouw.”

:ton mei 2008
Denken in prefab: bureau kroner streeft ernaar om stadswoningen op een snelle en goedkope manier te realiseren, als het kan met minimale overlast rondom
de bouwplaats. niet voor niets heeft dit bureau al jaren geleden voor Panagro stadswoningen van vier bouwlagen in een geheel geprefabriceerd betonsysteem
ontwikkeld. niet alleen het casco, ook de betongevel is geprefabriceerd, compleet met vooraf aangebracht bakstenen metselwerk. in rotterdam zijn recent vijf
stadswoningen met een prefab betonnen casco gebouwd, al is hier de bescheiden hoeveelheid metselwerk in de voorgevel losgekoppeld van het casco en ter
plekke opgebouwd. een volgend project in den haag omvat vier stadswoningen die weer geheel in prefab beton zijn ontworpen. “we vinden het een aantrekkelijke
bouwmethode met de nodige voordelen. maar het is geen blauwdruk voor ons. Zo is het woongebouw ‘de vrije bras’ getunneld, terwijl wij het in prefab
hadden uitgewerkt. dat had vooral met het strakke ritme van de rechthoekige woonunits te maken. bovendien was op deze locatie meer ruimte om te bouwen.
ik weet echter zeker dat er steeds meer stadswoningen in prefab casco’s zullen worden gebouwd. de belangstelling van opdrachtgevers neemt behoorlijk toe,”
ervaart mark graafl and. “dat heeft niet alleen met onze grote mond te maken, maar veel meer met de voordelen van de systematiek.”
karakteristiek gezicht
heeft geen cosmetica nodig
alleen de gevel beschrijven, doet de architectuur van het woongebouw tekort.
het was namelijk een opgave om eenheden van 36 m2 bvo te ontwerpen, met
woonkamer, keukenunit, separate slaapkamer en badkamer. deze zijn consequent
in een breedtemaat van 4 meter op de bovenste drie bouwlagen geschakeld.
op de begane grond zijn drie garages, kamers voor het personeel en een
gemeenschappelijke ruimte ingericht. niet als één kolossale zaal, maar in de
vorm van allerlei woonkamertypen, zodat men zijn of haar eigen plekje kan
vinden. ook de openslaande deuren naar de gemeenschappelijke tuin zorgen
voor een goed gebruik van die gemeenschappelijke voorziening. de glooiende
tuin heeft een structuur gekregen met rijen banken in de vorm van zwarte betonnen
u-blokken (40x40x50 cm) in het gras, in combinatie met terrassen van
betontegels en grasbetontegels. “ook het trappenhuis aan een kopgevel hebben
wij ruim opgezet met een spel van licht door een mix met doorzichtige en
dichte gevelplaten. het is feitelijk niet meer dan een dunne regenjas rond een
functioneel trappenhuis van staal, hout en prefab betonplaatjes. Simpel, stoer,
licht, maar zodanig vormgegeven dat het als sociale ontmoetingsruimte kan
functioneren.”
Veel effect: het verbaast de architect eigenlijk zelf dat met zulke simpele
oplossingen zoveel effect is bereikt. “als je ziet dat je met het spelen met de
betonnen gevelelementen zo’n expressie aan gevels kunt geven of met het verplaatsen
van wanden een gemeenschappelijke ruimte kunt laten leven, dan is
dat een maximaal effect tegen een minimaal budget. er zijn opvallend veel reacties
gekomen toen het gebouw klaar was. gebruikers en buurtbewoners zijn
zeer tevreden met dit gebouw op die prominente plek. het is een mooi stukje
modern delft geworden.”
Projectgegevens woongebouw ‘De Vrije Bras’, Delft
opdrachtgever: vestia, delft
gebruiker: Stichting Perspektief woonbegeleiding, delft
ontwerp: bureau kroner architectuur – urbanisme –
scenografi e, den haag (mark graafl and,
Jaap mittelhaeuser, Patrick willemsen)
uitvoering: aannemingmaatschappij Panagro, leidschendam
Projectmanagement: ceres Projecten, den haag
betonnen
gevelelementen: loveld nl (gevelelementen),
hoco beton (trappen, galerijen, consoles,
binnenspouwbladen etc.), excluton
(betonnen u-blokken), holcim (betontegels)
45

nu ook
waterdichte wanden met
holle wandsysteem
eind jaren ‘70 heeft alvon haar holle wandsysteem op de nederlandse markt
geïntroduceerd. de toepassing heeft zich in de loop der jaren steeds verder uitgebreid
tot onder meer kelderwanden, keerwanden en bouwmuren. toepassing
bij waterkerende constructies met een hoge duurzaamheidklasse, zoals
reinwaterkelders en bergbezinkbassins, stond evenwel regelmatig ter discussie.
reden om samen met ingenieursbureau J.g. hageman onderzoek te verrichten.
het zwaartepunt van het verrichte onderzoek was de invloed van het
vulbeton op de geprefabriceerde schillen, alsmede de verticale voegen tussen
de geprefabriceerde elementen[1]. de uitkomsten openden de weg naar succesvolle
toepassingen.
Zo is voor de waterleidingmaatschappij oost gelderland een aantal reinwaterkelders
gerealiseerd. in het noorden en oosten van het land zijn diverse bergbezinkbassins
met het holle wandsysteem uitgevoerd. de ervaringen van de
verwerkende partijen en de betrokken ingenieursbureaus zijn bijzonder positief;
de uitvoering verloopt volgens planning, de constructie voldoet volledig
en fi nancieel is er een besparing mogelijk ten opzichte van volledig monolitische
wanden of volledig geprefabriceerde massieve wanden. het holle wand-
46
b:ton mei 2008
De toepassing van het Holle Wandsysteem past in de huidige tijd. Minder inzet van arbeid, materiaal en
materieel op de bouwplaats en meer prefabriceren onder geconditioneerde omstandigheden. Moeilijk
te maken bekistingen, hoge wanden, schuin geplaatste wanden, wandliggers, geïsoleerde wanden,
het kan allemaal in het Holle Wandsysteem. Mits met een aantal beperkingen in afmeting (transport
en productie) en een aantal randvoorwaarden op het constructieve vlak rekening wordt gehouden en
goede kennis van de verwerkingsadviezen aanwezig is. Het systeem blijkt na onderzoek tevens geschikt
voor een effi ciënte uitvoering van waterkerende wanden, die met grote zekerheid waterdichtheid zijn.
Bovendien past de krimpfi losofi e van het systeem (waardoor krimpwapening kan worden bespaard) in
de actuele noodzaak van doelmatig en effi ciënt omgaan met grondstoffen. door SJorS vinke*
systeem volgt zonder probleem, ook bij seriegrootte één, de vorm van de wanden:
hoeken, schuine wanden, sparingen, schuine onderzijde in verband met
afschot van de bodemvloer zijn geen enkel probleem. op horizontale wapening
ter vermijding van krimpscheuren is veel wapeningsstaal te besparen. de
bouwsnelheid is zeer hoog: bekistingen en wapeningsstaal zijn geïntegreerd in
de geprefabriceerde schillen, waardoor veel specialistische arbeid op de bouwplaats
wordt verplaatst naar de fabriek. hierdoor ontstaat een grote besparing
op bouwplaatskosten en wordt de werkorganisatie en de coördinatie op de
bouwplaats veel beheersbaarder en minder afhankelijk van onderaannemers.
Omslag: het systeem zorgt daarmee voor een omslag. traditioneel werden
waterkerende constructies uitgevoerd als in het werk gestorte wanden met
een hoogovencement cemiii/b42,5 lh hS en een grote hoeveelheid doorgaande
horizontale wapening ter beperking van de scheurwijdte. grote voordelen
van holle wanden ten opzichte van monolitisch in het werk gestorte wanden
zijn de bouwsnelheid en de eenvoud: de prefab schillen, waarin tevens de benodigde
wapening is opgenomen, functioneren als bekisting. als verbindingswapening
tussen elementen worden geprefabriceerde korven meegeleverd.

:ton mei 2008
een holle wand is een prefab halffabrikaat en bestaat uit twee, met elkaar verbonden,
verticaal gewapende betonschillen die de zijkanten van een wand vormen.
de elementen worden volgens een montageplan op de bouw gesteld en
vervolgens volgestort. de constructieve beperkingen van deze prefab bouwwijze
ten opzichte van de in het werk gestorte wanden zijn gering, omdat alle
onderlinge en aangrenzende aansluitingen ‘nat’ worden uitgevoerd. gelet op
de gunstige lengte/massaverhouding ten opzichte van volledige prefab wanden,
kan tevens worden bezuinigd op kraankosten. vanzelfsprekend tellen de
prefab voordelen: minder bouwafval, beheerst en snel bouwproces, beperkt
benodigde montageruimte (ter plaatse van damwanden en belendingen),
geen tussentijdse opslag op de bouwplaats, weinig benodigde arbeid.
Constructieve onderbouwing: in 1990 verscheen een Stupré-rapport over
samengestelde wandconstructies. Proefondervindelijk is toen vastgesteld dat
er geen bezwaren waren de voorgeschreven schuifweerstanden van aansluitvlakken
ook toe te passen op samengestelde betonwanden. tevens werd tussen
onderkant schil en vloer een stelruimte van 50 mm aangegeven, die door
het vulbeton wordt opgevuld, waardoor de totale dikte van de wand als meewerkende
breedte kan worden benut. Sindsdien is de vbc 1995 verschenen en
zijn in de afgelopen jaren de ervaringen met het product en de toepassingsmogelijkheden
toegenomen, waardoor de behoefte is ontstaan aan vernieuwing
en aanvulling van de theoretische onderbouwing, gecombineerd met een
praktische uitwerking van het constructieve aspect. dit resulteerde in rapport
goudstikker - de vries, construeren met alvon hollewandsysteem [2], waarin
onder meer aan bod komen:
• op buiging, al dan niet in combinatie met normaalkracht, belaste wanden
• wandliggers
• voegdetaillering
• krimpinvloeden in combinatie met waterdichtheid.
een bekend verschijnsel bij betonnen wanden van kelders, tunnels en bassins
is de scheurvorming als gevolg van belemmerende vervormingen. in het algemeen
geldt dat ter beperking van deze scheurvorming vrij veel horizontale
wapening nodig is. naar dit verschijnsel is al veel onderzoek gedaan en er zijn
methoden beschikbaar om de benodigde wapening te berekenen. deze methoden,
zoals gegeven in cur-rapport 85, Scheurvorming door krimp en temperatuurwisseling
in wanden, gelden echter voor monoliete wanden.
47

de situatie bij het holle wandsysteem is echter aanmerkelijk gunstiger omdat:
• de schillen al een zekere krimp hebben ondergaan voordat het
vulbeton wordt gestort.
• de krimp van de schillen kleiner is dan van het vulbeton vanwege hogere
sterkteklasse van de geprefabriceerde schillen.
• in het vulbeton hydratatie optreedt, die na verharding tot een
temperatuurdaling leidt, die de druk in de schillen veroorzaakt.
om deze gunstige invloeden te onderzoeken is de scheurontwikkeling en de
invloed van de wapening hierop bepaald met behulp van het hechtlaagmodel.
uit de berekeningen blijkt dat er in volgestorte holle wanden minder krimpwapening
nodig is dan in monolitisch in het werk gestorte wanden.
er is onderscheid gemaakt tussen twee wandtoepassingen:
• wanden in milieuklassen Xd, XS, Xf2, Xf4 en Xa met waterdruk aan
beide zijden (bijvoorbeeld bassinwanden), vulbeton c28/35 met hoogovencement
met lage hydratatiewarmte, sterkteklasse schillen c35/45.
• wanden in milieuklassen Xc2 t/m Xc4, Xf1 en Xf3 met waterdruk aan
één zijde (bijv. kelderwanden), vulbeton c20/25 met portlandcement
met normale hydratatiewarmte, sterkteklasse schillen c35/45.
48
b:ton mei 2008
verder is onderscheid gemaakt in toelaatbare scheurwijdte. eisen in het kader
van de duurzaamheid zijn gesteld in de vbc 1995. de toelaatbare scheurwijdte
bedraagt 0,3 mm in milieuklassen Xc2 t/m Xc4, Xf1 en Xf3 en 0,2 mm in
milieuklassen Xd, XS, Xf2, Xf4 en Xa.
in het algemeen zijn deze eisen niet hoog genoeg om een waterdichte wand
te verkrijgen. meestal zal hiertoe de scheurwijdte tot 0,1 mm moeten worden
beperkt. nadere informatie hierover kan worden ontleend aan betonconstructies
onder temperatuur- en krimpvervormingen (betonpraktijkreeks 2) van c.r.
braam, k. van breugel, c. van der veen, c en J.c. walraven. de berekeningen
van de benodigde hoeveelheid wapening zijn uitgevoerd voor een toelaatbare
scheurwijde van 0,10 tot 0,20 mm. om een indruk te geven van de resultaten
zijn in tabel 1 de benodigde wapeningshoeveelheden gegeven voor een wand
met een hoogte van 3 m, een schildikte van 60 mm en een dikte van het vulbeton
van 180 mm (totale dikte 300 mm).
bij kelderwanden (milieuklassen Xc2 t/m Xc4, Xf1 en Xf3) is de productietechnisch
toegepaste wapening in het algemeen Ø 8-200 in de schillen en
Ø 8-200 ter plaatse van de voegen. dit is voldoende waarborg ten aanzien van

:ton mei 2008
tabel 1: benodigde hoeveelheid wapening in 60 mm dikke schillen van een wand met een totale dikte van 300 m bij een wandhoogte van 3 m.
milieuklasse
Xd, XS, Xf2,
Xf4 en Xa
(“agressief”)
Xc2 t/m Xc4,
Xf1 en Xf3
(“nat”)
Scheurwijdte
w (mm)
0,10
0,15
0,20
0,10
0,15
0,20
holle wand
W O (%) Ø 10 (mm 2 ) wapening Ø 8 (mm 2 ) wapening
0,53 795 10- 95 636 8- 75
0,31 465 10-165 372 8-135
0,21 315 10-245 252 8-195
0,37 555 10-140 444 8-11
0,20 300 10-260 240 8-20
0,12 180 10-435 144 8-345
tabel 2: benodigde voegwapening in het vulbeton (als alternatief voor afdichten) bij een wandhoogte
van 3 m en een vulbetondikte van 180 mm (wapening per zijde) en een wanddikte van 300 mm.
milieuklasse
Xd, XS, Xf2,
Xf4 en Xa
(“agressief”)
Xc2 t/m Xc4,
Xf1 en Xf3
(“nat”)
Scheurwijdte
w (mm)
0,10
0,15
0,20
0,10
0,15
0,20
holle wand
W O (%) Ø 10 (mm 2 ) wapening Ø 8 (mm 2 ) wapening
0,69 621 10-125 495 8-100
0,39 351 10-220 288 8-170
0,24 216 10-360 207 8-240
0,50 450 10-170 360 8-135
0,25 225 10-340 180 8-270
0,15 135 10-580 126 8-390
de duurzaamheid (w ≤ 0,20 mm). er is globaal Ø 8-100 nodig ten aanzien van
de (hogere) waterdichtheideis (w ≤ 0,10 mm). bij bassinwanden (milieuklassen
Xd, XS, Xf2, Xf4 en Xa) is ongeveer 50% meer wapening nodig om aan de eisen
te voldoen.
Waterdichte voegen: doorgaans geldt dat veel wapening nodig is om de
scheurwijdte als gevolg van opgelegde vervormingen te beperken. een andere
methode om de scheurwijdte te beperken of zelfs te voorkomen, is het toepassen
van dilatatievoegen of schijnvoegen. de bij de holle wand toegepaste voegen
ontstaan door de beperkte lengte van de schillen. omdat deze voegen niet
voorkomen in het vulbeton, zijn ze als schijnvoegen te beschouwen (vergelijk
de ingezaagde voegen bij bedrijfsvloeren). het voordeel van deze voegen is dat
de scheur die in het vulbeton in de omgeving van de voegen wil ontstaan, vanwege
de verzwakte doorsnede altijd zal optreden ter plaatse van de voegen.
voor de waterdichtheid is dit geen bezwaar, omdat de voegen kunnen worden
voorzien van een waterdichte afwerking. in plaats van het aanbrengen van een
waterdichte coating ter plaatse van de voegen, kan er ook van worden uitgegaan
dat de scheurwijdte beperkt moet blijven tot de toelaatbare waarde. dat
kan worden bereikt door toepassing van wapening in het vulbeton ter weerszij-
volle wand
W O (%) Ø 10 (mm 2 ) wapening Ø 8 (mm 2 ) wapening
0,93 1395 10- 55 1116 8- 45
0,57 855 10- 90 684 8- 70
0,38 570 10-135 465 8-110
0,76 1140 10- 65 912 8- 55
0,47 750 10-110 564 8- 85
0,32 480 10-160 384 8-130
den van de voegen. de hiertoe benodigde wapening kan worden bepaald met
de berekeningsmethode voor in het werk gestorte wanden. in tabel 2 is tot slot
de benodigde wapening gegeven ter plaatse van de voegen voor het geval dat
de voegen niet worden voorzien van een afdichtingmassa, maar er wel een eis
aan de scheurwijdte wordt gesteld.
*Sjors vinke, alvon
literatuur:
rapport ingenieursbureau ir. J.g. hageman nr. 3840-1-7, Scheurbeperking alvon-wanden.
rapport goudstikker - de vries, construeren met alvon hollewandsysteem.
deze rapporten kunnen bij de prefab fabrikant worden opgevraagd
49

50
actualiteiten:
europese bekroning arbeidsomstandigheden
b:ton mei 2008
tijdens de europese campagne ‘lighten the load’ werden de europese good
Practice awards uitgereikt. eén daarvan is voor prefab betonfabrikant dycore
met ‘het vervangen van de traditionele houten ‘holblokken’ door een ePS-
sparing in het product’. de ribbenvloer-elementen werden jarenlang op zoge-
naamde holblokken geplaatst, waarin de lepels van een heftruck kunnen wor-
den geschoven. deze holblokken wegen echter tussen de 28 en 35 kilo per stuk
en moesten met de hand worden verwerkt. na een studie naar de fysieke (rug)
belasting van de medewerkers en interne brainstorm zijn verschillende oplos-
singen bedacht en doorgerekend. de oplossing werd gevonden door in de po-
lystyreenonderlaag van de ribbenvloer een uitsparing te maken, zodat daar de
lepels van de heftruck in kunnen schuiven en er dus helemaal geen holblokken
meer nodig zijn. de jury waardeerde de bronaanpak en daarmee de eliminatie
van het risico. informatie: www.dycore.nl.
lente in zicht:
optimisme in de
betonwereld
de betonfabrikanten zien de markt weer krachtig aantrekken. het
orderniveau stijgt, hoewel uitbreiding van de personele sterkte voor-
lopig nog niet aan de orde is. dit concludeerde het cbS na een on-
derzoek onder producenten in de sectoren beton, cement en gips.
Zij constateert een groeiend optimisme. in januari 2008 nam bij 30
procent van de ondernemingen de bedrijvigheid echter af. toch rekent
één op de drie fabrikanten voor de nabije toekomst op groei. de
orders uit het buitenland mogen dan licht afnemen, het binnenland
plaatst juist weer meer bestellingen. bijna de helft van de fabrikanten
is van plan komende maanden de prijzen te verhogen. de orderpositie
ligt ruim een kwart hoger dan in het peiljaar 2000.

:ton mei 2008
robot bevordert mechanisch straten
holcim heeft een nieuwe pakketteringrobot in gebruik genomen en conformeert
zich hiermee aan de arbo richtlijnen voor leveranciers van bestratingmaterialen.
de zelf ontwikkelde en gebouwde robot zorgt ervoor dat de
bestratingmaterialen op een zodanige manier worden aangeleverd dat deze
mechanisch kunnen worden verwerkt. om de fysieke belasting van straatmakers
te verlichten zijn richtlijnen opgesteld om bestratingwerk machinaal uit
te voeren. mechanisch straten betekent dat de leverancier dan ook overeenkomstig
moet aanleveren. de robot kan betonstraatstenen en betontegels in
de vereiste pakketten samenstellen, palletteren en binden. de betontegels
worden bijvoorbeeld per twee stuks opgepakt, gedraaid - waarbij een laatste
kwaliteitscontrole plaatsvindt - en op de pallet gezet. naast snelheid zorgt deze
manier van palletteren er ook voor dat hoge concentraties van stofontwikkeling
worden vermeden. meer informatie www.holcim.nl
eco-heipaal beste dubokeuze
de door de iJb groep ontwikkelde en geproduceerde eco-paal
is door het nederlands instituut voor bouwbiologie en ecologie
(nibe) beoordeeld als één van de beste dubokeuzes. de houten
heipaal afkomstig uit duurzame bosbouw met lichte betonopzet-
ter scoort weliswaar nog iets beter, maar is lang niet altijd toe-
pasbaar. deze prefab betonpaal is daarom een zeer interessante
milieuvriendelijke keuze voor paalfunderingen. de crux zit in de
vorm van de paal met een doelmatige dimensionering en minima-
le hoeveelheid materiaal. de heipaal is precies afgestemd op de
dragende functie in de grond met een zo groot mogelijk dragend
uhPc: licht, dicht en sterk
elegant bouwen met beton
oppervlak aan de punt en een verjongde schacht. op deze manier
wordt alleen daar materiaal toegepast waar dit constructief nood-
zakelijk is. de lengte van de verzwaarde voet is afgestemd op de
ontwerpnorm (nen 6743) waardoor geen reductiefactor nodig is.
tevens zorgt de verjongde schacht voor een sterke reductie van
de negatieve kleef ten opzichte van de massieve variant. de heipaal
is geheel voorgespannen en heeft met een voetafmeting van
400 x 400 mm en een schacht van 250 x 250 mm. meer informatie:
www.ijbgroep.nl.
‘uhPc’ (ultra high Performance concrete) oftewel ‘ultrahogesterktebeton’ is weliswaar nog relatief onbekend, maar een grote belofte. naast zijn sterkte-eigenschappen
openen met name de grote elasticiteit en taaiheid van deze betonsoort de deur naar elegante constructieve toepassingen. uhPc is
sinds een paar jaar op de markt en vindt vooralsnog in de prefabricage zijn eerste toepassingen. te denken valt aan schermen van gebouwen, grote
overspanningen met een grote mate van lichtdoorlatendheid, overkappingen van stations, uitkragingen en meer. het materiaal biedt de mogelijkheid
om veel eleganter te bouwen. de grote vloeibaarheid maakt millimeterdunne en superfijne vormen en detailleringen in het oppervlak mogelijk. Zo kan
de dikte van gevelpanelen met dit materiaal worden teruggebracht van 70 naar 10 millimeter. werken met uhPc vraagt overigens wel een andere werkwijze.
Zo moeten mallen bijvoorbeeld vloeistofdicht zijn. op dit moment onderzoeken studenten van de tu eindhoven de architectonische potenties
van dit veelbelovende materiaal.
51

productnieuws:
holle heipaal:
licht en milieuvriendelijk
‘hailight’ is de naam van de holle heipaal die werd ontwikkeld door
haitsma beton. de innovatieve heipaal is 30 procent lichter dan de
massieve heipaal, maar heeft dezelfde constructieve kwaliteit. door
minder beton te gebruiken wordt niet alleen het gewicht gereduceerd,
maar verminderen ook de transport- en kraankosten. de lichtere heistelling
levert opdrachtgevers een besparing op hun uitvoeringskosten
op, die kan oplopen tot 20%. de holle heipaal wordt vervaardigd van
zelfverdichtend beton en heeft een massieve kop en punt over 1,5 meter
lengte. informatie: www.haitsma.nl
Prefab energieconcept voor
grondgebonden woningen
52
de zoektocht naar alternatieve verwarmingssystemen is in volle gang. Zo
ontwikkelde betonson voor grondgebonden woningen een zelfvoorzie-
nend en zelfregulerend prefab energie-totaalconcept dat gebruikmaakt
van bodemwarmte. het ‘welwonen concept’ is een combinatie van betonnen
energiepalen en klimaatvloeren en kenmerkt zich door een groot
bufferend vermogen. betonkernactivering in de eerste verdiepingsvloer
blijkt dan voldoende om een hele woning te koelen en te verwarmen. het
concept maakt gebruik van energiefunderingsbalken, die de constante
bodemtemperatuur absorberen, om deze vervolgens door te geven aan
het ingebouwde circulatiesysteem in de vloeren. de prefab energiepalen
zijn voorzien van een kunststof element waar het verwarmde of gekoelde
water doorheen stroomt. door deze uitgekiende constructie met minuscule
kanalen onttrekken de palen optimale energie. het concept is het antwoord
op torenhoge energieprijzen, strengere ePc-eisen en toenemende
comfortwensen. het systeem levert in zomer en winter een constante temperatuur
van 21ºc - 23ºc en dat met een energiebesparing van 40% en een
co -reductie van 40%. voor meer informatie: www.betonson.com.
2
warme sfeer met verouderde
langformaat steen
het design label conteXtuur van mbi presenteert de langformaat steen, als onderdeel van de
nieuwe antica lijn met vormvaste betonstraatsteen die via een speciale verouderingsmethode
extra natuurlijk overkomen. dankzij de warme sfeer passen de stenen in vele straatbeeldtoepas-
singen. alle denkbare formaten kunnen door middel van deze bewerking worden verouderd. de
deklaag wordt opgebouwd uit kleurechte mineralen. deze nieuwe lijn betonstraatstenen is ook in
een plano (facetloze) uitvoering te verkrijgen. voor meer informatie: www.contextuur.nl.

:ton mei 2008
betonnen pannen voor flauwhellende daken
monier, leverancier van producten voor hellende daken, heeft het
low Pitch System gelanceerd, een systeem voor daken met een
hellingshoek tussen 7º en 15º. dit wordt formeel als een plat dak
beschouwd. de betonnen dakpannen van groot formaat hebben
een waterkering in de lage wel. daardoor kan geen regenwater
onder de dakpan worden geblazen. de waterkering is van me-
taal, omdat een betonnen kering te kwetsbaar bleek. onder de
pan wordt een speciaal ontwikkelde ventilerende onderdakfolie
toegepast. deze is voorzien van zelfklevende plakstroken. met
een Pu-lijm worden de tengels bevestigd. kunststof profielen
onder de dakrand en dakdoorvoeren maken de aansluitingen
waterdicht. meer informatie: www.monier.nl
60% energiebesparing via kantoorvloeren
banden beschermen banden
bouwen zonder klimaatvloeren wordt maatschappelijk onverantwoord. de vloeren functioneren als verwarmingsinstrument
én koelapparaat en leveren een besparing van meer dan 60% op de energienota. Zoals het vbi
ecoPrefab concept. het innovatieve klimaatsysteem levert een aangenaam binnenklimaat, verhoogt daardoor
de arbeidsproductiviteit en levert met genoemde besparing op de energiekosten een indrukwekkende bijdrage
aan een gezonde, duurzame toekomst. bovendien valt het deels onder de regeling voor energie-investeringsaftrek.
het klimaatsysteem is een perfect concept voor organisaties die verantwoord en duurzaam willen ondernemen.
informatie: www.vbi.nl.
de nieuwe regelgeving voor bushaltes en de nieuwe subsidieregeling leiden tot een
versnelde aanleg van haltes. de meeste recent aangelegde haltes voldoen echter
niet geheel en al door een onjuiste maatvoering als gevolg van onvoldoende ruim-
te, een foutieve keuze van materialen en niet te vergeten een slechte constructie.
bij de verhoogde bushaltes worden doorgaans betonnen materialen toegepast.
aangezien deze materialen onderhevig zijn aan externe factoren zoals weer en verkeer
zullen er na verloop van tijd verruwingen aan de betonbanden optreden, die
schadelijk zijn voor de banden van de bussen. nijmeegse betonindustrie de hamer
heeft samen met via-futura een zeer speciale harde slijtvaste laag op het aanrijdvlak
van de betonbanden ontwikkeld en beproefd. door deze gladde harde laag
kunnen bussen de speciale banden aanrijden om zo te komen tot de juiste haltering,
zonder schade te veroorzaken aan de eigen banden. Samen met gebra b.v. uit
gendt is in opdracht van de gemeente westervoort de eerste halte met busbanden
21,6/30 x 26 x100 met een slijtvaste gladde laag aangelegd.
meer informatie: www.via-futura.nl
53

NOE-Bekistingtechniek b.v.
Postbus 25, 4240 CA Arkel
Tel. (0183) 56 98 88, Fax (0183) 56 33 17
E-Mail info@noe.nl, www.noe plast.com
colofon:
54
bfbn
Postbus 194
3440 ad woerden
tel: 0348 484484
fax: 0348 484450
e-mail: beton@bfbn.nl
internet: www.bfbn.nl
Secretariaat:
bfbn, drs. J.m. van der wurf
Hoofdredactie: Paul engels
Redactie: volcano creatieve communicatie
en bfbn
Creatief...
. . . betonoppervlakken vormgeven - met NOEplast
Olifantenhuis, dierentuin Keulen
Redactiecommissie:
mevr. h. de kruijf
ing. w. g. van der garde
ing. S.J. de boer
r. heijnen
drs. ing. b. J. w. m. van melick
ir. a. P. Pielkenrood
c. Zwijsen
Aan B:ton werkten mee:
auteurs: Paul engels,
mathilde van hulzen, frans bos,
liliane verwoolde, Sjors vinke,
ing. e. Pijnappels, J. de koning,
w. de beer, ing. a.h. koning
Uitgever:
volcano creatieve communicatie
Postbus 4768
4803 et breda
tel: 076 560 88 44, fax: 076 560 88 40
NOEplast structuurmatten
geven beton
een individueel
karakter. NOEplast is
zowel bij betonbekisting
als bij
prefab inzetbaar.
Meer dan 100
standaardstructuren
leverbaar, zoals
houtnerf
metselwerk
natuursteen
pleister
gebouchardeerde
geluidswerende
vrije en grafische
structuren
Vraag vrijblijvend
de NOEplast
catalogus aan!
bladmanager: kostas Sfirtsis
traffic: marloes boogaard
Concept/vormgeving & productie:
volcano creatieve communicatie
victor de Zeeuw, marieke albers
Advertentie exploitatie:
volcano creatieve communicatie
Postbus 4768
4803 et breda
tel: 076 560 88 44, fax: 076 560 88 40
bob Postma
Fotografie/illustraties:
henk Snaterse, ineke key fotografie,
ellen houtma, Patrick willemsen,
Jeroen musch, toon de wit, ellen houtman,
den haag
b:ton mei 2008