De menselijke beslisser - Wetenschappelijke Raad voor het ...

gedragseconomie in de praktijk
nisme helpen om voldoende te sparen. Een voorbeeld is het Save More and Retire Tomorrow
(smart)-programma (Benartzi en Thaler 2008). In dit programma sluiten
werknemers op vrijwillige basis een contract waarin ze toezeggen van elke loonstijging
een meer dan evenredig deel voor hun pensioen te sparen, te beginnen twee jaar
na ondertekening. De periode van twee jaar is ingebouwd om het probleem van de
present bias – te veel gericht zijn op het heden – te ondervangen. Werknemers mogen
zelf bepalen of ze het contract wel of niet aangaan en kunnen op elk gewenst moment
uitstappen, maar mogen hun spaartegoed pas bij pensionering opnemen. Het
feit dat werknemers in groten getale meedoen aan dit arrangement is een indicatie
van de relevantie van het wilskrachtprobleem. Dankzij smart ging de gemiddelde
pensioenpremie stapsgewijs van 3 naar 12 procent.
Het wilskrachtprobleem speelt niet alleen bij pensioensparen een rol. Neem het
omgaan met geld. Ontvangers van een uitkering of loon consumeren het meeste
vlak na betaaldag. Dat geldt met name voor de lagere inkomens, die dus aan het
eind van de maand op een houtje moeten bijten (Stephens 2003; 2006). Ontvangers
van voedselbonnen in de vs – dat zijn uiteraard mensen onder aan de sociaaleconomische
ladder – consumeren het meeste vlak nadat ze de bonnen hebben
ontvangen, met als gevolg dat ze daarna een tekort aan eten hebben. Zoals Shapiro
(2003) terecht opmerkt is dit voor een belangrijk deel te wijten aan het wilskrachtprobleem.
Gegeven de afkeer die mensen hebben van fluctuaties in hun consumptiepatroon
zou het rationeel zijn als mensen hun uitgaven zodanig aanpassen aan
hun huidige en verwachte inkomen, dat zij voorzienbare pieken en dalen in hun
consumptie vermijden. Vellekoop, Kooreman en Prast (2009) vinden een wilskrachtprobleem
in hun onderzoek onder Nederlandse werknemers van twee grote
bedrijven: een verzekeraar en een bank. Als het vakantiegeld in plaats van eenmaal
per jaar maandelijks wordt uitbetaald, sparen werknemers minder.
Dit brengt ons bij keuzearchitectuur. Mensen laten zich sturen in hun keuzes. Ze
zijn blij als ze gedwongen worden te sparen, bijvoorbeeld doordat vakantiegeld
maar eens per jaar wordt uitgekeerd. Maar ook zonder dwang kunnen mensen
beïnvloed worden in het omgaan met geld. Hierboven is al het vrijwillige smartmechanisme
genoemd, waarbij mensen actief konden intekenen op een systeem
waarin ze erin toestemden om in de toekomst meer te sparen voor hun pensioen.
Maar ook passieve mechanismen kunnen helpen de gevolgen van uitstelgedrag te
verzachten en het wilskrachtprobleem te lijf te gaan. Een voorbeeld is de default.
Een default is datgene wat iemand kiest als hij geen actieve keus maakt: wie zwijgt
stemt toe. Gedragseconomisch onderzoek laat zien dat de standaard het gedrag
sterk stuurt, wat die standaard ook is. Default-effecten spelen een grote rol bij
pensioenplanning. Als nieuw aangenomen werknemers pensioendeelnemer zijn
tenzij ze zich afmelden, neemt ruim 90 procent van de medewerkers van meet af
aan deel. Als deelnemers zichzelf moeten aanmelden, is deelname een stuk lager
(Beshears en anderen, 2005). 4 Er zijn meerdere, onderling niet strijdige, psycholo-
53