boek deel 3/3 - Urbansciences

In politiek opzicht traden hierbij vanaf 1890 de sociaal-liberalen op als
bruggenhoofd. Zeker in Amsterdam namen zij onder leiding van Willem Treub tal
van initiatieven tot gemeentelijke exploitatie van voorheen particuliere bedrijvigheid
met een openbaar nut. Het ontwikkelingspatroon is er dan een dat met de
aanzetten, meestal rond de eeuwwisseling en daarna, plaatselijke regelingen op
rijksniveau werden overgenomen en omgezet in wetgeving voor het gehele land.
Daarbij kwam niet meer de steden het initiatief en eigen inrichting toe, maar
werden de regelingen generiek en waren van toepassing op alle gemeenten en
provincies. Dit patroon zien we in de Woningwet, de eerste wetgeving op de
straten- en uitbreidingsplannen, maar ook bij de geleidelijke uitbreiding van
wetgeving op het gebied van onderwijs, gezondheidszorg, arbeidsvoorzieningen-
en arbeidsomstandigheden en sociale zorg. 24
De verhoudingen tussen staat en stad werden er niet doorzichtiger op, toen
de liberalen algemeen aan macht inboetten en de verzuiling onder leiding van
Abraham Kuiper en diens Anti-Revolutionaire Partij doorzette. In tegenstelling
tot de liberalen wilden de antirevolutionairen de overheid bij de opvoeding en
scholing graag op grote afstand van de samenleving houden. Anders dan de louter
op de Verlichting gebaseerde liberale en socialistische strevingen, stonden de
antirevolutionairen een christelijke beginselpolitiek voor. Andere groepen sloten
hierbij dankbaar aan, met name de katholieken die net hun vrijheid van godsdienst
verkregen hadden. Dat leidde uiteindelijk tot het systeem van verzuiling, waarbij
protestanten, katholieken en socialisten een pact met elkaar aangingen, om op
nationaal niveau – waar plaatselijk ‘apartheid’ kenmerkend bleef – onder ling tot
een vergelijk te komen voor onontbeerlijke en strategische zaken, die vervolgens
werden doorgespeeld naar en opgelegd aan de provincies en gemeenten.
Als iets de centralisatie van het bestuur in Nederland vanaf deze tijd heeft
bepaald, is het deze ‘wurggreep’ van nationale overheid en politiek en de zogenaamde
koepels van verzuilde verbanden (vakbonden, werkgevers; organisaties
in onderwijs, gezondheidszorg en sociale zorg). Het versterkte ook, wellicht
ongewild, de macht van de ministeries op nationaal niveau. Al naar gelang hun
sector overlegden zij met een eigen kring van middenorganisaties die, per zuil
hun achterban vertegenwoordigend, als bruggenhoofden van het binnenlands
bestuur functioneerden.
Dit pacificatiebestel werd verzegeld in de grondwetswijziging van 1917
waarin de invoering van het algemeen kiesrecht werd gekoppeld aan onderwijsvrijheid
via de gelijkstelling van het bijzondere onderwijs met het openbare onderwijs.
Dit bestel heeft ondanks de herintroductie van het subsidiariteits beginsel
een toenemende centralisatie van het bestuur in Nederland op zijn geweten. Het
subsidiariteitsbeginsel gold nu niet meer zozeer de positie van territoriale eenheden
zoals steden, dorpen en gewesten, maar onder meer de bij de wet geregelde
corporaties (persona repraesentata) en in de vorm van publiek rechte lijke bedrijfsorganisaties
(productschappen en bedrijfschappen). Deze werden verplichtend
en identiek voor het gehele land voor werkgevers en werknemers in de industrie,
de landbouw, de nijverheid en de handel ingevoerd. Dit stelsel zou tot de dag van
vandaag – afgezien van een afzwakking van het corporatistische karakter en vele
aanpassingen – de verhoudingen gaan bepalen; denk aan de huidige discussie over
het algemeen verbindend zijn van cao’s en de pensioen regelingen. 25