Bouwkundige detailleringen bakstenen molens ... - Monumenten.nl

Rapportage Deelonderzoek
Bouwkundige detailleringen bakstenen
windmolens
In het kader van de vochtproblematiek
dr ir Caspar Groot , Jos Gunneweg , ir Anne Nuijten
Delft, februari 2012
TU Delft, Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen

Onderzoekers
dr.ir Caspar Groot
Jos Gunneweg
ir Anne Nuijten
Onderzoek bouwkundige detailleringen bakstenen windmolens
Begeleidingscommissie
ir M. Brouwers
R. Crèvecoeur
P. J. Drop
B. J. M. Franken
ing. J. Hofstra
ir M. van Hunen
J. Kneppers
ir A.F. van der Ree (voorzitter)
H.B.T. Sangers
ing. G. A. Westenbroek
Opdrachtgever
Monumentenwacht Nederland
Subsidiënt
Provincie Zuid-Holland
Supervisor
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
In het kader van de vochtproblematiek
1

Voorwoord
In oktober 2002 werd te Zeist bij de toen nog geheten Rijksdienst voor de Monumentenzorg
(RDMZ) het rapport ‘Onderzoek Vochtproblematiek Stenen Molens 1 e fase’ gepresenteerd.
Middels dit rapport werd duidelijk, dat vochtproblemen bij molens niet één oorzaak hadden,
omdat de achtergrond heel divers kon zijn.
Besloten werd voor elk van de gesignaleerde vochtfenomenen een onderzoek te starten en
daarvoor sponsorgelden te verwerven. Het is uiterst plezierig te vermelden dat dat inmiddels
voor alle voorgenomen onderzoeken het geval is. Daarbij heeft natuurlijk geholpen, dat de
problematiek niet alleen bij molens voorkwam, maar dat ook kastelen, kerken, vestingwerken,
kortom alle gebouwen die uit massief metselwerk zijn opgetrokken, in meer of mindere mate
met het probleem ‘vocht’ geconfronteerd worden. Het draagvlak van het onderzoek werd
daardoor groter en de naam veranderde in ‘Totaalonderzoek aanpak vochtproblematiek
massief metselwerk (monumenten)’.
In 2005 verscheen de eerste rapportage ‘Kwaliteitseisen Restauratiebaksteen’, in 2007
‘Kwaliteitseisen Metselmortels in Kalk’ en in februari 2011 de rapportages ‘Detectie’ en
‘Injectie’.
Voor u ligt nu de bundeling ‘Bouwkundige detailleringen bakstenen molens’ van een drietal
onderzoeken naar de specifieke problemen van molens: ‘Hemelwaterafvoeren en
voorzieningen stellingliggers’, ‘Wandafwerking molenwoning, timmerwerk en pleisterwerk’ en
‘Ventilatie’.
In 2012 zullen nog de algemene onderwerpen ‘Voegherstelmortels’, ’Transversaalscheuren’,
‘Inboetwerk’ en ‘Uitvoeringswijze voegwerkherstel’ worden afgerond. Hiermee zal het
totaalonderzoek zijn afgerond.
Het onderzoek ‘Bouwkundige detailleringen bakstenen molens’ werd verricht door dr ir
C.J.W.P. (Caspar) Groot, J.T.M. (Jos) Gunneweg en ir A. (Anne) Nuijten. Anne Nuijten deed
dit onderzoek als Master student Civiele Techniek.
De bedoeling van het onderzoek is voor molens vast te stellen welke bouwkundige
oplossingen en detailleringen bij vochtproblemen al dan niet tot een goed resultaat leiden. De
rapportage bevat hiervan een scala van voorbeelden en afbeeldingen. De rapportage is
daardoor, naast de wetenschappelijke betekenis ervan, tevens een handig naslagwerk voor
beheerders van molens en de molenaars om oplossingen te vinden voor de problemen waar
men op het gebied van vocht in de dagelijkse praktijk te maken krijgt.
Het probleem bij molens is vaak, dat ze in de moderne tijd een andere bestemming hebben
gekregen dan waarvoor ze oorspronkelijk zijn gebouwd. In veel gevallen leidt dit tot de
gesignaleerde problemen.
Voor de rapportage is gebruik gemaakt van een overvloed aan documentatiemateriaal
toegestuurd door molenbeheerders en molenaars als reactie op een toegestuurde enquête.
Hiervoor veel dank. Hun medewerking staat vermeld in bijlage A.
Dit onderzoek is volledig gefinancierd door de provincie Zuid-Holland, de provincie met de
meeste stenen molens. In het bijzonder zal dit rapport daarom voor deze provincie van nut
zijn.
U ziet op de eerste pagina overigens de logo’s van alle sponsoren van het totaalonderzoek.
Ook al sponsort men een deelonderzoek, men wordt geacht aan het totaal te hebben
meegewerkt.
2

De begeleidingscommissie bestond bij dit onderzoek uit de heren ing. J. (Jan) Hofstra en
H.B.T. (Herman) Sangers (molenconsulenten prov. Zuid-Holland), ir M. (Michiel) van Hunen
(Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed), R. (Rob) Crèvecoeur (v.h. Centraal Lab. ICN, nu
Atelier Amati Epe), J. (Jan) Kneppers (lid Vakgroep Restauratie), ir M. (Maarten) Brouwers
(Rijksgebouwendienst), P. J. (Piet) Drop (Heijmans Restauratiewerken), ing. G. A. (Gerard)
Westenbroek (Kon. Verbond van Nederlandse Baksteenfabrikanten), B. J.M. (Bennie) Franken
(Monumentenwacht Nederland) en ir A.F. (Arnold) van der Ree (voorzitter).
Dit jaar zal het ‘Totaalonderzoek’ dus worden afgesloten. Inmiddels zijn al acties ondernomen
om de diverse onderzoeken binnen de restauratievakwereld en de gebruikers van
monumenten meer bekendheid te geven. Het internet zal naar verwachting daarbij van grote
waarde zijn.
Verder zullen de onderzoeken mogelijk leiden tot nieuwe richtlijnen of aanbevelingen. Een
door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed begeleide commissie zal zich hiermee belasten.
Arnold van der Ree
Voorzitter begeleidingscommissie
3

Samenvatting
In de laatste decennia van de vorige eeuw zijn aan het oorspronkelijke bouwkundige concept
voor het beperken van vochtdoorslag of lekkage bij een klassieke bakstenen windmolen, in
een aantal gevallen verschillende bouwkundige elementen toegevoegd. Soms ook als na
foutieve restauratieve ingrepen aan de bakstenen molenromp zelf (zoals op termijn “lekkende”
voegen en/of schade door hydrofoberen) de vochtproblematiek eerder groter dan kleiner leek
te zijn geworden.
Daarnaast zijn in dezelfde periode ten behoeve van een geheel of gedeeltelijk veranderde
functie van de molen tot woning of daaraan verwante bestemming vaak wijzigingen
uitgevoerd aan de detailleringen van ramen en deuren met het doel bij regenbuien minder
water binnen te krijgen en/of het tochtvrij maken van het interieur of delen daarvan. Dit ging
vanzelfsprekend gepaard met een verminderde natuurlijke ventilatie. Deze natuurlijke
ventilatie werd ook verminderd door beheersmatige aspecten, zoals de niet meer dagelijks
vanzelfsprekende aanwezigheid van een molenaar die ramen en deuren openzette om te
luchten.
Een derde categorie betreft de afwerkingen van de binnenwand van de molenromp in ruimten
die werden afgescheiden van het geheel om daar een woonfunctie, bestemming als museum
of dergelijke aan te geven.
In dit rapport wordt een analyse gegeven van de effectiviteit van de bouwkundige
maatregelen die in het jongste verleden zijn voorgesteld en gerealiseerd om
lekkageproblemen door regen zoveel mogelijk terug te dringen. De belangrijkste conclusie is
dat verbetering van de ventilatie (in combinatie met de toepassing van ademende materialen)
de meest efficiënte manier is om lekkageproblemen in massief metselwerk aan te pakken.
Theoretisch kader
Algemeen
De belangrijkste bron van vochtdoorslag en lekkage is regen in combinatie met wind. Door de
klimaatverandering neemt de kans op extreme neerslag toe (KMNI, 2011a). Een tot drie keer
per jaar doen zich situaties voor met langdurige slagregen.
Het zwaarste effect, regen + storm, noemt men ‘slagregen’ (in het Engels ‘winddriven-rain’).
Hierbij verandert de richting waarin de regendruppels vallen van verticaal naar min of meer
horizontaal (horizontale regencomponent) en worden de regendruppels met kracht tegen de
gevel gejaagd. De hoek waarin de regendruppels op de muur aankomen, dus de
regenbelasting op de gevel, is daarbij afhankelijk van de windsterkte.
Leppers (1996) heeft de stand van het wetenschappelijk onderzoek naar slagregens
samengevat en Tammes en Vos aangehaald die voor de te verwachten (maximale) horizontale
slagregencomponent aangaven “dat een wand gedurende enkele uren blootgesteld kan
worden aan een regenintensiteit van 10 l/m 2 /u bij een windsnelheid van 15 à 20 m/s.”
Verder verandert het hygrisch gedrag van een muur bij gelijke regenintensiteit naarmate de
tijd vordert door de afname van de absorptie in de tijd. Dit vanwege de verzadiging van de
poriën.
De aanvoer van vocht in metselwerk wordt veroorzaakt door verschillende vochtbronnen.
Volgens Groot en Gunneweg (2010) kan de balans tussen aan- en afvoer van vocht, waarbij
geen lekkage optreedt, in een vergelijking worden gevat (vochtbalans). Deze geeft weer dat
de bij drogend weer door verdamping uit de muur tredende hoeveelheid vocht zo groot moet
zijn dat bij een opvolgende regenperiode de opslag + vochtopname niet leidt tot een situatie
4

waar in de gehele doorsnede van de muur het kritisch vochtgehalte (stroming) wordt
overschreden.
Het zal duidelijk zijn dat de uit de muur tredende hoeveelheid vocht naar binnen toe sterk
wordt beïnvloed door ‘ventilatie’. Droging van binnenuit is dus belangrijk. De beweging van de
drogere lucht langs de vochtige binnenzijde van de muur veroorzaakt dat watermoleculen in
dampvorm zich losmaken van het muuroppervlak en worden meegevoerd in de luchtstroom.
Eén à tweemaal per jaar kunnen zich aan het eind van de winter, na een lange periode van
koude droge lucht, situaties voordoen van een plotselinge omslag naar een weersoort met
hoge luchtvochtigheid. Dan geschiedt het omgekeerde van droging, namelijk condensvorming.
Molens
Voor molens geldt verder dat, meer dan bij gebouwen met vlakke muren, bij storm de
horizontale regencomponent groot is en dit er nog sterker toe leidt dat het water vooral in
geconcentreerde vochtstromen zich makkelijker en op een niet goed voorspelbare manier naar
zij- en achterzijde van het bouwwerk verplaatst.
Een incidentele lekkage hoeft niet direct aanleiding te zijn tot het nemen van drastische
bouwkundige maatregelen. Vaak kan het verbeteren van de ventilatie voldoende zijn.
Bij historisch metselwerk, met name ook bij molens, is er sprake van verschillende
uitgangssituaties. Ideaal is gezond oorspronkelijk metselwerk met gave voegen, een
‘ademende buitenhuid’. Hiertegenover staat gehydrofobeerd werk, muurwerk dat geheel of
gedeeltelijk gepleisterd of gesausd is, met als gevolg een ‘afsluitende buitenhuid’. Door de
verschillen in opzuiggedrag leidt ‘ademend’ metselwerk’ tegenover de ‘afsluitende buitenhuid’
in de benaderingswijze uiteraard tot heel verschillende afwegingen met betrekking tot het al
dan niet aanbrengen van extra hemelwaterafvoerende bouwkundige voorzieningen.
Onderzoeksresultaten
Algemeen
Het algemene beeld dat uit de onderzoeksresultaten naar voren komt is dat er niet één
hemelwater afvoerende bouwkundige voorziening is die in belangrijke mate bepaalt of een
molenromp lekt of droog is. Men moet de situatie in zijn geheel bekijken en met name de
toestand van het metsel- en voegwerk van de buitenhuid. Alles hangt met alles samen:
holistisch principe.
Uit het onderzoek blijkt dat ook bij gezond metselwerk ‘ventilatie’ van doorslaggevende
invloed is op het voorkómen van vochtdoorslag.
Het beeld komt naar voren dat men zodra het metselwerk na een vakbekwame herstelbeurt
weer gezond is en men heeft voorzien in een adequate ventilatie, men terughoudend kan zijn
in het toevoegen van hemelwater afvoerende voorzieningen.
De hypothese dat sommige regenwater opvangende bouwkundige voorzieningen zouden zijn
aangebracht als symptoombestrijding van door hydrofoberen ontstane lekkage, kan uit de
ontvangen antwoorden op de aan molenbeheerders gestelde vragen niet worden bevestigd.
Dit betekent niet dat de hypothese hiermee is ontkracht. Het kan er mee te maken hebben
dat men als molenaar c.q. molenbeheerder de restauratiegeschiedenis van de desbetreffende
molen over 2 à 3 decennia moet kunnen overzien. De meeste respondenten waren niet
gedurende zo’n lange periode bij hun molen betrokken.
5

Hemelwaterafvoer ter plaatse van de stelling
Gebleken is dat de vochtproblematiek van de molen aanzienlijk kan worden verminderd door
het aanbrengen van een loden manchet dan wel een goot ter plaatse van de stelling. Deze
invloed is voornamelijk merkbaar ter plaatse van de zolders onder de stelling. In tegenstelling
tot de situatie met een loden manchet is er bij een goot kans op verstopping door inwaaiende
boombladeren. Mede hierdoor is een goot onderhoudsintensiever.
Indien er van oudsher geen vochtprobleem is en geen van de drie mogelijke
hemelwaterafvoer systemen op de stelling aanwezig zijn, dan wordt aangeraden bij
onderhoud of restauratie daar geen wijziging in aan te brengen. In alle gevallen waar wel
sprake is van vochtproblemen op stellingniveau of enkele meters daaronder en deze niet te
wijten zijn aan slecht metsel- en/of voegwerk is uitvoering van de loden manchet als minimum
optie aan te bevelen. In geval van een gesloten buitenhuid is toepassing van een goot
überhaupt aan te bevelen.
Druiplatten op stellingschoren
Druiplatten op stellingschoren worden veel toegepast. Uit de inventarisatie blijkt dat er vier
hoofdprincipe’ s zijn ontwikkeld waarvan twee weer elk twee subvarianten kennen. Deze zijn
met een beregeningsproef in het laboratorium onderzocht op effectiviteit. Hierbij bleek dat
druiplatten die langs elkaar of koud tegen elkaar zijn geplaatst het water voor 91 tot 100%
van de schoor afleiden. Systemen met één lat per schoor of een ingeschaafd waterholletje
bleken niet effectief.
De druiplatten verminderen de vochtbelasting op de aansluiting tussen stellingschoor en muur,
maar verhogen de vochtbelasting op een lager gelegen stuk muur. Uit de
onderzoeksresultaten kon niet worden vastgesteld in hoeverre druiplatten echt wezenlijk tot
vermindering van de vochtproblemen in het geheel leiden of deze alleen maar verplaatsen.
Indien er van oudsher geen vochtproblemen zijn en er geen druiplatten aanwezig zijn, wordt
aanbevolen bij onderhoud of restauratie daar geen wijziging in aan te brengen. In alle
gevallen waar er wel sprake is van vochtproblemen ter plaatse van de aansluiting tussen
stellingschoor en muur en voor zover niet het gevolg van slecht voegwerk, zijn druiplatten aan
te bevelen.
Goot langs de kaprand
Bij slechts 3 van de 44 onderzochte molens is een goot langs de kaprand toegepast. Maar bij
één hiervan is bekend dat dit een positieve invloed heeft gehad op de vochtproblematiek. De
goten zijn slecht bereikbaar voor onderhoud.
Bij gezond ademend metselwerk en effectieve ventilatie zal in het algemeen het aanbrengen
van een goot rond de kaprand weinig zin hebben. Bij molens met een afgesloten buitenhuid
en waar er sprake is van vochtproblemen rond raam- en deuropeningen is het ter plaatse van
deze openingen aanbrengen van gootjes of iets dergelijks effectiever dan het aanbrengen van
een goot rond de kaprand.
Waterafvoeren rond ramen en deuren
Gootjes of metselwerk-kragen boven ramen en deuren worden veelal toegepast bij molens die
aan de buitenzijde een afsluitende laag hebben. De invloed op de vochtproblematiek (lekkage
rond de randen van ramen en deuren) is bij deze molens niet duidelijk.
Hoewel de onderzoeksresultaten geen duidelijkheid bieden lijkt het dat bij een afgesloten huid
ze wel zijn aan te bevelen al kan er in extreme situaties ook lekkage door ontstaan. De RVS
kraag rond de deuren op molen De Zandweg te Rotterdam is de enige uitvoeringswijze die
afdoende is maar esthetisch gezien is het wel een zware ingreep. Bij ademend metselwerk zijn
6

ze als regel niet nodig tenzij er op een enkele plek toch lekkage is en dit niet terug te voeren
is op scheuren of anderszins slecht metselwerk.
Ventilatie
Hoewel de invloed van onvoldoende ventilatie op de vochtproblematiek van bakstenen
windmolens algemeen is erkend, blijkt uit de interpretatie van de uit dit onderzoek verkregen
informatie dat de invloed van ventilatie zeer veel groter is dan eerder werd aangenomen en
van doorslaggevende betekenis kan zijn op het al dan niet optreden van vochtproblemen.
Ook bij gezond metselwerk.
Dit is vooral terug te voeren op het niet meer terug kunnen vallen op de van oudsher
intensieve beheersmatige ventilatie, het doortochten verzorgd door de molenaar. Er is een
eenvoudige vuistregel ontwikkeld om de mate van beheersmatige ventilatie te kunnen
bepalen. Wanneer er maar één dag in de week wordt doorgetocht is de ventilatie gemiddeld
maar 13% van de op 100% gestelde situatie die van oudsher bestond. Wanneer geheel niet
meer kan worden doorgetocht valt de ventilatie terug naar circa 3,4% (kieren) van wat in het
ideale geval mogelijk was en dan alleen wanneer er geen sprake is van het dichtmaken van
kieren en spleten.
Bij het beoordelen en eventueel verbeteren van de ventilatie kan gebruik worden gemaakt van
een hiertoe in dit onderzoek ontworpen vragenlijst met stroomschema. In gevallen waarbij de
mate van beheersmatige ventilatie onvoldoende is zal het realiseren van mechanische
afvoerventilatie in de vorm van het installeren van een enkele woningventilatie-unit
gecombineerd met toevoeropeningen van voldoende grootte in de meeste gevallen soulaas
bieden.
Er is een voorbeeld waarbij met een kleine ingreep en weinig kosten een onopvallende
mechanische afvoerventilatie is geïnstalleerd waarmee, blijkens een jarenlange monitoring van
het vochtgehalte in de muur, een significante verlaging van het vochtgehalte van de muur is
bereikt. Een voorbeeld dat zeker navolging verdient en dat daarom in deze rapportage ook
verder is uitgewerkt.
Aanpassingen detailleringen ramen en deuren
De veronderstelde achteruitgang van de vochtigheidstoestand die de aanpassing van de
detaillering van de ramen en deuren heeft op de algemene vochtproblematiek is uit de
ingekomen onderzoeksgegevens niet vast te stellen. De algemene vochtigheidstoestand
varieert in deze molens namelijk van zeer nat tot kurkdroog.
Wijzigingen in de oorspronkelijke detailleringen van ramen en deuren moeten worden
beschouwd in samenhang met de conclusies en aanbevelingen in het hoofdstuk ventilatie.
Men dient terughoudend te zijn met eventuele aanpassingen. Het kunnen uitnemen van
ramen of luiken of deze gedeeltelijk kunnen openen is van groot belang, evenzeer is rekening
te houden met de esthetische aspecten en de evt. noodzaak tot aanvraag van een
Monumentenvergunning die daar eventueel uit voort vloeit.
Binnenwandafwerking molenwoning en niet molen authentieke bestemmingen
Er worden vier systemen van binnenwandafwerkingen in molenwoningen of andere
gecompartimenteerde ruimten met een niet molen authentieke functie onderscheiden.
Pleisterwerk op de muur blijkt, naar eigentijdse maatstaven van gebruikscomfort en voor een
gezonde vochthuishouding in de muur, een achterhaalde oplossing.
De varianten plaatmateriaal op rachels en pleisterwerk op drager blijken bij goede detaillering
droog en gaaf te blijven. Bij een ‘ademende’ buitenhuid is in principe een negatieve invloed te
verwachten op het vochtgehalte van de muur als zodanig. Bij een ‘gesloten’ buitenhuid is dit
bezwaar er niet.
7

Een binnenwandafwerking bestaande uit spouw + isolatie + plaatmateriaal, is voor molens
met een ‘ademende’ buitenhuid het optimale systeem, zowel uit energetisch oogpunt als met
betrekking tot woon- of verblijfscomfort als ook het bevorderen van de droging van de
molenmuur. Dit alleen mits er luchtcirculatie in de spouw wordt gecreëerd.
Aanbevelingen samengevat
- ventilatie is zeer belangrijk, ook bij gezond metsel- en voegwerk. In veel gevallen zal
mechanische afvoerventilatie (woningventilatie-unit) noodzakelijk zijn.
- Een gezonde conditie van het metsel- en voegwerk moet het vertrekpunt zijn voordat men
eventuele hemelwaterafvoerende bouwkundige voorzieningen overweegt.
- Een goot langs de kaprand is weinig effectief.
- Wanneer er bij een molenwoning of een niet molenauthentieke functie in een
gecompartimenteerde ruimte een binnenwandafwerking wordt toegepast is bij een
ademende buitenhuid een systeem met spouw aan te bevelen. Bij een gesloten
buitenhuid volstaat evt. plaatmateriaal op rachels of pleisterwerk op drager.
- Een hemelwaterafvoer t.p.v. de stelling is niet altijd nodig. Indien dit wel het geval is, is
de loden manchet effectief, eenvoudig en onderhoudsarm.
- Waterafvoeren rond ramen en deuren zijn alleen aan te bevelen bij een gesloten
buitenhuid tenzij t.p.v. ramen en deuren lekkage is en deze niet terug te voeren is op
scheuren of slecht metselwerk.
- Men dient terughoudend te zijn met het aanpassen van de detaillering van ramen en
deuren. Het kunnen uitnemen of openen van ramen of luiken, ook na aanpassing, is van
groot belang.
- Druiplatten op stellingschoren alleen toepassen als er vochtproblemen zijn bij de
aansluiting tussen stellingschoor en muur. Druiplatten afwaterend langs elkaar en koud op
elkaar blijken effectief, een ingeschaafd waterholletje en één lat per schoor niet.
8

Summary
Over the past decades of the last century a number of architectural elements have been
added to various historic fired clay brick windmills in the Netherlands in an attempt to mitigate
rain penetration problems. Sometimes “anti-penetration” measures such as the application of
water repellents or the application of dense cement repointing and interior plasters rather
aggravated than solved the leakage problems.
In the same period alterations were applied to the architectural details of windows and doors
as an answer to increasing comfort demands of the users: reduction of water penetration and
draught. As a result of these measures the natural ventilation in the mills diminished. However
even a more significant negative effect on the natural ventilation was caused by changes in
the presence of the miller: in former times a daily presence by a professional miller; nowadays
one or two days per week by volunteer-miller(s).
In case the mills are still inhabited interior spaces are often separated for living areas from
milling functions. These type of architectural changes may as well influence the moisture
transport in the walls of the mills by considerable reduction of the interior ventilation.
In this study an analysis is given of the effectiveness of architectural measures which were
taken with a view to mitigate rain penetration problems. A mayor conclusion is that
improvement of ventilation (in combination with the application of “breathing” materials) is
the most effective way to diminish rain leakage discomfort.
9

Inhoudsopgave
1 Inleiding ...........................................................................................................12
2 Slagregen en het effect op historische massieve muren – molens in het bijzonder.....14
2.1 Algemeen ........................................................................................... 14
2.2 Extreme weersituaties.......................................................................... 16
2.3 Condensvorming.................................................................................. 17
2.4 Droging van binnenuit.......................................................................... 18
2.5 Molens in het bijzonder ........................................................................ 19
3 Vochtproblematiek onderzochte molens samengevat .............................................21
4 Hemelwaterafvoer ter plaatse van de stelling........................................................31
4.1 Doel van de voorziening ....................................................................... 31
4.2 Theoretisch kader................................................................................ 31
4.3 Diverse hemelwaterafvoer-systemen ter plaatse van de stelling ................ 32
4.4 Verstoppingsgevaar ............................................................................. 36
4.5 Onderhoud ......................................................................................... 36
4.6 Invloed hemelwaterafvoer-systeem op de vochtproblematiek ................... 38
4.7 Esthetiek ............................................................................................ 38
4.8 Conclusie............................................................................................ 38
4.9 Aanbevelingen..................................................................................... 39
5 Druiplatten op stellingschoren .............................................................................40
5.1 Doel van de voorziening ....................................................................... 40
5.2 Theoretisch kader................................................................................ 40
5.3 Bevestiging stellingschoren aan de muur ................................................ 41
5.4 Diverse druiplatten op stellingschoren.................................................... 47
5.5 Plaats van de afdruiplatten ................................................................... 52
5.6 Invloed druiplatten op de vochtproblematiek .......................................... 52
5.7 Onderzoek naar ‘de best presterende druiplat’ ........................................ 53
5.8 Conclusie............................................................................................ 56
5.9 Aanbevelingen..................................................................................... 57
6 Goot langs de kaprand .......................................................................................58
6.1 Doel van de voorziening ....................................................................... 58
6.2 Theoretisch kader................................................................................ 58
6.3 Buitenwandafwerking van de molens met goot ....................................... 59
6.4 Onderhoud ......................................................................................... 60
6.5 Invloed goot langs kaprand op de vochtproblematiek .............................. 60
6.6 Esthetiek ............................................................................................ 60
6.7 Conclusie............................................................................................ 61
6.8 Aanbevelingen..................................................................................... 61
7 Waterafvoeren rond ramen en deuren .................................................................62
7.1 Doel van de voorziening & theoretisch kader .......................................... 62
7.2 Diverse waterafvoeren rond ramen en deuren......................................... 62
7.3 Invloed waterafvoeren rond ramen en deuren op de vochtproblematiek..... 66
7.4 Esthetiek ............................................................................................ 67
7.5 Conclusie............................................................................................ 67
7.6 Aanbevelingen..................................................................................... 67
8 Ventilatie ..........................................................................................................68
8.1 Ventilatie ............................................................................................ 68
10

8.2 De kwaliteit van beheersmatige ventilatie ............................................... 71
8.3 Ventilatie in de onderzochte molens....................................................... 73
8.4 Praktijkonderzoek Wippersmolen te Maassluis......................................... 73
8.5 Vertaling resultaten mech. ventilatie Wippersmolen naar andere situaties….77
8.6 Conclusies .......................................................................................... 78
8.7 Onderzoek en aanbevelingen adequate molenventilatie............................ 78
9 Aanpassingen detailleringen ramen en deuren ......................................................81
9.1 Doel van de voorziening. ...................................................................... 81
9.2 Theoretisch kader................................................................................ 81
9.3 Diverse detailleringen ramen en deuren ................................................. 82
9.4 Esthetiek ............................................................................................ 93
9.5 Conclusie............................................................................................ 93
9.6 Aanbevelingen..................................................................................... 93
10 Binnenwandafwerking molenwoning en niet molen authentieke bestemmingen ........94
10.1 Doel van de voorziening & theoretisch kader .......................................... 94
10.2 Diverse binnenwandafwerkingen ........................................................... 95
10.3 Invloed binnenwandafwerking op de vochtproblematiek........................... 99
10.4 Esthetiek ............................................................................................ 99
10.5 Conclusie............................................................................................ 99
10.6 Aanbevelingen..................................................................................... 99
11 Conclusies en aanbevelingen............................................................................. 100
12 Literatuurlijst .................................................................................................. 102
Bijlagen ................................................................................................................ 103
A. Overzicht molens en respondenten .................................................................... 104
B. Brief RCE en informatieformulier ....................................................................... 106
C. Technische tekeningen en resultaten druiplatten ................................................. 120
11

1 Inleiding
In de laatste decennia van de vorige eeuw zijn aan het oorspronkelijke bouwkundige concept
voor het beperken van vochtdoorslag of lekkage bij een klassieke bakstenen windmolen, in
een aantal gevallen verschillende bouwkundige elementen toegevoegd. Soms ook als na
foutieve restauratieve ingrepen aan de bakstenen molenromp zelf (zoals op termijn “lekkende”
voegen en/of schade door hydrofoberen) de vochtproblematiek eerder groter dan kleiner leek
te zijn geworden.
Daarnaast zijn in dezelfde periode ten behoeve van een geheel of gedeeltelijk veranderde
functie van de molen tot woning of daaraan verwante bestemming vaak wijzigingen
uitgevoerd aan de detailleringen van ramen en deuren met het doel bij regenbuien minder
water binnen te krijgen en/of het tochtvrij maken van het interieur of delen daarvan. Dit ging
vanzelfsprekend gepaard met een verminderde natuurlijke ventilatie. Deze natuurlijke
ventilatie werd ook verminderd door beheersmatige aspecten, zoals de niet meer dagelijks
vanzelfsprekende aanwezigheid van een molenaar die ramen en deuren openzette om te
luchten.
Een derde categorie betreft de afwerkingen van de binnenwand van de molenromp in ruimten
die werden afgescheiden van het geheel om daar een woonfunctie, bestemming als museum
of dergelijke aan te geven.
Een derde categorie betreft de afwerkingen van de binnenwand van de molenromp in ruimten
die werden afgescheiden van het geheel om daar een woonfunctie of dergelijke te realiseren.
Dit werd gedaan door een ‘waterdichte’ binnenpleister op de muur, door een in timmerwerk
uitgevoerde wandafwerking ‘op afstand` van de muur maar wel ‘op’ de muur bevestigd.
Zelfs is een variant bekend waarbij de binnenwand is uitgevoerd als een soort
binnenspouwmuur, geheel los van het metselwerk van de molenromp. In het verkennend
onderzoek (Groot en Gunneweg, 2002) is in de paragraaf 4.8 en 4.9 een en ander globaal
beschreven.
Er bestaat geen goed inzicht of deze toegevoegde bouwkundige elementen c.q. bouwkundige
wijzigingen het beoogde effect hadden, niets uitmaakten of evt. mogelijk averechts werkten.
Ook niet in de onderhoudsgevoeligheid en of een evt. nadelige beïnvloeding van het uiterlijk
wel afwoog tegen het effect van beperking van lekkage.
In dit onderzoek is op basis van een theoretische benadering en de middels een enquête
verzamelde ervaringen van molenaars en molenbeheerders een scherper inzicht in nut en
noodzaak van deze voorzieningen verkregen. Ook zijn waar mogelijk verbeteringen ontworpen.
De resultaten zijn ten slotte verwerkt tot aanbevelingen die kunnen worden toegepast bij
toekomstig uit te werken restauratieplannen. Hierbij zijn de bedoelde voorzieningen /
ingrepen naar hun bouwfysische effecten in drie groepen verdeeld. Hierbij worden gewijzigde
detailleringen en ventilatie bewust in één groep gerangschikt.
a) Hemelwater afschermende of afvoerende ingrepen zonder directe invloed op het
binnenklimaat
1) Hemelwaterafvoer ter plaatse van de stelling
2) Druiplatten op stellingschoren
3) Hemelwaterafvoer langs kaprand
4) Waterafvoeren rond raam- en deuropeningen
b) Waterdichtheid en tochtdichtheid bevorderende wijzigingen van detailleringen met invloed
op het binnenklimaat – ventilatie
5) Ventilatie algemeen
12

6) Aanpassingen detailleringen ramen en deuren
c) Binnenwandafwerkingen en verwarming molenwoning en niet authentieke bestemmingen
van de molen
7a) Wandafwerking in stucwerk
7b) Wandafwerking in timmerwerk
Ten slotte wordt vermeld dat een belangrijk punt van onderzoek is geweest om, indien
mogelijk, vast te stellen in hoeverre de extra hemelwater afvoerende bouwkundige
voorzieningen werden gerealiseerd als symptoombestrijding. Dit nadat evt. na foutieve
restauratieve ingrepen aan de bakstenen molenromp zelf (zoals op termijn ‘lekkende’ voegen
al dan niet in combinatie met hydrofoberen) de vochtproblematiek in plaats van de verwachte
vermindering, juist verergerd bleek te zijn.
13

2 Slagregen en het effect op historische massieve muren –
molens in het bijzonder
2.1 Algemeen
Bij het beschouwen van de effectiviteit van de diverse bouwkundige voorzieningen die de
laatste decennia zijn ontwikkeld om op bakstenen windmolens de vochtoverlast te
verminderen is het nuttig eerst in een meer algemeen kader de invloed van regen en wind op
historische massieve muren in baksteenmetselwerk te beschouwen.
De belangrijkste bron van vochtdoorslag en lekkage is regen in combinatie met wind. Het
zwaarste effect, regen + storm, noemt men ‘slagregen’, in het Engels ‘winddriven-rain’. Hierbij
verandert de richting waarin de regendruppels vallen van verticaal naar min of meer
horizontaal (horizontale regencomponent) en worden de regendruppels met kracht tegen de
gevel gejaagd. De hoek waarin de regendruppels op de muur aankomen, dus de
regenbelasting op de gevel, is daarbij afhankelijk van de windsterkte.
2.1.1 Horizontale regencomponent en regenbelasting op een gevel
Leppers (1996) heeft de stand van het wetenschappelijk onderzoek naar slagregens
(‘winddriven rain’) samengevat en Tammes en Vos aangehaald die voor de horizontale
slagregencomponent de volgende formule vonden:
Waarin:
Ig = 0,14 * v * Iv
Ig = horizontale neerslagintensiteit op een verticale gevel [mm/h]
Iv = verticale neerslagintensiteit [mm/h]
v = windsnelheid [m/s]
Zij gaven vervolgens voor de te verwachten (maximale ) horizontale slagregencomponent aan
“dat een wand gedurende enkele uren blootgesteld kan worden aan een regenintensiteit van
10 l/m 2 /u bij een windsnelheid van 15 à 20 m/s.”
Ook vond Leppers in de literatuur dat tijdens kort durende buien over het algemeen meer
regen valt dan bij langdurige buien. In sommige gevallen kan in korte buien een horizontale
regenintensiteit worden bereikt van 20 l /m 2 /u.
Van Mook (2002) heeft na uitvoerige metingen aan een gebouw gedurende 24 maanden een
computermodel ontwikkeld om de horizontale regenintensiteit op een gebouw al tijdens de
ontwerpfase te kunnen voorspellen. Aangezien bij molens de vorm een gegeven is, voegt dit
voor het hier behandelde onderwerp niet zoveel toe. Recent zijn er enkele belangwekkende
studies verricht naar de invloed van slagregen op historische bakstenen gebouwen (Abuku e.a.
2009, Briggen e.a. 2009). Deze waren voornamelijk gericht op het ontwikkelen van
computersimulatiemodellen op basis waarvan de invloed op het binnenklimaat, het
energieverbruik en het risico op algengroei kunnen worden bepaald.
2.1.2 Hygrisch gedrag van de muur als functie van de tijd
Verder verandert het hygrisch gedrag van een muur bij gelijke regenintensiteit naarmate de
tijd vordert. Dit heeft te maken met het opzuiggedrag van de muur en de afname van de
absorptie in de tijd door verzadiging van de poriën. Bovendien krijgt een lager gelegen
muurvlak een hogere belasting dan een hoog gelegen muurvlak, omdat het niet in de muur
14

opgenomen water afstroomt en cumulatief bij de regenbelasting op dat lagergelegen
muurvlak optelt. Dit is in figuur 2.1 weergegeven.
Figuur 2.1 Afstroming en absorptie op een muur bij slagregen
2.1.3 Opstuwing op platte vlakken
Behalve op de regenbelasting op gevels, heeft de wind ook grote invloed op regenwater dat al
is neergekomen op platte vlakken en daar in plassen op ligt. Het idee dat wel wordt gevolgd,
dat regen ‘verticaal valt’ en dus door een op afschot liggend horizontaal vlak naar een tevoren
bepaald punt kan worden afgeleid is een te eenvoudige benadering. De winddruk kan een
enorme opstuwing en verplaatsing van het verzamelde water veroorzaken. Het effect is
moeilijk voorspelbaar, omdat dit afhankelijk is van de regenintensiteit, windrichting en
windsterkte ter plaatse.
2.1.4 Vochtbalans
De aanvoer van vocht in metselwerk wordt veroorzaakt door verschillende vochtbronnen; te
noemen zijn regen, optrekkend vocht, lekkage (bijvoorbeeld goten) en huishoudelijk vocht
(koken, douche etc.). Daarnaast is er sprake van afvoer van vocht door verdamping.
Volgens Groot en Gunneweg (2010) kan, met verwaarlozing van optrekkend vocht, lekkage en
huishoudelijk vocht de balans tussen aan- en afvoer van vocht in een muur, waarbij geen
regenlekkage optreedt, als volgt weergegeven worden:
Vbu + Vbi ≥ 1
R + O (zie schema)
Vbu = verdamping naar buitenruimte
Vbi = verdamping naar binnenruimte
O = reeds aanwezige vocht (vóór regenbui)
R = vochtopname van regen
15

Aangezien de verschijnselen niet gelijktijdig optreden maar bepaald worden door de
afwisseling tussen regen en droge weersperioden, kunnen we de vergelijking alleen als
denkmodel gebruiken; een denkmodel dat het ademen (aan- en afvoer van vocht) visualiseert.
Figuur 2.2 Schema vochtbalans
Wel kan geconcludeerd worden in het geval van capillair transport dat de bij drogend weer
door verdamping uit de muur tredende hoeveelheid vocht (Vbu + Vbi) zo groot moet zijn dat bij
een opvolgende regenperiode de opslag + vochtopname (R + O) niet leiden tot een situatie
waar in de gehele doorsnede van de muur het kritisch vochtgehalte* (stroming) wordt
overschreden.
* het kritisch vochtgehalte is het vochtgehalte waarbij alle poriewanden geheel zijn bedekt
met een laag watermoleculen en het water in het materiaal vrij gaat stromen. Het kritisch
vochtgehalte ligt ver onder het ‘verzadigingspunt’ (alle poriën gevuld).
Opgemerkt wordt dat de bovenstaande redenering op gaat wanneer het vochttransport
capillair is; bij scheurtjes holten ed. kan vochttransport sterk beïnvloed worden door de
zwaartekracht, wind etc.
Het zal duidelijk zijn dat Vbi sterk wordt beïnvloed door ‘ventilatie’. Hier wordt bij het
onderdeel ventilatie nader op in gegaan.
2.2 Extreme weersituaties
2.2.1 Langdurige slagregen
Door de klimaatverandering neemt de kans op extreme neerslag toe (KNMI, 2011a). Een tot
drie keer per jaar doen zich situaties voor met langdurige slagregen.
Januari 2007 was volgens (KNMI, 2011b) niet alleen extreem zacht, maar ook extreem nat,
met totaal 113 mm neerslag tegen normaal 69 mm. De 18 e januari kende een sterke piek,
met slagregen gedurende 9,2 uur (station Hoek van Holland), een storm WZW 8 Bf met
windstoten tot maximaal 36 m/s. De neerslag van de voorafgaande 17 e januari erbij opgeteld
viel in Hoek van Holland 35 mm neerslag in totaal 11 uur, dit is 3 mm/u.
16
Ademend:
Vbu + Vbi - O ≥ R

Ook woensdag 12 + donderdag 13 januari 2011 gaf een situatie met extreem weer. Volgens
waarnemingen KNMI station Hoek van Holland onafgebroken 21 uur regen; totaal 22 mm, bij
ZZW wind 5 à 6 Bf met maximale windstoten van 19 m/s (7 à 8 Bf.). Voorafgaand, op 5
januari, wind van zee met een sprong naar hogere temperaturen en dito luchtvochtigheid. De
relatieve vochtigheid steeg van 84 naar 98%. Over beide dagen 28 mm regen gedurende
onafgebroken 25 uur. Dit is een geheel andere situatie dan wat er zich gemiddeld gezien
voordoet.
Tijdens dergelijke situaties kan zich een lekkage voordoen in molens die globaal gesproken
‘droog’ zijn. Het is niet altijd eenvoudig om daarvan de juiste oorzaak vast te stellen. Bij
grondige bestudering van de situatie kan het gaan om een combinatie van oorzaken. Zo werd
voor de situatie van 12 en 13 januari 2011 voor de molen te Maasland vastgesteld dat het
ging om een combinatie van vochtdoorslag dóór de muur op een plek waar een
geconcentreerde regenbelasting vanaf het wiekenkruis terecht kwam, lekkage langs ramen en
deuren door een waterfilm die van de verzadigde muur afkwam en windstoten. Dit in
combinatie met een matige tot onvoldoende ventilatie waardoor het vochtgehalte in de muur
snel tot boven het kritisch vochtgehalte steeg.
Een dergelijke incidentele lekkage hoeft niet direct aanleiding te zijn tot het nemen van
drastische bouwkundige maatregelen. Vaak kan het verbeteren van de ventilatie voldoende
zijn. Dit wordt in het desbetreffende hoofdstuk verder uitgelegd.
2.3 Condensvorming
Eén à tweemaal per jaar aan het eind van de winter kunnen zich situaties voordoen van een
plotselinge omslag van het weertype waarbij een warmtefront overtrekt naar zee met warme
lucht met hoge luchtvochtigheid die volgt op een periode van koude, droge lucht. In een
dergelijke situatie kan het gebeuren dat de luchttemperatuur buiten hoger is dan binnen, met
name betreft dat de binnenkant van de muur en ook is de luchtvochtigheid binnen veel hoger.
Dan geschiedt het omgekeerde van droging, namelijk condensvorming.
Wanneer men aanwezig is als een dergelijke situatie zich voordoet lijkt het of de muur ‘traant’.
Dat het vocht niet uit de muur komt, maar dat het condensatievocht is, blijkt uit het feit dat
ook smeedijzeren onderdelen ‘tranen’ en er daaronder zelfs plassen op de vloeren kunnen
ontstaan.
Bij molens die voldoende zijn geventileerd zal door het lagere vochtgehalte de temperatuur
van de muur aan de binnenzijde hoger zijn en de condensvorming navenant minder dan bij
een situatie met onvoldoende ventilatie.
Bij een steen met 30% porievolume maakt het voor de thermische geleidbaarheid
(spiegelbeeld van de isolatiewaarde) een groot verschil uit of deze droog is of nat.
De thermische geleidbaarheid, labda (λ), van lucht bedraagt 0,024 W/mK, die van water 0,60
W/mK. Globaal zal λ voor de droge steen (met 30% lucht) liggen op 0,43 W/mK en de natte
steen (verzadigd, 30% water) op 0,60 W/mK.
Hierdoor verloopt in de winter bij een nattere muur de afkoeling van buiten naar binnen
sneller dan bij een drogere muur. Hierdoor kan ook worden verklaard dat bij een droge muur
bij de genoemde weersomslag minder condensatie optreedt dan bij een natte muur. Een
tweede orde effect is dat bij een droge muur het vochtgehalte lager is, dus kan de mindere
condens nog door de muur worden geabsorbeerd, terwijl bij een natte koudere muur de
grotere hoeveelheid condens van de muur af gaat stromen. Allemaal factoren die het
vochtprobleem versterken, waardoor het belang van droging van binnenuit nogmaals wordt
benadrukt.
17

2.4 Droging van binnenuit
De beweging van de drogere lucht langs de vochtige binnenzijde van de muur veroorzaakt dat
watermoleculen in dampvorm zich losmaken van het muuroppervlak en worden meegevoerd
in de luchtstroom. Bij een stationaire toestand gaat dit proces voort totdat er een RV van
100% is bereikt. Alleen wanneer door voldoende ventilatie permanent drogere buitenlucht
wordt aangevoerd zal dit proces van droging voortgaan. Behoudens in die enkele dagen dat
die verhouding omgekeerd is, doch dit is over het gehele jaar genomen van ondergeschikt
belang.
Droging is afhankelijk van het verschil in luchttemperatuur en relatieve vochtigheid buiten en
binnen en van de doorstroomsnelheid van de lucht, het ventilatiedebiet. Uit de relatie
luchttemperatuur en relatieve vochtigheid volgt de dampdruk en uit de dampdruk de
vochtconcentratie in kg/m 3 . Deze waarde fluctueert sterk want deze is afhankelijk van het
weer en van veranderingen binnen van de verwarming, aantal aanwezige personen,
wisselingen in ventilatie etc.
Een voor woningen vaak gehanteerde vuistregel is dat de benodigde vochtafvoer C,
gemiddeld over een jaar, 1 g/m 3 (0,001 kg/m 3 ) bedraagt: dat wil zeggen dat de binnenruimte
over het jaar genomen gemiddeld 1 g meer vocht bevat dan 1 m 3 buitenruimte. Drogen wil
zeggen: dat verschil opheffen en het overbodige vocht in de binnenruimte naar de
buitenruimte verplaatsen via ventilatie. De vochtafvoer voor een bepaalde ruimte is dus C
vermenigvuldigd met het ventilatiedebiet (het volume dat geventileerd moet worden).
Om de totale vochtafvoer bij gegeven ventilatievoud te kunnen berekenen wordt de volgende
algemene vochtbalansformule gehanteerd:
Waarin:
C = G
n*V
C : Cbi – Cbu = vochtafvoer (kg/ m 3 )
G : vochtproductie in kg/h.
n : het ventilatievoud (1/h)
V : het volume van de ruimte (m 3 )
We kunnen voor vochtproductie (verblijfsruimten) ook lezen de vochtonttrekking aan de
binnenzijde van een bakstenen muur van de windmolen (ruimten met oorspronkelijke functie,
zonder vochtproductie door menselijke activiteiten als koken etc.).
We werken een rekenvoorbeeld uit voor het volume van een kleine grondzeiler, van 190 m 3
bij ventilatievoud n=1.
De invulling wordt dan:
1 = __G__ G = 1x190 = 190 g/h = 0,19 kg/h
1x190
Omgerekend naar een jaarcijfer, wordt er in deze situatie 365*24u* 0,19 = 1664 liter vocht
aan de muur onttrokken. We berekenen het volume metselwerk van een dergelijke
molenromp op 85 m 3 . In volumeprocenten wordt er dan op jaarbasis gemiddeld over de
gehele muur 1664*10 -3 / 85 * 100% = ~ 1,9% [v/v], ofwel per jaar 19 liter per m 3
metselwerk aan vocht, door droging van binnenuit aan het metselwerk onttrokken.
18

Terugkerend tot de vochtbalansformule gegeven in 1.1.4, Vbu + Vbi ≥ R + O , zou het
vochtgehalte in de muur gelijk moeten blijven als met een ventilatievoud n=1 het saldo van
vochtopname en droging van buitenaf ≤ 1,9 % zou zijn. Ofwel, dan mag de vochtconcentratie
in het interieur per uur met niet meer stijgen dan 190 gram.
Is dit voldoende, i.c. is een ventilatievoud van 1 voldoende bij bakstenen windmolens?
Of dit waar is kan alleen via een omweg worden vastgesteld.
Aangezien er geen onderzoeken bekend zijn met waarnemingen over een periode van 1 jaar,
ontbreken de getalswaarden voor de parameters die houvast moeten bieden voor een
betrouwbare berekening van deze balans.
Hoewel zoals eerder gesteld van zeer vele factoren afhankelijk - ondermeer het feit dat
droging van binnenuit gelijkmatig en bevochtiging bij slagregen geconcentreerd op de zijde
van de heersende windrichting geschiedt - lijkt een dergelijke droging van binnenuit, met het
genoemde percentage van 1,9, zo minimaal dat het aan de lage kant moet zijn. Een eerste
hypothese is dat voor bakstenen windmolens de vuistregel van het op 1 gestelde
ventilatievoud te laag zal zijn.
Hier wordt verder op in gegaan bij het desbetreffende hoofdstuk ventilatie.
Nb:
Aan de algemene vochtbalansformule zien we ook dat, indien C bi > C bu, (vochtconcentratie –
gelinkt via % RV aan luchtvochtigheid buiten > binnen) de uitkomst negatief zal zijn dus
geen droging maar benatting plaats vindt (condens).
2.5 Molens in het bijzonder
2.5.1 Algemeen
Kap, wieken en staartwerk leveren een specifiek aandeel in de regenbelasting op het
metselwerk, alsmede - bij stellingmolens - de stellingvloer (delen met spleten ertussen) en de
schoren.
Voor molens geldt verder dat, meer dan bij gebouwen met vlakke muren, bij storm de
horizontale regencomponent groot is en deze er nog sterker toe leidt dat het water vooral in
geconcentreerde vochtstromen zich makkelijker en op een niet goed voorspelbare manier,
naar zij- en achterzijde van het bouwwerk verplaatst. Dit aspect zal bij de verschillende
bouwkundige elementen die zijn onderzocht in een inleidende paragraaf meer specifiek
worden uitgewerkt.
2.5.2 Invloed muurafwerkingen op keuze extra hemelwaterafvoerende
voorzieningen
Bij historisch metselwerk, met name ook bij molens, is er sprake van verschillende
uitgangssituaties.
Ideaal is gezond oorspronkelijk metselwerk met gave voegen, we noemen dit ‘ademend’
metselwerk. Hier tegenover staat gehydrofobeerd werk, muurwerk dat geheel of gedeeltelijk
gepleisterd of gesausd is. Dit noemen we de ‘afsluitende’ benaderingswijze. Deze afwerkingen
hebben elk een ander opzuiggedrag tot gevolg met grote gevolgen voor de vochtbelasting op
de huid van het metselwerk.
Het is nuttig om de eerder al genoemde invloed van de verschillende muurafwerkingen op het
opzuiggedrag van de muur, dus op de te maken afwegingen met betrekking tot het al dan
niet aanbrengen van extra hemelwaterafvoerende bouwkundige voorzieningen, te kunnen
beoordelen.
19

Daarvan is echter enig kwantitatief inzicht in de maximaal te verwachten waterhoeveelheid op
een molenromp van belang. We geven een indicatie van de waterhoeveelheid die bij de in de
vorige paragraaf genoemde regenintensiteit van 10 l/m 2 /u bij een windsnelheid van 15 à 20
m/s op de gevel terecht komt. Herrekenend tot een hoeveelheid per minuut: 0,167 l/m 2 /min.
Voor de breedte van de gevel rekenen we niet met de halve omtrek omdat dit door de naar
achter weglopende ronde vorm, niet de breedte is die vanuit de windrichting gezien de
regenopvang bepaalt. In plaats daarvan nemen we hiervoor de gemiddelde diameter van de
romp.
Een hoge stellingmolen, romphoogte 28 m, gemiddelde diameter 8 m heeft een regenvangend
oppervlak van 220 m 2 en daarmee in die desbetreffende situatie (globaal) een regenbelasting
van 220 x 0,167 = 37 l/min. Een grondzeiler romphoogte 10 m, gemiddeld diameter 5,5 m
heeft een regenvangend oppervlak van 55 m 2 en daarmee in die desbetreffende situatie
(globaal) een regenbelasting van 55 x 0,167 = 9 l/min.
Hebben we een situatie van gezond oorspronkelijk metselwerk met gave voegen, ‘ademend’
metselwerk dus, en we nemen het opzuiggedrag van die muur aan op IW (initiële
wateropzuiging) = 2,5 [kg/m 2 /min.]. Dan is de regenintensiteit met 0,167 l/m 2 /min., veel
kleiner dan de opzuiging, die 2,5 kg/m 2 /min = 2,5 l/m 2 /min bedraagt.
Dit verschil is zo groot dat men mag aannemen dat, ondanks de afname van de
opzuigsnelheid al het regenwater in die situatie door de muur wordt opgenomen, ondanks de
afname van de opzuigsnelheid door verzadiging. Er vindt geen afstroming plaats. Er zijn geen
vochtstromen over vensteropeningen en opleggingen van stellingliggers in deze situatie.
(zodra verzadiging, waardoor opzuigsnelheid < regenintensiteit, begint er wel afstroming
plaats te vinden; dit moment hangt sterk af van het vochtgehalte van de muur vóór de bui).
Bij de situatie van gehydrofobeerd werk, of muurwerk dat geheel of gedeeltelijk gepleisterd of
gesausd is , de ‘afsluitende’ benaderingswijze, nemen we aan dat het opzuiggedrag van die
muur nul is, dus IW = 0 [kg/m 2 /min.]. Dan is de regenintensiteit met 0,167 l/m 2 /min., veel
groter dan de opzuiging , die 0 kg m 2 /min = 0 l/m 2 /min bedraagt.
Er vindt afstroming plaats; aan de voet van de stellingmolen komt de berekende 37 l / min. en
bij de grondzeiler 9 l /min. terecht.
Het is duidelijk dat de vochtstromen over vensteropeningen en opleggingen van stellingliggers,
maar ook over scheuren en microscheuren, in deze situatie substantieel zijn.
Dit betekent dat ‘ademend’ metselwerk tegenover de ‘afsluitende’ benaderingswijze uiteraard
tot heel verschillende afwegingen met betrekking tot het al dan niet aanbrengen van extra
hemelwaterafvoerende bouwkundige voorzieningen zullen leiden. Dit zal bij de desbetreffende
paragrafen verder worden uitgewerkt.
20

3 Vochtproblematiek onderzochte molens samengevat
Het doel van dit onderzoek is om vast te stellen welke bouwkundige
oplossingen/detailleringen in stenen windmolens wel of niet goed werken om op basis
daarvan aanbevelingen te doen voor toekomstige restauraties. In onderstaand figuur 3.1 is
aangegeven waar in de molen de onderzochte bouwkundige voorzieningen zich bevinden. In
de tabel 3.1 op de volgende bladzijden wordt een aantal specifieke karakteristieken van de
onderzochte molens kort en bondig weergegeven, waaronder de bouwkundige
oplossingen/detailleringen.
21
A.
B.
C.
1) HWA t.p.v. stelling
2) Druiplatten op
stellingschoren
3) HWA langs kaprand
4) Waterafvoer rond raam-
en deuropeningen
5) Ventilatie algemeen
6) Detaillering raam- en
deuropeningen
7) Binnenwandafwerking
en verwarming
molenwoning en niet
molen authentieke
bestemmingen
Figuur 3.1 - Mogelijke bouwkundige voorzieningen in stenen windmolens om vochtproblemen te verminderen

Tabel 3.1 - Overzicht onderzochte molens
Molen Type molen Gebruik
(verdieping)
A) De Leeuw,
Aalsmeer
B) De Haas,
Benthuizen
C) Kyck Over Den
Dyck, Dordrecht
D) De Bernisse
Molen,
Geervliet
E) De Hoop,
Hellevoetsluis
Stellingmolen Winkel (BG)
Museum (1,2)
Oorspronkelijk
(2,3,4,5,6)
Stellingmolen Winkel (BG)
Oorspronkelijk
(1,2,3,4)
Stellingmolen Winkel (BG)
Horeca
(BG,1,2)
Vulzolder (3)
Oorspronkelijk
(6,7,8)
Stellingmolen Horeca (BG,1)
Oorspronkelijk
(2,3,4,5)
Stellingmolen Woning (BG,1),
Bezoekerscentrum
(2)
Winkel (2)
Oorspronkelijk
(3,4,5,6)
Bouwkundige oplossingen/detailleringen (verdieping)
1)
HWA
t.p.v.
stelling
2)
Druiplatten
op stellingschoren
A B C
3)
HWA langs
kaprand
4)
Waterafvoer
rond ramen
en deuren
5)
Ventilatie
algemeen
Ja (3,4) Ja (1,2) Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
wekelijks gelucht
Nee Ja (1) Nee Ja (BG,2) Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
wekelijks gelucht
Ja (6) Ja (5) Nee Ja (6) Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
wekelijks gelucht
Nee Ja (1) Nee Ja (2) Mechanisch (BG)
Natuurlijk
(1,2,3,4,5)
BG wordt dagelijks
gelucht, rest
minder dan eens
per week
Ja (3) Ja (2) Nee Ja (3) Mechanisch (BG,1)
Natuurlijk
(2,3,4,5,6)
Molen wordt
dagelijks gelucht
22
6)
Detaillering raam- en
deuropeningen
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG,1,2,3)
Traditioneel (BG,1,2,3)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG)
Traditioneel (BG,2,3,4,5,6,7,8)
Moderne detaillering
tochtdicht (1)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG)
Traditioneel (2,3,4)
Moderne detaillering
tochtdicht (BG,1)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG)
Traditioneel (BG,4,5)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG,1)
7)
Binnenwandafwerking en
verwarming molenwoning en niet
molen authentieke bestemmingen
Pleisterwerk op muur (BG-3)
Elektrische kachel (BG)
Pleisterwerk op muur (BG,1)
Onverwarmd
Geen binnenwandafwerking
Elektrische kachel (BG,3)
CV (BG-2)
PT-folie gestuct (n.b)
CV (BG-2)
Pleisterwerk op muur (2)
Plaatmateriaal op rachels (BG,1)
Delta PT folie (BG,1)
CV (BG,1,2)
Vochtproblematiek
Algemeen
vochtkarakter
(per verdieping)
Kurkdroog (4,5,6)
Droog (BG,1,2,3)
Droog (2,3,4)
Vochtig (BG,1)
n.b. (BG,1,2)
Vochtig/Nat
(3,4,5,6,7,8)
Droog
(BG,1,2,3,4,5)
Droog
(BG,1,2,3,4,5,6)
Verbeterd/ verslechterd
door voorzieningen
HWA t.p.v. stelling ++
Druiplatten n.b.
Elek. Kachel n.b.
Wandafwerking 0
Druiplatten n.b.
Waterafvoeren n.b.
Wandafwerking n.b.
HWA t.p.v. stelling n.b.
Druiplatten n.b.
Waterafvoeren n.b.
Kachel / CV n.b.
Druiplatten n.v.t.
Waterafvoeren +
Mechanische vent. n.b.
CV n.b.
Wandafwerking 0
HWA t.p.v. stelling n.b.
Druiplatten n.b.
Waterafvoeren n.b.
Mech. ventilatie n.b.
CV n.b.
Wandafwerking +
++ Sterk verbeterd
+ Verbeterd
0 Gelijk gebleven
- Verslechterd
n.b. Niet bekend

Molen Type molen Gebruik
(verdieping)
F) De Witte Juffer,
IJzendijke
G) Onverwacht /
Schelvenaer,
Krimpen a/d IJssel
H) De Valk,
Leiden
I) De Zwaan,
Ouddorp
J) De Onvermoeide,
Raamsdonksveer
Stellingmolen Oorspronkelijk
(BG,2,3,4,5)
Museum (1)
Stellingmolen Horeca (BG,1)
Oorspronkelijk
(2,3,4)
Stellingmolen Winkel (BG)
Museum(BG,1,
2,3,4,5,6)
Oorspronkelijk
(4,5,6,7)
Stellingmolen Museum (1)
Oorspronkelijk
(BG,1,2,3,4,5)
Stellingmolen Oorspronkelijk
(BG,1,2,3,4,5,
6)
Bouwkundige oplossingen/detailleringen (verdieping)
1)
HWA
t.p.v.
stelling
2)
Druiplatten
op stellingschoren
A B C
3)
HWA langs
kaprand
4)
Waterafvoer
rond ramen
en deuren
5)
Ventilatie
algemeen
Ja (2) Ja (1) Ja Ja (BG-4) Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
wekelijks gelucht
Ja (2) Ja (1) Nee Nee Natuurlijk
(1,2,3,4,5)
Ja (4) Ja (3) Nee Ja (1-4)
(Ook aan de
binnenzijde op
de vierde
verdieping)
Mechanisch (BG)
Molen wordt
minder dan eens
per week gelucht
Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
Nee Nee Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
Nee Nee Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
minder dan eens
per week gelucht
23
6)
Detaillering raam- en
deuropeningen
Traditioneel (BG,2)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (1,2,3,4,5,)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG,1,2,3,4)
Traditioneel (BG,3,4,5,6)
Moderne detaillering
tochtdicht (4)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG,1,2)
Traditioneel (BG,1,2,3,4)
Traditioneel (BG,1,2,3,4,5)
7)
Binnenwandafwerking en
verwarming molenwoning en niet
molen authentieke bestemmingen
Pleisterwerk op muur (2-5)
Onverwarmd
Geen binnenwandafwerking
CV (BG,1)
Pleisterwerk op muur (BG-2)
Plaatmateriaal op rachels (BG,1)
CV (BG,1)
Pleisterwerk op muur (BG-5)
Oliekachel (BG)
Pleisterwerk op muur (BG-6)
Elektrische kachel (3)
Vochtproblematiek
Algemeen
vochtkarakter
(per verdieping)
Kurkdroog
(2,3,4,5)
Droog (BG,1)
Kurkdroog (BG,1)
Licht vochtig
(2,3,4)
Droog (7)
Vochtig (1,2)
Nat (BG,6)
Zeer nat (3,4,5)
Licht vochtig
(BG,2,3,4,5)
Vochtig (1)
Droog
(BG,1,2,3,4)
Licht vochtig (5,6)
Verbeterd/ verslechterd
door voorzieningen
HWA t.p.v. stelling ++
Druiplatten +
Goot langs kaprand n.b.
Waterafvoeren n.b.
Wandafwerking n.b.
HWA t.p.v. stelling n.b.
Druiplatten n.b.
Mech. ventilatie 0
CV 0
HWA t.p.v. stelling + / 0
Druiplatten n.b.
Waterafvoeren n.b.
CV n.b.
Wandafwerking n.b.
Oliekachel 0
Wandafwerking 0 / -
Elektrische kachel n.b.
Wandafwerking n.b.
++ Sterk verbeterd
+ Verbeterd
0 Gelijk gebleven
- Verslechterd
n.b. Niet bekend

Molen Type molen Gebruik
(verdieping)
K) De Distilleerketel,
Rotterdam
L) De Speelman,
Rotterdam
M) De Hoop,
Rozenburg
N) De Nieuwe
Palmboom,
Schiedam
O) De Noord,
Schiedam
Stellingmolen Winkel (BG)
Oorspronkelijk
(BG,1,2,3,4,5,
6)
Bouwkundige oplossingen/detailleringen (verdieping)
1)
HWA
t.p.v.
stelling
2)
Druiplatten
op stellingschoren
A B C
3)
HWA langs
kaprand
4)
Waterafvoer
rond ramen
en deuren
5)
Ventilatie
algemeen
Ja (3) Ja (2) Nee Ja (3) Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
Stellingmolen n.b. Nee Nee Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Stellingmolen Trouw locatie
(BG)
Oorspronkelijk
(1,2,3,4,5)
Stellingmolen Museum
(BG,1,2,3)
Oorspronkelijk
(BG,1,2,3,4,5,6
,7,8)
Stellingmolen Horeca
(BG,1,2)
Opslag (3,4)
Oorspronkelijk
(5,6,7,8)
Molen wordt
wekelijks gelucht
Nee Ja (1) Nee Ja (2) Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
wekelijks gelucht
Ja (5) Ja (4) Nee Ja(5) Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
Nee Ja (4) Nee Ja (5) Natuurlijk
(3,4,5,6,7,8)
Mechanisch met
warme lucht
(BG,1,2)
Molen wordt
wekelijks gelucht
24
6)
Detaillering raam- en
deuropeningen
Traditioneel (BG,1,2,3,4,5,6)
Traditioneel
Traditioneel (BG,1,3,4)
Traditioneel (BG,1,2,3,4,5,6,7)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (5)
Traditioneel (BG,3,4,5,6,7)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (2,5,6,7)
7)
Binnenwandafwerking en
verwarming molenwoning en niet
molen authentieke bestemmingen
Pleisterwerk op muur (BG-6)
Elektrische kachel (BG)
Pleisterwerk op muur (BG)
Onverwarmd
Pleisterwerk op muur (1-5)
Elektrische kachel (BG, 2)
Geen binnenwandafwerking
CV (BG-3)
Geen binnenwandafwerking
Mechanische ventilatie met warme
lucht (BG-2)
Elektrische kachel (3)
Vochtproblematiek
Algemeen
vochtkarakter
(per verdieping)
Licht vochtig (6)
Vochtig
(BG,1,2,4.5)
Nat (3)
Verbeterd/ verslechterd
door voorzieningen
HWA t.p.v. stelling + / 0
Druiplatten n.b.
Waterafvoer n.b.
Kachel n.b.
Wandafwerking n.b.
Horren in ramen +
n.b. Wandafwerking n.b.
Licht vochtig
(BG,1)
Vochtig (4,5)
Nat (2,3)
Kurkdroog (8)
Droog (BG,6,7)
Licht vochtig
(1,3,4)
Vochtig (2,5)
Kurkdroog
(BG,1,2)
Droog
(3,4,5,6,7,8)
Druiplatten n.b.
Waterafvoeren n.b.
Elek. Kachel 0
Wandafwerking 0
HWA t.p.v. stelling n.b.
Druiplatten n.b.
Waterafvoeren n.b.
CV n.b.
Druiplatten n.b.
Waterafvoeren +
Mechanische vent. +
++ Sterk verbeterd
+ Verbeterd
0 Gelijk gebleven
- Verslechterd
n.b. Niet bekend

Molen Type molen Gebruik
(verdieping)
P) De vrijheid,
Schiedam
Q) De Walvisch,
Schiedam
R) Nooit Gedacht,
Spijkenisse
S) Aeolus,
Vlaardingen
T) Windlust,
Wateringen
Stellingmolen Oorspronkelijk
(BG,1,2,3,4,5,6
,7)
Stellingmolen Winkel (BG)
Kantoorruimte
(1,2)
Korenmolen
(1,2,3,4,5,6,7)
Stellingmolen Horeca (BG,1)
Oorspronkelijk
(2,3,4,5,6,7)
Stellingmolen Oorspronkelijk
(BG,1,2,3,4,5,6
7)
Stellingmolen Winkel (BG)
Oorspronkelijk
(1,2,3,4,5,6,7,
8)
Bouwkundige oplossingen/detailleringen (verdieping)
1)
HWA
t.p.v.
stelling
2)
Druiplatten
op stellingschoren
A B C
3)
HWA langs
kaprand
4)
Waterafvoer
rond ramen
en deuren
5)
Ventilatie
algemeen
Ja (4) Ja(3) Nee Nee Natuurlijke
ventilatie (2,3,4,5)
Molen wordt
dagelijks gelucht
Ja (4) Ja (3) Nee Nee Mechanisch
(BG,1,2)
(nu defect)
Natuurlijk
(3,4,5,6,7)
Molen wordt
dagelijks gelucht
Nee Ja (2) Ja Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
Nee Ja (3) Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
Ja (5) Ja (3) Nee Ja (BG-7) Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
25
6)
Detaillering raam- en
deuropeningen
Traditioneel (BG,1,2,3,4,5,6)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (4)
Traditioneel (BG,1,2,3,4,5,6,7)
Moderne detaillering
tochtdicht (BG)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (4)
Traditioneel (BG,4,5,6,7)
Traditioneel (BG,3)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG,1,2,4)
Traditioneel (BG,1,2,3,4,5,6,7)
7)
Binnenwandafwerking en
verwarming molenwoning en niet
molen authentieke bestemmingen
Vochtproblematiek
Algemeen
vochtkarakter
(per verdieping)
Geen binnenwandafwerkinig Kurkdroog (6,7)
Geen binnenwandafwerking
CV (BG-2)
Pleisterwerk op muur (BG-7)
CV (BG-2)
Plaatselijk pleisterwerk (BG,1,2,5,6)
Onverwarmd
Pleisterwerk op muur (BG-8)
Onverwarmd
Droog (2)
Licht vochtig (BG)
Vochtig (1,3)
Nat (4,5)
Droog
(BG,1,2,5,6,7)
Zeer nat (3,4)
Droog (5,6,7)
Licht vochtig
(2,3,4)
n.b. (BG,1,2)
Nat (3,4,6)
Zeer nat (5)
Kurkdroog
(BG,1,2,3,4,5,6,7,
8)
Verbeterd/ verslechterd
door voorzieningen
HWA t.p.v. stelling +/0
Druiplatten n.b.
Tochtramen +
HWA t.p.v. stelling n.b.
Druiplatten n.b.
Mech. ventilatie n.b.
CV n.b.
Druiplatten +
Goot langs kaprand ++
CV ++
Wandafwerking -
Druiplatten n.b.
Wandafwerking n.b.
HWA t.p.v. stelling ++/+
Druiplatten 0
Waterafvoeren ++/+
Wandafwerking 0
++ Sterk verbeterd
+ Verbeterd
0 Gelijk gebleven
- Verslechterd
n.b. Niet bekend

Molen Type molen Gebruik
(verdieping)
U) De Arend,
Zuidland
AA) Pendrechtse
Molen,
Barendrecht
AB) Windvang,
Goedereede
AC) De Eersteling,
Hoofddorp
AD) Nederwaard molen
no.2,
Kinderdijk
Stellingmolen Museum (1)
Winkel (2)
Oorspronkelijk
(BG,1,2,3,4,5)
Grondzeiler Museum
(BG,1,2)
Oorspronkelijk
(-1,BG,1,2,3)
Grondzeiler Opslag /
molenaarsverblijf
(BG)
Museum (1)
Oorspronkelijk
(1,2,3)
Grondzeiler Winkel (BG)
Oorspronkelijk
(BG,1,2,3)
Grondzeiler Woning
(BG,1,2)
Museum
(BG,1,2,3,4)
Bouwkundige oplossingen/detailleringen (verdieping)
1)
HWA
t.p.v.
stelling
2)
Druiplatten
op stellingschoren
A B C
3)
HWA langs
kaprand
4)
Waterafvoer
rond ramen
en deuren
5)
Ventilatie
algemeen
Nee Ja (BG) Nee Ja (2) Natuurlijke
ventilatie
n.v.t. n.v.t. Nee Nee
Molen wordt
wekelijks gelucht
Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks/wekelijks
gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Ja (1) Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
wekelijks gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
26
6)
Detaillering raam- en
deuropeningen
Traditioneel (BG,1,2,3,4)
Traditioneel (2)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG,1)
Traditioneel (BG,1,2)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG,1)
Traditioneel (BG,1,2)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG)
Traditioneel
7)
Binnenwandafwerking en
verwarming molenwoning en niet
molen authentieke bestemmingen
Geen binnenwandafwerking
Onverwarmd
Pleisterwerk op muur (BG,1)
Elektrische kachel (BG)
Pleisterwerk op muur (BG,1,2,3)
Elektrische kachel (BG)
Pleisterwerk op muur (BG,1,2,3)
Elektrische kachel (BG)
Pleisterwerk op muur (n.b.)
CV (BG,1,2)
Vochtproblematiek
Algemeen
vochtkarakter
(per verdieping)
Krukdroog (4)
Droog (3)
Licht vochtig (4)
Vochtig (2)
Nat/zeer nat(BG)
Verbeterd/ verslechterd
door voorzieningen
Druiplatten 0
Waterafvoeren n.b.
Zeer nat (BG,1,2) Elektrische kachel +
Droog (3)
Nat(2)
Zeer nat (BG,1)
Droog (2)
Vochtig (BG,1)
Nat (BG)
Droog (1,2)
Nat (BG)
Zeer nat (3)
Wandafwerking +
Waterafvoeren 0
Elektrische kachel n.b.
Wandafwerking n.b.
Elektrische kachel +
Wandafwerking -
CV ++
Wandafwerking 0
++ Sterk verbeterd
+ Verbeterd
0 Gelijk gebleven
- Verslechterd
n.b. Niet bekend

Molen Type molen Gebruik
(verdieping)
AE) Nederwaard molen
no.3,
Kinderdijk
AF) Nederwaard molen
no.5,
Kinderdijk
AG) Nederwaard molen
no.6,
Kinderdijk
AH) Nederwaard molen
no.7,
Kinderdijk
AI) Nederwaard molen
no.8,
Kinderdijk
Grondzeiler Woning
(BG,1,2)
Oorspronkelijk
(3,4)
Grondzeiler Woning
(BG,1,2)
Oorspronkelijk
(3,4)
Grondzeiler Woning
(BG,1,2)
Oorspronkelijk
(BG,3,4)
Grondzeiler Woning
(BG,1,2)
Oorspronkelijk
(3,4)
Grondzeiler Woning
(BG,1,2)
Oorspronkelijk
(3,4)
Bouwkundige oplossingen/detailleringen (verdieping)
1)
HWA
t.p.v.
stelling
2)
Druiplatten
op stellingschoren
A B C
3)
HWA langs
kaprand
4)
Waterafvoer
rond ramen
en deuren
5)
Ventilatie
algemeen
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Ja (BG) Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
27
6)
Detaillering raam- en
deuropeningen
Moderne detaillering met
ventilatiedeel
Traditioneel (2,3)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG,1)
Traditioneel (1,2,3)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG)
Traditioneel (1,2,3)
Moderne detaillering
tochtdicht (BG)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG)
Traditioneel (1,2)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG,1,2)
7)
Binnenwandafwerking en
verwarming molenwoning en niet
molen authentieke bestemmingen
Plaatmateriaal op rachels (1,2,3)
CV (BG,1,2)
Pleisterwerk op muur (BG,2)
Plaatmateriaal op rachels (1,2)
CV (BG,1,2)
Plaatmateriaal op rachels (BG,1,2,3)
CV (BG,1,2)
Plaatmateriaal op rachels (BG,3)
Spouw, isolatie, plaatmateriaal (1,2)
CV (BG,1,2)
Spouw isolatie, plaatmateriaal (BG,1,2)
CV (BG,1,2)
Vochtproblematiek
Algemeen
vochtkarakter
(per verdieping)
Vochtig (BG)
n.b (1,2,3,4)
Droog (BG,1,4)
Nat (2,3)
Droog (BG,1,2)
Licht vochtig (3)
Verbeterd/ verslechterd
door voorzieningen
CV +/0
Wandafwerking 0
CV +/0
Wandafwerking 0
CV +
Wandafwerking n.b.
Droog (BG,1,2,3) Waterafvoeren 0
Licht vochtig (4)
Vochtig (BG)
Nat (1,2,3)
CV n.b.
Wandafwerking 0
CV n.b.
Wandafwerking 0
++ Sterk verbeterd
+ Verbeterd
0 Gelijk gebleven
- Verslechterd
n.b. Niet bekend

Molen Type molen Gebruik
(verdieping)
AJ) Wippersmolen,
Maassluis
AK) De Kerkmolen,
Molenaarsgraaf
AL) D’Oranjeboom,
Nieuwe-Tonge
AM) Stenen
grondzeiler,
Oostvoorne
AN) Kooijwijkse molen,
Oud-Alblas
Grondzeiler Opslagruimte
en
schakelstation
gemaal (BG)
Oorspronkelijk
(1,2,3)
Grondzeiler Woning (BG,1)
Museum (BG,1)
Grondzeiler Oorspronkelijk
(BG,1,2,3)
Grondzeiler Oorspronkelijk
(BG,1,2,3)
Grondzeiler Woning
(BG,1,2)
Bouwkundige oplossingen/detailleringen (verdieping)
1)
HWA
t.p.v.
stelling
2)
Druiplatten
op stellingschoren
A B C
3)
HWA langs
kaprand
4)
Waterafvoer
rond ramen
en deuren
5)
Ventilatie
algemeen
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Mechanische
ventilatie
Molen wordt
minder dan eens
per week gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
wekelijks gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
wekelijks gelucht
n.v.t. n.v.t. Ja Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
minder dan eens
per week gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Mechanisch (1)
Natuurlijk (BG,2)
Molen wordt
dagelijks gelucht
28
6)
Detaillering raam- en
deuropeningen
Traditioneel (1,2)
Moderne detaillering
tochtdicht (BG)
Traditioneel (1)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG)
Traditioneel (BG,1,2)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel
Traditioneel (1)
Moderne detaillering
tochtdicht (BG)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG)
7)
Binnenwandafwerking en
verwarming molenwoning en niet
molen authentieke bestemmingen
Vochtproblematiek
Algemeen
vochtkarakter
(per verdieping)
Pleisterwerk op muur (BG,1) Droog (BG,1,2,3)
Pleisterwerk op muur (BG,1,2)
Houtkachel (BG)
Droog (2)
Licht vochtig
(BG,1)
Nat (BG)
Geen binnenwandafwerking Droog (3)
Licht vochtig (1,2)
Vochtig (BG)
Geen binnenwandafwerking Kurkdroog
(BG,1,2,3)
Plaatmateriaal op rachels (BG)
CV (BG,1,2)
Kurkdroog (BG)
Licht vochtig (1,2)
Verbeterd/ verslechterd
door voorzieningen
Mech. Ventilatie +
Houtkachel +
Wandafwerking 0
n.v.t.
Goot langs kaprand n.b.
CV / mech. vent. +/0
Wandafwerking +
++ Sterk verbeterd
+ Verbeterd
0 Gelijk gebleven
- Verslechterd
n.b. Niet bekend

Molen Type molen Gebruik
(verdieping)
AO) Adermolen,
Rijpwetering
AP) Stenen
grondzeiler,
Rockanje
AQ) Googermolen,
Roelofarendsveen
AR) Groeneveldse
molen,
Schipluiden
AS) Knipmolen,
Voorschoten
Grondzeiler Oorspronkelijk
(BG,1,2)
Grondzeiler Oorspronkelijk
(BG,1,2)
Grondzeiler Woning (1,2)
Oorspronkelijk
(BG,3,4)
Grondzeiler Museum (BG,1)
Oorspronkelijk
(BG,3)
Grondzeiler Oorspronkelijk
(BG,1,2)
Bouwkundige oplossingen/detailleringen (verdieping)
1)
HWA
t.p.v.
stelling
2)
Druiplatten
op stellingschoren
A B C
3)
HWA langs
kaprand
4)
Waterafvoer
rond ramen
en deuren
5)
Ventilatie
algemeen
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
wekelijks gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
wekelijks gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
dagelijks gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
wekelijks gelucht
29
6)
Detaillering raam- en
deuropeningen
Moderne detaillering
tochtdicht (BG,1)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG)
Traditioneel
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG)
Ramen hebben moderne
detaillering met ventilatiedeel
Deuren n.b.
Traditioneel (3)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG,1)
Moderne detaillering
tochtdicht (BG,1)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG)
7)
Binnenwandafwerking en
verwarming molenwoning en niet
molen authentieke bestemmingen
Pleisterwerk op muur (BG,1)
Onverwarmd
Pleisterwerk op muur (BG)
Onverwarmd
Spouw, isolatie, plaatmateriaal,
geventileerd (1,2)
CV (BG,1,2)
Tegeltjes & gesausd (BG)
Elektrische kachel (BG)
Pleisterwerk op muur (BG,1,2)
Onverwarmd
Vochtproblematiek
Algemeen
vochtkarakter
(per verdieping)
Verbeterd/ verslechterd
door voorzieningen
Nat (BG,1) Wandafwerking n.b.
Droog (BG,1,2) Wandafwerking n.b.
Zeer nat (BG)
n.b. (1,2,3,4)
Kurkdroog
(BG,1,2,3)
Licht vochtig
(BG,1)
CV 0/-
Wandafwerking +
Elektrische kachel n.b.
Wandafwerking n.b.
Wandafwerking 0
++ Sterk verbeterd
+ Verbeterd
0 Gelijk gebleven
- Verslechterd
n.b. Niet bekend

Molen Type molen Gebruik
(verdieping)
AT) Boterhuismolen,
Warmond
AU) Kokmolen,
Warmond
AV) Zwanburgermolen,
Warmond
AW) Zuidwijksemolen,
Wassenaar
Grondzeiler n.b. (BG,1,2)
Oorspronkelijk
(3)
Grondzeiler Oorspronkelijk
(BG,1,2)
Grondzeiler Oorspronkelijk
(BG,2)
Grondzeiler Verblijf (1)
Oorspronkelijk
(BG,2)
Bouwkundige oplossingen/detailleringen (verdieping)
1)
HWA
t.p.v.
stelling
2)
Druiplatten
op stellingschoren
A B C
3)
HWA langs
kaprand
4)
Waterafvoer
rond ramen
en deuren
5)
Ventilatie
algemeen
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
wekelijks gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
n.v.t. n.v.t. Nee Ja (n.b.) Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
minder dan eens
per week gelucht
n.v.t. n.v.t. Nee Nee Natuurlijke
ventilatie
Molen wordt
minder dan eens
per week gelucht
30
6)
Detaillering raam- en
deuropeningen
Traditioneel
Moderne detaillering met
ventilatiedeel
Traditioneel (BG,1,2)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG)
Traditioneel (1)
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG)
Traditioneel
Moderne detaillering met
ventilatiedeel (BG)
7)
Binnenwandafwerking en
verwarming molenwoning en niet
molen authentieke bestemmingen
Geen binnenwandafwerking
Onverwarmd
Pleisterwerk op muur (BG,1,2)
Onverwarmd
Pleisterwerk op muur (BG)
Onverwarmd
Geen binnenwandafwerking
Onverwarmd
Vochtproblematiek
Algemeen
vochtkarakter
(per verdieping)
Kurkdroog
(BG,1,2,3)
Droog (2)
Licht vochtig
(BG,1)
Vochtig (BG)
Zeer nat (BG,1)
Licht vochtig (1)
Vochtig (BG)
Verbeterd/ verslechterd
door voorzieningen
n.v.t.
Wandafwerking n.b.
Waterafvoeren n.b.
Wandafwerking n.b.
n.v.t.
++ Sterk verbeterd
+ Verbeterd
0 Gelijk gebleven
- Verslechterd
n.b. Niet bekend

4 Hemelwaterafvoer ter plaatse van de stelling
4.1 Doel van de voorziening
De oplegging van de stellingliggers in de molenromp is een kwetsbare zone. Een van de
maatregelen om bij stellingmolens de vochtoverlast te verminderen is het aanbrengen van
een hemelwaterafvoer systeem op de stelling. Het doel van het systeem is om te
voorkomen dat er water tussen de stellingligger en het metselwerk komt.
Ter plaatse van de oplegging van de stellingligger in de romp van de molen is de dekking
vaak niet meer dan één steen. Aan de binnenzijde zijn op deze hoogte namelijk ook de
balken van de maalzolder opgelegd. Bij regenval loopt het water langs de stellingligger de
muur in. Rondom de zolderbalk ontstaat een vochtig klimaat. Wanneer de balkkop gaaf is
en er ruimte is tussen het metselwerk en de balkkop is er meestal geen vochtoverlast.
Echter, wanneer de stellingligger rot is zal deze water opzuigen en vasthouden. Via de
balkkop kan er dan bij zware regenval lekkage ontstaan in het eronder gelegen metselwerk
of kan het via de balkkop gaan lekken in de eronder gelegen zolder (Groot en Gunneweg,
2002).
Figuur 4.1 – Doorsnede stellingligger - zolderbalk Figuur 4.2 – HWA t.p.v. stelling
4.2 Theoretisch kader
Bij het beoordelen van de keuze of het aanbrengen van een hemelwaterafvoer ter plaatse
van de stelling al dan niet zin heeft, speelt een belangrijke rol het opzuiggedrag van de
molenmuur boven stellingniveau. Bij normaal gezond metsel- en voegwerk zal het water uit
een regenbui in belangrijke mate worden opgenomen door de muur en bij de eerst
volgende droge periode via verdamping weer worden afgestaan aan de buitenlucht. Dan zal
de waterbelasting op de zone van de stellingliggers minimaal zijn.
Bij een gehydrofobeerde muur, wat is af te raden maar in een aantal gevallen wel de
situatie is, zal er nauwelijks sprake zijn van vochtopname. Dan is de vochtbelasting op de
zone van de oplegging van de stellingliggers hoog. Idem wanneer de buitenzijde van de
muur boven de stelling ooit is voorzien van een dan al niet geverfde, weinig poreuze
pleisterlaag. In het geval de muur zonder een pleisterlaag is afgewerkt met een
verfsysteem zal het van de eigenschappen van dat verfsysteem afhangen hoe de muur zich
zal gedragen.
31

Overigens is in een extreem geval (De Valk) gebleken dat bij een gehydrofobeerde muur
toch geen water in een recent na het hydrofoberen gemaakte hemelwaterafvoer kwam. De
in die periode ook aangebrachte harde cementvoegen bleken na verloop van tijd namelijk
door de ontstane zogenaamde hechtvlakspleet zo ‘lek’ te zijn, dat het water de muur in
kwam en via scheuren in de mortelvoeg door de muur naar binnen ging en dus niet in de
goot belandde.
4.3 Diverse hemelwaterafvoer-systemen ter plaatse van de stelling
A. Loden manchet
Er is een loden manchet in de muur gefraisd en op het binnenste stellingdeel tot over
de rand geplaatst. De inkassingen van de stellingliggers zijn beschermd. Het water
loopt langs de zijkant van het binnenste stellingdeel omlaag. Deze voorziening is onder
andere toegepast bij De Walvisch, De Vrijheid en De Nieuw Palmboom te Schiedam.
Figuur 4.3 - Schema A, Loden manchet
Figuur 4.4 – Loden manchet t.p.v. de stelling bij molen De Walvisch te Schiedam
B. Goot
Er is een goot geplaatst waarin een in de muur gefraisde loden manchet hangt. Deze is
voorzien van één of meer hemelwaterafvoeren. Het water kan op verschillende
manieren worden afgevoerd. Bij de Leeuw te Aalsmeer, Windlust te Wateringen en
Kyck Over Den Dyck te Dordrecht loopt het water via een standpijp omlaag en wordt
het water afgevoerd via het riool. Bij molen De Leeuw is de goot niet op de stelling,
maar onder het riet geplaatst. Bij De Hoop te Hellevoetsluis, De Distilleerketel te
Rotterdam en De Valk te Leiden loopt het water via een standpijp omlaag welke niet
aangesloten is op het riool. Aangezien al dit water geconcentreerd wordt geloosd vlak
naast de muur op de begane grond kan dit lokaal voor vochtproblemen op de begane
grond zorgen.
32

Een derde optie is het water naar de buitenkant van de stelling af te voeren vanwaar
het naar beneden valt. Dit is het geval bij De Witte Juffer te IJzendijke.
Figuur 4.5 – Schema B1, Goot met afvoer langs de romp
Figuur 4.6 – Goot en afvoer van molen De Leeuw te Aalsmeer
Figuur 4.7 – Goot en afvoer van molen Windlust te Wateringen
33

Figuur 4.8 – Goot en afvoer van molen Kyck Over Den Dyck te Dordrecht
Figuur 4.9 – Goot en afvoer van molen De Valk te Leiden
Figuur 4.10 – Goot en afvoer van molen De Distilleerketel te Rotterdam
Figuur 4.11 – Schema B2, Goot met afvoer naar de buitenrand van de stelling
34

Figuur 4.12 – Goot bij de Witte Juffer te IJzendijke (rechts), afvoer naar de buitenrand van
de stelling (links)
C. Bitumineuze strookbedekking
Over een aantal van de binnenste stellingdelen zijn platen gelegd welke zijn bedekt met
bitumineus materiaal. Deze voorziening leidt het hemelwater verder van de muur, maar
ook dit grote platte vlak zelf vangt water op.
Figuur 4.13 – Schema C, Stelling gedeeltelijk dicht gelegd met platen welke zijn bedekt met
bitumen
Er wordt een strook muur tussen liggers en schoren van de stelling extra beschermd.
Dit muurgedeelte blijkt in de praktijk normaal gesproken, doordat het in de schaduw
ligt en de voegen geen thermische degradatie ondervinden, vrij gaaf te blijven. Om
constructieve redenen is de muur hier ook dikker dan boven de stelling; de vraag is of
de extra bescherming op die plaats nodig is.
Het totaal van het verzamelde water – veel meer dan bij systeem A of B - loopt hierbij
langs de rand van de platen omlaag en komt onder de stelling geconcentreerd op de
muur terecht. Door de grote vochtbelasting op de muur kunnen vochtproblemen onder
het beschermde muurgedeelte ontstaan welke in de oorspronkelijke situatie niet of in
mindere vorm aanwezig waren. Dit probleem doet zich vooral voor wanneer de
windsnelheid laag is. Bij harde wind zal het water over de platen stromen naar de
andere zijde van de molen waar het er geconcentreerd vanaf valt, maar door de wind
zal het water niet op de muur maar naast de molen terecht komen.
De bitumineuze strookbedekking is toegepast bij molen Onverwacht / Schelvenaer te
Krimpen a/d IJssel. Hier is het systeem niet geplaatst naar aanleiding van een
vochtprobleem in de molen, maar is deze voorziening al bij de bouw in 1993
35

aangebracht. Bij De Witte Molen in Nijmegen is het systeem uitgebreid met een
opvanggoot en een paar hemelwaterafvoeren. Hierdoor is het kostbaarder,
onderhoudsintensiever en esthetisch meer verstorend geworden zonder dat de
effectiviteit ervan is aangetoond.
In het Oosten van het land wordt de bitumineuze strookbedekking regelmatig
toegepast. Men staat daar positief tegenover deze beschermende maatregel. De
onderzoekers zijn minder overtuigd van de effectiviteit van deze maatregel vooral
omdat meer water geconcentreerd onder de strook de muur zal treffen.
4.4 Verstoppingsgevaar
Figuur 4.14 – Platen bedekt met bitumen bij molen Onverwacht / Schelvenaer te Krimpen
a/d IJssel
Figuur 4.15 – Platen bedekt met bitumen aangevuld met opvanggoot en
hemelwaterafvoeren bij De Witte Molen te Nijmegen
Bij molens waarbij er op de stelling een goot is geplaatst kan er gevaar zijn voor
inwaaiende boombladeren welke een verstopping kunnen veroorzaken. Van de molens met
goot is er alleen bij molen De Hoop en De Leeuw gevaar voor inwaaiende boombladeren en
daarmee ook kans op verstopping. Bij molen Kyck Over Den Dyck, molen De Valk, De Witte
Juffer, De Distilleerketel en molen Windlust, is dit niet het geval.
4.5 Onderhoud
De loden manchet en de platen bedekt met bitumen vergen zeer weinig periodiek
onderhoud, slechts het onderhouden van het lood. De opvanggoten vergen in de meeste
gevallen meer onderhoud. De goten waarbij er kans op verstopping bestaat worden vaker
schoongemaakt dan de goten waarbij dit niet het geval is. De resultaten van het onderzoek
zijn:
36

- De goot wordt twee keer per jaar schoongemaakt (De Valk en De Leeuw)
- De goot wordt één keer per jaar schoongemaakt (De Hoop en Windlust)
- De goot wordt eens in de drie jaar schoongemaakt (De Witte Juffer)
- De goot wordt nooit schoongemaakt (Kyck Over Den Dyck, De Distilleerketel)
37

4.6 Invloed hemelwaterafvoer-systeem op de vochtproblematiek
De goot heeft bij molen De Valk, De Distilleerketel en molen Windlust de
vochtigheidstoestand in de zolders onder de stelling verbeterd en sterk verbeterd bij De
Leeuw en De Witte Juffer. De loden manchet heeft bij molen de Vrijheid de
vochtigheidstoestand ter plaatse van de zolders onder de stelling verbeterd.
Bij molen De Valk zorgt de goot slechts voor een kleine verbetering. Dit komt doordat er
veel van het water wat boven de stelling op de muur komt de muur intrekt in plaats van
dat het langs de muur loopt en in de goot terecht komt. Bij een muur welke veel water
opzuigt kan de goot dus nog wel effect hebben, maar het effect is vele malen kleiner dan
bij een meer ‘gesloten’ muur. Bij De Valk blijkt dit ook uit de hoeveelheid water die uit de
afvoer van de goot komt. Deze is veel minder dan te verwachten is gezien het oppervlak
van de muur wat zich boven de stelling bevindt.
Bij molens Kyck Over Den Dyck, De Hoop, Onverwacht / Schelvenaer, De Nieuwe
Palmboom en De Walvisch is het niet bekend welke invloed het hemelwaterafvoer-systeem
heeft op de vochtproblematiek in de molen. Bij molen Onverwacht/ Schelvenaer komt dit
doordat deze voorziening al bij de bouw van de molen is aangebracht.
4.7 Esthetiek
- Variant A heeft weinig invloed op het beeld van de molen.
- Bij variant B kan/kunnen voornamelijk de standpijp(en) een grote invloed hebben op
het beeld van de molen. Bij molen De Leeuw is de goot boven de stelling onder het riet
geplaatst. Deze is ook uitgesproken opvallend.
- Variant C is vanaf de onderzijde sterk in beeld en beïnvloedt ook het beeld wanneer
men op de stelling loopt. Zeker wanneer er ook nog een opvanggoot en standpijpen
aan zijn toegevoegd.
4.8 Conclusie
Effectiviteit
Uit de onderzoeksgegevens kwam geen informatie over welke invloed C heeft op de
vochtproblematiek. Redelijkerwijs zou deze invloed er wel moeten zijn en de verwachting is
dat deze positief is. Gebleken is dat de vochtproblematiek van de molen aanzienlijk kan
worden verminderd door het aanbrengen van een goot. Deze invloed is voornamelijk
merkbaar ter plaatse van de zolders onder de stelling.
Onderhoud
Bij een tweetal molens is er bij de goot kans op verstopping door inwaaiende
boombladeren. Mede hierdoor is een goot onderhoudsintensiever dan een loden manchet
en of het dicht leggen van een deel van de stelling met platen bedekt met bitumineus
materiaal.
Esthetiek
Variant A heeft weinig invloed op het beeld van de molen. Variant B heeft voornamelijk
invloed op het beeld van de molen door de standpijp. De platen met bitumineus materiaal
en de eventuele opvanggoot en standpijpen in variant C beïnvloeden het beeld van de
molen sterk.
38

Tabel 4.1 – Samenvatting
A. Loden manchet B. Goot C. Bitumineuze
dakbedekking
Effectiviteit + +/++ n.b.
Onderhoudsarm ++ - ++
Esthetiek + - -
4.9 Aanbevelingen
39
++ Zeer positief
+ Positief
0 Neutraal
- Negatief
n.b. Niet bekend
De behandelde hemelwaterafvoer-systemen ter plaatse van de stelling moeten vooral
gezien worden als een mogelijke zone bescherming van het metsel- en houtwerk ter plekke
van de stelling (zie figuur 4.3). Deze zone is kwetsbaar omdat daar veel hout samenkomt
waardoor het metselwerk minder robuust kan zijn.
Indien er van oudsher geen vochtprobleem en geen van de drie hemelwaterafvoersystemen
op de stelling aanwezig zijn, is het aan te bevelen bij onderhoud of restauratie
daar geen wijziging in aan te brengen.
A)
In alle gevallen waar wel sprake is van vochtproblemen op stellingniveau en enkele meters
daaronder en deze niet te wijten zijn aan slecht metsel- en/of voegwerk is uitvoering A,
loden manchet, als minimum optie aan te bevelen.
B)
In geval de molenmuur gehydrofobeerd of uitwendig gepleisterd is dan wel met een weinig
dampdoorlatende muurverf geverfd, is toepassing van B (goot) aan te bevelen.
C)
Onduidelijk is of bij bitumineuze strookbedekking het voordeel van de bescherming van het
metselwerk direct onder de stelling opweegt tegen het nadeel van de extra vochtbelasting
meer naar beneden in het metselwerk van de romp.

5 Druiplatten op stellingschoren
5.1 Doel van de voorziening
Het regenwater dat rechtstreeks op de stellingdelen valt, druipt langs de zijkanten van de
planken omlaag. Ter plaatse van de stellingschoren komt het water op de
binnen/bovenkanten daarvan en stroomt vervolgens ook over de zijkanten. Het water wordt
er al naar gelang de sterkte en de richting van de heersende wind deels vanaf geblazen.
Anderdeels blijft het als een waterfilm op het hout en stroomt het naar de ontmoeting
tussen binnenkant schoor en muur. Deze heeft een door schoor en muur gaand (meestal
afwaterend geboord) anker, dat staat op een console of neut of is een enkele keer ingekast
in het metselwerk. Dit is eveneens een kwetsbare zone voor wat betreft lekkage.
Figuur 5.1 – Aansluiting stellingschoor - muur Figuur 5.2 – HWA t.p.v. stelling
Om te voorkomen dat het water via de schoren naar de ontmoeting tussen binnenkant
schoor en muur stroomt en eventueel ook via het anker naar binnen, zijn er bij veel molens
op de schoren druiplatten geplaatst. Deze druiplatten leiden het water van de schoor af.
In het oorspronkelijke bouwconcept van stellingmolens (historische bouwbestekken etc.) is
van een voorziening om het water af te leiden niets te vinden. Er zijn echter in de
afgelopen decennia verschillende vormen van afdruiplatten op stellingschoren ontwikkeld
waarvan de ene effectiever is dan de andere.
5.2 Theoretisch kader
Het water stroomt via de schoor, langs de druiplat(ten) en valt naar een lager gelegen deel
van de muur. Afhankelijk van de locatie van de druiplatten komt het water terecht op
dezelfde verdieping of één tot twee verdiepingen onder de ontmoeting tussen
stellingschoor en muur. Hier komt het water geconcentreerd op de muur terecht met
mogelijke lokale vochtproblemen tot gevolg.
Ter plaatse van de ontmoeting tussen binnenkant schoor en muur komt het water
geconcentreerd op de muur terecht. Afhankelijk van de staat van het metsel- en voegwerk
zal de muur in meer of mindere mate dit water opzuigen. Deze hoge vochtbelasting kan
lekkage tot gevolg hebben. Ook kan het water langs de stellingankers naar binnen lopen.
40

Door het plaatsen van druiplatten op de stellingschoren zal minder water t.p.v. de
stellingschoor de muur bereiken, maar dit water dat van de druiplatten valt komt
geconcentreerd terecht op een lager gelegen deel muur met mogelijke lokale
vochtproblemen tot gevolg. Het hangt erg af van het opzuiggedrag van dit stuk muur of
deze vochtbelasting voor lokale vochtproblemen kan zorgen. Dat de muur op deze plaatsen
vochtig is kan men onder andere zien doordat de voegmortel aangetast is of dat er sprake
is van korstmossen, mossen of algen.
Figuur 5.3 – Waterstroom bij
een stellingschoor zonder
druiplatten
Figuur 5.4 – Waterstroom bij
een stellingschoor met
druiplatten
41
Figuur 5.5 – Waterstroom bij
regen met wind bij een
stellingschoor met druiplatten
Om te bepalen of het aanbrengen van druiplatten op de stellingschoren zin heeft, zal er
allereerst gekeken moeten worden naar de soort aansluiting tussen stellingschoor en muur.
5.3 Bevestiging stellingschoren aan de muur
De stellingschoren kunnen op verschillende manieren bevestigd worden aan de muur. De
varianten die voorkwamen bij de onderzochte molens zijn schoren welke zijn geplaatst op
een gemetselde kraag, schoren geplaatst op consoles en schoren bevestigd met
muurankers en met een kunststof plaatje tussen schoor en muur.
A. De schoren zijn geplaatst op een gemetselde kraag
De schoren zijn op een gemetselde kraag geplaatst en met muurankers bevestigd.
Deze manier van bevestigen van de schoren is toegepast bij molen Kyck Over Den Dyck,
De Zwaan, De Onvermoeide, De Hoop en De Arend. Bij molen Kyck Over Den Dyck, De
Hoop en De Arend zijn druiplatten toegepast. Bij molen de Zwaan en De Onvermoeide
zijn geen druiplatten toegepast.

Figuur 5.6 – Bevestigingsmethode A: schoren geplaatst op gemetselde kraag
Figuur 5.7 – Schoor geplaatst op gemetselde kraag bij molen Kyck Over Den Dyck te Dordrecht
Figuur 5.8 – Schoren geplaatst op gemetselde kraag bij molen De Zwaan te Ouddorp (links)
en molen De Onvermoeide te Raamsdonkveer (rechts)
42

Figuur 5.9 – Schoren geplaatst op gemetselde kraag bij molen De Hoop te Rozenburg
Figuur 5.10 – Schoren geplaatst op gemetselde kraag bij molen De Arend te Zuidland
43

B. De schoren zijn geplaatst op consoles
De stellingschoren zijn geplaatst op consoles, voornamelijk van hardsteen gemaakt. Bij
het overgrote deel van de onderzochte molens zijn de stellingschoren op deze manier
bevestigd.
Het is te verwachten dat bij een dergelijke oplegging de vochtproblemen groter zullen
zijn dan bij een gemetselde kraag omdat de verschillende materialen verschillend op
temperatuurwisselingen reageren en er bij de hardstenen console eerder spleten
ontstaan, waardoor het water naar binnen kan gaan.
De stellingschoren zijn op consoles geplaatst bij molen De Leeuw, De Bernisse Molen,
De Hoop te Hellevoetsluis, De Witte Juffer, Onverwacht / Schevenaer, De Valk, De
Distilleerketel, De Speelman, De Nieuwe Palmboom, De Noord, De Vrijheid, De
Walvisch, Nooit Gedacht, Aeolus en Windlust te Wateringen. Bij bijna al deze molens
zijn druiplatten op de schoren geplaatst. Alleen bij De Speelman te Rotterdam is dit niet
het geval.
Figuur 5.11 – Bevestigingsmehtode B: schoren geplaatst op consoles
Figuur 5.12 – Schoren geplaatst op consoles bij De Bernisse Molen te Geervliet
44

Figuur 5.13 – Schoren geplaatst op consoles bij De Witte Juffer te IJzendijke
Figuur 5.14 – Schoren geplaatst op consoles bij De Onverwacht/Schelvenaer te Krimpen a/d
IJssel
Figuur 5.15 – Schoren geplaatst op consoles bij molen De Valk te Leiden
Figuur 5.16 – Schoren geplaatst op consoles bij molen De Leeuw te Aalsmeer (links), De
Distilleerketel te Rotterdam (midden) en molen De Walvisch te Schiedam (rechts)
45

Figuur 5.17 – Schoren geplaatst op consoles bij molen Aeolus te Vlaardingen
Figuur 5.18 – Schoren geplaatst op consoles bij molen Windlust te Wateringen
C. Op kunststof plaatjes met muurankers
Bij molen De Haas te Benthuizen zijn de stellingschoren bevestigd aan de muur met
muurankers en is er tussen de stellingschoor en de muur een kunststof plaatje
bevestigd. Het doel van dit kunststof plaatje is vermoedelijk om te voorkomen dat de
balkkop met de vochtige muur in aanraking kan komen om zodoende te voorkomen dat
deze gaat rotten. De ankers zijn bij De Haas afwaterend geplaatst waardoor er via deze
ankers geen water de muur in kan lopen. Ook bij deze molen zijn er druiplatten op de
schoren bevestigd.
Figuur 5.19 – Bevestigingsmehtode C: schoren bevestigd met muurankers,
kunststof plaatjes tussen schoor en muur
46

Figuur 5.20 – Schoor op kunststof plaatjes met muurankers bevestigd bij molen De Haas te
Benthuizen
5.4 Diverse druiplatten op stellingschoren
De soorten druiplatten op de stellingschoren die bij de onderzochte molens zijn gevonden
zijn latten langs elkaar of latten koud tegen elkaar (in verstek).
A. Latten langs elkaar
Er zijn vier latten langs elkaar geplaatst. Het water wat langs de bovenkant en
vervolgens zijkanten van de stellingschoor omlaag druipt, stroomt via het eerste latje
naar het tweede latje en valt vervolgens van dit latje af en komt op een lager gelegen
stuk muur terecht.
Druiplatten die langs elkaar zijn geplaatst zijn toegepast bij 9 van de 22 onderzochte
stellingmolens, te weten De Leeuw, De Haas, De Witte Juffer, Onverwacht /
Schelvenaer, De Valk, De Distilleerketel, De Hoop te Rozenburg, Aeolus en molen
Windlust te Wateringen. Van aantasting van voegmortel op de plaats waar het water
via de druiplatten op de muur komt is alleen bij De Distilleerketel sprake. Bij deze
molen is net als bij De Leeuw sprake van korstmossen, mossen of algen op de muur,
wat duidt op een vochtige muur.
Bij molen De Leeuw, De Witte Juffer, De Valk en Aeolus zijn er algen te vinden daar
waar het water de muur raakt. Bij molen Onverwacht / Schelvenaer en molen Windlust
te Wateringen zijn er waar het water de muur raakt korstmossen te zien, ook een
indicatie dat de muur op deze plaatsen erg vochtig is. Van de onderzochte molens met
deze voorziening zijn er alleen bij molen de Hoop te Rozenburg geen aanwijzingen die
duiden op een vochtige muur daar waar het water de muur raakt.
Figuur 5.21 – Druiplatten langs elkaar bij molen De Leeuw te Aalsmeer
47

Figuur 5.22 – Druiplatten langs elkaar en algen op molenmuur bij molen De Haas te Benthuizen
Figuur 5.23 – Druiplatten langs elkaar en algen op molenmuur bij molen De Witte Juffer te
IJzendijke
Figuur 5.24 – Druiplatten langs elkaar en korstmossen op molenmuur bij
molen Onverwacht/Schelvenaer te Krimpen a/d IJssel
48

Figuur 5.25 – Druiplatten langs elkaar en algen op molenmuur bij molen De Valk te Leiden
Figuur 5.26 – Druiplatten langs elkaar bij molen De Distilleerketel te Rotterdam
Figuur 5.27 – Druiplatten langs elkaar bij molen De Hoop te Rozenburg
Figuur 5.28 – Druiplatten langs elkaar bij molen De Vriendschap te Veenendaal, het vocht komt
vanaf de druiplat op de afzaat van het raam
49

Figuur 5.29 – Druiplatten langs elkaar en algen op molenmuur bij molen Aeolus te Vlaardingen
Figuur 5.30 – Druiplatten langs elkaar en korstmossen op molenmuur bij molen Windlust te
Wateringen
B. Latten koud tegen elkaar
Er zijn vier latten koud tegen elkaar aan geplaatst. Deze optie is iets arbeidsintensiever
dan de latten langs elkaar, maar heeft vrijwel hetzelfde effect. Het water wat langs de
bovenkant en vervolgens zijkanten van de stellingschoor omlaag druipt, valt via de
druiplatten omlaag op een lager gelegen stuk muur.
Latten koud tegen elkaar zijn toegepast bij 8 van de 22 onderzochte stellingmolens, te
weten De Bernisse Molen, De Hoop te Hellevoetsluis, De Nieuwe Palmboom, De Noord,
De Vrijheid, De Walvisch, Nooit Gedacht en De Arend. Bij De Nieuwe Palmboom en
Nooit Gedacht is op de plaats waar het water de muur raakt sprake van aantasting van
voegmortel. Ook zijn er bij deze molens, net als bij De Hoop en bij De Arend, algen,
korstmossen of mossen op de muur te zien welke op z’n minst duidelijk maken dat de
muur op deze plaatsen vochtig is. Bij de muur van De Noord, De Walvisch en De
Bernisse Molen is er geen sprake van aantasting van voegmortel, algen, korstmossen of
mossen. Bij De Bernisse Molen komt dit doordat de molen onderbouwd is en het water
via de druiplatten op het dak terecht komt.
50

Figuur 5.31 – Druiplatten koud tegen elkaar bij De Bernisse Molen te Geervliet
Figuur 5.32 – Druiplatten koud tegen elkaar bij De Walvisch te Schiedam en bij De Arend te
Zuidland
51

C. Ingeschaafd waterholletje
Bij molen De Vier Winden te Monster werd een variant aangetroffen in de vorm van
een ingeschaafd waterhol.
Figuur 5.33 – Ingeschaafd waterholletje in schoren bij molen De Vier Winden te Monster
5.5 Plaats van de afdruiplatten
Meestal worden de afdruiplatten dicht bij de afsteuning op de muur aangebracht, een
enkele keer ook ongeveer halverwege de lengte van de schoor. Dit heeft bij lagere
stellingmolens het voordeel dat het opgevangen water niet de muur meer raakt maar op
het maaiveld valt.
5.6 Invloed druiplatten op de vochtproblematiek
De druiplatten hebben volgens de respondenten bij de Witte Juffer in IJzendijke een
positieve invloed gehad op de verdieping waar de schoren aan de muur bevestigd waren.
Bij molen De Noord in Schiedam, De Windlust te Wateringen en De Arend in Zuidland is het
effect van de druiplatten neutraal geweest. Bij een groot deel van de onderzochte molens is
niet bekend wat de invloed van de druiplatten op de vochtproblematiek is geweest. Bij de
Distilleerketel in Rotterdam komt dit doordat deze al vanaf de bouw aanwezig waren.
De druiplatten worden geplaatst om te voorkomen dat er water naar de ontmoeting tussen
schoor en muur stroomt. Echter, het water wordt niet opgevangen en afgevoerd, maar
verplaatst waardoor het op de plaats waar het vervolgens de muur raakt nog steeds
vochtproblemen kan veroorzaken. Uiteraard zal het water meer verspreid op de muur
terecht komen en is dit stuk muur over het algemeen minder gevoelig voor vochtproblemen
dan ter plaatse van een aansluiting, maar de algen en korstmossen op de onderzochte
molens tonen wel aan dat er een vochtprobleem blijft bestaan.
52

5.7 Onderzoek naar ‘de best presterende druiplat’
Op 3 februari 2011 is er een beregeningsproef gedaan om de hiervoor genoemde typen
druiplatten (zes varianten) te testen en te kunnen vergelijken. In Appendix C staan de
technische tekeningen van de verschillende typen druiplatten en de resultaten van de proef.
5.7.1 Uitgangspunten regenbelasting
Om de verschillende druiplatten te testen is er uitgegaan van de maximale regenintensiteit
die voor kan komen in Nederland. Hierbij wordt een waarde van 30 mm/uur aangehouden
(FLOODsite, 2011), wat gelijk is aan 0,50 l/m 2 /min. In de proef heeft de schoor een
breedte van 0,1 m en een lengte van 1 m. Op ongeveer 10 cm van het einde van de schoor
komt het water erop. Hierdoor blijft er een lengte over van 0,9 m. De horizontale
component wanneer de schoor onder 45 o staat is 0,64 m. Dit resulteert in een oppervlak
van 0,1 * 0,64 = 0,064 m 2 . De regenbelasting op de schoor is dus 0,50 l/m 2 /min * 0,064
m 2 = 0,032 l/min. Aangezien deze waarde zo laag is dat deze nauwelijks te regulieren is, is
bij de proef een regenintensiteit gebruikt die zo dicht mogelijk in de buurt van deze waarde
komt, echter in een range van 0,050 tot 0,150 l/min.
5.7.2 Uitvoering
Er is een opstelling gemaakt van een gedeelte van een stellingschoor. Hierop werden
ongeveer halverwege de druiplatten bevestigd. Onder de druiplatten is een opvangbak
geplaatst, net als aan het einde van de schoor. Ook is er onder de ondersteuning van de
‘schoor’ een doek geplaatst die eventueel overig water wat langs de staander liep op kon
vangen.
Gedurende 2 minuten liep er water van de schoor af met een regenintensiteit van 0,050 tot
0,150 l/min. Het deel wat door de druiplatten werd tegengehouden viel in de daaronder
staande bak. Het deel wat erlangs stroomde viel in de bak onder het uiteinde van de schoor
of kwam in de doek onderaan de staander terecht. Na afloop van de proef werd een
emmer met dezelfde intensiteit gevuld gedurende 2 minuten om te verifiëren of de totale
hoeveelheid gewogen water overeenkomt met wat er uit de slang kwam in 2 minuten.
Hieronder zijn afbeeldingen te zien van de opstellingen van verschillende varianten
druiplatten en het stromen van het water langs de druiplatten.
Figuur 5.34 Opstelling beregeningsproef druiplatten
53

Figuur 5.35 A1. Druiplatten langs elkaar, haaks op elkaar geplaatst
Figuur 5.36 A2. Druiplatten langs elkaar, schuin geplaatst
Figuur 5.37 A3. Druiplatten langs elkaar, onderste lat afwaterend
54

5.7.3 Resultaten
Figuur 5.38 B. Druiplatten koud tegen elkaar geplaatst
Figuur 5.39 D1. Ingefraisd waterholletje, rechte hoek boven
Figuur 5.40 D2. Ingefraisd waterholletje, rechte hoek onder
De hoeveelheid water in de twee bakken onder de ‘schoor’, de doek en het water in de
emmer werden na afloop gewogen. De resultaten hiervan zijn terug te vinden in Appendix
C. Vanuit deze gegevens is het percentage tegengehouden water door de druiplatten
berekend, welke voor elk type druiplat wordt gegeven in Tabel 5.1.
55

Type druiplat
Tabel 5.1 Percentage tegengehouden water per type druiplat
56
Tegengehouden water
[%]
A1. Druiplatten langs elkaar, haaks op elkaar geplaatst 91
A2. Druiplatten langs elkaar, schuin geplaatst 100
A3. Druiplatten langs elkaar, onderste lat afwaterend 100
B. Druiplatten koud tegen elkaar 100
D1. Ingeschaafd waterholletje, rechte hoek boven 0
D2. Ingeschaafd waterholletje, rechte hoek beneden 0
Uit de tabel blijkt dat de varianten met druiplatten langs elkaar (A1, A2 en A3) en de
druiplatten koud tegen elkaar (B) zeer goed werken en dat de varianten met een
ingeschaafd waterholletje (D1, D2) niet blijken te werken. Dit laatste is jammer omdat dit
in esthetisch opzicht de minst opvallende oplossing is.
Volledigheidshalve moet wel worden vermeld dat de proef is gedaan ‘zonder wind’ welke in
een situatie in de werkelijkheid zeker invloed zal hebben op het effect.
Van de druiplatten die wel goed presteren zijn esthetisch gezien de varianten A2 en A3,
druiplatten langs elkaar, het minst beeldverstorend.
5.8 Conclusie
Van de 22 onderzochte stellingmolens waren er 3 zonder druiplatten.
Verder kwam naar voren dat bij de molens waarbij de stellingschoren op een gemetselde
kraag waren opgelegd er minder vaak druiplatten zijn toegepast dan bij oplegging op
consoles. Dit zou erop kunnen wijzen dat er ook daadwerkelijk minder vaak
vochtproblemen zijn bij een oplegging op een gemetselde kraag dan bij een oplegging op
consoles. Hierbij speelt ook een rol dat de uitkraging zoveel langs de muur afstromend
water opvangt dat wat er via de schoren bij komt maar een betrekkelijk klein gedeelte is
van het totaal.
Bij een groot gedeelte van de onderzochte molens zijn druiplatten geplaatst. Alle drie de
beschreven druiplatten werken op dezelfde wijze en ze zouden een overeenkomstig effect
moeten hebben. Bij veel van de onderzochte molens is echter niet duidelijk welke invloed
de druiplatten hebben gehad ter plaatse van de aansluiting stellingschoor met de muur. Bij
de molens waarvan het wel bekend is was deze invloed positief of neutraal.
Uit de beregeningsproef bleek dat druiplatten die langs elkaar of koud tegen elkaar zijn
geplaatst het water voor 91 tot 100% van de schoor af leiden. Eén lat per schoor of een
ingefraisd waterholletje bleken niet effectief.
De druiplatten verminderen de vochtbelasting op de aansluiting tussen stellingschoor en
muur, maar verhogen de vochtbelasting op een lager gelegen stuk muur. Bij veel molens is
er op die plaats sprake van aantasting van voegmortel of zijn er algen, korstmossen en
mossen te zien.
Uit de onderzoeksresultaten kon niet worden vastgesteld in hoeverre druiplatten echt
wezenlijk tot vermindering van de vochtproblemen leiden of deze alleen maar verplaatsen.

5.9 Aanbevelingen
Indien er van oudsher geen vochtproblemen zijn en er geen druiplatten aanwezig zijn, bij
onderhoud of restauratie daar geen wijziging in aanbrengen.
In alle gevallen waar er wel sprake is van vochtproblemen ter plaatse van de aansluiting
tussen stellingschoor en muur, voor zover niet het gevolg van slecht voegwerk, zijn
druiplatten aan te bevelen. Wanneer druiplatten worden geplaatst zijn de varianten waarbij
de latten langs elkaar of koud tegen elkaar worden geplaatst aan te bevelen. Afgeraden
wordt om een holletje in te fraisen.
57

6 Goot langs de kaprand
6.1 Doel van de voorziening
Het regenwater dat op de kap van een molen
valt, loopt langs de kap omlaag en komt
geconcentreerd op de romp terecht. Afhankelijk
van de vorm en grootte van de kap komt het
water ongeveer 1,5 meter onder de onderzijde
van de kap op het metselwerk terecht. Doordat
het water hierop geconcentreerd terecht komt
kan dit mogelijk lokale vochtproblemen tot gevolg
hebben.
Afhankelijk van de staat van het metsel- en
voegwerk zal de muur in meer of mindere mate
dit water opzuigen. Deze hoge vochtbelasting kan
lekkage tot gevolg hebben. Het hangt erg af van
het opzuiggedrag van dit stuk muur of deze
vochtbelasting voor lokale vochtproblemen zorgt.
Het doel van de goot langs de kaprand is het
opvangen van het druipwater van de kaprand
zodat dit niet op het metselwerk terecht komt.
6.2 Theoretisch kader
58
Figuur 6.1 – Goot langs de kaprand
Bij het beoordelen van de keuze of het aanbrengen van een goot langs de kaprand al dan
niet zin heeft, speelt het opzuiggedrag van de molenmuur een belangrijke rol. Bij normaal
gezond metsel- en voegwerk zal het water uit een regenbui in belangrijke mate worden
opgenomen door de muur en bij de eerst volgende droge periode weer worden afgestaan
aan de buitenlucht. De lokale vochtbelasting die ontstaat door het water dat langs de kap
op het metselwerk terecht komt zal hierbij geen probleem vormen.
Wanneer de buitenmuur gehydrofobeerd, geteerd of bepleisterd is met een weinig poreus
materiaal zal er nauwelijks sprake zijn van vochtopname en stroomt het water langs de
muur. In deze gevallen is de vochtbelasting op voornamelijk raam- en deuropeningen of
eventuele scheuren aan de buitenzijde van de muur hoog. In het geval de muur zonder een
pleisterlaag is afgewerkt met een verfsysteem zal het van de eigenschappen van dat
verfsysteem afhangen hoe de muur zich zal gedragen. Wanneer een goot langs de kaprand
is aangebracht zal een gedeelte van het regenwater worden opgevangen en afgevoerd naar
beneden waardoor de vochtbelasting op de openingen vermindert.
De vraag is hierbij wel hoeveel water er daadwerkelijk langs de kap naar beneden loopt en
in de goot belandt. Wanneer het waait staat de kop in de richting van de wind. Het meeste
water komt via de wieken tegen de askop en valt een aantal meter lager op de molenromp
of het water wordt van de wieken afgeblazen en slaat tegen de romp (Figuur 6.3). De goot
langs de kaprand loopt niet door onder de askop, maar begint hiernaast pas (Figuur 6.2).
Juist onder dit gedeelte, waar wel veel water opgevangen zou kunnen worden, bevindt zich
dus geen goot. De goot zou in dit geval weinig invloed hebben.

Als de wind van de zijkant komt, wat beheersmatig geen wenselijke situatie is, zou 20%
van de hoeveelheid regenwater opgevangen kunnen worden. Wanneer het motregent en
niet waait is er ongeveer 50% vermindering van de regenbelasting op de muur.
Figuur 6.2 – Bovenaanzicht kap met goot Figuur 6.3 – Water dat langs de wieken en askop
loopt
6.3 Buitenwandafwerking van de molens met goot
Bij 3 van de 44 onderzochte molens is er een goot langs de kaprand toegepast. Dit is het
geval bij De Witte Juffer te IJzendijke, molen Nooit Gedacht te Spijkenisse en de stenen
grondzeiler te Oostvoorne.
De Witte Juffer is boven de stelling aan de buitenzijde gestuct. Deze stuclaag is hard en
afsluitend. De stenen grondzeiler te Oostvoorne is aan de ZW zijde gedeeltelijk geteerd.
Beide molens hebben aan de regenzijde een afsluitende laag. Molen Nooit Gedacht is aan
de westzijde bepleisterd, maar het is niet bekend met welk materiaal.
Figuur 6.4 – Goot langs kaprand bij Molen De Witte Juffer en bij de stenen grondzeiler te Oostvoorne
59

6.4 Onderhoud
De goot langs de kaprand bij molen Nooit Gedacht wordt eens per jaar ontstopt. Bij De
Witte Juffer zou de goot ook eens per jaar schoongemaakt moeten worden, maar de
molenaar kan slecht bij de goot om deze schoon te maken en maakt deze dus minder vaak
schoon. Wanneer er niets aan gedaan wordt, raakt de goot volgens de molenaar na 2 à 3
jaar verstopt. De stenen grondzeiler in Oostvoorne wordt nooit schoongemaakt. Hier is
geen sprake van verstoppingsgevaar.
6.5 Invloed goot langs kaprand op de vochtproblematiek
Bij molen Nooit Gedacht te Spijkenisse is de vochtigheidstoestand na het aanbrengen van
de goot sterk verbeterd op de vierde en vijfde verdieping van de molen (de molen heeft 7
zolders). De bovenste zolders van deze molen zijn op dit moment droog en de onderste
zolders licht vochtig. Bij de Witte Juffer te IJzendijke en de stenen grondzeiler te
Oostvoorne is niet bekend wat de invloed van de goot langs de kaprand is geweest. Alle
zolders van De Witte Juffer en de stenen grondzeiler te Oostvoorne zijn op dit moment
droog tot kurkdroog.
Aangezien het water bij deze voorziening afgevoerd wordt via een pijp, zal het water ook
echt weggevoerd worden van de molen en niet geconcentreerd op een andere plek op de
muur geloosd worden. Verwacht wordt dan ook dat de goot in ieder geval geen nadelige
invloed kan hebben op de vochtproblematiek.
6.6 Esthetiek
De Witte Juffer heeft een zinken goot langs de kaprand, molen Nooit Gedacht heeft een
koperen goot en de stenen grondzeiler in Oostvoorne heeft een goot gemaakt van RVS. De
zinken goot bij De Witte Juffer beïnvloedt het beeld van de molen beperkt. Daarentegen
valt de RVS goot bij de grondzeiler te Oostvoorne wel erg op, maar misstaat niet. Bij de
grondzeiler te Oostvoorne is de afvoerpijp passend bij de molen en mooi weggewerkt. Bij
De Witte Juffer is deze afvoerpijp minder fraai, maar ook niet uitgesproken opvallend.
Figuur 6.5 – Zinken goot langs de kaprand bij molen De Witte Juffer te IJzendijke
60

Figuur 6.6 – RVS goot langs de kaprand en afvoer bij de stenen grondzeiler te Oostvoorne (rechts:
waterafvoer kaprand + aansluiting voor sprinkler)
6.7 Conclusie
Het effect van een goot langs de kaprand is zeer afhankelijk van of de kop wel of niet in de
wind staat en van de windsterkte in relatie tot de neerslagintensiteit. Waarschijnlijk is het
effect gemiddeld genomen aan de lage kant.
Bij 3 van de 44 onderzochte molens is een goot langs de kaprand toegepast. Bij één van de
drie is bekend dat deze een positieve invloed heeft gehad op de vochtproblematiek en bij
de andere twee is dit onbekend. De verwachting is dat doordat het water ook daadwerkelijk
afgevoerd wordt de invloed op de vochtproblematiek neutraal tot licht positief tot is.
De goten zijn slecht bereikbaar voor onderhoud. Wanneer er geen sprake is van
verstoppingsgevaar hoeft dit geen probleem te zijn, maar wel wanneer er jaarlijks
schoongemaakt moet worden.
Afhankelijk van het gekozen materiaal voor de goot langs de kaprand kan de goot een
opvallend onderdeel van de molen zijn.
6.8 Aanbevelingen
Indien er van oudsher geen vochtproblemen zijn en er geen goot langs de kaprand
aanwezig is, dit bij onderhoud of restauratie zo laten.
Bij molens waarbij de romp zowel naar buiten als naar binnen ademend is, maar waar toch
vochtproblemen zijn vlak onder de kap tot een aantal verdiepingen eronder en er sprake is
van slecht voegwerk, eerst voegwerkherstel uitvoeren en zo nodig de ventilatie verbeteren.
De situatie één jaar of 2 à 3 jaar daarna nogmaals evalueren.
Bij molens die gehydrofobeerd, geteerd of bepleisterd zijn met een niet ademende laag en
waar er sprake is van vochtproblemen rond raam- en deuropeningen is het ter plaatse van
deze openingen aanbrengen van gootjes of iets dergelijks effectiever (zie hoofdstuk 7).
Bij gezond metselwerk en effectieve ventilatie zal in het algemeen het aanbrengen van een
goot rond de kaprand weinig zin hebben.
61

7 Waterafvoeren rond ramen en deuren
7.1 Doel van de voorziening & theoretisch kader
Waterafvoeren rond ramen en deuren hebben
tot doel het over de buitenhuid afstromende
water af te leiden van de muuropeningen. Zo
wordt voorkomen dat met name bij slagregen
het water door de kieren in de sponningen
naar binnen wordt geperst.
Ook hier is het verschil aanwezig van een
‘afgesloten’ of een ‘ademende’ buitenhuid.
Bij een ademende buitenhuid zal in principe
om redenen zoals eerder uiteengezet er weinig
noodzaak zijn tot het aanbrengen van de hier
besproken voorziening. Het binnenkomen bij
regen kan echter veraangenaamd worden door
een waterafvoer, zodat druppeloverlast wordt
voorkomen.
Wanneer de molen een afgesloten buitenhuid
heeft zal het water bij een regenbui
geconcentreerd bij de raam en deur openingen
terecht komen en daar mogelijk lekkage
veroorzaken. Om deze vochtbelasting te
verkleinen kunnen er waterafvoeren rond
ramen en deuren toegepast worden.
62
Figuur 7.1 – Waterafvoeren rond ramen
en deuren
Bij langdurige slagregen met zware windstoten kan het bij een bepaalde windrichting toch
gebeuren dat een stroom water dat uit een gootje omlaag druipt toevallig precies over een
raam- of deurvlak in een hoek van de kozijnaansluiting wordt geblazen en door de grote
winddruk naar binnen wordt geperst. In een dergelijk geval ontstaat een grotere lekkage
dan zonder gootje het geval zou zijn geweest.
7.2 Diverse waterafvoeren rond ramen en deuren
Bij 15 van de 44 onderzochte molens zijn waterafvoeren rond ramen en deuren toegepast.
Deze voorziening komt bij de onderzochte molens veel vaker voor bij stellingmolens (12
van de 21) dan bij grondzeilers (3 van de 23). De soorten waterafvoeren rond ramen en
deuren die bij de onderzochte molens zijn aangetroffen zijn een loodslab ter plaatse van de
rollaag boven de opening, een roestvast stalen V boven de deuren, een uitstekende rollaag
boven de openingen en afdakjes boven de deuren.
A. Rondgezette loodslab ter plaatse van de rollaag boven de opening
Er is een loodslab in de muur gefraisd ter plaatse van de rollaag boven een raam- of
deuropening. Hierdoor wordt het water terzijde van de openingen afgevoerd.
Deze voorziening is toegepast bij molen Windvang te Goedereede, Kyck Over Den Dyck
te Dordrecht, De Bernisse Molen te Geervliet, De Hoop te Hellevoetsluis, De Valk te
Leiden, De Hoop te Rozenburg en de Arend te Zuidland.

Een loodslab ter plaatse van de rollaag boven de opening wordt veelal toegepast bij
molens waarbij de binnenzijde of de buitenzijde van de molenromp van een afsluitende
laag is voorzien. Van de Bernisse Molen, de Hoop te Hellevoetsluis en de Distilleerketel
is in ieder geval bekend dat zij zijn gehydrofobeerd.
Figuur 7.2 – Loodslab t.p.v. de rollaag boven de opening bij molen Windvang te Goedereede
en molen Kyck Over Den Dyck te Dordrecht
Figuur 7.3 – Loodslab t.p.v. de rollaag boven de opening bij De Bernisse Molen te Geervliet
Figuur 7.4 – Loodslab t.p.v. de rollaag boven de opening bij De Valk te Leiden
63

Figuur 7.5 – Loodslab t.p.v. de rollaag boven de opening bij De Distilleerketel te Rotterdam,
De Hoop te Rozenburg en bij molen De Arend te Zuidland
B. Roestvast stalen V boven de deuren
Bij molen De Haas bij Benthuizen is boven de deuren een roestvast stalen waterafvoer
met een V-vorm geplaatst. Het water dat langs de buitenzijde van de muur loopt wordt
via deze stalen V terzijde van de deuropening afgevoerd. Water dat zich al in de muur
bevindt zal door deze voorziening niet naar buiten worden geleid. Deze molen is
gedeeltelijk aan de buitenzijde bepleisterd.
Figuur 7.6 – Staven V boven de deuren bij De Haas te Benthuizen
64

C. Rond de deur lopende RVS kraag
Op molen De Zandweg te Rotterdam werd een voorziening aangetroffen in de vorm
van een rond de deuropening lopende RVS kraag. Dit is een afdoende voorziening die
ook bij slagregen en wind uit uiteenlopende richtingen lekkage zal voorkomen.
Esthetisch gezien is het wel een zware ingreep.
Figuur 7.7 – Rond de gehele deur lopende RVS kraag bij molen De Zandweg te Rotterdam
D. Uitstekende rollaag boven de openingen
Boven de deur- en raamopeningen bevindt zich een uitstekende rollaag. Deze
voorziening is toegepast bij De Witte Juffer te IJzendijke en molen Windlust te
Wateringen en dateert waarschijnlijk van de bouw. Ook deze molens hebben aan de
buitenzijde een afgesloten huid (bij De Witte Juffer alleen boven stellingniveau).
Figuur 7.8 – Uitstekende rollaag boven de openingen bij De Witte Juffer te IJzendijke
65

Figuur 7.9 – Uitstekende rollaag boven de openingen bij molen Windlust te Wateringen
E. Afdakjes boven de deuren
Sommige molens hadden van oudsher afdakjes boven de deuren. Deze voorziening is
aangetroffen bij De Nieuwe Palmboom en De Noord te Schiedam en bij Nederwaard
No.7 te Kinderdijk.
7.3 Invloed waterafvoeren rond ramen en deuren op de vochtproblematiek
Bij de Bernisse Molen en De Noord hebben de waterafvoeren op de tweede respectievelijk
vijfde zolder rond de ramen en deuren (loodslab t.p.v. de rollaag boven de opening) een
positieve invloed gehad op de vochtigheidstoestand van de tweede rersp. vijfde zolder. De
invloed die het heeft gehad op de andere zolders is niet bekend.
Bij molen Windlust hebben de waterafvoeren (uitstekende rollaag boven de opening) zelfs
een positief tot zeer positief effect gehad. Bij molen Windvang en Nederwaard molen no.7
hebben de waterafvoeren geen positief noch een negatief effect gehad. Bij de overige
molens is niet bekend wat de invloed op de vochtigheidstoestand is geweest.
Zoals eerder aangegeven is er bij een ademende buitenhuid weinig noodzaak zijn tot het
aanbrengen van waterafvoeren rond ramen en deuren. Dit in tegenstelling tot de molens
met een afsluitende buitenhuid.
Om te zien of dit beeld in de praktijk ook terug te zien is, is van iedere onderzochte molen
waarvan bekend is dat deze een afsluitende buitenhuid heeft beschreven of hier wel of
geen waterafvoeren zijn geplaatst en of deze vanaf de bouw aanwezig waren. Bezien is of
de waterafvoeren de vochtigheidstoestand hebben verbeterd en wat de huidige
vochtigheidstoestand is.
66

Molens
Tabel 7.1. Werking van de waterafvoeren bij molens met een afsluitende buitenhuid
Gehydrofobeerd
Waterafvoer
en aanwezig
Vanaf bouw
aanwezig
67
Verbetering
vochtigheidstoestand
De Bernisse Molen, Geervliet Ja Nee + Droog
De Hoop, Hellevoetsluis Ja Nee n.b Droog
Huidige
vochtigheidstoestand
Pendrechtse Molen, Barendrecht Nee n.v.t. n.v.t. Zeer nat
De Valk, Leiden Ja Nee n.b.
Vochtig tot zeer
nat
De Distilleerketel, Rotterdam Ja Nee n.b. Vochtig tot nat
De Vrijheid, Schiedam Nee n.v.t. n.v.t. Kurkdroog tot nat
Gepleisterd / gesausd
De Witte Juffer, IJzendijke Ja Ja n.b.
Droog tot
kurkdroog
Windlust, Wateringen Ja Ja +/++ Kurkdroog
Uit de ordening van de gegevens uit het onderzoek kwam geen duidelijk beeld naar voren
of de waterafvoeren rond ramen en deuren bij gehydrofobeerde molens een gunstige
invloed op de vochtproblematiek hebben gehad.
De twee molens die gepleisterd of gesausd zijn, blijken droog tot kurkdroog, doch dit zal in
hoofdzaak met de aard van de buitenwandafwerking te maken hebben en in mindere mate
wellicht ook met de aanwezigheid van de waterafvoeren. Aannemelijk is dat wanneer deze
er niet zouden zijn geweest de vochtbelasting op de kieren rond ramen en deuren bij
extreme situaties groter zou zijn.
7.4 Esthetiek
De aangetroffen loden gootjes en de roestvast stalen V zijn zo bescheiden dat ze weinig
effect op het beeld opleveren. De gemetselde naar buiten uitstekende rollaag en de
afdakjes boven de deuren behoren tot de bouwconcepten en zijn daardoor geïntegreerd in
het beeld.
7.5 Conclusie
Waterafvoeren rond ramen en deuren worden veelal toegepast bij molens die aan de
buitenzijde een afsluitende laag hebben. De invloed op de vochtproblematiek is bij deze
molens niet duidelijk. Voor het binnenkomen in een molen kunnen gootjes rond deuren een
‘verwelkomend’ effect hebben, ook bij ademende muren, doordat vallende druppels in de
deuropening worden voorkomen.
7.6 Aanbevelingen
Bij ademend metselwerk zijn waterafvoeren rond ramen en deuren als regel niet nodig
tenzij er op een enkele plek toch lekkage is en dit niet terug te voeren is op scheuren of
anderszins slecht metselwerk.
Hoewel de onderzoeksresultaten geen duidelijkheid bieden lijkt het dat bij een afgesloten
huid waterafvoeren wel zijn aan te bevelen al kan er in extreme situaties ook lekkage door
ontstaan.

8 Ventilatie
8.1 Ventilatie
Bij de bouw van windmolens is waarschijnlijk nooit
nagedacht over ventilatie en het effect op het
drogen van muren.
De detaillering van deuren, luiken en vensters,
geplaatst in sponningen in het metselwerk, hadden
voldoende kieren om te voorzien in ‘tocht’, ofwel
natuurlijke ventilatie. Bovendien werden wanneer de
molen maalde, vooral bij korenmolens aan de lijzijde,
de luiken in de vensteropeningen uitgenomen om te
luchten wegens stofoverlast.
Bij het niet geregeld meer in bedrijf zijn van molens
veranderde het beheer en werd het luchten minder.
In een enkel geval bleef dit helemaal achterwege.
Naarmate het gebruik veranderde werden ramen en
deuren door eigentijdse detailleringen om redenen
van verblijfscomfort en energiebesparing tochtdicht
gemaakt. Dit werd in de moderne tijd ook wel
gedaan nadat door hydrofoob maken van de
buitenkant er een hogere regenbelasting op
vensteropeningen ontstond en bij slagregen met
lucht, ook water door de kieren naar binnen werd
geperst. Daarnaast werden zolderluiken kiervrij
gemaakt en open trapgaten afgesloten met luiken.
68
Figuur 8.1 – Ventilatie
Het tocht- en waterdicht maken van de deur- en vensteropeningen en het tochtdicht maken
van zolderluiken had grote invloed op het drogen van de muur van binnenuit. Die droging
ontstaat wanneer ‘droge’ lucht langs een nat muuroppervlak strijkt, waardoor
watermoleculen van het vocht in het oppervlak van de muur in dampvorm door de lucht
worden meegenomen.
8.1.1 Natuurlijke ventilatie
Dit ontstaat op twee verschillende manieren:
1. Tocht, veroorzaakt door drukverschillen tussen binnen en buiten. Als er wind op een
deur of vensteropening staat zal de ventilatie sterk toenemen. Er zijn ‘kieren’ nodig.
Open deuren en ramen aan de lijzijde van de betreffende ruimte hebben een
versterkend effect.
2. Het ‘schoorsteen effect’. In het kort komt dit neer op een verschil in luchtdichtheid bij
verschillen in binnen en buitentemperatuur. Bij hogere binnentemperatuur zal de lucht
binnen omhoog stijgen. Bij lagere temperatuur net andersom. Uiteraard is ook hier
nodig dat beneden en boven voldoende kieren zijn om de doorstroming van buitenlucht
mogelijk te maken.
Bij natuurlijke ventilatie kan men behoudens het openen van ramen en deuren geen
invloed uitoefenen op de doorstroming. De ‘spleten’ zijn een bouwkundig gegeven. Daarom
wordt wel gesproken van ‘ongecontroleerde ventilatie’. Wanneer men in ruimten met

aangepaste detailleringen in de ramen of deuren afsluitbare ventilatieroosters maakt
ontstaat een vorm van gecontroleerde natuurlijke ventilatie.
Wanneer men ramen en deuren open zet spreekt men in het taalgebruik van de
ventilatietechnologen van spuiventilatie. In dit onderzoeksrapport gaat het om het door de
molenaar of beheerder open zetten van (meerdere) ramen en deuren. We spreken hier van
‘beheersmatige ventilatie’ of, gezien de afhankelijkheid van de menselijke factor, ‘luchten’.
Een belangrijke stelregel is dat er bij natuurlijke ventilatie qua luchtdoorlatend oppervlak
evenveel oppervlak moet zijn voor afvoer als voor toetreding van de buitenlucht en er in de
zoldervloeren voldoende openingen zijn om een verticale stroming mogelijk te maken.
Bij windmolens zijn de openingen op de kapzolder, de spleten rondom de klossen in de
steigergaten en de kieren tussen de kuip en het kruiwerk van groot belang voor een goede
ventilatie.
8.1.2 Mechanische ventilatie
Men kan het ventilatiedebiet verhogen door het installeren van een vorm van mechanische
ventilatie. Hierdoor kan, met een kleiner oppervlak van spleten en kieren voor de aanvoer
van lucht en een betrekkelijk klein oppervlak van een uitblaasopening, een groter debiet
worden bereikt.
We spreken in zo’n situatie van mechanische afvoerventilatie. Dit, omdat de toevoer niet
apart door een zelfstandige ventilator wordt geregeld.
8.1.3 Debiet – ventilatievoud / verversingsfactor - algemeen
De luchtdoorstroming wordt in jargon het ventilatiedebiet genoemd en uitgedrukt in [dm 3 /s]
of in [m 3 /u]. Het aantal malen dat de inhoud van een ruimte per uur wordt ververst, wordt
ventilatievoud of verversingsfactor genoemd. Ventilatie heeft hier vooral te maken met de
gezondheidsaspecten van bewoners en gebruikers, niet - zoals bij bakstenen molens - het
drogen van de buitenmuur. Het gaat in beide gevallen wel in belangrijke mate om het
afvoeren van vocht.
Voor woningen en ruimten met publieksbestemmingen zijn de verversingsfactoren in wet
en regelgeving (o.a. Bouwbesluit, NEN 1087) vastgelegd.
In de ventilatietechniek wordt als vuistregel gehanteerd dat het ventilatievoud of de
verversingsfactor in de meeste gebouwen moet zijn ~1 . Voor woningen < 1, voor
kantoorgebouwen en andere functies meestal > 1, oplopend tot 1,5 à 2 in bijzondere
situaties.
Bij een verversingsfactor van stel 1,5, hebben we bij een inhoud van de ruimte van 70 m 3 ,
een debiet van 105 m 3 /u of 105 *10 3 / 3600 ~ 30 dm 3 /s nodig.
Voor woningen zijn rekenmodellen ontwikkeld om ventilatiecapaciteit en oppervlakte van
kieren en ventilatieroosters per ruimte nauwkeurig te berekenen.
8.1.4 Debiet – ventilatievoud / verversingsfactor - molens
Normen en ventilatie-rekenmodellen voor molens bestaan niet. Toch kan het nuttig zijn om
bij benadering een getalswaarde vast te stellen voor de verversingsfactor. Al is daar voor
de situatie van natuurlijke ventilatie uiteraard geen berekening aan te koppelen. Enerzijds
omdat de natuur de onder- of overdruk bepaalt, die van moment tot moment verschilt,
anderzijds de aan- en afvoer openingen, kieren en spleten, nauwelijks zijn op te meten en
69

er bovendien grote veranderingen in de situatie optreden wanneer er een of meerdere
ramen of deuren worden geopend.
Voorts omdat dit, zoals in hoofdstuk 2 ‘Slagregen en het effect op historische massieve
muren – molens in het bijzonder’ is aangegeven, ook zal afhangen van de intrinsieke
hygrische eigenschappen van het metselwerk, dat van geval tot geval verschilt. Wel is daar
al aangegeven, dat over het algemeen een ventilatievoud van n = 1 te laag zal zijn, i.c. tot
onvoldoende droging zal leiden.
Het debiet zal in ieder geval zodanig moeten zijn dat de luchtvochtigheid zo laag blijft dat
de houten onderdelen gevrijwaard blijven van de ontwikkeling van houtrot. Houtrot
ontwikkelt zich bij een vochtgehalte hoger dan 21 gew. % in hout.
We nemen een hypothetisch ventilatievoud van 2 en maken de rekensom van hoofdstuk
2.4 opnieuw. Dan hebben we bij een inhoud van de ruimte van 190 m 3 , (kleine
grondzeiler), een verversing nodig van 380 m 3 /u, dus een debiet van 380 m 3 /u of
380/3600*1000 = 106 dm 3 /s.
We passen dit toe op het rekenvoorbeeld uit hoofdstuk 1 waar bij een verversingsfactor n
= 1 een droging werd bereikt van G = 0,19 kg/h. Dit zou bij n = 2 opleveren G = 0,38 kg/h
en per jaar
365 * 24 * 0,38 = 3.328 liter vocht aan de muur onttrokken. Bij het op 85 m 3 berekende
volume
metselwerk in volumeprocenten op jaarbasis gemiddeld over de gehele muur 3,33 / 85 *
100% = 3,9% [v/v] vocht door droging van binnenuit aan het metselwerk onttrokken.
Terugkerend tot de vochtbalans zou het vochtgehalte in de muur gelijk blijven als het saldo
van vochtopname en droging van buitenaf ≤ 3,9 % zou zijn. Dit is in vergelijking met een
verversingsfactor n = 1 een waarde die qua orde van grootte meer aannemelijk is om tot
een droge molen te leiden.
In het hierna volgende zullen wij zien in hoeverre dit een realistisch uitgangspunt is.
Figuur 8.2 – Ventilatie in een grondzeiler Figuur 8.3 – Ventilatie in een stelingmolen
70

8.2 De kwaliteit van beheersmatige ventilatie
8.2.1 Toevoer bij gesloten of geopende molendeur
Het is nuttig een rekenkundige benadering te maken van het toevoer oppervlak dat een
molendeur oplevert in gesloten en in open toestand. De benadering die we voor deze ene
molendeur uitwerken geeft een beeld voor de gehele ventilatietoestand van een bepaalde
molen.
Nemen we een deur van ca. 60 x 200 cm in de dag gemeten. Naar buiten draaiend en
klassiek gevat in een steensponning met onder een schuin gelegde rol en ook een sponning.
De kier wordt niet zozeer bepaald door de spleet tussen de omtrek van de deur en het
metselwerk van de zijkant van de steensponning. Die kan makkelijk 5 à 10 mm bedragen.
Echter, dan moet de lucht nog tussen de achterzijde van het deurhout, het aanlegvlak en
het metselwerk heen. Is dat volmaakt uitgevoerd dan bedraagt deze kier nul. Maar dat is
niet het geval. We hebben de onregelmatigheid in het aanlegvlak van de metselstenen van
de sponning en de eventuele scheluwte van de deur etc. Moeilijker is om voor die kier een
getalswaarde te noemen. Laten we eens aannemen 0 – 6 mm, gemiddeld 3 mm. Dan
hebben we een toevoeroppervlak van:
2 x (60 + 200) x 0,3 ~ 150 cm 2 .
Wanneer de molenaar de deur open zet, hebben we ineens een toevoeropening van:
60 * 200 = 12.000 cm 2
12.000 / 150 ~ 80 keer zo groot!
Luchten door een deur (in de hele molen een deur en verschillende ramen open te zetten)
heeft dus een enorme invloed!
8.2.2 Invloed van beheersmatige ventilatie – ‘luchten’
Om verschillende situaties rekenkundig met elkaar te kunnen vergelijken introduceren we
voor de effectieve toevoercapaciteit per week, de eenheid cm 2 x u/w. Dat is de effectieve
toevoeropening in cm 2 vermenigvuldigd met het aantal uren dat deze in een week (168 uur)
beschikbaar is.
a. Oorspronkelijk, molen dagelijks in bedrijf
Stel, vroeger in de periode dat de molen nog dagelijks in bedrijf was, zette de molenaar
aan de leizijde een deur open, nemen we aan alle dagen behalve zondag, 6 dagen in
de week van 07.00u tot 18.00u. Effectieve toevoercapaciteit:
Deur 6 x 10 u = 60u
Toevoeroppervlak deur = 12.000 cm 2
60u x 12.000 cm 2 = 720.000 (cm 2 x u)/w
Kieren (7 x 24) – 60 u = 108 u
108 u x 150 cm 2 = 16.200 (cm 2 x u)/w
Totaal 720.000 + 16.200 = 736.000 cm 2 x u/w
b. Vrijwillig molenaar één dag per week
Als we gaan naar een vrij ideale situatie dat een vrijwillige molenaar 1 dag per week 6
uur aanwezig is, dan wordt de rekensom:
Deur 1 x 6 u = 6u
Toevoeroppervlak deur = 12.000 cm 2
6u x 12.000 cm 2 = 72.000 (cm 2 x u)/w
Kieren (7 x 24) – 6 u = 162 u
162 u x 150 cm 2 = 24.300 (cm 2 x u)/w
Totaal 72.000 + 24.300 = 96.300 (cm 2 x u)/w
71

c. Molen wordt niet gelucht
Indien er niet een molenaar is om wekelijks minimaal een keer te luchten, wordt de
rekensom:
Kieren 168u x 150cm 2 = 25.200 (cm 2 x u)/w
8.2.3 Resumé
Stellen we de situatie a) als ideaal, op 100% dan wordt het beeld:
Effectieve toevoercapaciteit
a. oorspronkelijk, molen dagelijks in bedrijf 736.000 cm 2 x u/w = 100,0 %
b. vrijwillig molenaar één dag per week 96.300 cm 2 x u/w / 7360 = 13,0 %
c. molen wordt niet gelucht 25.200 cm 2 x u/w / 7360 = 3,4 %
Figuur 8.4 – Mate van beheersmatige ventilatie (doortochten)
Uitgaande van voldoende droging bij het openen van een deur gedurende 10 uur tijdens 6
dagen in de week (zie berekening 8.2.2) dan zou er een continu aanwezige toevoeropening
moeten zijn van:
736.000 [(cm 2 x u)/w] / 168 [u/w] = 4380 cm 2
Denken we aan een rooster gaas of louvres, dan zal de doorlaat misschien effectief maar
70% zijn dus moeten we uitgaan van:
4380 [cm 2 ] / 0,7 ~ 6300 cm 2 .
In principe zou een vierkant met zijden √6300 dus ~ 80 cm voldoen. Het is duidelijk dat
we, bouwkundig en esthetisch, zo’n deur niet kunnen maken!
Wanneer men niet dagelijks kan luchten is al gauw een vorm van mechanische ventilatie
noodzakelijk waardoor een continue luchtstroming ontstaat welke onafhankelijk is van wind
of windstilte. Daardoor kan dus met een kleinere toevoeropening worden volstaan. Echter
ook weer niet ‘te’ klein. Nadere beschouwing hiervan in paragraaf 8.4, ‘Praktijkonderzoek
Wippersmolen te Maassluis’.
72

Het is waarschijnlijk dat het verschijnsel van condensvorming in de niet tevoren aan te
geven 1 à 2 weken per jaar in januari of februari, zich toch nog zal voordoen, maar in ieder
geval minder hevig zal zijn en nadien ook sneller weer droog!
8.3 Ventilatie in de onderzochte molens
8.3.1 Ventilatie
In 37 van de 44 onderzochte molens is er sprake van in hoofdzaak natuurlijke ventilatie. In
6 molens was er sprake van mechanische ventilatie in gecompartimenteerde ruimten met
een eigen van de oorspronkelijke molenfunctie afwijkende bestemming.
Dit betreft De Bernisse molen, De Hoop te Hellevoetsluis, Onverwacht / Schelvenaer, De
Noord, De Walvisch, Kooijwijkse Molen. De Wippersmolen te Maassluis is de enige molen
waar uitsluitend vanwege de bestrijding van vochtdoorslag een mechanische
afvoerventilatie is geïnstalleerd. Dit geval werd apart onderzocht.
In het geval van de Bernisse Molen, Onverwacht / Schelvenaer en de Noord hebben de
molens op de verdiepingen in de molen waar de unit is geplaatst een horecafunctie. Bij
molen De Hoop en de Kooijwijkse Molen heeft de molen een woonfunctie en bij de
Walvisch is op de betreffende verdiepingen een winkel of kantoor gevestigd. Belangrijk om
vast te stellen is dat het hier gaat om compartimentering.
Het effect van de in bepaalde compartimenten geïnstalleerde mechanische ventilatie op de
vochtproblematiek, vaak gecombineerd met verwarming, is niet bij alle molens bekend. Bij
de molens waar deze wel bekend is, de Noord, de Kooijwijkse Molen en de Wippersmolen,
is deze positief. De Kooijwijkse Molen heeft een licht vochtige muur. Bij alle andere molens
is de muur droog tot kurkdroog. De conclusies betreffende de Wippersmolen volgen hierna.
8.3.2 Verwarming
Bij alle molens waar mechanische ventilatie is toegepast (zie hierboven) is er ook een
verwarmingssysteem toegepast. In deze molens, op molen De Noord te Schiedam na, is er
op de onderste zolders, in gecompartimenteerde ruimten, een CV geplaatst. Bij molen De
Noord worden de onderste zolders verwarmd doordat er een mechanisch ventilatiesysteem
is toegepast met warme lucht. De derde zolder wordt verwarmd met een elektrische kachel.
Uit het onderzoek blijkt dat verwarming leidt tot droge muren. Het betreft
gecompartimenteerde gedeelten met een woon- of horecabestemming waar ook sprake is
van natuurlijke of mechanische ventilatie. Hierdoor wordt er ook vocht afgevoerd. Anders
zou er een stationaire situatie ontstaan met een nieuw evenwicht waardoor de droging
uiteindelijk stopt.
Het verwarmen van de gehele molen zou zeker een gunstig effect hebben op de droging,
maar gezien de hoge energiekosten en de effecten op het vochtgehalte van de houten
onderdelen (krimp, kromtrekken, scheurvorming en los komen van houten kammen
(tanden) en wiggen in het gaande werk), is dat zowel onhaalbaar als ongewenst.
8.4 Praktijkonderzoek Wippersmolen te Maassluis
In de Wippersmolen te Maassluis is in 2005 mechanische ventilatie geplaatst om het
vochtgehalte in de molen te verlagen. In de twee deuren op de begane grond zijn toen
roosters geplaatst. Dit gebeurde in het kader van een vochtsanerende restauratiebeurt van
de romp. Voor het voegwerk, binnenpleisterwerk en muurverf werd gekozen voor
‘ademende’ in plaats van - wat voorheen aanwezig was – ‘afsluitende’ materialen.
73

De unit is boven in de molen, onder tegen de kapzolder balklaag, gehangen. Type en
capaciteit konden, omdat deze unit om esthetische redenen zwart was gespoten, niet met
volledige zekerheid worden vastgesteld maar het gaat om een gewone woningventilatie
unit, met hoogstwaarschijnlijk een capaciteit van 325 m3 /h ofwel 325.000 / 3600 sec ~ 90
dm 3 /s.
Vóórdat de ventilatie unit en de roosters in de deuren geplaatst werden, was de molen
vrijwel potdicht. Er kwam een beetje tocht langs de twee deuren op de begane grond.
Daarnaast zitten er op de begane grond nog 4 roosters met een luik die ook sinds de bouw
aanwezig waren, maar meestal waren gesloten. Deze roosters hebben elk een oppervlak
van minimaal 100 cm 2 , samen 400 cm 2 . Op de eerste verdieping zijn drie zetramen
aanwezig waarlangs het ook tocht. De overige ramen in de molen zijn tochtdicht. Op de
kapzolder waren in het kader van een eerdere restauratie de steigergaten dichtgemetseld
om duiven te weren. Besloten werd om deze niet weer open te breken.
Figuur 8.5 – Luchtstroom vóór het plaatsen
van de ventilatieunit
74
Figuur 8.6 – Wippersmolen te Maassluis
Figuur 8.7 – Rooster in de gevel bij de Wippersmolen te Maassluis, sinds de bouw aanwezig

Ventilatieunit
Figuur 8.8 – Luchtstroom na het plaatsen
van de ventilatieunit
75
Figuur 8.9 – Ventilatieunit
Figuur 8.10 – Rooster in de deur bij de Wippersmolen te Maassluis, ingebouwd in 2005
8.4.1 Berekening ventilatievoud
Met hulp van een deskundige werd nagegaan of de toevoercapaciteit voldoende was en
werd vervolgens een globale berekening gemaakt van de verversingsfactor (het
ventilatievoud). De inhoud van de molenromp wordt als volgt berekend.
Inhoud molen
Buitendiameter basis 6,5 m
Buitendiameter onder kap 4,5 m
Gemiddelde buitendiameter 5,5 m
Hoogte molen 8 m
Inhoud molen 190 m 3
Oppervlakte deurroosters en gevelroosters
In de beide deuren zijn in het kader van het installeren van de mechanische
afvoerventilatie inlaatroosters geplaatst met een buitenwerkse afmeting van 12,5 x 29 cm
= 363 cm 2 . De totale vrije doorlaat is 220 cm 2 per deur, samen 440 cm 2 .

Voorts waren in de gevel bij de bouw van de molen 4 roosters geplaatst met een totale
oppervlakte van 600 cm 2 . Voor deze roosters zijn luiken geplaatst. Als deze open staan is
de capaciteit van deze roosters 600 cm 2 .
Totale oppervlakte van de inlaatroosters bedraagt thans 440 + 600 = 1040 cm 2 .
Luchtsnelheid door toevoerroosters
Capaciteit unit of debiet, 90 (dm 3 /s) / 1040 cm 2 = 0,087 dm 3 /cm 2 /s, hetgeen redelijk werd
bevonden.
Ventilatievoud
We berekenen dit als n = debiet / inhoud = 325 / 190 = 1,71
8.4.2 Vochtgehalte monitoring
Er is vanaf een nulmeting in maart 2002 periodiek het vochtgehalte in de muur gemonitord
(zie Tabel 8.1) tot medio 2009, drie jaar na de oplevering van de restauratie. Een
combinatie van maatregelen (verwijderen ‘dichte’ binnenpleister en vervangen door een
dampdoorlatende pleister, vervanging dichte cementvoegen door damp-open voegen, het
aanbrengen van de mechanische ventilatie) leidde ertoe dat het vochtgehalte in de muur
van 25% [m/m] naar 4,5% [m/m] terug liep en het binnenklimaat veranderde van
permanent klam en koud naar gemiddeld behaaglijk en droog.
Op grond hiervan zou kunnen worden vastgesteld, dat in het samenspel van sanerende
maatregelen, de installatie van mechanische afvoerventilatie in belangrijke mate heeft
bijgedragen tot een droge molen.
Tabel 8.1 – Vochtgehalten Wippersmolen te Maassluis (meetpunt: ZW 3,5 m boven de begane
grondvloer)
Datum
vocht %
[M/M]
1 26-03-02 23,5%
2 13-06-05 13,5%
3 20-03-06 3,7%
4 23-08-06 4,6%
5 13-06-07 4,1%
6 25-08-09 4,5%
7 15-02-11 6,9%
Om meer zekerheid te verkrijgen is op 15 februari 2011, door Nuijten en Gunneweg in
aanwezigheid van de heer Sekrève van HHS Delfland, een aanvullende trime monitoring
gedaan. Dit was aan het eind van een vrij natte winterperiode. Op deze dag was het weer
zonnig en zacht. Op de begane grond was het kouder dan buiten, maar droog. Op de
pleisterlaag plaatselijk een zoutpoes (drukt de kalkverf af) waaruit blijkt dat er
vochttransport (= droging) van buiten naar binnen plaats vindt. De eerste zolder was ook
vrij koud, maar wel zeer droog. Hier schilferen oude witsellagen af door droging. De trime
meting resulteerde in een vochtgehalte van 6,9% [M/M].
76

Op grond daarvan mag worden vastgesteld dat een continue mechanische afvoerventilatie
ook in de winterperiode zeer gunstig werkt op het vochtgehalte in de muur.
Vochtpercentages aan de westzijde van 10 a 12% zijn niet ongebruikelijk.
Eerder beredeneerden we dat een ventilatieoud n = 1 te laag zou zijn en een waarde n = 2
mogelijk zou voldoen. Het ventilatievoud in de onderhavige situatie bedraagt n = 1,7 en
blijkt te voldoen.
Het is de enige waarde die getalsmatig houvast biedt, hetgeen betekent dat binnen de
beperkingen van dit onderzoek met een zekere bandbreedte als aanbeveling wordt
aangehouden de waarde:
n = 1,2 - 2.
8.5 Vertaling resultaten mechanische ventilatie Wippersmolen naar andere
situaties
8.5.1 Grondzeilers
De inhoud van een grondzeiler kan variëren van een kleine (Wippersmolen Maassluis) van
190 m 3 tot een grote, bijvoorbeeld de stenen molen aan de Kinderdijk, van 280 m 3 .
Er zijn standaard woningventilatie-units met twee capaciteiten op de markt, een met 325
m 3 /u bij 150 Pa en een van 415 m 3 /u bij 150 Pa (ITHO, 2011).
Bij een grote grondzeiler kan de versie van 415 m 3 /u bij 150 Pa worden toegepast.
De toevoercapaciteit zoals deze bij de Wippersmolen voldoende bleek was netto circa 1000
cm 2 , dat wil zeggen visuele doorlaat. Voor de totale buitenwerkse afmetingen komt men al
snel op 1600 cm 2 . Bij een toepassing van de grotere unit in de grotere grondzeiler zouden
deze waarden evenredig moeten worden vergroot tot 160% derhalve 1600 respectievelijk
2500 cm 2 .
Volgens ventilatiedeskundigen verdient het aanbeveling een gelijkstroom unit toe te passen,
omdat deze zuiniger zijn in het energieverbruik en nauwkeuriger te regelen. De kosten zijn
buitengewoon bescheiden t.o.v. de te bereiken effecten op de vochtproblematiek.
- Prijs installatie 1 unit inclusief montage, snelbouwsteiger, ronde sparing door muur
en het maken van passende toevoerroosters ~ € 3.000,- à € 3.500,- incl. btw.
- Energiekosten zijn bij een vermogen van circa 42 W ongeveer € 80,- à € 90,- per
jaar.
8.5.2 Stellingmolens
Een stellingmolen beschouwen we v.w.b. mechanische ventilatie voor het deel boven de
stelling als een grondzeiler. Zie hierboven.
Op de zolders boven de stelling kan bij vochtoverlastproblemen mechanische ventilatie
(vergelijkbaar met de oplossing voor grondzeilers, zoals hierboven behandeld) worden
overwogen en toegepast.
Op de zolders onder de stelling is mechanische ventilatie, misschien met uitzondering van
de zolder onder de stelling, zowel niet haalbaar als niet nodig. Immers hoe lager hoe dikker
de muur, tot wel het dubbele van boven de stelling, waardoor enerzijds de kans op
vochtdoorslag minder is (snelheid van vochtdoorslag vermindert met de muurdikte), terwijl
ook het volume van het metselwerk per m 2 binnenwandoppervlak verdubbelt.
77

8.6 Conclusies
- Hoewel de invloed van onvoldoende ventilatie op de vochtproblematiek van bakstenen
windmolens algemeen is erkend, blijkt uit de interpretatie van de uit dit onderzoek
verkregen informatie dat de invloed van ventilatie zeer veel groter is dan eerder werd
aangenomen en van doorslaggevende betekenis kan zijn op het al dan niet optreden
van vochtproblemen.
- Dit is vooral terug te voeren op het niet meer gerealiseerd kunnen worden van de van
oudsher intensieve beheersmatige ventilatie, het doortochten verzorgd door de
molenaar.
- Wanneer er maar één dag in de week wordt doorgetocht (10 uur) is de ventilatie
gemiddeld maar 13% van de op 100% gestelde situatie die van oudsher bestond.
- Wanneer de beheersmatige situatie zo is dat er in het geheel niet meer kan worden
doorgetocht valt de ventilatie terug naar circa 3,4% van wat in het ideale geval
mogelijk was en dan alleen wanneer er geen sprake is van het dichtmaken van kieren
en spleten.
(zie ook bij conclusies hoofdstuk ‘aanpassing detailleringen ramen en deuren‘).
- Om voldoende droging van binnenuit te verkrijgen is een ventilatievoud of
verversingsfactor n ~ 1 , die als vuistregel voor o.a. woningen wordt gehanteerd niet
toereikend. Uit het praktijkonderzoek is gebleken, dat een ventilatievoud of
verversingsfactor n = 1,7 - 2 moet worden gerealiseerd om voldoende droging van
binnenuit te krijgen.
- In veel gevallen zal het realiseren van mechanische afvoerventilatie in de vorm van het
installeren van een woningventilatie-unit gecombineerd met toevoeropeningen van
voldoende grootte de enige manier zijn om tot een situatie van een vooralsnog
toereikend geachte ventilatiecapaciteit van n = 1,7 - 2 te kunnen komen. Dit is qua
omvang, investering en energieverbruik een zeer bescheiden ingreep.
8.7 Onderzoek en aanbevelingen adequate molenventilatie
Met behulp van onderstaande vragen kan snel beoordeeld worden of de manier van
ventileren effectief is. Deze vragen zijn samengevat in een stroomschema in
Figuur 8.
In geval van horizontale compartimentering, wanneer men vanwege brandveiligheid of
energiebesparing trapgaten heeft afgedicht met een luik, dient de ventilatie per verdieping
te worden beoordeeld.
78

Is de binnenruimte muf, kil, klam of vochtig?
- Zo nee: er mag worden aangenomen dat de ventilatie voldoende is
- Zo ja: Is metsel- en voegwerk buitenhuid in orde?
- Zo nee: eerst herstel metsel- en voegwerk uitvoeren
- Zo ja: dan mag worden aangenomen dat de ventilatie onvoldoende is.
- Is er een royale luchtdoorstroomopening in de diverse zolders (trapgaten
etc.)?
- Zo nee: deze dan realiseren. Indien niet mogelijk zorgen voor voldoende
spleten en openingen voor toe- en afvoer per zolder. Ga door naar
volgende vraag.
Zie Figuur 8.10 op de volgende pagina.
- Hoeveel uren per week wordt de molen gelucht?
- > 30 uur / week Aanbeveling: proberen het aantal uren
beheersmatige ventilatie te vergroten
- < 30 uur / week Aanbeveling: installeren mechanische
afvoerventilatie met voldoende grootte van de
toevoerroosters. (Capaciteit en toevoerroosters zoals
hierboven voor grondzeilers en stellingmolens is uitgewerkt)
Bij vochtproblemen kan men indien geen significante verbetering van de beheersmatige
ventilatie kan worden gerealiseerd en men nog niet tot mechanische ventilatie wil besluiten
proberen tijdelijk de continue natuurlijke ventilatie te vergroten door aan de oostzijde van
de molen een aantal ramen/luiken tijdelijk te vervangen door in de steensponningen
passende houten frames bespannen met draadgaas.
Bij twijfel over het aspect ventilatie kan het afsteken van rookpatronen een manier zijn om
daar snel een oordeel over te krijgen. Aan de hand van de duur van het verdwijnen van de
rook kan bepaald worden wat het huidige ventilatievoud is.
Een dergelijke rooktest kan door verschillende bedrijven gedaan worden, zoals bijvoorbeeld Bevico te
Barendrecht, Bacol te Barendrecht of Breijer te Rotterdam. Kosten inspectie inclusief afsteken
rookpatronen en globaal beoordelen verversingsfactor etc. inclusief rapportage € 800 à 900,- incl. btw.
79

Molenventilatie
Is de binnenruimte muf, kil,
klam, vochtig?
Nee Ja
Er mag worden aangenomen
dat de ventilatie voldoende is
> 30 uur/week
Aanbeveling:
Proberen het aantal uren
beheersmatige ventilatie te
vergroten
Er mag worden aangenomen
dat ventilatie onvoldoende is
Is er een royale doorstroomopening
in de diverse zolders
(trapgaten etc.)?
Zo nee: deze dan realiseren.
Indien niet mogelijk zorgen voor
voldoende spleten en openingen
voor toe- en afvoer per zolder.
Hoeveel uren per week wordt
de molen gelucht?
Figuur 8.10 - Stroomschema molenventilatie
80
< 30uur/week
Aanbeveling:
Installeren mechanische
afvoerventilatie met voldoende
grootte toevoerroosters.
Capaciteit en toevoerroosters
zoals hierboven voor
grondzeilers en stellingmolens
is uitgewerkt.

9 Aanpassingen detailleringen ramen en deuren
9.1 Doel van de voorziening
De detailleringen van ramen en deuren in molens
kunnen globaal worden ingedeeld in traditionele
detailleringen waarbij natuurlijke ventilatie door
kieren mogelijk is, namelijk zetramen of –luiken
en deuren in een steensponning. Deze kunnen
ook worden uitgenomen waardoor optimaal kan
worden doorgetocht.
Daarnaast zijn er traditionele schuifraamkozijnen
met schuifraam en gietijzeren ramen al dan niet
met ventilatiedeel.
Door functieveranderingen worden moderne
detailleringen toegepast om lekkage via de
randen van de ramen en deuren te voorkomen en
tocht te weren.
In dit hoofdstuk volgt een inventarisatie van de
verschillende soorten detailleringen van ramen en
deuren en de invloed die deze aanpassingen
mogelijk (gehad) hebben op de ventilatie en de
vocht-problematiek.
9.2 Theoretisch kader
81
Figuur 9.1 – Detaillering ramen
en deuren
Wijzigingen in de oorspronkelijke detailleringen van ramen en deuren moeten worden
beschouwd in samenhang met de conclusies en aanbevelingen in het hoofdstuk ventilatie.
Dergelijke wijzigingen hangen vaak samen met compartimentering voor andere dan de
oorspronkelijke molenfunctie met name woon- en horecafuncties. In dat geval dienen deze
wijzigingen te worden beoordeeld in samenhang met de eisen voor ventilatie die volgens
het Bouwbesluit voor dergelijke ruimten gelden. Daar wordt in dit onderzoek niet op in
gegaan, behoudens dat ook hier de mogelijkheid om ramen af en toe geheel open te
kunnen zetten, luchten, van groot belang blijft.
Voor het overige beperken wij ons tot aanpassingen in ruimten die de oorspronkelijke
molenfunctie hebben behouden. Deze zijn vaak aangebracht in situaties waarin molens leeg
stonden en een molenaar of beheerder weinig aanwezig waren.
De aanpassingen betreffen meestal het waterdicht maken van sponningen en aansluitingen,
zodat bij extreme slagregen geen lekkage ontstaat. Tegelijk vermindert hierdoor de voor
droge muren zo noodzakelijke natuurlijke ventilatie. Als dit voorkomt in een situatie dat er
al van weinig beheersmatige ventilatie, luchten, sprake is dan kan dit dramatische gevolgen
hebben voor de vochthuishouding in de muur. Men kan dit compenseren door het
aanbrengen van ventilatieroosters in het raamhout.
In het hoofdstuk ventilatie is aangenomen dat er bij ramen en deuren in een steensponning
een spleet van gemiddeld 3 mm breedte bestaat. Bij een raam of luik van 60 x 110 cm is
het doorlaat oppervlak dan 100 cm 2 . Dit betekent dat het water- en tochtdicht maken

daarvan gecompenseerd moet worden door een ventilatierooster in dat raam met een
visuele doorlaat van 60% van in totaal 160 cm 2 ofwel ~ 5 x 32 cm buitenwerks.
Dit lijkt mooier dan het is omdat dit qua ventilatie gelijk blijft met de vorige situatie, die
mogelijk al onvoldoende was. Het nu gemaakte visueel zo nadrukkelijk aanwezige
ventilatierooster compenseert alleen de tocht, maar verbetert niets!
Bij optimale beheersmatige ventilatie zou in principe dit aanbrengen van een compenserend
ventilatierooster niet nodig zijn. Men wordt echter sterker afhankelijk van hoe de
beheersmatige ventilatie in de praktijk effect heeft. Als dit tegenvalt is er sprake van een
achteruitgang in de natuurlijke ventilatie, dus ontstaat een risico op vochtproblemen.
Om die reden moet altijd een compenserend ventilatierooster worden aangebracht behalve
wanneer men tegelijk met het water- en tochtdicht maken mechanische ventilatie realiseert.
9.3 Diverse detailleringen ramen en deuren
We onderscheiden 5 categorieën detailleringen.
A. Traditionele detailleringen- zetramen en deuren in steensponning
Oorspronkelijk waren er in veel molens de vensteropeningen uitgevoerd als
steensponningen waarin een zogenaamd zetraam koud in de muur was geplaatst. Deze
ramen hielden het regenwater buiten, maar maakten tegelijkertijd, door tocht langs de
kieren, natuurlijke ventilatie mogelijk. Bij een groot deel van de onderzochte molens
zitten er nog zetramen in de molen, bij elke molen nog in een gedeelte, vaak op de
bovenste zolders.
Bij De Distilleerketel, molen De Noord te Schiedam, molen Nooit Gedacht te Spijkenisse
en de Knipmolen te Voorschoten is er lekkage rond de deur. Bij De Arend, De Vrijheid
te Schiedam, molen Windvang en D’Orangeboom is er lekkage rond zowel de deuren
als de zetramen. Bij De Kerkmolen te Molenaarsgraaf, de Kokmolen te Warmond, de
Zwanburgermolen te Warmond en de Zuidwijksemolen te Wassenaar is er lekkage rond
de zetramen.
Figuur 9.2 – Zetramen, De Haas te Benthuizen
82

Figuur 9.3 – Zetramen en deur in steensponning, De Zwaan te Ouddorp
Figuur 9.4 – Zetraam en deuren in steensponning, De Distilleerketel te Rotterdam
Figuur 9.5 – Zetramen en deur in steensponning, Windlust te Wateringen
Figuur 9.6 – Zetramen en deur in steensponning, De Arend te Zuidland
83

Figuur 9.7 – Zetramen en deur in steensponning, Windvang te Goedereede
Figuur 9.8 – Zetraam, De Kerkmolen te Molenaarsgraaf
Figuur 9.9 – Zetraam en deur in steensponning, D’Oranjeboom te Nieuwe-Tonge
Figuur 9.10 – Deur in steensponning, Knipmolen te Voorschoten
84

Figuur 9.11 – Zetramen, Kokmolen te Warmond
Figuur 9.12 – Zetramen, Zuidwijksemolen te Wassenaar
B. Gietijzeren ramen
Vanaf de 19 e eeuw werden er in molens ook gietijzeren ramen toegepast, vaak met een
ventilatiedeel. Deze ramen werden in de dag van de muuropening geplaatst en
aangesmeerd met specie waardoor deze tochtdicht werden en alleen ventilatie mogelijk
was wanneer het raam geopend werd. Molens waarbij gietijzeren ramen zijn toegepast
met ventilatiedeel zijn Molen No.2, No.5, No.6, No.7 en No.8 te Kinderdijk en De
Stenen Grondzeiler te Rockanje. Lekkage rondom deze ramen zijn er bij de Molen No.5
te Kinderdijk.
Er zijn ook molens met gietijzeren ramen zonder ventilatiedeel. Dit zijn De Hoop te
Rozenburg en molen Nooit Gedacht te Spijkenisse. Rondom deze ramen is er geen
lekkage.
In de hiervoor genoemde molens zijn er ook ander typen ramen terug te vinden.
Figuur 9.13 – Gietijzeren raam zonder ventilatiedeel, De Hoop te Rozenburg
85

Figuur 9.14 – Gietijzeren ramen met ventilatiedeel, Molen No. 5 te Kinderdijk (links), Molen
No. 7 te Kinderdijk (midden), Molen No. 8 te Kinderdijk (rechts)
Figuur 9.15 – Gietijzeren ramen met ventilatiedeel, Grondzeiler te Rockanje
C. Gemoderniseerde detailleringen - tochtdicht gemaakt
Bij molens waarbij er een aantal zolders een andere bestemming hebben gekregen dan
de oorspronkelijke, zoals een woonfunctie of restaurant, zijn de ramen en deuren vaak
voorzien van een moderne detaillering, vaak tochtdicht. Molens waarbij er sprake is van
moderne detaillering die tochtdicht is zijn De Bernisse Molen te Geervliet, Molen No.7 te
Kinderdijk, Kooijwijkse Molen te Oud-Alblas, De Adermolen te Rijpwetering en de
Knipmolen te Voorschoten.
Bij geen van de molens zijn er vochtproblemen rond deze ramen.
Figuur 9.16 – Moderne detaillering - tochtdicht, De Bernisse Molen te Geervliet
86

Figuur 9.17 – Moderne detaillering - tochtdicht, De Adermolen te Rijpwetering
Figuur 9.18 – Moderne detaillering - tochtdicht, Knipmolen te Voorschoten
D. Klassieke detailleringen met kozijn waarin schuif- of draairaam of deuren
In een aantal molens zijn er in plaats van steensponningen op sommige plaatsen van
oudsher kozijnen waarin de ramen en deuren zijn geplaatst. De ramen zijn uitgevoerd
als schuif- of draairaam (ventilatiedeel). Dit betreft vaak korenmolens die met een
molenaarswoning zijn gebouwd.
In de volgende molens zitten in ieder geval ramen of deuren met een ventilatiedeel: De
Leeuw te Aalsmeer, Kyck Over Den Dyck te Dordrecht, De Witte Juffer te IJzendijke,
Onverwacht/ Schelvenaer te Krimpen a/d IJssel, De Valk te Leiden, De Hoop te
Rozenburg, De Walvisch te Schiedam, De Aeolus te Vlaardingen, De Hoop te
Hellevoetsluis, De Nieuwe Palmboom te Schiedam, De Noord te Schiedam, De Vrijheid
te Schiedam, Pendrechtse Molen te Barendrecht, Windvang te Goedereede, De
Eersteling te Hoofddorp, Molens No.3, No.5, No.6, No.7 en No.8 te Kinderdijk, De
Kerkmolen te Molenaarsgraaf, Stenen Grondzeiler te Oostvoorne, de Kooijwijkse Molen
te Oud-Alblas, Googermolen te Roelofarendsveen, Groeneveldse Molen te Schipluiden,
Boterhuismolen te Warmond, Kokmolen te Warmond, Zwanburgermolen te Warmond
en de Zuidwijksemolen te Wassenaar.
Molens No.3, No.5, No.6, No.7 en No.8 te Kinderdijk, de Kooijwijkse Molen en de
Googermolen worden (gedeeltelijk) bewoond. De Kerkmolen heeft een museumfunctie
en woonfunctie gekregen. In molen De Leeuw zit een winkel en een museum. Molen
De Valk, de Nieuwe Palmboom, de Pendrechtse Molen, molen Windvang en de
Groeneveldse Molen hebben (soms gedeeltelijk) een museumfunctie gekregen. Molen
Onverwacht/Schelvenaer en molen De Noord hebben een horecafunctie op de onderste
zolders. Molen de Walvisch heeft een winkel en kantoorruimte op de onderste zolders.
In molen De Hoop te Hellevoetsluis zit op de onderste zolders een woning, een winkel
en een bezoekerscentrum. De detaillering is bij veel molens van oudsher aanwezig,
maar in een aantal molens is deze detaillering het gevolg van een functieverandering.
87

Bij molen Onverwacht/Schelvenaer, De Valk, De Hoop te Rozenburg, De Walvisch, De
Hoop te Hellevoetsluis, De Vrijheid, de Pendrechtse Molen, molen Windvang, De
Eersteling, Molen No.3 en Molen No.5 te Kinderdijk, De Kerkmolen, Googermolen en
Kokmolen is er lekkage rond deze ramen en/of deuren.
Figuur 9.19 – Ramen en deur in kozijn , De Leeuw te Aalsmeer
Figuur 9.20 – klassieke detaillering min of meer tochtdicht, Kyck Over Den Dyck te Dordrecht
Figuur 9.21 – Authentieke ramen met ventilatiedeel, De Witte Juffer te IJzendijke
88

Figuur 9.22 – Ramen en deur met ventilatiedeel (gedeeltelijk authentiek, gedeeltelijk modern),
Onverwacht/ Schelvenaer te Krimpen a/d IJssel
Figuur 9.23 – Authentieke ramen met ventilatiedeel, De Valk te Leiden
Figuur 9.24 – Authentieke ramen met ventilatiedeel, De Hoop te Rozenburg
Figuur 9.25 – Authentieke deur, De Walvisch te Schiedam
89

Figuur 9.26 – Authentieke ramen en deur met ventilatiedeel, De Aeolus te Vlaardingen
Figuur 9.27 – Authentieke ramen met ventilatiedeel, Pendrechtse Molen te Barendrecht
Figuur 9.28 – Authentieke ramen met ventilatiedeel, Windvang te Goedereede
Figuur 9.29 – Authentieke ramen met ventilatiedeel, De Eersteling te Hoofddorp
90

Figuur 9.30 – Authentiek raam en deur met ventilatiedeel, Molen No.5 te Kinderdijk
Figuur 9.31 – Authentieke ramen (links, midden) en modern raam (rechts) met ventilatiedeel,
Molen No.8 te Kinderdijk
Figuur 9.32 – Authentieke ramen en deur met ventilatiedeel, De Kerkmolen te Molenaarsgraaf
Figuur 9.33 – Authentieke ramen met ventilatiedeel, Stenen Grondzeiler te Oostvoorne
91

Figuur 9.34 – Authentieke ramen en deur met ventilatiedeel, Groeneveldse Molen te Schipluiden
Figuur 9.35 – Authentieke deur, Kokmolen te Warmond
E. Toegevoegde ventilatieroosters in authentieke ramen en deuren
In de Wippersmolen te Maassluis zijn ventilatieroosters geplaatst in de deuren. Dit is
aangepast als onderdeel van het mechanisch ventilatiesysteem. Door de roosters in de
deuren wordt verse lucht aangevoerd welke afgevoerd wordt via een mechanische
ventilatie-unit op de bovenste zolder. Bij molen De Zandweg te Rotterdam zijn
ventilatierooster in de ramen en de deur aangebracht.
Figuur 9.36 – Deuren met ventilatierooster, Wippersmolen te Maassluis
92

9.4 Esthetiek
Figuur 9.37 – Deur en raam met ventilatierooster, Molen de Zandweg te Rotterdam
Volstaan wordt met de stelling dat authenticiteit altijd de grootste esthetische waarde heeft.
Dit zal ook een rol spelen bij de beoordeling van een aanvraag voor een
Monumentenvergunning.
9.5 Conclusie
De veronderstelde achteruitgang van de vochtigheidstoestand. die de aanpassing van de
detaillering van ramen en deuren heeft op de vochtproblematiek is uit de ingekomen
onderzoeksgegevens niet vast te stellen. Deze varieert namelijk van zeer nat tot kurkdroog.
Zoals al eerder vermeld hangt de vochtigheidstoestand in een molen van vele factoren af
en er wordt uit de gegevens dan ook niet een direct verband zichtbaar tussen de
ventilatiemogelijkheid t.p.v. ramen en deuren en de huidige vochtigheidstoestand. Het
betreft bovendien ook vaak een gecompartimenteerde situatie op slechts één zolder,
waardoor geen compleet beeld wordt verkregen.
9.6 Aanbevelingen
Wijzigingen in de oorspronkelijke detailleringen van ramen en deuren moeten worden
beschouwd in samenhang met de conclusies en aanbevelingen in het hoofdstuk ventilatie.
Men dient terughoudend te zijn met eventuele aanpassingen.
Indien de mate van beheersmatige ventilatie 100% is, zullen meestal de oorspronkelijke
detailleringen gehandhaafd kunnen blijven. Bij lekkage in enkele extreme situaties per jaar
zal het binnengelekte water bij flink doortochten snel weer zijn verdampt zodra het droog is.
Gewenste wijzigingen die samenhangen met compartimentering voor andere dan de
oorspronkelijke molenfunctie met name woon- en horecafuncties, dienen te worden
beoordeeld in samenhang met de eisen voor ventilatie die volgens het Bouwbesluit voor
dergelijke ruimten gelden.
Ook in dergelijke gevallen blijft de mogelijkheid om ramen af en toe geheel open te zetten,
te kunnen ‘luchten’, van groot belang.
93

10 Binnenwandafwerking molenwoning en niet molen
authentieke bestemmingen
10.1 Doel van de voorziening & theoretisch kader
Oorspronkelijk waren bakstenen windmolens aan de
binnenzijde schoon metselwerk, soms gedeeltelijk
gesausd met witkalk en/of afgepleisterd met een
kalkpleister.
Door functieveranderingen en hogere eisen aan
wooncomfort bij van oudsher bewoonde molens zijn
in de loop van de voorbije decennia voor
gecompartimenteerde ruimten een aantal
verschillende binnenwandafwerkingen ontwikkeld.
Welk type wand geschikt is aan de binnenzijde van
de molen hangt bouwfysisch gezien af van de
afwerking van de buitenzijde van de molen, i.c. of de
buitenhuid ademend of gesloten is.
Bij een gesloten buitenhuid (vochtgehalte in muur
laag) kan er gekozen worden voor een
binnenwandafwerking die direct tegen de
binnenwand geplaatst wordt. In molens die een
authentieke buitenhuid hebben, dus ademend, kan
het beste een binnenwandafwerking met
geventileerde spouw toegepast worden.
10.1.1 Wandafwerking in pleisterwerk
94
Figuur 10.1 – Binnenwandafwerking
molenwoning en niet molen authentieke
bestemmingen
Van oudsher werden molens aan de binnenzijde vaak geverfd met witkalk. In het
woongedeelte werd de muur soms bepleisterd met een damp-open pleistersysteem en
daarna geverfd met witkalk. Dit was een ademend pleistersysteem wat samen met
ventilatie het mogelijk maakte dat de muur na een regenperiode kon drogen. Veel
gebruikers vinden tegenwoordig het verpoeieren van de witkalk onacceptabel waardoor er
andere typen verf worden gebruikt als minerale verf en latexverf.
Een minerale verf is damp-open, maar beïnvloedt toch het drooggedrag nadelig. Niet
damp-open zijn latex verven. Wanneer deze verf over een poreuze pleisterlaag wordt
gesausd wordt de wand dampdicht en kan de verflaag zelfs van de muur afgedrukt worden.
10.1.2 Wandafwerking in timmerwerk
Wanneer de buitenhuid van de molen ademend is, is het belangrijk om ventilatie aan de
binnenzijde mogelijk te maken (zie hoofdstuk 8, Ventilatie). De oude
binnenwandafwerkingen (plaatmateriaal op rachels) maken deze ventilatie niet mogelijk,
waardoor bij vochtdoorslag het vocht in het hout en de bekleding kan trekken en de muur
steeds natter wordt. Dit is een onwenselijke situatie.
Een meer eigentijdse wandafwerking is pleisterwerk op drager met afstandhouders. Dit
systeem maakt ventilatie wel mogelijk. Ook zijn er binnenwandafwerkingen die naast de

spouw ook een isolatielaag hebben. Hierbij wordt droging gecombineerd met thermische
isolatie.
10.2 Diverse binnenwandafwerkingen
De binnenwandafwerkingen in molens die bewoond worden of een niet-molen-authentieke
functie hebben kunnen worden ingedeeld in pleisterwerk op de muur (A), plaatmateriaal op
rachels (B), pleisterwerk op drager (C) en een opbouw van geventileerde spouw, isolatie en
plaatmateriaal (D). Met niet-molen-authentieke functie wordt bijvoorbeeld een
horecafunctie bedoeld. Voor een winkel of museum in een molen hoeft de molen vaak niet
te worden aangepast aan deze functie en daarom worden deze molens buiten beschouwing
gelaten.
A. Pleisterwerk op de muur
In een aantal molens is als binnenbewerking pleisterwerk op de muur toegepast, te
weten molen Nooit Gedacht te Spijkenisse (vochtigheidstoestand muur niet bekend),
Nederwaard molen no.2 (muur BG: nat, 1 e en 2 e : droog) en no.5 te Kinderdijk (muur
BG en 1 e : droog, 2 e : nat) en De Kerkmolen te Molenaarsgraaf (muur BG: nat/licht
vochtig, 1 e : licht vochtig). In al deze molens is deze wandafwerking gecombineerd met
een verwarmingssysteem, variërend van een houtkachel tot een CV.
Molen Nooit Gedacht heeft gedeeltelijk een horecafunctie en is op de betreffende
zolders bepleisterd met een gipspleister. Molen Windvang heeft een molenaarsverblijf
en Nederwaard molen no.2, no.5 en de Kerkmolen worden bewoond. De muren hebben
op die zolders een pleisterlaag. Bij Nederwaard no.2 is er een kalkpleister toegepast
met witkalk, bij Nederwaard no.5 cement- en gipspleister met minerale verf en witkalk
en bij de Kerkmolen cementpleister met latex.
De helft van de molens heeft dus een combinatie van pleisterwerk en werk wat
ademend is en de andere helft niet. Voor zover bekend heeft geen van de molens een
afsluitende laag aan de buitenzijde. Bij de molens met een afsluitende binnenlaag kan
het water dus waarschijnlijk wel in de muur trekken, maar kan het vocht niet
verdampen naar de binnenzijde van de molen en ontstaat er de kans dat het
pleisterwerk, wanneer dit niet ademend is, er vanaf gedrukt zal worden. Ook
energetisch (lagere thermische isolatiewaarde) is dit ongunstig.
Figuur 10.2 Variant A, Pleisterwerk op de muur
95

Figuur 10.3 Pleisterwerk (variant A) bij Nederwaard molen no.5 te Kinderdijk
Figuur 10.4 Pleisterwerk (variant A) bij de Kerkmolen te Molenaarsgraaf
B. Plaatmateriaal op rachels
De molens waarbij als binnenafwerking t.p.v. de woning plaatmateriaal op rachels is
toegepast zijn De Hoop te Hellevoetsluis (muur molen: droog), de Nederwaard molens
no.3 (vochtigheidstoestand muur niet bekend), no.5 (muur 1 e : droog, 2 e : nat), no.6
(muur BG, 1 e , 2 e : droog), no.7 (muur BG: droog) te Kinderdijk en de Kooijwijkse Molen
te Oud-Alblas (muur BG: kurkdroog). Bij al deze molens is er op deze verdiepingen ook
een CV geplaatst.
Figuur 10.5 Variant B, Plaatmateriaal op rachels
96

Figuur 10.6 Plaatmateriaal op rachels bij Nederwaard molen no.5 te Kinderdijk
Figuur 10.7 Plaatmateriaal op rachels bij Nederwaard molen no.7 te Kinderdijk
C. Pleisterwerk op drager
Bij De Bernisse Molen te Geervliet (muur molen: droog) en de Hoop te Hellevoetsluis
(muur molen: droog) is t.p.v. de zolders met horecafunctie respectievelijk woonfunctie
een delta PT folie toegepast. Dit is een pleisterwerk op drager. Deze is bij beide molens
toegepast in combinatie met een CV.
Figuur 10.8 Variant C, Pleisterwerk op drager (met afstandhouders)
97

Figuur 10.9 PT folie bij De Bernisse Molen te Geervliet
D. Spouw, isolatie, plaatmateriaal, geventileerd/ongeventileerd
Bij Nederwaard molen no.7 (muur molen: droog) en no.8 (muur BG: vochtig, 1 e en 2 e :
nat) te Kinderdijk is er t.p.v. de woning in de molen een wandsysteem toegepast met
spouw, isolatie en plaatmateriaal. Bij het oude systeem in Nederwaard no.8 waren
platen op rachels aangebracht, die in de zomer van 2010 zijn vervangen door een
systeem met spouw, isolatie en plaatmateriaal.
Bij de Googermolen te Roelofarendsveen is dezelfde opbouw gebruikt bij het maken
van de ‘hangwoning’ in de molen. De hangwoning, naar een concept van ing. L. Verbij,
wordt door een spouw gescheiden gehouden van de wand en de vloer van de molen.
De opbouw van binnen naar buiten is: gipsplaat, steenwoldeken en ‘tyfek-folie’. De
‘tyfek-folie’ is waterdicht van buiten naar binnen en dampdoorlatend van binnen naar
buiten.
Figuur 10.10 Variant D, Spouw, isolatie, plaatmateriaal, geventileerd/ongeventileerd
Figuur 10.11 Spouw, dampdoorlatende laag, isolatie, plaatmateriaal bij Nederwaard molen no.8 te
Kinderdijk
98

10.3 Invloed binnenwandafwerking op de vochtproblematiek
Bij molen De Hoop te Hellevoetsluis, de Googermolen en de Kooijwijkse molen is de invloed
van de wandafwerking positief. De hangwoning in de Googermolen heeft naast de positieve
invloed die het gehad heeft op de vochtigheidstoestand ook een aanzienlijke
energiebesparing tot gevolg gehad (Groot & Gunneweg, 2002).
Bij De Bernisse Molen, Nederwaard molens no.2, no.3, no.5, no.7 en de Kerkmolen is de
invloed neutraal. Molen Nooit Gedacht is de enige molen waarbij de invloed negatief is
geweest. Van Nederwaard molen no.6 en no.8 is de invloed op de vochtigheidstoestand
niet bekend.
10.4 Esthetiek
Niet relevant, omdat door de keuze voor de functie van deze ruimten het idee van ‘schoon
metselwerk’ is verlaten en kleur en structuur van de binnenwandafwerking verder aspecten
zijn die uitsluitend afhangen van de smaak van de bewoners/gebruikers.
10.5 Conclusie
Systeem A
Uit de beschrijvingen en de foto’s blijkt dat het pleisterwerk vochtig wordt met plaatselijk
afdrukken van de muurverf. Bij een cementpleister waarover gips (niet ademend) zal de
molenmuur steeds natter en het binnenoppervlak steeds kouder worden (condens).
We moeten dit systeem beschouwen als een achterhaalde oplossing.
Systeem B / systeem C
Met een goede detaillering en de juiste keuze voor de folie blijkt een binnenwandafwerking
van dit type droog en gaaf te blijven. Bij een ‘ademende’ buitenhuid is er echter in principe
een negatieve invloed te verwachten op het vochtgehalte van de muur als zodanig.
Bij een ‘gesloten’ buitenhuid is dit bezwaar er niet.
Systeem D
Dit is voor molens met een ‘ademende’ buitenhuid het optimale systeem. Zowel uit
energetisch oogpunt als met betrekking tot woon- of verblijfscomfort als ook het
bevorderen van de droging van de molenmuur. Wat dit laatste betreft is wel de voorwaarde
dat er luchtcirculatie in de spouw wordt gecreëerd.
10.6 Aanbevelingen
Molens met een ‘ademende’ buitenhuid: systeem D met spouwventilatie.
Molen met een ‘gesloten’ buitenhuid: systeem B / systeem C.
99

11 Conclusies en aanbevelingen
Conclusies
Het algemene beeld dat uit de onderzoeksresultaten naar voren komt is dat er niet één
hemelwater afvoerende bouwkundige voorziening is die in belangrijke mate bepaalt of een
molenromp lekt of droog is. Men moet de situatie in zijn geheel bekijken en met name de
toestand van het metsel- en voegwerk van de buitenhuid. Alles hangt met alles samen:
holistisch principe.
Uit het onderzoek blijkt dat ook bij gezond metselwerk ‘ventilatie’ van doorslaggevende
invloed is op het voorkómen van vochtdoorslag. Er is een praktijkvoorbeeld uitgewerkt
waarbij met een kleine ingreep en weinig kosten een onopvallende mechanische
afvoerventilatie is geïnstalleerd waarmee, blijkens een jarenlange monitoring van het
vochtgehalte in de muur, een significante verlaging van het vochtgehalte van de muur is
bereikt. Een voorbeeld dat navolging verdient.
Het beeld komt naar voren dat men zodra het metselwerk na een vakbekwame herstelbeurt
weer gezond is en men heeft voorzien in een adequate ventilatie, men terughoudend kan
zijn in het toevoegen van hemelwater afvoerende voorzieningen.
De hypothese dat sommige regenwater opvangende bouwkundige voorzieningen zouden
zijn aangebracht als symptoombestrijding van door hydrofoberen ontstane lekkage, kan uit
de ontvangen antwoorden op de gestelde vragen niet worden bevestigd. Dit betekent niet
dat de hypothese hiermee is ontkracht. Het kan er mede mee te maken hebben dat men
als molenaar/molenbeheerder de restauratiegeschiedenis van een desbetreffende molen
dan over 2 à 3 decennia moet kunnen overzien. De meeste respondenten waren niet
gedurende zo’n lange periode bij de desbetreffende molen betrokken.
Aanbevelingen
Bovenstaande kan worden samengevat in de volgende aanbevelingen:
- Ventilatie is zeer belangrijk, ook bij gezond metsel- en voegwerk. In veel gevallen
zal mechanische afvoerventilatie (woningventilatie-unit) noodzakelijk zijn.
- Een gezonde conditie van het metsel- en voegwerk moet het vertrekpunt zijn
voordat men eventuele hemelwaterafvoerende bouwkundige voorzieningen
overweegt
- Een goot langs de kaprand is weinig effectief.
- Wanneer er bij een molenwoning of een niet-molen-authentieke functie in een
gecompartimenteerde ruimte een binnenwandafwerking wordt toegepast is bij een
ademende buitenhuid een systeem met spouw aan te bevelen. Bij een gesloten
buitenhuid volstaat evt. plaatmateriaal op rachels of pleisterwerk op drager.
- Een hemelwaterafvoer t.p.v. de stelling is niet altijd nodig. Indien dit wel het geval
zou zijn is een loden manchet effectief, eenvoudig en onderhoudsarm.
- Waterafvoeren rond ramen en deuren zijn alleen aan te bevelen bij een gesloten
buitenhuid, tenzij t.p.v. ramen en deuren lekkage is en deze niet terug te voeren is
op scheuren of slecht metselwerk.
100

- Men dient terughoudend te zijn met het aanpassen van de detaillering van ramen
en deuren. Het kunnen uitnemen of openen van ramen of luiken, ook na
aanpassing, is van groot belang.
- Druiplatten op stellingschoren alleen toepassen als er vochtproblemen zijn bij de
aansluiting tussen stellingschoor en muur. Druiplatten afwaterend langs elkaar en
koud op elkaar blijken effectief, een ingeschaafd waterholletje en één lat per
schoor niet.
101

12 Literatuurlijst
Boeken en artikelen
- Abuku, Janssen en Roels (2009): Impact of wind-driven rain on historic brick wall
buildings in a moderately cold and humid climate: numerical analyses of mould
growth, indoor climate and energy concumption, Energy and Buildings, Volume 41,
page 101-110, 2009
- Bakker, F.E., Rijpers A.M.A.D., Vervoorn, A.J. (1999): Bouwfysica, termen en
begrippen in de bouw, SBR
- Briggen, Blocken, Schellen (2009): Wind-driven rain on the façade of a
monumental tower: Numerical simulation, full-scale validation and sensitivity
analyses; Building and Environment, Volume 44, iss. 8 1675-1690
- Groot, C.J.W.P. en Gunneweg, J.T.M. (2002): Vochtproblematiek stenen molens,
Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen, Technische Universiteit Delft,
Delft
- Groot, C.J.W.P en Gunneweg, J.T.M. (2010) ‘Drie gemonitorde succesvol
gesaneerde gevallen van vochtproblematiek massief metselwerk’ Delft
(ongepubliceerd artikel)
- Leppers, R.F.R. (1996): Vochttransport door gelijmde baksteenconstructies,
Vakgroep FAGO, Faculteit Bouwkunde, TU Eindhoven, Eindhoven
- Mook, F.J.R. van (2002): Driving Rain on Building Envelopes, M.Sc. Thesis,
Faculteit Bouwkunde, TU Eindhoven, Eindhoven
- Boot-Dijkhuis, R.J. ; Smits, P. ; Nieman, H.M. ; Linden, A.C. van der (2008):
Praktijkboek Bouwfysica, SBR, Rotterdam
Websites
- DHG Nederland (2011): Hoe ventileren, gepubliceerd op
http://www.dhgnederland.nl/verversingsfactoren.htm (bekeken op 17 februari 2011)
- FLOODsite (2011): Intensiteit neerslag, gepubliceerd op
http://www.floodsite.net/juniorfloodsite/html/nl/student/thingstoknow/hydrology/n
eerslagintensiteit.html (bekeken op 1 februari 2011)
- ITHO (2011): Ventilatie hele huis, gepubliceerd op
http://www.itho.nl/index.php?pageID=105 (bekeken op 16 februari 2011)
- KNMI (2011a): http://www.knmi.nl/cms/content/66938/9.__neerslag_in_nederland
- KNMI (2011b): Klimatologische Dienst: seizoensoverzicht, winter 2006/2007,
gepubliceerd op
http://www.knmi.nl/klimatologie/maand_en_seizoensoverzichten/seizoen/win07.ht
ml (bekeken op 17 februari 2011)
- Kort, E. (2010): Hoe maak ik een ventilatiebalansberekening voor een woning?,
gepubliceerd op
http://www.ekbouwadvies.nl/bouwbesluit/ventilatie/ventilatiebalansberekening.asp
(bekeken op 20 december 2010)
- Wikipedia (2010): Ventilatie, gepubliceerd op http://nl.wikipedia.org/wiki/Ventilatie
(bekeken op 20 december 2010)
102

Bijlagen
A. Overzicht molens en respondenten
B. Brief RCE en informatieformulier
C. Technische tekeningen en resultaten druiplatten
103

A. Overzicht molens en respondenten
Molen Plaats Provincie Respondent
A De Leeuw Aalsmeer N-H R. Berkovits
B De Haas Benthuizen Z-H A. de Ruiter
C Kyck Over Den Dyck Dordrecht Z-H W. van Bruggen
D De Bernisse Molen Geervliet Z-H A.C. de Gruijter
E De Hoop Hellevoetsluis Z-H J.W. Hage
F De Witte Juffer IJzendijke Z T. Koops
G
Onverwacht/
Schelvenaer
Krimpen a/d IJssel Z-H H.C. Kammeraat
H De Valk Leiden Z-H H. van der Lelie
I De Zwaan Ouddorp Z-H J.W. de Winter
J De Onvermoeide Raamsdonksveer N-B S. Pieper
K De Distilleerketel Rotterdam Z-H F.A. Speelman
L De Speelman Rotterdam Z-H C. de Hoog
M De Hoop Rozenburg Z-H N. Groenheide
N De Nieuwe Palmboom Schiedam Z-H -
O De Noord Schiedam Z-H R.E. Batenburg
P De Vrijheid Schiedam Z-H B.P. Batenburg
Q De Walvisch Schiedam Z-H F. Prins
R Nooit Gedacht Spijkenisse Z-H J. van Kranenburg
S Aeolus Vlaardingen Z-H S. van der Marel
T Windlust Wateringen Z-H G. Middendorp
U De Arend Zuidland Z-H J. Wijnhoven
104

Molen Plaats Provincie Respondent
AA Pendrechtse Molen Barendrecht Z-H B. Zinkweg
AB Windvang Goedereede Z-H W. de Vries
AC De Eersteling Hoofddorp N-H A. van Rijn
AD
AE
AF
AG
AH
AI
Nederwaard molen
no.2
Nederwaard molen
no.3
Nederwaard molen
no.5
Nederwaard molen
no.6
Nederwaard molen
no.7
Nederwaard molen
no.8
Kinderdijk Z-H L. van den Berg
Kinderdijk Z-H C. van den Berg
Kinderdijk Z-H A. Hoek
Kinderdijk Z-H A. Wisse
Kinderdijk Z-H H.A. Bronkhorst
Kinderdijk Z-H A. Wisse
AJ Wippersmolen Maassluis Z-H J.C. Sekrève
AK De Kerkmolen Molenaarsgraaf Z-H A.P. Stolk
AL D’Oranjeboom Nieuwe-Tonge Z-H W. Herrewijnen
AM Stenen grondzeiler Oostvoorne Z-H M. Molenaar
AN Kooijwijkse molen Oud-Alblas Z-H E. Rozendaal
AO Adermolen Rijpwetering Z-H W. Haazebroek
AP Stenen grondzeiler Rockanje Z-H A. boutkam
AQ Googermolen Roelofarendsveen Z-H J.A. van der Donk
AR Groeneveldse molen Schipluiden Z-H R. van Zijll
AS Knipmolen Voorschoten Z-H J. Waltman
AT Boterhuismolen Warmond Z-H J.G. Hoogenboom
AU Kokmolen Warmond Z-H P. Pijnnaken
AV Zwanburgermolen Warmond Z-H L.H. van den Berg
AW Zuidwijksemolen Wassenaar Z-H R. Wendel
105

B. Brief RCE en informatieformulier
In april 2010 is in het kader van de vochtproblematiek een informatieformulier verstuurd
betreffende bouwkundige detailleringen in bakstenen windmolens. Deze is verstuurd naar
het merendeel van de stenen grondzeilers en stellingmolens in de provincie Zuid-Holland en
enkele voor dit onderzoek interessante molens buiten de provincie.
In deze Appendix is dit informatieformulier toegevoegd samen met de begeleidende brief
van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119

C. Technische tekeningen en resultaten druiplatten
Op 3 februari 2011 is een beregeningsproef gehouden waarbij zeven verschillende typen
druiplatten zijn getest en vergeleken. In deze Appendix zijn de technische tekeningen
gegeven van de druiplatten en de onderzoeksresultaten in tabelvorm.
De volgende tekeningen zijn toegevoegd:
- A1. Druiplatten langs elkaar, haaks op elkaar geplaatst
- A2. Druiplatten langs elkaar, schuin geplaatst
- A3. Druiplatten langs elkaar, onderste lat afwaterend
- B. Druiplatten koud tegen elkaar geplaatst
- D1. Ingeschaafd waterholletje, rechte hoek boven
- D2. Ingeschaafd waterholletje, rechte hoek beneden
- Resultaten beregeningsproef druiplatten A1/A2/A3
- Resultaten beregeningsproef druiplatten B/D1/D2
120

121

122

123

124

125

126

127

128