lees de winnende scriptie - Demaakbaremens.org

Faculteit Rechten
Academiejaar 2007-2008
JURIDISCHE ASPECTEN VAN HET STATUUT
VAN EN HET ONDERZOEK OP
STAMCELLEN EN EMBRYO’S
ANALYSE VAN DE WET VAN 11 MEI 2003
SCRIPTIE IN HET KADER VAN HET
ASPIRANT-ASSISTENTSCHAP IN HET
VAKGEBIED MEDISCH RECHT
DOCENT: Prof. Dr. T. VANSWEEVELT
Van den broeke Yannick
Juni 2008
Medisch Recht
2007-2008
1

INHOUDSTAFEL
1 EEN INLEIDENDE NOTIE TOT DE WET VAN 11 MEI 2003 ................................ 6
1.1 HISTORIEK............................................................................................................. 6
1.2 DE GEOORLOOFDHEID VAN STAMCELONDERZOEK .............................. 7
2 DE STATUS VAN HET EMBRYO................................................................................ 8
2.1 EEN CRUCIAAL GEGEVEN IN HET DEBAT.................................................... 8
2.2 DRIE STANDPUNTEN: EEN OVERZICHT........................................................ 8
2.2.1 Essentialisten.......................................................................................................... 8
2.2.2 Conventionalisten................................................................................................... 9
2.2.3 Intentionalisten..................................................................................................... 10
2.2.4 Bij welke strekking sluit de belgische wet aan? ................................................... 10
3 EEN BLIK OP DE MEDISCHE TOEPASSINGEN VAN STAMCELLEN............ 11
3.1 STAMCELLEN: QUID? ....................................................................................... 11
3.1.1 Totipotente stamcellen.......................................................................................... 11
3.1.2 Pluripotente stamcellen........................................................................................ 12
3.1.3 Multipotente stamcellen ....................................................................................... 12
3.1.4 Unipotente stamcellen .......................................................................................... 12
3.2 ONDERSCHEID OP BASIS VAN HERKOMST................................................ 13
3.2.1 Somatische stamcellen.......................................................................................... 13
3.2.2 Embryonale stamcellen ........................................................................................ 14
3.3 EIGENSCHAPPEN VAN STAMCELLEN ......................................................... 14
3.4 STAMCELTHERAPIE ......................................................................................... 15
3.5 POTENTIËLE THERAPEUTISCHE TOEPASSINGEN.................................. 16
3.6 STAMCELTHERAPIE VERSUS ORGAANTRANSPLANTATIE ................. 18
3.7 STAMCELONDERZOEK IN DE ACTUALITEIT............................................ 18
4 TOEPASSINGSGEBIED VAN DE EMBRYOWET.................................................. 20
4.1 ONDERZOEK OP OVERTALLIGE IVF-EMBRYO’S .................................... 20
4.1.1 Het verkrijgen van overtallige ivf-embryo’s ........................................................ 20
4.1.2 Begripsomschrijvingen......................................................................................... 21
Medisch Recht
2007-2008
2

4.1.3 Toelaatbaarheidsvoorwaarden ............................................................................ 22
4.1.3.1 Typologie van het toegelaten onderzoek...................................................... 22
4.1.3.1.1 Onderzoek met een therapeutisch doel..................................................... 22
4.1.3.1.2 Onderzoek dat bijdraagt tot een betere kennis ......................................... 23
4.1.3.1.3 Wetenschappelijkheid .............................................................................. 24
4.1.3.1.4 Uitvoering: reproductieve geneeskunde of menselijke erfelijkheid......... 25
4.1.3.1.5 Uitvoering door gekwalificeerde personen onder toezicht....................... 26
4.1.3.1.6 Periode van uitvoering: eerste 14 dagen .................................................. 27
4.1.3.1.7 Subsidiariteit............................................................................................. 28
4.1.3.2 Procedurele voorwaarden voor embryo-onderzoek ..................................... 29
4.1.3.2.1 Plaatselijk ethisch comite ......................................................................... 29
4.1.3.2.1.1 Samenstelling..................................................................................... 29
4.1.3.2.1.2 Werking.............................................................................................. 29
4.1.3.2.2 Federale commissie .................................................................................. 30
4.1.3.2.2.1 Samenstelling..................................................................................... 30
4.1.3.2.2.2 Werking.............................................................................................. 30
4.1.3.2.2.3 Problemen in de praktijk.................................................................... 32
4.1.4 Eigendomsrecht over lichaamsmateriaal: quid? ................................................. 33
4.1.5 Informed consent .................................................................................................. 35
4.1.5.1 Principe en grondslag ................................................................................... 35
4.1.5.2 Inhoud van deze informatie.......................................................................... 36
4.1.5.3 Vorm en intrekking ...................................................................................... 37
4.1.5.4 Voortgangsverslag door de onderzoeker...................................................... 39
4.1.6 Verbodsbepalingen in de embryowet ................................................................... 39
4.1.6.1 Inplanten van embryo’s bij dieren................................................................ 39
4.1.6.2 Inplanten van embryo’s bij mensen ............................................................. 40
4.1.6.3 Commerciële exploitatie .............................................................................. 41
4.1.6.3.1 Toepassingsgebied ................................................................................... 41
4.1.6.3.2 Controverse in het buitenland .................................................................. 42
4.1.6.3.3 Eggsharing................................................................................................ 44
4.1.6.4 Onderzoek met als doel geslachtskeuze ....................................................... 45
4.1.6.5 Onderzoek met eugenetisch oogmerk .......................................................... 46
4.1.6.6 Reproductief klonen ..................................................................................... 47
4.1.6.6.1 Twee soorten ............................................................................................ 47
Medisch Recht
2007-2008
3

4.1.6.6.2 Absoluut verbod ....................................................................................... 47
4.2 ONDERZOEK OP AANGEMAAKTE EMBRYO’S IN VITRO....................... 49
4.2.1 Het aanmaken van embryo’s: verschillende methodes ........................................ 49
4.2.2 Aanmaken van embryos in vitro in de embryowet................................................ 51
4.2.2.1 Principieel verbod ........................................................................................ 51
4.2.2.2 Uitzondering................................................................................................. 52
4.2.2.2.1 Doel kan niet worden bereikt door onderzoek op overtallige embryos ... 52
4.2.2.2.2 Er is voldaan aan de voorwaarden van de wet ......................................... 52
4.2.2.2.3 Er is voldaan aan de voorwaarden voor eicelstimulatie........................... 53
4.2.3 Een controversieel thema: een overzicht ............................................................. 54
4.2.4 De noodzaak van talrijke eicellen ........................................................................ 55
4.2.5 Vrouwvriendelijke alternatieven .......................................................................... 56
4.2.6 Argumentatie van de belgische wetgever ............................................................. 57
4.3 DE WET GAAT VERDER DAN ENKEL HET ONDERZOEK OP EMBRYO’S
IN VITRO............................................................................................................................ 59
4.3.1 Gebruik van gameten ........................................................................................... 59
4.3.2 Gebruik van embryonale stamcellen .................................................................... 59
4.3.3 Reproductief kloneren .......................................................................................... 60
4.4 SANCTIES.............................................................................................................. 60
4.4.1 Geldboete ............................................................................................................. 60
4.4.2 Geldboete en gevangenisstraf .............................................................................. 60
4.4.3 Verbod tot uitoefenen van het beroep .................................................................. 61
4.4.4 Bevel tot stopzetting van een onderzoek............................................................... 61
5 DE BELGISCHE WET IN EEN INTERNATIONAAL PERSPECTIEF ................ 62
5.1 EUROPESE RICHTLIJNEN................................................................................ 62
5.2 EUROPEES VERDRAG BIOGENEESKUNDE................................................. 62
5.3 NIET-BINDENDE TEKSTEN.............................................................................. 63
5.4 EEN GEDIFFERENTIEERDE REGELGEVING.............................................. 64
5.5 WETGEVING IN ANDERE EUROPESE LANDEN ......................................... 66
5.5.1 Verbod op het speciaal voor wetenschappelijk onderzoek tot stand brengen van
embryos en op het uit een dergelijk embryo isoleren van stamcellen.............................. 66
5.5.2 Toestaan van een speciaal voor wetenschappelijk onderzoek tot stand brengen
embryo.............................................................................................................................. 66
Medisch Recht
2007-2008
4

5.5.3 Verbod op het isoleren van embryonale stamcellen uit restembryo’s ................. 67
5.5.4 Toestaan van het isoleren van embryonale stamcellen uit restembryo’s............. 68
5.6 WETGEVING BUITEN EUROPA....................................................................... 68
5.7 GRENSOVERSCHRIJDEND VERKEER .......................................................... 69
6 CONCLUSIE EN EVALUATIE................................................................................... 70
7 BIBLIOGRAFIE ............................................................................................................ 73
7.1 GECITEERDE RECHTSLEER ........................................................................... 73
7.2 RECHTSPRAAK ................................................................................................... 78
7.3 BESTUDEERDE, DOCH NIET GECITEERDE RECHTSLEER ................... 78
7.4 WETGEVING ........................................................................................................ 80
7.5 ANDERE GERAADPLEEGDE DOCUMENTEN.............................................. 81
Bij het begin van zijn ontwikkeling is het embryo
niet meer dan “een hoopje cellen dat gisteren nog niet bestond”.
Maar uit zo’n hoopje zijn we allemaal voortgekomen.
Medisch Recht
2007-2008
– France Quéré –
5

1 EEN INLEIDENDE NOTIE TOT DE WET VAN 11 MEI 2003
1.1 HISTORIEK
1. Het menselijke embryo in vitro is lange tijd geen voorwerp van wetten en
reglementering geweest, simpelweg omdat er geen embryo bestond dat niet in het lichaam van
de moeder zat. De wetgever diende zich enkel te richten op het embryo of de foetus in utero.
Pas op het einde van de jaren ’70 is men aandacht gaan besteden aan het embryo in vitro,
meer bepaald ten tijde van de opkomst van de in-vitrofertilisatie. 1
2. De wet van 11 mei 2003 2 betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, verder
afgekort als de embryowet, dankt haar ontstaan aan de Conventie Mensenrechten en
Biogeneeskunde van de Raad van Europa. Deze Conventie had een verregaande
‘harmonisatie’ als doelstelling. De vrees speelde immers dat verregaande wetenschappelijke
ontwikkelingen in de geneeskunde en biologie zouden leiden tot misbruik en afwending van
hun oorspronkelijke doel. Op die manier zouden ze een gevaar voor de samenleving kunnen
betekenen. De verschillen in beschermingsniveau tussen lidstaten onderling zouden ertoe
kunnen leiden dat men bepaalde ‘bio-ethiekparadijzen’ zou creëren, plaatsen waar minder
strikte regels gelden én die patiënten, artsen en onderzoekers aantrekken uit landen waar de
regelgeving strenger is.
3. Het paradoxale is echter dat dit net de reden is waarom België de Conventie nog niet
heeft ondertekend. Men vreest dat de hoge bescherming van embryo’s in de Conventie tot een
belemmering van het wetenschappelijk onderzoek zal leiden.
4. Naar aanleiding van deze discussie heeft men nationale wetgeving ingevoerd, welke
toelaat om de nodige reserves te maken bij artikel 18 van de Conventie. 3 Dit artikel behelst
o.a. het verbod van het kweken van embryo’s voor onderzoeksdoeleinden en een adequate
bescherming voor embryo’s in vitro. 4
1 O. GUILLOD, “De wet en het menselijk embryo in vitro: de bestaande wetgevingen”, in Y. ENGLERT en A.
VAN ORSHOVEN, (eds.), Het menselijk embryo in vitro , Garant, Leuven, 1999, 113.
2 Wet van 11 mei 2003 betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, B.S., 28 mei 2003.
3 A. BAEKE, F. DEMEYERE en V. DE SAEDELEER, “Het Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde van de
Raad van Europa: Enkele krachtlijnen”, T. Gez. 1997-98, 248-249; L. KHAIAT, “Welk juridisch kader voor het
menselijk embryo in vitro?”, in Y. ENGLERT en A. VAN ORSHOVEN, (eds.), Het menselijk embryo in vitro ,
Garant, Leuven, 1999, 128.
4 B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, “De Belgische embryowet”, Ethische Perspectieven, 2004, 55;
H. NYS, “Conventie mensenrechten en biogeneeskunde binnenkort ondertekend?”, A. Hosp. 1998, afl. 2, 90-91;
I. JANSEN, “De Embryowet [Ndl.]”, Ars Aequi 2002, afl. 12, 922.
Medisch Recht
2007-2008
6

Dit artikel laat daarentegen onderzoek op overtallige embryo’s wel toe. De Belgische
wetgever oordeelde dat dit te nauw aansluit bij de utilitaristische benadering: “aangezien de
overtallige embryo’s al bestaan, is onderzoek daarop aanvaardbaar, maar niet op embryo’s
die voor dat doel worden aangemaakt.” De Belgische wetgever oordeelde in de parlementaire
voorbereiding van de Embryowet zeer duidelijk dat men geen onderzoek doet op embryo’s
omdat men nu eenmaal embryo’s heeft. Integendeel, onderzoek wordt verricht omwille van
haar wetenschappelijk doel, omwille van het nut dat dit onderzoek kan voortbrengen. Hetzij
op overtallige embryo’s, hetzij op speciaal hiervoor aangemaakte embryo’s. 5
5. Reserves kunnen, aldus artikel 36 van de Conventie, alleen maar gemaakt worden op
basis van op het ogenblik van ratificatie bestaande nationale wetgeving. 6 Het Raadgevend
Comité voor Bio-ethiek stelde dan ook voor om, alvorens de Conventie te ondertekenen, een
aantal zaken (waaronder het onderzoek op embryo’s) wettelijk te regelen, zodat België de
mogelijkheid had om bij sommige bepalingen van de Conventie een voorbehoud te maken.
Dit resulteerde aldus in de huidige Embryowet van 11 mei 2003. De basisfilosofie achter deze
wet werd door één van de initiatiefnemers als volgt samengevat:
Aan elke wetenschappelijke vooruitgang, aan elke uitvinding is er altijd een
schaduwzijde. De maatschappij en haar vertegenwoordigers moeten de vooruitgang
niet afremmen, maar wel de vereiste maatregelen nemen om het risico tot een
minimum te beperken.” 7
1.2 DE GEOORLOOFDHEID VAN STAMCELONDERZOEK
6. Stamcelonderzoek heeft als doel het herstellen of verbeteren van de gezondheid van
patiënten. De medische wetenschap is immers steeds op zoek naar nieuwe en
levensverbeterende methoden. Het onderzoek inzake stamcellen is dan ook allerminst
controversieel omwille van zijn uiteindelijk doel. Het gaat hem echter om de manier waarop
5 Wetsvoorstel betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, Parl. Doc. Senaat 2000-2001, nr. 2-695/1.
6 Y. ENGLERT en A. VAN ORSHOVEN, (eds.), Het menselijk embryo in vitro, Garant, Leuven, 1999, 95.
7 G. PENNINGS en A. VAN STEIRTEGHEM, “De Belgische wet op onderzoek op embryo’s in vitro”.
Tijdschrift voor Fertiliteitsonderzoek, 3.
Medisch Recht
2007-2008
7

stamcellen verkregen worden. Dit kan op allerhande manieren: ten eerste kunnen stamcellen
verkregen worden uit volwassen stamcellen, daarnaast spreken we van stamcellen uit
navelstrengbloed, ten derde zijn stamcellen afkomstig van geaborteerde foetussen, ten vierde
hebben we de stamcellen afkomstig uit overtollige IVF-embryo’s en afsluitend dienen we de
mogelijkheid te vermelden van stamcellen uit aangemaakte embryo’s. 8
2 DE STATUS VAN HET EMBRYO
2.1 EEN CRUCIAAL GEGEVEN IN HET DEBAT
7. Het gebruik van overtallige embryo’s is een punt waarover veel discussie bestaat. De
problematiek wordt er niet eenvoudiger op nu ook het statuut van het embryo op verschillende
wijzen wordt ingevuld. Een cruciaal gegeven inzake de geoorloofdheid van onderzoek op
embryo’s hangt aldus af van het ethisch en juridisch statuut dat men aan het embryo toekent. 9
Hiernaast dienen we voor de volledigheid op te merken dat artikel 2 EVRM niet kan worden
aangewend in deze discussie, daar het pre-embryo niet onder de bescherming van het EVRM
valt. 10
2.2 DRIE STANDPUNTEN: EEN OVERZICHT
2.2.1 ESSENTIALISTEN
8. Deze groepering gaat er vanuit dat het statuut van het embryo wordt bepaald door de
intrinsieke kenmerken van het embryo. Een vaak aangehaald standpunt van de essentialisten
is dat de finaliteit van het embryo een belangrijk intrinsiek kenmerk is. Met andere woorden,
het embryo wordt aanschouwd als een menselijke persoon in potentie. Wanneer de eicel
8
Zie ook uitgebreid: T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van
stamcellen en embryo’s”, T. Gez., 131-141.
9
T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 134.
10
H. LEENEN, “Artikel 2”, in X., Het E.V.R.M. en de gezondheidszorg , 34.
Medisch Recht
2007-2008
8

evrucht is, spreekt men van een persoon in wording. 11 Deze these wordt gepredikt door de
rooms-katholieke kerk. 12
De leer van de absolute beschermwaardigheid van het embryo impliceert dat elke vorm van
experiment op menselijke embryo’s verboden dient te worden. 13 Stamcelonderzoek op
embryo’s wordt immers als onethisch beschouwd, daar de wegneming van stamcellen de
vernietiging van een levend menselijk embryo tot gevolg heeft. 14
9. In deze groepering kent men toch enkele afwijkende meningen. Zo is de Amerikaanse
moraaltheoloog MCCORMICK 15 de theorie genegen van het verschil tussen de genetische
individualisering en de ontwikkelingsindividualisering. Het eerste is aanwezig vanaf de eerste
beginfasen van het leven, het tweede slechts vanaf het moment dat de innesteling is
voltooid. 16 Dit houdt een meer genuanceerde houding in tegenover het onderzoek op
embryo’s tot de veertiende dag na de bevruchting, maar tevens een sterk verzet tegen het
aanmaken van embryo’s voor onderzoeksdoeleinden. 17 MCCORMICK wordt in deze ethische
waardering van de onderscheiden ontwikkelingsstadia van het menselijk embryo bijgetreden
door VERSPIEREN 18 en MAHONEY 19 , die tevens aanhangers zijn van een genuanceerde en
voorzichtige benadering. 20
2.2.2 CONVENTIONALISTEN
10. In tegenstelling tot de reeds eerder besproken groep van de essentialisten, gaat men er
vanuit dat een embryo potentieel een persoon kan worden. Men spreekt dan ook nog niet van
een persoon an sich. Deze mogelijkheidsvoorwaarde zal worden bepaald door conventie in de
maatschappij. De beschermwaardigheid van het ongeboren leven is evolutief of
11
Zo stelde een prominent kardinaal dat het vernietigen van een embryo gelijkgesteld kan worden met abortus.
12
Cf. de instructie Donum Vita van 1987 (Congregatie voor de geloofsleer: Instructie over de eerbied voor het
beginnend menselijk leven en de waardigheid van de voortplanting) en tevens de Encycliek Evangelium Vitae
van 1995 waar het voorgaande standpunt werd overgenomen (van de hand van Johannes Paulus II)
13
B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c. ,66. Deze leer kent de nodige nuanceringen waarop in deze
scriptie echter niet wordt ingegaan.
14
K.DOODY, “The moral, ethical and legal controversy surrounding pluripotent stem cell research”, Loy. L.
Rev., 325; T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en
embryo’s”, T. Gez., 134.
15
R.A. MCCORMICK, The Critical Calling, Washington D.C., 1989, 343-346.
16
L. KHAIAT, l.c., 129.
17
P. SCHOTSMANS, “Wetenschappelijk onderzoek op menselijke embryo's. Een ethische verkenning van de
Belgische wetsvoorstellen”, A. Hosp. 2001, afl. 2, 72.
18
Verspieren was een Franse moraaltheoloog, met een bijzonder grote invloed op de standpunten van de Franse
Bisschoppenconferentie.
19
J. MAHONEY, Bioethics and Belief. Religion and Medicine in Dialogue, London, 1984
20 L. KHAIAT, l.c., 129.
Medisch Recht
2007-2008
9

gradualistisch. Deze potentieel menselijke persoon behoeft een grotere bescherming naarmate
hij zich ontwikkelt. Op basis van dit criterium kan men argumenten ontwikkelen om aan
embryo’s het statuut van een menselijke persoon toe te kennen dat het onderzoek inperkt of
stimuleert. De conventionalisten gaan er vanuit dat onderzoek op embryo’s toegelaten is,
zolang er geen persoonsstatuut is toegekend. We spreken hier dan over onderzoek op
overtallige embryo’s én het aanmaken van embryo’s voor louter onderzoeksdoeleinden. 21
Deze strekking wordt in de meeste Westerse landen gevolgd. 22
2.2.3 INTENTIONALISTEN
11. Deze positie sluit aan bij de idee dat het enkel aan de toekomstige ouders toekomt om
zin te geven aan natuurlijke gebeurtenissen. Men meent dat een embryo een object is zonder
rechten, daar een persoon slechts ontstaat wanneer hij levend en levensvatbaar wordt
geboren. 23 De intentionalisten kennen geen morele status toe op grond van fysieke
ontwikkelingen en eigenschappen. Zo vermijden ze het probleem van de twee bovenvermelde
groeperingen: het uitleggen waarom een bepaalde ontwikkelingsfase beschermwaardig wordt
geacht en een andere niet. De beschermwaardigheid van het embryo is bij de
intentionalistische strekking afhankelijk van de ouderlijke toestemming. Het is duidelijk dat,
eens er een toestemming van de ouders is, men geen ethisch onderscheid dient te maken
tussen onderzoek op overtallige en aangemaakte embryo’s. 24
2.2.4 BIJ WELKE STREKKING SLUIT DE BELGISCHE WET AAN?
12. De Belgische wetgever diende de knoop door te hakken. Wanneer we bovenstaande
standpunten vergelijken met de embryowet, kunnen we stellen dat de wetgever geopteerd
heeft voor een conventionalistisch of gradualistisch standpunt: wanneer we nagaan hoe de wet
tot een definiëring van het embryo komt, merken we dat het gaat om een cel of een
samenhangend geheel van cellen met het vermogen of de potentialiteit om uit te groeien tot
een mens. Daarnaast is het mogelijk om onderzoek te verrichten tot de veertiende dag van de
21
B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c. ,66-67.
22
T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 134.
23
T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 134-135.
24
B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c. ,67.
Medisch Recht
2007-2008
10

menselijke ontwikkeling. 25 Deze theorie van graduele of progressieve rechtsbescherming ligt
overigens ook aan de basis van de Belgische Abortuswet, die strengere eisen stelt bij een
abortus na twaalf weken, dan voor twaalf weken.
3 EEN BLIK OP DE MEDISCHE TOEPASSINGEN VAN
STAMCELLEN
3.1 STAMCELLEN: QUID?
13. Stamcellen zijn lichaamscellen die de unieke mogelijkheid bezitten om zich onbeperkt
te delen om hetzij dezelfde soort cellen te produceren, hetzij cellen van één of meer specifieke
gedifferentieerde types.
De medische wereld kent verschillende differentiatiegraden inzake stamcellen. Zo spreken we
van totipotente, pluripotente, multipotente en unipotente stamcellen. 26 Deze indeling is
gebaseerd op de potentie van stamcellen. Hieronder bespreken we kort elk van deze soorten:
3.1.1 TOTIPOTENTE STAMCELLEN
14. De menselijke ontwikkeling begint op het moment dat een spermacel een eicel
bevrucht en er één enkele cel ontstaat. Deze bevruchte eicel kan in principe uitgroeien tot een
compleet mens en heet daarom totipotent. In de eerste uren na de bevruchting deelt de cel zich
een aantal keer, waardoor meerdere totipotente cellen ontstaan. Deze totipotente cellen
kunnen allen, nadat ze zijn teruggeplaatst in de baarmoeder, uitgroeien tot een foetus.
Ongeveer vier dagen na de bevruchting en na meerdere rondes van celdeling, beginnen de
totipotente cellen zich te specialiseren, waarbij ze een soort holte vormen. Deze holte noemt
men de blastocyst. De blastocyst bestaat uit een buitenste laag cellen en een aantal cellen die
zich in de holte bevinden, de zogenaamde binnenste celmassa. De totipotente cellen bevinden
zich in het embryo tot de derde dag na de bevruchting (stadium van vier tot acht cellen). 27 Dit
zijn géén zogenaamde stamcellen.
25
Ibid.
26
T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 130.
27
Raadgevend comité voor bio-ethiek, “Advies nr. 24 van 13 oktober 2002 betreffende de menselijke
stamcellen en het therapeutisch klonen”, 7, www.health.fgov.be/bioeth
Medisch Recht
2007-2008
11

3.1.2 PLURIPOTENTE STAMCELLEN
15. De binnenste celmassa van de blastocyst bevat pluripotente stamcellen. Deze cellen
kunnen zich differentiëren tot alle types van gespecialiseerde cellen, doch niet meer tot een
volledig organisme. Daarvoor zijn de buitenste cellen nodig. De binnenste celmassa is dan
ook pluripotent: de cellen kunnen zich specialiseren tot vele, maar niet tot alle celtypen die
nodig zijn voor de ontwikkeling van de foetus. 28 In dit stadium zijn de cellen niet meer
totipotent. Mocht de binnenste celmassa in de baarmoeder van een vrouw worden geplaatst,
dan zal zich geen embryo ontwikkelen. Men kan deze cellen terugvinden in het embryo na de
vierde dag, maar ook bij de foetus en de volwassene.
3.1.3 MULTIPOTENTE STAMCELLEN
16. De pluripotente stamcellen specialiseren zich verder tot stamcellen met een meer
specifieke functie. We denken hierbij aan bloedstamcellen die zich kunnen specialiseren tot
rode bloedlichamen, witte bloedlichamen en bloedplaatjes; en huidstamcellen die zich kunnen
specialiseren tot de verschillende typen huidcellen. Deze stamcellen zijn terug te vinden bij de
foetus en de volwassene. 29
3.1.4 UNIPOTENTE STAMCELLEN
17. Ter volledigheid geven we ook nog deze categorie mee. Dit zijn voorlopercellen voor
een bepaald celtype en hebben een beperkte levensduur en een geringer vermogen tot
zelfvernieuwing. Deze kunnen worden teruggevonden zowel bij de foetus als bij de
volwassene. 30
28
J. DOWNIE, T. CAULFIELD en C. FLOOD (eds.), Canadian Health Law and Policy, Third edition,
LexisNexis Canada, 2007, 524.
29
T. HERVEY en H. BLACK, “The European Union and the Governance of Stem Cell Research”, MJ 2005, afl.
1, 12-13.
30
T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 130; S. WORTMANN, “Ontwikkelingen op het terrein van wetenschappelijk onderzoek met embryo's”,
Ars Aequi 2006, afl. 10, 719.
Medisch Recht
2007-2008
12

3.2 ONDERSCHEID OP BASIS VAN HERKOMST
18. Boven haalden we aan dat stamcellen ingedeeld kunnen worden naar aanleiding van
hun potentie. Dit is niet de enige indeling die wordt gemaakt. Zo spreken we ook over een
onderscheid tussen somatische en embryonale stamcellen:
3.2.1 SOMATISCHE STAMCELLEN
19. Somatische stamcellen verkrijgt men uit weefsels van volwassenen en foetussen. Deze
stamcellen worden verkregen uit (1) organen en weefsels van zowel minderjarige als
meerderjarige personen. Een goed voorbeeld van deze materie is de afname uit beenmerg.
Anderzijds denken we aan het bekomen van somatische stamcellen uit (2) foetale organen en
weefsels, bijvoorbeeld na een zwangerschapsonderbreking. Als laatste mogelijkheid kennen
we (3) het navelstrengbloed. 31
20. Deze somatische stamcellen zijn minder veelzijdig dan de embryonale stamcellen,
doch kunnen wel degelijk uitgroeien tot meerdere celtypen. Dit levert, in tegenstelling tot de
volgende categorie, geen nieuwe ethische vragen op. Het overdragen van stamcellen kan
namelijk worden gezien als een vorm van doneren van lichaamsmateriaal.
Somatische stamcellen worden in veel meer verschillende weefsels aangetroffen dan tot voor
kort werd aangenomen. Voorbeelden zijn neurale stamcellen uit hersenweefsel en stamcellen
in huid- en vetweefsel. Verondersteld werd dat bij volwassenen geen nieuwe neuronen
konden ontstaan. Uit onderzoek blijkt echter dat in bepaalde delen van de hersenen stamcellen
aanwezig zijn die daartoe wel in staat zijn. Ook in vetweefsel, afgenomen bij liposuctie, zijn
stamcellen aangetroffen die zich in diverse richtingen zouden kunnen ontwikkelen. In alle
gevallen gaat het om een klein aantal cellen, en is er discussie gaande over de identificatie van
het celtype. 32
31 T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 130; Gezondheidsraad, “Stamcellen voor weefselherstel: onderzoek naar therapie met somatische en
embryonale stamcellen”, Den Haag, Gezondheidsraad 2002, publicatie nr. 2002/09, 29.
32 Gezondheidsraad, l.c., 31.
Medisch Recht
2007-2008
13

3.2.2 EMBRYONALE STAMCELLEN
21. Embryonale stamcellen worden aangemaakt in het laboratorium uit (1) embryo's. We
denken hier o.a. aan overtallige embryo’s na een IVF-procedure. Daarnaast kennen we een
tweede methode, de zogenaamde (2) celkerntransfer. Dit behelst een methode om aan het
afstotingsverschijnsel te ontkomen. De celkern van een lichaamscel afkomstig van een
volwassene (of kind) wordt in dit laatste geval overgebracht naar een eicel waaruit de
oorspronkelijke celkern is verwijderd. Het gevormde embryo wordt vervolgens in vitro tot
ontwikkeling gebracht.
22. Stamcellen met embryonale kenmerken kunnen ook worden verkregen uit
kiembaanweefsel van geaborteerde foetussen. Uit die kiem(baanstam)cellen (embryonic germ
cells) ontstaan de geslachtscellen. Bij onderzoek lijken kiemcellen het vermogen te bezitten
om naar verscheidene celtypes te differentiëren, zij het in mindere mate dan embryonale
stamcellen. Opgemerkt zij dat die onderzoeksresultaten nog niet door andere onderzoekers
bevestigd zijn. Ook de stabiliteit van het genetisch materiaal in deze cellen is nog
onduidelijk. 33
23. Het controversiële rondom deze stamcellen behoeft geen betoog. Deze stamcellen
worden ook wel hESC genoemd; de afkorting is afkomstig van het Engelse human Embryonic
Stem cells. 34
3.3 EIGENSCHAPPEN VAN STAMCELLEN
24. Stamcellen bezitten langdurig het vermogen zich te reproduceren. Daarnaast zijn zij in
staat uit te groeien tot uiteenlopende celtypes. Het vermeerderen gebeurt via celdeling
(proliferatie), een proces dat tijdens de embryonale en foetale groei van het lichaam en in
sommige organen en weefsels van het volwassen lichaam (in vivo) op grote schaal plaats
vindt. Wanneer we de fase van de proliferatie voorbij zijn, begint voor een bepaald deel van
de stamcellen het proces tot de ontwikkeling naar een bepaald celtype, bijvoorbeeld een lever-
of een spiercel. Het is net dit proces dat men als de differentiatie bestempeld. Men kent
verschillende stadia in deze ontwikkeling.
33 Gezondheidsraad, l.c., 31.
34 T. HERVEY en H. BLACK, l.c., 13; S. WORTMANN, l.c., 719-720.
Medisch Recht
2007-2008
14

25. Stamcellen verschillen aanzienlijk in het vermogen zich te delen. Dit hangt namelijk
samen met de soort en met het type stamcel. Zo zijn er bijvoorbeeld verschillen tussen
stamcellen van mensen en muizen. Embryonale stamcellen kunnen in het laboratorium onder
bepaalde omstandigheden tot relatief snelle deling worden gebracht. Bij somatische
stamcellen is dat in mindere mate mogelijk.
26. Een belangrijk op te merken verschil met andere celtypes is dat het vermogen tot delen
bij embryonale stamcellen niet uitgeput lijkt te raken. In veel andere cellen treedt bij de deling
een verkorting van de chromosomen op met als gevolg dat het aantal mogelijke celdelingen
eindig is. In de embryonale stamcellen is het enzym telomerase actief. Dit zorgt er voor dat de
verkorting van de chromosomen wordt tegengegaan. Het is daardoor theoretisch mogelijk een
zeer groot aantal embryonale stamcellen te verkrijgen.
27. Men is nog relatief onwetend op het gebied van kennis over de celdelingen van
stamcellen. Het is bijvoorbeeld onvoldoende bekend welke groeifactoren en andere elementen
nodig zijn voor de deling. Die lacune betreft zowel embryonale stamcellen als andere
stamcellen. Door meer kennis over die factoren zouden de processen om stamcellen te
vermeerderen waarschijnlijk aanzienlijk verbeterd kunnen worden.
28. Het differentiëren van stamcellen naar gespecialiseerde celtypes is een ingewikkeld
proces. Het is aannemelijk dat, gegeven de juiste condities, de embryonale stamcellen tot
bijna alle types cel kunnen differentiëren. Evenals ten aanzien van de celdeling is opgemerkt,
bestaat over de factoren die dat proces bepalen nog veel onduidelijkheid.
Een belangwekkende eigenschap van stamcellen is voorts het vermogen naar een beschadigd
deel van een weefsel te migreren. 35
3.4 STAMCELTHERAPIE
29. Stamcelonderzoek biedt een waaier aan mogelijkheden, welke we hier kort willen
aanraken. Ten eerste betreft het een belangrijk hulpmiddel inzake het onderzoek naar de
complexe processen in het vroegste menselijke ontwikkelingsstadium. Ten tweede kan men
stamcellen gebruiken voor het ontwikkelen en testen van nieuwe geneesmiddelen. Zo zou
men deze eerst kunnen testen op menselijke cellijnen en meerdere celtypen. Daarnaast kan het
gebruik van stamcellen een enorme vooruitgang betekenen op gebied van celtherapie en
regeneratieve geneeskunde. Stamcellen, wanneer aangezet tot celspecialisatie, kunnen in de
35 Gezondheidsraad, l.c., 33-36.
Medisch Recht
2007-2008
15

toekomst een dermate onuitputtelijke bron van cel- en weefselvervanging vormen, opdat
ziekten zoals Parkinson, Alzheimer, hartziekten en dergelijke meer op een meer doeltreffende
manier kunnen behandeld worden. Vandaag de dag werkt men immers nog steeds met
donororganen- en weefsels, welke niet steeds het optimale resultaat bereiken.
30. Stamcelonderzoek is een materie welke enorme opportuniteiten kan bieden aan de
geneeskunde. Doch, alvorens men daadwerkelijk daartoe kan overgaan, dient men een
oplossing te vinden voor tal van vragen. Immers, de wetenschap kampt momenteel nog met
tal van ethische en juridische vragen en controverses rondom het embryo en
stamcelonderzoek. 36
3.5 POTENTIËLE THERAPEUTISCHE TOEPASSINGEN
31. Wetenschappelijke literatuur heeft aangetoond dat de ontwikkeling van
stamceltherapie voor tal van ziekten veelbelovend zou kunnen zijn. Daaronder vallen
neurodegeneratieve aandoeningen zoals de ziekte van Parkinson, en metabole ziekten zoals
diabetes mellitus. 37 De verwachting van een toekomstige therapie stoelt echter niet steeds op
experimenteel onderzoek. Een voorbeeld is de ziekte van Alzheimer: de oorzaak is nog
onbekend, en het is onduidelijk of vormen van celtherapie werkzaam zouden kunnen zijn.
Echter, er is bij de ziekte van Parkinson wél veel onderzoek gedaan naar de effecten van
celtherapie. Stamcellen vormen een nieuwe bron van cellen die mogelijk een gunstig effect
hebben bij deze aandoening. 38 Bij een proefdiermodel bleken zich bijvoorbeeld functionele
neuronen te vormen na het implanteren van embryonale stamcellen. 39
Ook bij anderssoortige aandoeningen van het centrale zenuwstelsel, zoals multipele sclerose
en herseninfarcten, is stamceltherapie genoemd als een toekomstige mogelijkheid. 40
Stamceltherapie is niet slechts in relatie tot neurologische ziekten genoemd. Ook bij
aandoeningen van organen als de lever, het hart en de pancreas denkt men aan die
mogelijkheid. Transplantatie van levercellen kan nuttig zijn bij bepaalde leveraandoeningen
36 T. HERVEY en H. BLACK, l.c., 12-13.
37 J. DOWNIE, T. CAULFIELD en C. FLOOD (eds.), o.c., 524.
38 S. OKABE, K. FORSBERG-NILSSON, A.C. SPIRO, e.a., “Development of neuronal precursor cells and
functional postmitotic neurons from embryonic stem cells in vitro”, Mech. Dev. 1996, 89-102; B. BRUNDIN en
P. HAGELL, “The neurobiology of cell transplantation in Parkinson's disease”, Clin. Neurosci Res. 2001, 507.
39 L.M. BJORKLUND, R. SANCHEZ-PERNAUTE, S. CHUNG, e.a. “From the Cover: Embryonic stem cells
develop into functional dopaminergic neurons after transplantation in a Parkinson rat model”, Proc.Natl. Acad.
Sci. U S A 2002, nr. 99, 2344-2349.
40 K.I. PARK, S. LIU, J.D. FLAX, e.a., “Transplantation of neural progenitor and stem cells: developmental
insights may suggest new therapies for spinal cord and other CNS dysfunction”, J. Neurotrauma 1999; 16-87.
Medisch Recht
2007-2008
16

en kan in sommige gevallen dienen ter vervanging van een volledige levertransplantatie.
Mede omdat de beschikbaarheid van (donoren van) levercellen beperkt is, is onderzoek
verricht naar de mogelijkheid om embryonale stamcellen of somatische stamcellen te
gebruiken.
De mogelijkheid van therapie op basis van stamcellen bij hartaandoeningen is onderzocht bij
proefdieren. 41 Injecties van uit embryonale stamcellen gekweekte hartspiercellen bij muizen
leiden tot de vorming van nieuw hartspierweefsel. Humane embryonale stamcellen kunnen in
vitro differentiëren tot hartspiercellen, maar de opbrengst aan cellen is laag.
In plaats van stamcellen te transplanteren, kan ook getracht worden de eigen stamcellen te
activeren. Met bepaalde cytokines kunnen stamcellen uit het beenmerg gemobiliseerd en in de
bloedcirculatie gebracht worden.
Celtherapie zou van groot belang kunnen zijn voor de behandeling van diabetes, indien er
voldoende pancreascellen beschikbaar waren. Stamcellen zouden daartoe bruikbaar kunnen
zijn. Onderzoekers verwachten daarom dat (stam)celtherapie op termijn een belangrijke vorm
van behandeling voor patiënten met diabetes mellitus type 1 zal zijn.
Een bijzondere categorie vormen de ziekten waarbij stamcellen al op ruime schaal toegepast
worden, namelijk leukemieën en lymfomen. Bij die aandoeningen worden
beenmergtransplantaties toegepast als onderdeel van behandelingen waarin door
chemotherapie en bestraling het, althans resterende, beenmerg vernietigd is. Ook bij erfelijke
immuundeficiënties wordt beenmergtransplantatie toegepast. In plaats van de stamcellen uit
beenmerg kunnen ook stamcellen uit bloed gebruikt worden. Hier bestaat de mogelijkheid om
eventueel navelstrengbloed te gebruiken.
32. Stamceltherapie is voorts van belang in verband met de mogelijkheid om weefsels
(van bijvoorbeeld spier en bot) te vervangen of aan te vullen. Onderzoekers hebben geopperd
dat door middel van stamcellen en door een andere manier van inbrengen, namelijk via de
bloedbaan, betere resultaten te bereiken zijn. 42
Bij een klein aantal patiënten met erfelijke botafwijkingen zijn transplantaties van
beenmergstamcellen uitgevoerd. Daarbij leek zich nieuw bot te vormen en het aantal
botbreuken te verminderen. Evenals bij de behandeling van lever- en hartaandoeningen, is
voor bot- en kraakbeenziekten de vraag welk type cellen hiervoor in aanmerking komt.
41
C. MUMMERY, D. WARD en E. VAN DEN BRINK, “Cardiomyocyte differentiation of mouse and human
embryonic stem cells”, J. Anat 2002, 200.
42
T. PARTRIDGE, “The current status of myoblast transfer”, Neurol. Sci. 2000, 21; G. FERRARI, G.
CUSELLA-DE ANGELIS en M. COLETTA, “Muscle regeneration by bone marrow-derived myogenic
progenitors”, Science 1998, 279.
Medisch Recht
2007-2008
17

Stamcellen uit het beenmerg kunnen ook differentiëren tot endotheelcellen, wat mogelijk van
belang is voor het bevorderen van wondgenezing. De hier genoemde experimenten geven
gunstige perspectieven voor de ontwikkeling van therapie. 43
3.6 STAMCELTHERAPIE VERSUS ORGAANTRANSPLANTATIE
33. Het tekort aan donoren voor transplantaties van organen leidt tot de vraag naar
alternatieven zoals xenotransplantatie en stamceltherapie. Therapie met behulp van stamcellen
biedt echter voor het donortekort op korte termijn geen oplossing. Alvorens toepassingen van
stamcellen mogelijk zullen zijn, zal er nog veel onderzoek gedaan moeten worden naar de
celculturen en de factoren die voor ontwikkeling van verschillende celtypes van belang zijn.
Daarnaast dient men eventuele problemen in kaart te brengen die zich misschien zullen
voordoen bij schaalvergroting. Ook is er onderzoek nodig om vast te stellen of de
stamceltherapieën veilig zijn.
34. Daar komt bij dat eventuele klinische toepassingen van stamcellen vooralsnog
celtherapie betreffen, een behandeling met losse cellen, die niet georganiseerd zijn in een
orgaan. Voor sommige doeleinden zijn cellen mogelijk voldoende, maar niet voor andere,
zoals de vervanging van een zieke nier. Hoewel men momenteel onderzoek verricht naar de
mogelijkheid om organen uit stamcellen te vormen, is het niet waarschijnlijk dat binnen
afzienbare tijd de vorming in vitro van organen als nier en hart mogelijk zal zijn. 44
3.7 STAMCELONDERZOEK IN DE ACTUALITEIT
35. Stamcelonderzoek is niet meer te weg te denken uit de actualiteit. Zo denken we maar
aan het artikel uit het vakblad Stem Cells waarin melding wordt gemaakt van het feit dat
Amerikaanse wetenschappers erin geslaagd zijn om een menselijk embryo uit een volwassen
stamcel te klonen. Via deze techniek kwam men in 1996 overigens tot het klonen van het
wereldbekende schaap Dolly. Dit lijkt ons inziens een nieuwe stap naar het therapeutisch
klonen van mensen.
36. Dit was niet het enige recente nieuws over stamcelonderzoek. Eind november 2007
berichtte men in de media over een eventueel belangrijke doorbraak in het onderzoek op
43 Gezondheidsraad, l.c., 40-42.
44 Gezondheidsraad, l.c., 46.
Medisch Recht
2007-2008
18

stamcellen. Zo zijn Amerikaanse en Japanse wetenschappers erin geslaagd om huidcellen om
te vormen tot stamcellen. Tot nu toe werd immers algemeen aangenomen dat alleen
stamcellen van embryo’s de mogelijkheid hadden zich in één van de 220 types van
lichaamscellen te veranderen. Dit brengt ons tot het belangrijke voordeel dat er in de toekomst
allicht geen embryo’s meer nodig zijn voor het kweken van stamcellen. Het gebruik van
embryo’s is immers zeer omstreden in tal van landen. Stamcelspecialiste Catherine
VERFAILLIE van de Katholieke Universiteit Leuven erkent de doorbraak in het onderzoek
op stamcellen, doch relativeert ook enigszins de verwachtingen:
Theoretisch is het nu mogelijk om voor bijna iedereen eigen embryonale
stamcellen te maken, zonder dat daarvoor bevruchte eicellen nodig zijn of er
gedoneerd moet worden. Het inbrengen van het genetisch materiaal is niet zonder
gevaar. We mogen dus spreken van een belangrijke doorbraak, maar de klinische
toepassing is nog niet voor morgen. Er zijn nog te veel risico's aan verbonden. 45
37. In mei 2008 voorspelde de Britse proefbuisbaby-pionier Robert EDWARDS dat
stamceltechnolgie het binnen enkele tientallen jaren mogelijk zal maken om vrijwel elk
menselijk lichaamsdeel of orgaan te vervangen, zo schrijft de Sunday Times. Hierdoor zouden
transplantaties overbodig worden en wordt de regeneratie van hersenweefsel mogelijk.
De 82-jarige celbioloog verwacht dat het nieuwe vakterrein van de regeneratieve geneeskunde
ertoe zal leiden dat de eigen cellen van een patiënt kunnen worden gebruikt om een ziek hart,
een lever of een nier te vervangen door een uit stamcellen gemaakt exemplaar - compleet met
de eigen bloedtoevoer. Dit is een fenomeen dat zich immers reeds voordoet bij menselijke
foetussen. Als een vinger die nog geen drie maanden oud is in de baarmoeder verloren gaat,
groeit die namelijk vanzelf weer aan. EDWARDS meent dus dat men de reeds bestaande
genen enkel nog moeten weten te activeren. Dat is wat onderzoekers nu proberen te doen. 46
45 Catherine VERFAILLIE deed deze uitspraak op 20 november 2007 aan de VRT-nieuwsdienst in het kader van
de recente ontdekkingen in het stamcelonderzoek.
46 Geraadpleegd via http://www.medinews.be.
Medisch Recht
2007-2008
19

4 TOEPASSINGSGEBIED VAN DE EMBRYOWET
38. De wetgever beoogde een drieledig toepassingsgebied. 47 Eerst en vooral worden de
voorwaarden vastgelegd voor onderzoek op overtallige embryo’s. 48 Dit blijft echter niet
beperkt tot reeds voorhanden embryo’s in vitro. De wet behelst eveneens een regulering
omtrent de aanmaak van nieuwe embryo’s in vitro. 49 Ten tweede behandelt de wet tal van
behandelingen waaraan embryo’s niet kunnen worden onderworpen. 50 Ten slotte wordt
duidelijk dat men niet enkel embryo’s in vitro beoogt: het materiële toepassingsgebied wordt
in bepaalde opzichten uitgebreid tot geslachtscellen, embryonale stamcellen en
geslachtsceldonoren. 51
4.1 ONDERZOEK OP OVERTALLIGE IVF-EMBRYO’S
4.1.1 HET VERKRIJGEN VAN OVERTALLIGE IVF-EMBRYO’S
39. Een bron van stamcellen zijn overtallige embryo’s. Wanneer in het kader van medisch
begeleide voortplanting embryo’s werden aangemaakt, worden er vaak een aantal niet meer
ingeplant bij de vrouw omwille van het feit dat de kinderwens vervuld is. In dit geval hebben
de gametendonoren verschillende mogelijkheden: ofwel vernietiging van het embryo, ofwel
donatie aan derden ofwel afstand voor wetenschappelijk onderzoek. Daarnaast hebben zij ook
de mogelijkheid tot ‘permanente’ cryopreservatie van het embryo. Deze laatste mogelijkheid
is vooral in de Verenigde Staten een vaak gekozen optie.
40. In België zijn er ongeveer dertig fertiliteitscentra die jaarlijks zo’n 8.000 tot 9.000
pogingen tot medisch begeleide voortplanting ondernemen. Globaal genomen, worden er per
poging tien eicellen bevrucht. Dit leidt gemiddeld tot zes embryo's, waarvan er slechts twee
worden bewaard voor inplanting en er dus vier beschikbaar zijn voor andere doeleinden.
Aldus zouden er jaarlijks 30.000 overtallige embryo’s worden aangemaakt, waarvan een
bepaald percentage echter bepaalde afwijkingen vertonen. Deze embryo’s worden daardoor
47 B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c. ,55; H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in
Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-Scientia, Mechelen, 2005, 481; S. DE CLERCQ, “Het onderzoek
op embryo's in vitro”, TVW 2003, afl. 8, 333.
48 Art. 3 Embryowet.
49 Art. 4 Embryowet.
50 Art. 5 en 6 Embryowet.
51 Art. 5,3° en art. 8 Embryowet.
Medisch Recht
2007-2008
20

niet ingeplant noch ingevroren 52 . Het juiste aantal jaarlijks aangemaakte overtallige embryo’s
in België is niet gekend en zou, naargelang de bron, schommelen tussen de 7.000 en 20.000. 53
Maar ook dit cijfer is uiteindelijk relatief: het is niet omdat er jaarlijks zoveel overtallige
embryo’s worden aangemaakt, dat zij ook voor onderzoek vrijkomen, nu dit afhangt van de
toestemming van de gametendonoren. 54
4.1.2 BEGRIPSOMSCHRIJVINGEN
41. Alvorens dieper in te gaan op de bepalingen van de Embryowet, dienen we kort de
begripsmatige zijde van de wet aan te raken.
Zo spreekt de wet over een embryo als zijnde “een cel of samenhangend geheel van cellen
met het vermogen uit te groeien tot een mens”. 55 De embryowet definieert een “overtallig
embryo” als “een embryo dat is aangemaakt in het kader van de medisch begeleide
voortplanting, maar dat niet bij de vrouw werd ingeplant”. 56
We spreken hier dus steeds over een “embryo in vitro”, met andere woorden “een embryo dat
zich buiten het lichaam van de vrouw bevindt”. 57
Een “overtallig embryo” is een embryo dat door “de personen voor wie het werd
aangemaakt” met het oog op het realiseren van een ouderlijk project werd afgestaan omdat dit
ouderlijk project als afgesloten wordt beschouwd. 58
“Onderzoek”, zoals bedoeld in artikel 2,4° Embryowet, wordt omschreven als zijnde
“wetenschappelijke proeven of experimenten op embryo’s in vitro”. Dit onderzoek is steevast
gericht op het verwerven van meer wetenschappelijke kennis. 59
52
J.M. DEBRY, in Verslag HEREMANS, Parl.Doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/13, 7 -8.
53
B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 57; J.M. DEBRY, in Verslag HEREMANS, Parl.Doc.,
Senaat, 2001-2002, 2-695/13, 7 -8.
54
T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 134.
55
Art. 2,1° Embryowet.
56
Art. 2,3° Embryowet.
57
Art. 2,2° Embryowet.
58
Art. 2,5° Embryowet.
59
H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 482; B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 55-56.
Medisch Recht
2007-2008
21

4.1.3 TOELAATBAARHEIDSVOORWAARDEN
4.1.3.1 TYPOLOGIE VAN HET TOEGELATEN ONDERZOEK
42. Onderzoek op overtallige embryo’s in vitro is toegelaten indien dit onderzoek een
therapeutisch doel heeft of bijdraagt tot een betere kennis inzake vruchtbaarheid,
onvruchtbaarheid, transplantatie van organen of weefsels, het voorkomen of behandelen van
ziekten. 60 Hierna gaan we dieper in op deze voorwaarden uit artikel 3, 1° Embryowet.
4.1.3.1.1 ONDERZOEK MET EEN THERAPEUTISCH DOEL
43. Deze voorwaarde kan men als tweeledig aanschouwen. Immers, uit de besprekingen in
de bijzondere commissie voor bio-ethiek kunnen we afleiden dat het zogenaamde
therapeutisch doel van het onderzoek een tweevoudige betekenis kan hebben: (1) enerzijds
therapeutisch voor het embryo dat aan het onderzoek wordt onderwerpen, (2) anderzijds
therapeutisch zonder enig nut voor het embryo dat aan het onderzoek wordt onderworpen,
maar wel voor de lotsbestemming van embryo’s in het algemeen. Men refereert vaak naar
deze verschillende betekenissen door respectievelijk de termen experimentele therapie en
therapeutisch experiment te gebruiken. 61
44. De vraag rees of “therapeutisch” inhoudt dat het gaat om “wetenschappelijke ingrepen
in het kader van een uiteindelijke behandeling van het embryo zelf, wat impliceert dat dit
onderzoek voorafgaat aan de inplanting van het embryo, of gaat het om loutere proeven met
therapeutische doeleinden die de vernietiging van het beoogde embryo impliceren?”. 62
Als antwoord op deze vraag werd in de Senaat opgeworpen “dat wetenschappelijk onderzoek
op een embryo mogelijk dient te zijn zonder dat dit embryo er rechtstreeks profijt uit haalt,
maar wanneer de resultaten van het onderzoek dienstig kunnen zijn voor andere gevallen”. 63
45. Dat onderzoek met een therapeutisch doel voor het betrokken embryo zelf onder
artikel 3 Embryowet valt, volgt logischerwijze af te leiden uit artikel 5, 2° Embryowet. De
wetgever verbiedt hierbij embryo’s waarop onderzoek is verricht in te planten bij mensen,
behalve indien het onderzoek is uitgevoerd met een voor het embryo zelf therapeutisch doel.
NYS maakt hierbij de terechte opmerking dat we ons de vraag dienen te stellen of onderzoek
60 S. DE CLERCQ, l.c., 333.
61 B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 59.
62 Parl. Doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/12, 102.
63 Cf. Opmerking van senator MONFILS in Parl. Doc. Senaat 2001-2002, 2-695/12, 103-104.
Medisch Recht
2007-2008
22

dat uitgevoerd wordt met een voor het embryo therapeutisch doel nog wel voldoet aan de
definitie van “onderzoek” in de zin van artikel 2, 4° Embryowet. Hierin staat
kennisverwerving immers centraal. Dit is niet zo wanneer het onderzoek wordt uitgevoerd
met een voor het embryo zelf therapeutisch doel. 64
4.1.3.1.2 ONDERZOEK DAT BIJDRAAGT TOT EEN BETERE KENNIS
46. De Embryowet formuleert drie subdoelen in het kader van het onderzoek op embryo’s
in vitro, wat betreft een bijdrage tot een betere kennis. We spreken hier over:
(1) vruchtbaarheid en onvruchtbaarheid, (2) transplantatie van organen of weefsels en (3) het
voorkomen of behandelen van ziekten.
47. Het is net deze laatste formulering die ervoor zorgt dat nagenoeg elk onderzoek met
embryo’s in vitro kan worden gerechtvaardigd, inclusief de zogenaamde puur cognitieve
experimenten. 65 Met dit laatste doelt men op experimenten waarbij men het algemeen belang
laat primeren op dat van het individu. Het betreft hier tevens een overlapping van de
therapeutische doelstelling in het eerste zinsdeel van art. 3, 1° Embryowet. 66 In de eerste
versie van het wetsvoorstel was onderzoek op embryo’s in vitro toegelaten wanneer het
bijdroeg tot een betere kennis van “ernstige” genetische of aangeboren aandoeningen of van
de oncologie. In de uiteindelijke versie is dit aangepast. Het weglaten van de specificaties, en
meer in het bijzonder van de precisering “ernstig”, maakt de wet liberaler. De uitbreiding van
het toegelaten onderzoek vormde het onderwerp van een lange en harde discussie met de
parlementsleden die een meer restrictieve formulering wensten. De tegenstanders oordeelden
dat, door onderzoek toe te laten voor alle soorten aandoeningen, er te weinig respect werd
betoond voor het menselijk embryo. Zo wensten zij ook dat geslachtskeuze alleen mogelijk
zou zijn in het geval van ernstige ziekten. 67 De wetgever opteerde terecht om geen limitatieve
opsomming te geven van ziekten. 68 Een belangrijk argument voor het niet opnemen van een
64 H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 489; B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 59.
65 T. VANSWEEVELT, “De vrouw als embryodonor en eiceldonor met het oog op stamcelonderzoek” in X.
(ed.), Stem Cells and Women’s Health, Louvain-La-Neuve, Anthemis, 2007, 121; Y.-H. LELEU, "La loi du 11
mai 2003 relative à la recherche sur les embryons in vitro", Rev. trim. dr. fam. 2003, 725.
66 Cf. supra.
67 G. PENNINGS en A. VAN STEIRTEGHEM, l.c., 4.
68 B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 59.
Medisch Recht
2007-2008
23

precisering was dat het opstellen van een lijst van ernstige aandoeningen en het categoriseren
van aandoeningen in ernstig – niet ernstig werd beschouwd als onhaalbaar en onpraktisch. 69
Zo stelden enkele senatoren het volgende:
De goedkeuring van een limitatieve en gedetailleerde lijst, rekening houdende met
de snelle evolutie van de wetenschap, dreigt te leiden tot een toestand waarin de
wetgeving snel achterhaald zou zijn. De goedkeuring van een algemene definitie
zal dit bezwaar ontkrachten. 70
De tegenstanders van een lijst wijzen er onder andere ook op dat te strenge beperkingen
misbruik en handel in menselijk materiaal in de hand kunnen werken. 71 De professoren
CASSIMAN en LIEBAERS zijn bijvoorbeeld ook radicaal tegen een lijst, daar de subjectieve
beleving van een afwijking zeer sterk kan verschillen van de ene persoon tot de andere, vooral
wanneer men in de grijze zone van de minder erge afwijkingen terecht komt. Het lijkt
wenselijker om geval per geval te werken, en uit de dialoog tussen geneesheer en patiënt af te
leiden welke optie best wordt genomen.
48. De discussie over het experimenteel gebruik van embryo’s overschrijdt met andere
woorden het domein van de voortplantingstechnologie en de hulpverlening aan kinderloze
echtparen. 72
4.1.3.1.3 WETENSCHAPPELIJKHEID
49. Artikel 3, 2° Embryowet stelt de vereiste dat het onderzoek op embryo’s in vitro dient
te steunen op de meest recente wetenschappelijke bevindingen. Daarnaast moet het voldoen
aan de eisen van een juiste methodologie van wetenschappelijk onderzoek.
50. Sommige commissieleden vonden dat dit criterium van “steunen op de meest recente
wetenschappelijke bevindingen” geschrapt diende te worden “om te verhinderen dat men
69
G. PENNINGS en A. VAN STEIRTEGHEM, l.c., 4.
70
Parl. Doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/12, 104.
71
E. MORBE, Embryo’s in vitro: sekse, experimenten en kloneren. De wet tussen wetenschap en ethiek, UGA,
Heule, 2004, 42.
72
B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 60.
Medisch Recht
2007-2008
24

wetenschappelijk denksporen die reeds enige tijd verlaten werden, opgeeft en niet meer kan
gebruiken om een bepaald onderzoek te verantwoorden.” 73
4.1.3.1.4 UITVOERING IN HET KADER VAN REPRODUCTIEVE GENEESKUNDE
OF MENSELIJKE ERFELIJKHEID
51. Het onderzoek dient steevast gevoerd te worden in een erkend laboratorium dat
verbonden is aan een universitair zorgprogramma voor reproductieve geneeskunde of voor
menselijke erfelijkheid en in aangepaste technische en materiële omstandigheden. 74 Deze op
het eerste zicht duidelijke tekst zorgt echter voor interpretatieproblemen. Men tast namelijk
enigszins in het duister bij het zoeken naar de juiste betekenis van deze uitdrukking.
NYS heeft immers terecht opgemerkt dat het K.B. van 15 januari 1999 tot vaststelling van de
normen waaraan de zorgprogramma’s “reproductieve geneeskunde” moeten voldoen om
erkend te worden, geen onderscheid maakt tussen universitaire en niet-universitaire
zorgprogramma’s. Men spreekt hier namelijk van een onderscheid tussen zorgprogramma’s A
en zorgprogramma’s B. Dit onderscheid is niet terug te brengen tot een onderscheid tussen
universitair en niet-universitair. Een zorgprogramma B, wat veeleisender is dan
zorgprogramma A, moet beschikken over een labo voor medisch begeleide voortplanting dat
in staat is om in vitro bevruchting te verwezenlijken en om in vitro gameten te behandelen en
te bewaren. Wellicht is het dit labo, verbonden aan een universitair zorgprogramma, dat wordt
bedoeld door de wetgever. 75
De wetgever meende hoe dan ook dat voor dit soort delicaat onderzoek degelijkheid en
transparantie gewaarborgd moest zijn en aldus de band met een universitaire instelling van
belang was. 76
52. Betekent dit dat het onmogelijk is om onderzoek te voeren in het kader van niet-
universitaire zorgprogramma’s? Neen, dit is mogelijk, mits de voorwaarde dat dit enkel kan
na het sluiten van een overeenkomst met een universitair zorgprogramma voor reproductieve
73 Parl. Doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/12, 113-114.
74 Art. 3, 3° Embryowet.
75 H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 491; T. VANSWEEVELT, “De vrouw als embryodonor en eiceldonor met het oog op
stamcelonderzoek” in X. (ed.), Stem Cells and Women’s Health, Louvain-La-Neuve, Anthemis, 2007, 122.
76 Verslag REMANS, bespreking tweede lezing, Parl.Doc., Senaat, 2002-2003, 2-695/18, 19; Tweede verslag
REMANS, Parl.Doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/12, 99 en 115.
Medisch Recht
2007-2008
25

geneeskunde. In deze overeenkomst stipuleert men dat het advies van het plaatselijk comité
gegeven wordt door het comité van de universitaire instelling. 77
53. Het onderzoek op embryo’s is op deze manier beperkt tot al dan niet universitaire
laboratoria voor reproductieve geneeskunde of universitaire laboratoria voor menselijke
erfelijkheid. Dit houdt in dat andere laboratoria, zoals bedrijfslaboratoria, geen onderzoek op
embryo’s in vitro kunnen uitvoeren. Hierop werd tijdens de parlementaire besprekingen
kritiek geuit. 78 Zo hoorde men bijvoorbeeld de volgende – overigens niet gevolgde – kritiek:
De consequentie hiervan is dat het onderzoek naar therapeutisch kloneren niet
kan gebeuren daar waar het logischerwijze thuishoort, namelijk in de laboratoria
die therapeutisch kloneren als potentiële therapie willen onderzoeken.
4.1.3.1.5 UITVOERING DOOR GEKWALIFICEERDE PERSONEN ONDER
TOEZICHT
54. Krachtens artikel 3, 4° Embryowet moet het onderzoek worden uitgevoerd onder het
toezicht van een geneesheer-specialist of van een doctor in de wetenschappen en door hiertoe
gekwalificeerde personen. NYS laat doorschijnen dat de bepaling inhoudsloos dreigt te
worden door de ruime formulering. 79 Noch in de voorbereidende werken, noch elders wordt
hierover meer duidelijkheid verschaft. We kunnen ons dus zeer zeker de vraag stellen welke
personen hier mee worden bedoeld.
77
H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 490-491.
78
Voor deze kritiek verwijzen we naar R. CUSTERS, in Verslag Burgeon en Descheemaeker, Parl.Doc., Kamer,
2002-2003, 2182/007, 38.
79
H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 491.
Medisch Recht
2007-2008
26

4.1.3.1.6 PERIODE VAN UITVOERING: EERSTE 14 DAGEN
55. Artikel 3, 5° Embryowet vereist dat het onderzoek wordt uitgevoerd op embryo’s
tijdens de eerste veertien dagen van het ontwikkelingsstadium, de periode van invriezing niet
inbegrepen. Deze tijdsbepaling is gekozen omdat men volgens wetenschappelijke inzichten
vanaf de veertiende dag een ontwikkeling krijgt van het zenuwstelsel van het embryo.
Daarnaast stopt het proces van de celdeling eveneens. 80
56. Op deze grens werd ook de nodige dosis kritiek geuit, omdat men van mening is dat
deze vanuit wetenschappelijk oogpunt puur kunstmatig is. Eenmaal men een beeld heeft van
de ontwikkeling van het embryo tijdens de eerste veertien dagen, zal de vraag komen naar de
ontwikkeling in een latere fase, nu wetenschappers de volledige ontwikkeling van een embryo
in kaart willen brengen. 81
57. Even werd er gedacht aan een opdeling tussen het zogenaamde “embryo” en het “pre-
embryo”. Uiteindelijk is men toch niet verder in gegaan op dit onderscheid. Aan de basis van
deze gedachtegang lag de volgende uitspraak van Senator REMANS:
Wanneer men teruggaat, dag voor dag, naar de vroegere stadia van de foetale en
de embryonale ontwikkeling, men nooit precies een moment zal vinden waarop
men kan zeggen: hiervóór is er geen reden om de mensenrechten toe te kennen, en
hierna wel. 82
58. Daarnaast werd er tevens met de gedachte gespeeld om de termijn in te korten naar
zeven dagen in plaats van de voorgestelde veertien dagen. Men stelde immers dat de termijn
van veertien dagen willekeurig was. Het toenmalige wetsontwerp was in schril contrast met
80 E. MORBE, Embryo’s in vitro: sekse, experimenten en kloneren. De wet tussen wetenschap en ethiek, UGA,
Heule, 2004, 48; Wetsvoorstel betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, Parl. Doc. Senaat 2000-2001, nr.
2-695/1, Toelichting bij art. 3, 5°.
81 T. VANSWEEVELT, “De vrouw als embryodonor en eiceldonor met het oog op stamcelonderzoek” in X.
(ed.), Stem Cells and Women’s Health, Louvain-La-Neuve, Anthemis, 2007, 123; Verslag REMANS, Parl.Doc.,
Senaat, 2001-2002, 2-695/13, 16 en 25.
82 E. MORBE, Embryo’s in vitro: sekse, experimenten en kloneren. De wet tussen wetenschap en ethiek, UGA,
Heule, 2004, 48-49.
Medisch Recht
2007-2008
27

de meeste onderzoeken die slechts de cultuur van embryo’s tot zeven dagen na de bevruchting
vereisten. Een Kamerlid merkte op dat dit in strijd was met het voorzorgsbeginsel. 83
Uiteindelijk pleitte men toch voor het behoud van de termijn van veertien dagen, hoewel de
veertien dagen-grens sowieso arbitrair blijft. De meeste onderzoeken worden hoe dan ook
uitgevoerd binnen deze tijdspanne. Zo wees senator VANKRUNKELSVEN erop dat deze
limiet essentieel is en merkte daarnaast het onderscheid op tussen operaties op embryo’s die
zich in de baarmoeder bevinden en wetenschappelijk onderzoek op embryo’s in vitro. 84
4.1.3.1.7 SUBSIDIARITEIT
59. Het onderzoek is enkel toegelaten indien er geen andere onderzoeksmethode bestaat
die even doeltreffend is. 85 Tot deze andere onderzoeksmethoden kunnen onderzoek met
dieren maar in toenemende mate onderzoek met menselijk lichaamsmateriaal en onderzoek
met medische persoonsgegevens worden gerekend. Het bespreken van deze verschillende
vormen van onderzoek valt echter buiten het bereik van deze scriptie. 86
60. Wie dient te bepalen wat de alternatieven zijn? Zo merkt de mede-indiener van het
toenmalige wetsvoorstel op dat het niet aan de politici is om de wetenschappers te vertellen
hoe ze het best een wetenschappelijk resultaat kunnen behalen. Zij kunnen daarover zelf beter
oordelen. “Men moet dan ook ophouden om in de Commissie die oplossing als een alternatief
voor te stellen”, liet deze toen optekenen. 87
61. De Raad van State adviseerde een aanvulling bij deze wetsbepaling, maar deze werd
niet doorgevoerd. Zij stelde voor om “ten minste even doeltreffend” in de tekst te
implementeren. Wanneer we namelijk met een procedure te maken krijgen die méér
doeltreffend is dan het onderzoek op embryo’s, dan is dit laatste soort onderzoek a fortiori
niet geoorloofd, aldus de Raad van State. Tijdens de bespreking in tweede lezing werd echter
geoordeeld dat de tekst voldoende duidelijk is. 88
83 Parl. Doc., Kamer, 2002-2003, 50-2182/007, 62.
84 Parl. St., Kamer, 2002-2003, 2-695/18, 4.
85 Art. 3, 6° Embryowet.
86 Zie hiervoor uitgebreid: H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische
Rechtsverzameling, Story-Scientia, Mechelen, 2005, 503 e.v.
87 Parl. Doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/13, 53.
88 H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 492.
Medisch Recht
2007-2008
28

4.1.3.2 PROCEDURELE VOORWAARDEN VOOR EMBRYO-
ONDERZOEK
4.1.3.2.1 PLAATSELIJK ETHISCH COMITE
4.1.3.2.1.1 SAMENSTELLING
62. Hiervoor dienen we ons te beroepen op externe wetgeving. Zo bepaalt het K.B. van 12
augustus 1994 dat elk comité minimaal uit acht en maximaal uit vijftien leden moet bestaan.
Het comité dient de nodige capaciteiten te verpersoonlijken: zo moet er in elk comité
verplicht een jurist, een verpleegkundige en een huisarts die niet aan het ziekenhuis
verbonden is, zetelen. We willen nog opmerken dat het niet toegelaten is dat de directeur van
het ziekenhuis, de voorzitter van de Medische Raad en het hoofd van het verpleegkundig
departement in het comité zetelen. De wetgever voorziet dus een beperking qua functie. 89
4.1.3.2.1.2 WERKING
63. Alvorens men een onderzoek op embryo’s in vitro kan aanvangen, dient men
voorafgaandelijk het plaatselijk ethisch comité van de betrokken universitaire instelling te
raadplegen. 90 Dit advies dient binnen de twee maanden te worden geleverd. De wet voorziet
echter niet in een sanctie of andere maatregel indien deze termijn wordt overschreden. De wet
maakt ook evenmin duidelijk met welke meerderheid een advies gegeven dient te worden en
wat de eigenlijke opdracht van het comité specifiek inhoudt. Volgens NYS mogen we
aannemen dat die opdracht bestaat uit het toetsen van alle protocollen inzake onderzoek met
embryo’s in vitro op hun wettelijke toelaatbaarheidsvoorwaarden. 91
64. Wanneer dit ethisch comité een ongunstig advies aflevert, wordt het onderzoeksproject
opgegeven. Dit impliceert dat een gunstig advies dus steeds een noodzaak is, wil het
onderzoeksproject doorgang vinden. De wet voorziet niet in een mogelijkheid om beroep aan
te tekenen tegen deze beslissing. Dit is een tekortkoming aan de procedure. Weliswaar valt
het standpunt van de indieners te begrijpen dat men zich moeilijk kan voorstellen dat een
onderzoek dat door het plaatselijk comité van de universitaire instelling verworpen is, toch
89
B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 61.
90
Art. 7 Embryowet.
91
B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 62.
Medisch Recht
2007-2008
29

kan doorgaan in dat ziekenhuis, omdat een beroepsinstantie een gunstig advies gegeven
heeft. 92
65. Het lijkt ons echter redelijk te voorzien in een beroepsinstantie daar de onderzoeker er
alle belang bij heeft dat een negatief advies kan worden getoetst, zelfs al kan het onderzoek
zelf niet in de betrokken instelling worden uitgevoerd. 93
Indien het project een gunstig advies meekrijgt van het plaatselijk ethisch comité, dan wordt
het onderzoeksproject voorgelegd aan de Federale Commissie.
4.1.3.2.2 FEDERALE COMMISSIE
4.1.3.2.2.1 SAMENSTELLING
66. Deze Commissie bestaat uit veertien leden die gespecialiseerd zijn in de medische,
wetenschappelijke, juridische, ethische en maatschappelijke aspecten die betrekking hebben
op het onderzoek op embryo’s. Het gaat om vier artsen, vier doctors in de wetenschappen,
twee juristen en vier deskundigen in de ethische problemen en de sociale wetenschappen. 94
Bij de samenstelling van de Commissie dient er voor gezorgd te worden dat de verschillende
ideologische en filosofische strekkingen evenwichtig vertegenwoordigd zijn. Deze Commissie
dient paritair samengesteld te zijn en daarbovenop dient men erover te waken dat de
Commissie niet minder dan een derde leden van hetzelfde geslacht telt. Het mandaat van een
lid van de Commissie duurt vier jaar en is tevens hernieuwbaar. 95
4.1.3.2.2.2 WERKING
67. De Commissie heeft een aantal opdrachten, welke verdeeld zijn in algemene en
specifieke opdrachten. De algemene opdrachten van de Commissie zijn terug te vinden in
artikel 10 §1 en §4 Embryowet. Zo wordt gestipuleerd dat de Commissie tot taak heeft (1)
informatie over de verschillende projecten inzake onderzoek op embryo’s in te winnen en te
centraliseren, met inbegrip van de projecten waarover de plaatselijke ethische commisies een
92
Cf. Wetsvoorstel betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, Parl. Doc. Senaat 2000-2001, nr. 2-695/1,
Toelichting bij art.7 Embryowet.
93
Cf. H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 484.
94
Art. 9 §2 Embryowet.
95
H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 502.
Medisch Recht
2007-2008
30

negatief advies hebben uitgebracht, (2) wetenschappelijk onverantwoorde ontwikkeling van
identieke onderzoeksprojecten te voorkomen, (3) de toepassing van de wet te evalueren, (4)
aanbevelingen in de vorm van adviezen te formuleren met het oog op wetgevende initiatieven
of andere maatregelen, (5) aanbevelingen in de vorm van adviezen te formuleren over de
toepassing van de wet ten behoeve van de plaatselijke ethische comités, (6) een jaarlijks
rapport op te stellen ten behoeve van de wetgevende kamers waarin verslag wordt uitgebracht
over de uitoefening van haar taken.
68. Daarnaast kent ze een aantal specifieke opdrachten die verband houden met
onderzoeksprojecten waarin gebruik wordt gemaakt van embryo’s in vitro. 96
Indien men een onderzoek op embryo’s in vitro wil voeren, dient men tevens het advies in te
roepen van de Federale Commissie voor medisch en wetenschappelijk onderzoek op embryo’s
in vitro. 97 Wanneer de Commissie binnen twee maanden geen negatief advies uitbrengt met
een meerderheid van haar leden, dan is het onderzoeksproject toegestaan en mag het worden
uitgevoerd. 98
69. Dit is niet de enige taak die de Commissie heeft toebedeeld gekregen: zij kan eveneens
een onderzoeksproject verbieden dat van het plaatselijk ethisch comité een positief advies
heeft gekregen. 99
70. Een opmerkelijk gegeven is het verschil in percentage aan stemmen in beide
procedures. Hoewel beiden tot hetzelfde resultaat komen, namelijk het niet toelaten van het
onderzoeksproject, is het zo dat een negatief advies uit artikel 7 Embryowet met een gewone
meerderheid kan worden afgeleverd, terwijl artikel 10 Embryowet een tweederde meerderheid
vereist. Gezien het adagium lex specialis derogat legi generali kunnen we stellen dat de
gewone meerderheidsregeling neergelegd in artikel 7 embryowet de voorrang geniet op de
tweederde meerderheidsregel vervat in artikel 10 Embryowet. 100
71. Sommigen menen dat de controletaak van de Federale Commissie het
wetenschappelijk onderzoek danig zal vertragen. Zo wordt meermaals kritiek geuit op het te
logge karakter van de procedure. Door de trage werking zullen sommige onderzoeken de kans
lopen om geen doorgang te vinden en bepaalde mensen zullen hun kans op genezing op deze
manier mislopen.
96 Art. 10 §2 Embryowet.
97 Verder de Commissie genoemd.
98 Art. 7 Embryowet
99 Dit kan op grond van art. 10 Embryowet.
100 H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 486.
Medisch Recht
2007-2008
31

Niet iedereen ziet het zo somber in. Door het creëren van deze commissie is er een zekere
vorm van transparantie verwezenlijkt. Aldus kan op een uniforme wijze worden nagegaan of
de doelstellingen die in de wet beschreven worden, wel degelijke nageleefd worden. 101
Professor CASSIMAN ziet de commissie op termijn zelfs uitgroeien tot een instantie die
fungeert als “begeleider van onderzoekers en volksvertegenwoordigers om de grenzen van het
toelaatbare, in een domein dat voortdurend en snel verandert, duidelijk en dynamisch te
helpen definiëren. Op die wijze zou men in België kunnen komen tot een gefundeerd en
harmonisch beleid rond alle onderzoek op embryo’s”. 102
4.1.3.2.2.3 PROBLEMEN IN DE PRAKTIJK
72. Twee jaar lang slaagde men er echter niet in om de Federale Commissie voor Medisch
en wetenschappelijk Onderzoek – het centrale orgaan dat de Embryowet moest schragen -
geldig samen te stellen. Struikelblok bleek de onverenigbaarheid met een zitje in het
gezaghebbend Raadgevend Comité voor Bio-ethiek. Aangezien het aantal specialisten in dit
onderzoeksterrein beperkt is, maakt deze onverenigbaarheid de uitvoering van deze Federale
Commissie quasi onmogelijk. Dat komt omdat de meeste experts al deel uitmaken van het
Raadgevend Comité van de Bio-ethiek, en dat mocht dus niet volgens de wet. Net het bestaan
van deze Commissie is onontbeerlijk voor de volledige toepassing van de wet.
Met artikel 2 van de Wet van 30 mei 2005 103 werd echter een wijziging ingevoerd van artikel
9 §2 om deze anomalie uit de embryowet te halen. Door deze voorwaarde van
onverenigbaarheid te schrappen, kunnen beide organen sindsdien samengesteld worden door
de meest vooraanstaande experts terzake.
73. Wie nu echter denkt dat hiermee alle problemen van de baan zijn, komt bedrogen uit.
Het opheffen van deze onverenigbaarheid in de wet heeft niet voor de verwachte doorbraak
gezorgd. Ook nu nog is de Federale Commissie niet samengesteld, het KB op grond van
artikel 9, §5 niet genomen en de Embryowet in zijn geheel nog niet in werking getreden. Het
opheffen van de onverenigbaarheid ging namelijk gepaard met onverwachte juridische
complicaties. Opdat de Koning het KB bedoeld in artikel 9 §5 zou kunnen nemen, moet
uiteraard eerst de wet in werking treden, want anders heeft de Koning deze bevoegdheid niet.
101
E. MORBE, Embryo’s in vitro: sekse, experimenten en kloneren. De wet tussen wetenschap en ethiek, UGA,
Heule, 2004, 136-137.
102
Parl. Doc., Kamer, 2002-2003, 50-2182/007, 62.
103
B.S., 18 augustus 2005.
Medisch Recht
2007-2008
32

Maar alvorens de wet in werking kan treden, dient het KB te zijn genomen. Van een perfecte
vicieuze cirkel gesproken. De wetgever is er met andere woorden in geslaagd zich tot twee
maal toe vast te rijden. 104
4.1.4 EIGENDOMSRECHT OVER LICHAAMSMATERIAAL: QUID?
74. Een vraag die verder reikt dan de bespreking van de Embryowet, is de juridische
problematiek omtrent het eigendomsrecht. Kan er eerst en vooral sprake zijn van een
zogenaamd eigendomsrecht op het afgestane weefsel en van de daaruit afgeleide cellijnen?
Indien we deze vraag bevestigend beantwoorden, dient zich reeds de tweede vraag aan,
namelijk de vraag naar wie dan de eigenaar is. VANSWEEVELT merkt op dat deze vraag tot
op heden nog niet aan bod gekomen is in de Belgische rechtspraak. 105
75. Rondom dit gegeven bestaat de nodige controverse. Toch lijkt de doctrine gewonnen
te zijn voor een aanvaarding van een eigendomsrecht over lichaamsmateriaal. Deze stelling
valt te staven aan de hand van enkele publicaties van vooraanstaande auteurs. Zo stelt de
Nederlandse auteur LEENEN dat lichaamsmateriaal, eenmaal los gekomen van de persoon,
een zelfstandige zaak wordt. Het wordt dan een voorwerp van zakelijke rechten, waarna het
voor de hand ligt de eigendom ervan toe te kennen aan degene van wie het lichaamsmateriaal
is afgescheiden. 106
76. Ook in ons land is men deze opvatting genegen. Zo verdedigde TROUET de these dat
lichaamsmateriaal, als zaak binnen de handel, vatbaar is voor eigendomsrechten. Ze maakt
hier echter de belangrijke nuance dat het eigendomsrecht over lichaamsmateriaal evenwel niet
ontstaat door de loutere afscheiding van het lichaam of door natrekking: het eigendomsrecht
ontstaat door bezit. Zo heeft de betrokkene het bezit over het afgescheiden materiaal en ook
de wil daarover de macht uit te oefenen. Aan dit eigendomsrecht wordt door TROUET nog
een persoonsgebonden zeggenschap over het afgestane lichaamsmateriaal toegevoegd,
gebaseerd op het recht op privé-leven uit artikel 8 EVRM. 107
104
H. NYS, “De ontwikkelingen in het Medisch Recht in 2005”, in X., Recht in Beweging, Studiedag VRG 2006,
Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2006, 261.
105
T. VANSWEEVELT, “De vrouw als embryodonor en eiceldonor met het oog op stamcelonderzoek” in X.
(ed.), Stem Cells and Women’s Health, Louvain-La-Neuve, Anthemis, 2007, 132 e.v.
106
H. LEENEN, “Rechten van mensen in de gezondheidszorg”, Samsom 1978, 41; Zie in dezelfde zin ook: I.
KENNEDY en A. GRUBB, Medical law, Butterworths, 1994,1126.
107
C. TROUET, Van lichaam naar lichaamsmateriaal, Intersentia, 2003, 354 en 372; H. NYS, “Geneeskunde:
recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-Scientia, Mechelen, 2005, 504
e.v.; in de zin van een eigendomsrecht ook: I. BOONE, “Het wegnemen en transplanteren van organen volgens
het Belgische recht”, T.P.R., 1996, 103.
Medisch Recht
2007-2008
33

77. Sommige rechtsgeleerden zijn de theorie echter niet genegen. Zo menen zij dat deze
eigendomsconstructie niet de correcte juridische basis is voor de zeggenschap over
lichaamsmateriaal. Als argumentatie halen zij aan dat bepaalde gevolgen van het
eigendomsrecht hierop niet van toepassing zijn en dat er via andere wetgeving bepaalde
bijkomende rechten aan worden toegevoegd. 108 Zij zijn dan ook van mening dat men dient te
spreken van zeggenschap over lichaamsmateriaal in plaats van eigendomsrecht. 109
78. VANSWEEVELT merkt terecht op dat het belang van deze discussie eerder miniem te
noemen is. Of we nu spreken over zeggenschap of eigendom, er kan worden gesteld dat de
persoon bij wie lichaamsmateriaal wordt weggenomen daarover de beschikkingsmacht heeft
waaraan bepaalde bevoegdheden worden gekoppeld. Het is overigens een specifiek
beschikkingsrecht te noemen, daar het de betrokkene wel degelijke de nodige
beslissingsmacht verleent over het goed, doch mits de uitzondering dat het niet verkocht kan
worden. Dit als gevolg van het feit dat het goed buiten de handel ligt. 110
79. Zoals we reeds eerder opperden, zorgt een positief antwoord op de vraag of er een
eigendomsrecht op lichaamsmateriaal bestaat, voor een tweede belangrijk probleem. Zo
dienen we ons de vraag te stellen wie nu als eigenaar of als persoon met zeggenschap mag en
kan worden gekwalificeerd. 111
Zo rijst de vraag naar de zeggenschap over gameten en ingevroren overtallige embryo’s.
Zowel de arts, het ziekenhuis als de gametendonoren in kwestie komen theoretisch in
aanmerking. De wetgever heeft hierbij het gangbare principe bevestigd met de Wet van 6 juli
2007 op de medisch begeleide voortplanting: de gametendonoren bepalen in een
overeenkomst met het fertiliteitscentrum de bestemming van de overtallige embryo's. Zij
hebben aldus de keuze uit bewaring, integratie in een onderzoeksprotocol, embryodonatie of
vernietiging.
Voorheen ging men er ook reeds vanuit dat elke gametendonor zeggenschap heeft over de
door hem of haar gedoneerde gameten. Een logische kwestie, in de wetenschap dat
108
Zo is bijvoorbeeld de verkoop van lichaamsmateriaal immers niet toegelaten, wat toch wel als een
fundamenteel deel van het eigendomsbegrip kan beschouwd worden.
109
Zie J. GEVERS, Beschikken over cellen en weefsels, Deventer, Kluwer, 1990; J. LEGEMAATE, “De
Personal Cell Bank : juridische aspecten”, T.vGR., 2003, 244-246.
110
T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 140-141.
111
We bespreken deze vraagstelling in het kader van het onderwerp van deze scriptie en verwijzen graag naar de
volgende auteurs voor een diepgaandere analyse van het probleem: I. BOONE, l.c., 126, waar voor het gebruik
van foetaal weefsel “de toestemming van de moeder en zo mogelijk van de vader” wordt vereist; J.
KULYNYCH, “Blood as a biological ‘drug’ : scientific, legal, and policy issues in the regulation of placental
and umbilical cord stem cell transplantation’, U. Rich.L. Rev, 1998-99, 437 en 442-443; G. ANNAS, “Waste and
longing.The legal status of placental – blood banking”, N.Engl.J. Med., 1999, 340, 1522; J. LEGEMAATE, l.c.,
246.
Medisch Recht
2007-2008
34

gametendonoren via de donatie van eicel en sperma het genetisch materiaal voor de aanmaak
van het embryo leveren. Zo is het logisch dat zij over het lot van de embryo’s beslissen.
80. In deze materie hebben we aldus te maken met een beslissingsmacht over een zaak,
hetzij in de vorm van zeggenschap over lichaamsmateriaal, hetzij in de vorm van een
volwaardig eigendomsrecht. Hoe deze discussie ook zal uitdraaien, uiteindelijk komt het op
hetzelfde neer: de betrokken persoon kan er afstand van doen of zijn rechten aan een derde
overdragen. Deze procedure van overdracht of afstand dient echter met de nodige
omzichtigheid te worden behandeld: er dient immers met kennis van zaken te worden
toegestemd alvorens men van een rechtmatige overdracht of afstand kan spreken. Dit leidt tot
de problematiek van de informed consent. 112
4.1.5 INFORMED CONSENT
4.1.5.1 PRINCIPE EN GRONDSLAG
81. Waar voorheen tal van lichaamsmateriaal werd weggegooid na een operatie, dienen
we steeds meer en meer rekening te houden met de wetenschappelijke evolutie. Embryo’s,
navelstrengbloed en geaborteerde foetussen werden vroeger als restafval beschouwd na een
operatie. De wetenschap staat echter niet stil en nu blijkt dat dit “restafval” wel degelijk
medische waarde kan hebben. We denken hierbij o.a. aan het feit dat het vaak een bron van
stamcellen kan inhouden. Welnu, net omwille van de waarde van dit restmateriaal, wil men de
mogelijkheid behouden om dit lichaamsmateriaal ook daadwerkelijk te gebruiken voor
medische en wetenschappelijke doeleinden.
82. Dit zal aan de betrokkenen worden meegedeeld en men dient steeds de toestemming te
krijgen om een bepaalde bestemming aan dit lichaamsmateriaal te geven. 113 Dit kan verklaard
worden aan de hand van het eigendomsbegrip: lichaamsmateriaal kan slechts worden
aangewend voor bepaalde doeleinden mits men de toestemming van de eigenaar heeft
verkregen. VANSWEEVELT merkt echter op dat het gebruik van het eigendomsbegrip niet
noodzakelijk is. 114 Zo gaat men er vanuit dat het gebruik van lichaamsmateriaal door een arts
de informed consent van de betrokkenen vereist. Deze strekking wordt versterkt door te
112
T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 141.
113
E. MORBE, Embryo’s in vitro: sekse, experimenten en kloneren. De wet tussen wetenschap en ethiek, UGA,
Heule, 2004, 119.
114
T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 141-142.
Medisch Recht
2007-2008
35

verwijzen naar het Verdrag Mensenrechten en Bio-geneeskunde van de Raad van Europa uit
1997:
When in the course of an intervention any part of a human body is removed, it
may be stored and used for a purpose other than that for which it was removed,
only if this is done in conformity with appropriate information and consent
procedures. (art. 22)
83. Om terug te keren naar de embryowet, dienen we op te merken dat de vraag wie zijn
informed consent dient te geven, nauw samenhangt met de vraag wie zeggenschap heeft over
het lichaamsmateriaal. De embryowet geeft op beide vragen een sluitend antwoord door te
stellen dat de betrokkenen hun geïnformeerde toestemming geven voor het gebruik van
gameten of de embryo’s in vitro voor onderzoeksdoeleinden. 115 De betrokkenen zijn de
donoren van gameten of genetisch materiaal. 116
84. Deze verplichting inzake informed consent zorgt echter voor praktische ongemakken.
Zo worden in België jaarlijks vele overtallige embryo’s aangemaakt. Dit resulteerde de
afgelopen jaren in een grote voorraad embryo’s in fertiliteitscentra. Gezien de verplichtingen
in de embryowet dient men dus steeds de toestemming van de gametendonoren te hebben
verkregen alvorens met onderzoek mag uitvoeren op deze embryo’s. Dit is geenszins het
geval, wat maakt dat men geen onderzoek op deze embryo’s kan verrichten, tenzij hiervoor
achteraf alsnog de toestemming van de donoren zou worden verkregen. 117
4.1.5.2 INHOUD VAN DEZE INFORMATIE
85. Men dient een vrijwillige en geïnformeerde toestemming van de betrokkene te
verkrijgen. Artikel 8 van de Embryowet handelt over deze materie. Hierin wordt duidelijk
gestipuleerd waarop de informatie dient te slaan: (1) de bepalingen van de embryowet; (2) de
115 Art. 8 embryowet
116 Art. 2 embryowet.
117 T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 142-143.
Medisch Recht
2007-2008
36

techniek voor het verkrijgen van gameten; (3) het doel, de methodologie en de duur van het
onderzoek of de behandeling; (4) het advies van het plaatselijk ethisch comité en, in
voorkomend geval, van de Federale Embryo-Commissie; en (5) het recht van de betrokkene te
weigeren gameten of embryo’s af te staan voor onderzoek en dat zij hun toestemming, tot de
aanvang van het onderzoek, kunnen intrekken. 118
86. Wanneer de bedoeling voorligt of de mogelijkheid bestaat op basis van het onderzoek
octrooien te ontwikkelen, merkt VANSWEEVELT terecht op dat men dit als een relevant
element in de besluitvorming van de donor dient te aanschouwen. Dit dient de donor dan ook
ter informatie te worden voorgelegd bij het verlenen van zijn toestemming. 119
Tevens dienen we op te merken dat de Wet Patiëntenrechten, die hier als algemene wet van
toepassing is, tevens de verplichting inhoudt om de vrouw als eiceldonor te wijzen op de
relevante risico’s en nevenwerkingen van de ingreep. 120 Relevante risico’s zijn die risico’s
waarvan de arts weet of behoort te weten dat zij voor een normale persoon, geplaatst in
dezelfde omstandigheden als de patiënt, relevant zijn om met kennis van zaken al dan niet te
kunnen toestemmen in de voorgestelde tussenkomst. Bij de beoordeling van het relevante
risico kan onder meer rekening worden gehouden met de risicofrequentie, de ernst van het
risico en de persoon van de patiënt. 121
87. De eiceldonor kan uiteraard ook vragen om niet geïnformeerd te worden, als gevolg
van het zelfbeschikkingsrecht: niemand kan immers gedwongen worden om informatie te
ontvangen. 122
4.1.5.3 VORM EN INTREKKING
88. Hier dienen we twee belangrijke voorwaarden in het achterhoofd te houden: de
informed consent dient enerzijds schriftelijk te gebeuren en anderzijds moet zij uitgaan van
alle betrokken donoren. 123
118 H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 486-487; E. MORBE, Embryo’s in vitro: sekse, experimenten en kloneren. De wet
tussen wetenschap en ethiek, UGA, Heule, 2004, 120-121.
119 T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 142.
120 Art. 8 Wet Patiëntenrechten.
121 Zie hierover uitgebreid: T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en
het ziekenhuis, Maklu, 1992, nrs. 378 e.v.
122 T. VANSWEEVELT, “De vrouw als embryodonor en eiceldonor met het oog op stamcelonderzoek” in X.
(ed.), Stem Cells and Women’s Health, Louvain-La-Neuve, Anthemis, 2007, 138-140.
Medisch Recht
2007-2008
37

Deze toestemming is echter herroepbaar: na het verlenen van de toestemming hebben de
betrokkenen het recht om hier op terug te komen. Indien één van de betrokkenen zich op deze
mogelijkheid beroept, kan dit reeds als voldoende bestempeld worden. Aan de intrekking
worden, in tegenstelling tot de toestemming, geen vormvereisten verbonden. Om discussie te
vermijden, lijkt het opportuun om ook de intrekking schriftelijk vast te leggen. 124
Deze procedure is echter maar in te stellen tot op het moment dat men met het onderzoek
start. Eenmaal het onderzoek is aangevat, kunnen de betrokkenen zich op geen enkele wijze
meer verzetten. Het is immers niet redelijk te verwachten dat het onderzoek wordt stopgezet,
om de eenvoudige reden dat één van de betrokkenen zich bedenkt. 125 De wetgever is er van
overtuigd dat hij voldoende waarborgen heeft ingevoerd om de belangen van alle partijen te
beschermen, inclusief de mogelijkheid tot stopzetting van het onderzoek door de Federale
Embryo-Commissie. 126 We willen opmerken dat er in casu toch voorzichtigheid is geboden.
Het is volgens een Commissielid best mogelijk dat “in een eerste fase bepaalde informatie
niet of gebrekkig wordt doorgegeven aan de betrokkenen, die ten allen tijde het recht moeten
hebben om hun toestemming in te trekken, ook nadat het onderzoek reeds is opgestart”. 127
89. De Wet Patiëntenrechten speelt hier ook, wat impliceert dat de betrokkene dient
ingelicht te worden over de relevante gevolgen van zijn toestemming. 128 Net als dat hij
geïnformeerd dient te worden over de gevolgen van zijn toestemming, dient de betrokkene
ook ingelicht te worden over de gevolgen van de intrekking. 129
90. In het kader van zijn recht om geïnformeerd te worden voor hij zijn toestemming
geeft, kan de patiënt vragen om niet geïnformeerd te worden. Het recht om niet te weten is
immers algemeen aanvaard als patiëntenrecht. Hier spreekt men echter over een geheel andere
situatie, zodat men zich kan afvragen of er wel ruimte is voor een recht op niet-weten. 130
123 T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 143.
124 H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 488.
125
Verslag REMANS, bespreking in tweede lezing, Parl. Doc. Senaat, 2002-2003, 44.
126
Cf. de meningen van COLLA en MONFILS in Wetsvoorstel betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro,
Parl. Doc. Senaat 2000-2001, nr. 2-695/12, 188.
127
Parl. Doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/12, 188.
128
T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 143.
129 E. MORBE, Embryo’s in vitro: sekse, experimenten en kloneren. De wet tussen wetenschap en ethiek, UGA,
Heule, 2004, 123.
130 H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 487.
Medisch Recht
2007-2008
38

4.1.5.4 VOORTGANGSVERSLAG DOOR DE ONDERZOEKER
91. De Embryowet verplicht de onderzoeker om uiterlijk op 30 april van elk jaar aan de
Commissie een verslag te bezorgen. In dit verslag dient men de voortgang van het onderzoek
te beschrijven. Elementen die hierin dienen voor te komen zijn: (1) de wijze waarop de
bepalingen van de Embryowet worden nageleefd; (2) het doel, de methodologie en de duur
van het onderzoek; (3) de adviesaanvraag en de adviezen overeenkomstig artikel 7
Embryowet alsook (4) de voortgang van het onderzoek. Aan deze verplichting zijn geldboetes
verbonden als sanctie. 131
92. NYS levert terecht kritiek op deze bepaling. Niet alleen is het een overdreven
bureaucratische maatregel, maar tevens is deze bepaling voor het overgrote deel zinloos.
Immers, men stelt o.a. dat het advies ván de Commissie áán de Commissie dient te worden
voorgelegd. Allicht zal zij zelf wel over deze beslissing beschikken, maar tevens dienen we
op te merken dat een positieve beslissing van de Commissie een impliciete beslissing is. Met
andere woorden, indien de Commissie oordeelde dat men tot onderzoek mocht overgaan, dan
is er géén beslissing. En indien zij een negatief advies uitvaardigde, dan is er géén onderzoek
en aldus geen voortgangsrapport. 132
Alleen de verplichting verslag te doen over de voortgang van het onderzoek lijkt aldus zinvol.
4.1.6 VERBODSBEPALINGEN IN DE EMBRYOWET
4.1.6.1 INPLANTEN VAN EMBRYO’S BIJ DIEREN
93. Artikel 5, 1° Embryowet bevat het verbod om menselijke embryo’s in te planten bij
dieren of chimaeren of hybride wezen te creëren. Deze verbodsbepaling werd unaniem
goedgekeurd, net als het verbod in de volgende paragraaf. 133
94. Deze termen zijn relatief vaag en verdienen dus een extra woordje uitleg.
Een chimaera is een dier of plant met genetische eigenschappen van twee verschillende rassen
of soorten, dat door het kunstmatig mengen van cellen van twee embryo’s respectievelijk door
enting tot stand is gebracht. In de Griekse mythologie sprak men over een monster met de kop
van een leeuw, het lichaam van een geit en de staart van een slang.
131
Art. 12 Embryowet.
132
H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 488.
133
B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 64.
Medisch Recht
2007-2008
39

Om meer verduidelijking te geven over de term hybride wezens, verwijzen we graag naar de
uitleg van een Commissielid die spreekt over de jongste technieken om eicellen te produceren
“waarbij gebruik gemaakt wordt van weefsels van eierstokken. In dit weefsel bevinden zich
onrijpe eicellen, die tot rijping gebracht worden bij een muis, en vervolgens worden bevrucht
door een menselijke zaadcel.” 134
4.1.6.2 INPLANTEN VAN EMBRYO’S BIJ MENSEN
95. Krachtens artikel 5, 2° Embryowet is het eveneens verboden om embryo’s waarop
onderzoek is verricht, in te planten bij mensen. Dit met de uitzondering indien het onderzoek
is uitgevoerd met een voor het embryo zelf therapeutisch doel of wanneer het gaat om een
observatiemethode die de integriteit van het embryo niet schaadt. 135 Hier dienen we ons de
vraag te stellen door wie of welke instantie dit dient te worden beoordeeld. Immers, zoals de
wet nu voorligt, lijkt het de onderzoeker zelf te zijn. De wetgever heeft hierover geen
duidelijkheid gecreëerd. 136
96. De wetgever heeft dus nog enkele mogelijkheden gecreëerd die wel mogelijk zijn. We
spreken dan eerst en vooral over de pré-implantatiediagnostiek. Het gaat hier om een
behandeling die voordelen biedt aan het embryo zelf.
Daarnaast wordt er gesproken over observatiemethodes die de integriteit van het embryo niet
schaden. Het Raadgevend Comité heeft een soortgelijke bepaling voorgesteld:
Embryo’s waarop experimenteel onderzoek is uitgevoerd, mogen niet worden
ingeplant, tenzij in de bijzondere gevallen waarin men vanuit een stadium van
onderzoek naar dat van therapie moet overgaan”. 137
134
Parl. doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/13, 145.
135
H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 492.
136
B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 64.
137
Raadgevend comité voor bio-ethiek, “Advies nr. 18 van 13 oktober 2002 betreffende het onderzoek op het
menselijk embryo in vitro, 43, www.health.fgov.be/bioeth.
Medisch Recht
2007-2008
40

4.1.6.3 COMMERCIËLE EXPLOITATIE
97. De Embryowet hanteert een absoluut verbod op het gebruik van embryo’s, gameten en
embryonale stamcellen voor commerciële doeleinden. 138 Dat de wetgever uitermate veel
belang hecht aan dit artikel, blijkt uit de strafsancties die men heeft opgelegd bij een eventuele
niet-naleving: een gevangenisstraf van één tot vijf jaar en een geldboete van 1000 tot 10.000
euro of één van die straffen alleen. 139
4.1.6.3.1 TOEPASSINGSGEBIED
98. Gelet op het belang van dit verbod, is het cruciaal om het juiste toepassingsgebied van
dit verbod af te lijnen. Het niet-commercieel karakter van stamcelonderzoek heeft betrekking
op minstens twee aspecten.
99. Enerzijds dient men steeds tot een volledig vrijwillige donatie van gameten of
embryo’s te komen. Op geen enkele wijze mogen donoren gestimuleerd worden om dit
lichaamsmateriaal af te staan: noch via financiële prikkels, noch via soortgelijke prikkels. Zo
is het bijvoorbeeld van belang dat vrouwen niet worden aangespoord om tegen betaling hun
eicellen af te staan, omdat anders van hun financieel behoeftige toestand misbruik wordt
gemaakt, ofschoon een onkostenvergoeding, naar analogie van een bloeddonatie, wel kan
worden aanvaard 140 .
100. Anderzijds is het de bezitters van stamcellen, embryo’s en ander menselijk materiaal
verboden dit commercieel te verhandelen. Hierbij denken we dan aan een mogelijke verkoop
van embryo’s. 141
101. De wetgever zit hiermee op dezelfde golflengte als het Raadgevend Comité voor Bio-
Ethiek. De leden van het Comité waren unaniem in hun afwijzing van elke vorm van
commercialisering van eicellen, dus van elke aankoop van eicellen bij vrouwen. Sommige
leden opperden immers dat dit een aantasting van de waardigheid van de persoon met zich
mee zou brengen. Uit het respect in verband met het embryo vloeit voort dat zij nooit als
verhandelbare goederen mogen doorgaan: ze mogen nooit deel uitmaken van commerciële
138 art. 5,3° Embryowet.
139 art. 13 Embryowet.
140 Tweede verslag REMANS, Parl.Doc., Senaat, 2001-2002,2-695/12, 131, 144 en 150.
141 T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 144.
Medisch Recht
2007-2008
41

transacties. 142 Andere leden van het Comité oordeelden dat de afwijzing vooral gebaseerd was
op de gevolgen die samenhangen met de maatschappelijke aanvaarding van lichaamsmateriaal
als koopwaar: door deze erkenning van het lichaam als koopwaar zouden de laatste barrières
worden neergehaald die beletten dat een persoon ertoe gedwongen kan worden om zijn of
haar lichaamsdelen en/of lichaamsmateriaal te verkopen, bijvoorbeeld in het kader van een
afbetaling van gemaakte schulden. 143
4.1.6.3.2 CONTROVERSE IN HET BUITENLAND
102. In sommige andere landen is over de betaling van vrouwen voor eiceldonatie de
nodige discussie ontstaan.
Zo kennen we enerzijds de stelling die tevens in België wordt verdedigd, welke zegt dat
vrouwen niet mogen worden betaald voor eiceldonatie. 144 Betekent dit dan dat deze donoren
geen enkele vorm van vergoeding mogen verwachten? Neen, doch enkel rechtstreekse kosten
als gevolg van de eicelstimulatieprocedure kunnen worden vergoed. Het Raadgevend Comité
orakelt over deze materie het volgende:
Het aspect van de vergoeding van de kosten van de patiënt of van een eventueel
indirect voordeel (voor sommigen gratis geneesmiddelen bijvoorbeeld), is bijzonder
delicaat. Het principe van de vergoeding bestaat erin dat alleen geleden
ongemakken kunnen worden vergoed (opgelopen kosten, werkverlet, etc) en dat het
geen vergoeding mag worden die een stimulans zou vormen. Het directe voordeel
kan een stimulans zijn voor bijvoorbeeld patiënten zonder sociale verzekering.
142 Raadgevend comité voor bio-ethiek, “Advies nr. 18 van 13 oktober 2002 betreffende het onderzoek op het
menselijk embryo in vitro, 43-44, www.health.fgov.be/bioeth.
143 Raadgevend comité voor bio-ethiek, “Advies nr. 24 van 13 oktober 2002 betreffende de menselijke
stamcellen en het therapeutisch klonen”, 41, www.health.fgov.be/bioeth
144 American Association for the Advancement of Science en Institute for Civil Society, Stem cell research and
applications, November 1999, 17; National Academy of Sciences, Guidelines for human embryonic stem cell
research, National Academy of Sciences, 2005, 87.
Medisch Recht
2007-2008
42

103. Een vaak gehoord argument is dat betaling van eiceldonoren het publiek vertrouwen
kan ondermijnen in de organisatie van het stamcelonderzoek. 145 Daarnaast voert men ook aan
dat eicellen als commerciële waar worden beschouwd en aldus afbreuk wordt gedaan aan het
menselijke leven dat buiten de handel staat. Een betaling impliceert ook dat vrouwen worden
geëxploiteerd en dat men een evolutie zal verkrijgen die vrouwen zal aanzetten om de risico’s
te aanvaarden vanaf het moment dat men een voldoende hoog bedrag uitbetaalt. Een niet
onterechte kritiek is tevens dat arme vrouwen onder dwang worden gezet om hun eicellen af
te staan uit financiële overwegingen. 146
Anderzijds verdedigen andere auteurs dat het daarentegen net rechtvaardig is om eiceldonoren
te betalen, gelet op de last die zij moeten dragen en risico’s die zij lopen. 147 Hierbij wordt
tevens verwezen naar de regeling van toepassing op spermadonoren, maar vooral ook op
vrijwilligers/deelnemers aan de zogenaamde fase 1- experimenten waarvoor eveneens wordt
aanvaard dat zij betaald worden voor hun deelname. Men alludeert hier juist op het feit dat de
betaling deze personen stimuleert om aan zo’n experiment deel te nemen en de risico’s er op
de koop toe bij te nemen. 148
104. In de hypothese dat een betaling zou worden aanvaard, dienen we ons de vraag te
stellen of de markt dan zou moeten spelen, dan wel of men best een wettelijk forfaitair bedrag
zou vastleggen.
In de Verenigde Staten heeft men de betaling van eiceldonoren aanvaard. Echter, na het
nodige onderzoek wordt duidelijk dat men er met werkelijk hallucinante bedragen werkt. Zo
worden gewoonlijk bedragen betaald tussen de 4.000 en 5.000 dollar per cyclus, terwijl via
internet soms tot 50.000 dollar en meer wordt geboden voor eiceldonaties.
Het Ethics Committee van de American Society for Reproductive Medecine heeft onderzoek
geleverd naar een correcte wijze van betaling. Dit met het doel om deze astronomische
bedragen, zoals men ze in de Verenigde Staten kent, tegen te gaan. Als uitgangspunt werd het
bedrag genomen dat spermadonoren ontvangen. 149 Voor de procedure van een spermadonatie
met een duurtijd van ongeveer één uur wordt gemiddeld 60 à 75 dollar betaald. Eiceldonoren
145
National Academy of Sciences, Guidelines for human embryonic stem cell research, National Academy of
Sciences, 2005, 87
146
Cf. K. GEORGE, “What about the women? Ethical and policy aspects of egg supply for cloning research”,
Reproductive Biomedicine Online, 2007, vol.15, nr.2, 132, www.rbmonline.com/
147
Ethics Committee of the American Society for Reproductive Medicine, “Financial compensation of oocyte
donors”, Fertility and Sterility, vol.88, nr.2, 2007, 307.
148
R. STEINBROOK, “Egg donation and human embryonic stem-cell research”, N. Engl.J.Med., vol.354, 2006,
325; J. RAMSEY, “Donating eggs for research-should the HFEA reconsider its policy on payments to egg
donors?”, Ethics, Bioscience and Life, vol.2, nr.2, September 2007, 28-29.
149
Ethics Committee of the American Society for Reproductive Medicine, “Financial compensation of oocyte
donors”, Fertility and Sterility, vol.88, nr.2, 2007, 308.
Medisch Recht
2007-2008
43

worden geacht ongeveer 56 uren te spenderen aan interviews, counseling, en medische
procedures. Aldus berekend zou een bedrag tussen de 3.000 en 4.000 dollar een redelijke
vergoeding zijn. Daarbij mogen we niet vergeten dat hierbij geen rekening wordt gehouden
met de grotere risico’s en last dat eiceldonatie met zich meebrengt ten opzichte van
spermadonatie. 150
105. CUSTERS merkt terecht op dat een brede interpretatie van de kosteloosheid bij
eiceldonatie zal leiden tot een situatie waar het ook voor bedrijven verboden is om met
embryo’s of embryonale stamcellen te werken. Het gevolg hiervan is dat bedrijven – die de
noodzakelijke schakel vormen tussen potentiële therapie en maatschappij – niet in staat
worden gesteld hun essentiële rol in therapeutische klonen te vervullen. 151 Zijn voorstel
bestond er dan ook in om het artikel als volgt te wijzen: “Het is verboden: … 3° embryo’s,
gameten en embryonale stamcellen te verkopen.” 152
4.1.6.3.3 EGGSHARING
106. In sommige landen, zoals het Verenigd Koninkrijk, is het fenomeen bekend van “egg
sharing” waarbij vrouwen met fertiliteitproblemen een korting krijgen op de kostprijs van de
IVF-behandeling. Dit weliswaar mits de voorwaarde dat zij als tegenprestatie hun overtallige
eicellen voor onderzoek afstaan. 153 Dit is een duidelijke opening richting de
commercialisering van de donatie van eicellen.
In de praktijk gaat dit als volgt: de eicellen van een koppel dat zelf IVF moet ondergaan
worden gedeeld met een koppel zonder eicellen. Op deze manier zullen meer eicellen een
hogere kans hebben om leven voort te brengen aangezien er hier bij beide koppels met verse
eicellen gewerkt wordt. De behandeling wordt volledig betaald door het koppel zonder
eicellen.
107. Egg sharing wordt in het Verenigd Koninkrijk gesteund door de Human Fertilisation
and Embryology Authority (HFEA). Ook in landen zoals Israël, Denemarken, Canada en in
ons land wordt egg sharing toegepast. De voordelen van egg sharing zijn het feit dat er hier
twee koppels genieten van verse eicellen uit één pick-up en dat het koppel dat de eicellen
150
T. VANSWEEVELT, “De vrouw als embryodonor en eiceldonor met het oog op stamcelonderzoek” in X.
(ed.), Stem Cells and Women’s Health, Louvain-La-Neuve, Anthemis, 2007, 143-144.
151
E. MORBE, Embryo’s in vitro: sekse, experimenten en kloneren. De wet tussen wetenschap en ethiek, UGA,
Heule, 2004, 87.
152
Parl. Doc., Kamer, 2002-2003, 50-2182/007, 38-39.
153
Zie: website Human Fertilisation Embryology Authority: http://www.hfea.gov.uk
Medisch Recht
2007-2008
44

levert voor haar behandeling niet hoeft te betalen. Echter, ook hier lijkt de doelgroep volledig
te bestaan uit vrouwen die het financieel minder goed hebben: welke vrouw zou haar eicellen
willen verkopen behalve arme vrouwen?
4.1.6.4 ONDERZOEK MET ALS DOEL GESLACHTSKEUZE
108. Het is verboden om onderzoek of behandelingen uit te voeren die gericht zijn op
geslachtsselectie. Op dit verbod kan een uitzondering worden gemaakt wanneer het gaat om
een selectie ter voorkoming van geslachtsgebonden ziekten. 154
De Embryowet wijkt op dit punt af van artikel 14 EVRM dat geslachtsselectie enkel toelaat
ter voorkoming van “ernstige” geslachtsgebonden aandoeningen. 155 Tevens valt op te merken
dat men meer en meer verdeeld blijkt te zijn over het belang van geslachtskeuze. Zo is er zelfs
een openheid gecreëerd voor geslachtskeuze om niet medische redenen. We denken hierbij
aan het voorbeeld van geslachtskeuze met het oog op geslachtsevenwicht binnen het gezin,
het zogenaamde family balancing. 156 Gedurende de discussie van de wet ontstond er in de
media ophef over de medewerking die een Belgische arts zou verlenen bij de toepassing van
een spermaselectie methode om een kind te krijgen in het kader van het gezinsevenwicht
(evenveel jongens als meisjes). Naar aanleiding van die discussie werd de clausule uit het
oorspronkelijke artikel “een handeling te stellen voor de selectie van embryo’s op basis van
het geslacht” veranderd in “een handeling te stellen om het geslacht te selecteren”. De
weglating in de clausule van de verwijzing naar embryo’s had tot gevolg dat ook manipulatie
van gameten verboden werd. 157
109. We vragen ons echter af hoe deze uitzondering in de Embryowet dient geïnterpreteerd
te worden. Zo lijkt het ons ook verdedigbaar dat men door middel van deze
uitzonderingsbepaling dragerschap in de tweede generatie tracht te voorkomen. De
achtergrond hiervan is het volgende: ouders kunnen bezorgd zijn dat hun eventuele
toekomstige dochter draagster zal zijn van een geslachtsgebonden aandoening. Zijzelf zal
nooit de specifieke ziekteverschijnselen tonen die verband houden met de aandoening.
154
B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 65.
155
H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 494.
156
B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 65.
157
G. PENNINGS en A. VAN STEIRTEGHEM, l.c., 4.
Medisch Recht
2007-2008
45

Niettemin loopt zij het risico deze aandoening door te geven aan haar eigen kinderen. Het lijkt
er echter op dat de Embryowet onvoldoende ruimte laat om dit te vermijden. 158
4.1.6.5 ONDERZOEK MET EUGENETISCH OOGMERK
110. Dit verbod valt terug te vinden in artikel 5, 4° Embryowet, welke het uitvoeren van
onderzoek of behandelingen met een eugenetisch oogmerk aan banden legt. Dit wil zeggen,
gericht op de selectie of de verbetering van niet-pathologische kenmerken van de menselijke
soort. 159
111. Er wordt echter benadrukt dat dit verbod enkel betrekking heeft op de
kiembaangentherapie die gericht is op de verbetering van het menselijk wezen (designer
baby’s). Correctieve germinale gentherapie daarentegen wil ziekten bestrijden, zoals de ziekte
van Huntington, mucoviscidose, diabetes en dergelijke meer. 160 Gezien deze beperkte
toelating, oordeelde de Raad van State dat de bepaling niet volledig overeenstemt met artikel
13 van het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mens en de Biogeneeskunde. Dit
artikel verbiedt namelijk ingrepen, ook om preventieve, diagnostische en therapeutische
redenen, als een verandering wordt beoogd in het genoom van nakomelingen. Een
voorbehoud bij dit artikel dient gemaakt te worden bij de ondertekening of de bekrachtiging
van het Verdrag, aldus de Raad van State. 161
112. PENNINGS merkt echter op dat dit artikel – hoewel de parlementsleden
hoogstwaarschijnlijk een aantal voorbeelden voor ogen hadden bij deze definitie – de nodige
problemen kan veroorzaken. Zowel de termen “niet-pathologisch” als “de menselijke soort”
zijn hierbij cruciaal. Als de regel dat “wat niet verboden is, toegelaten is” wordt toegepast op
de definitie van eugenetica dan is de selectie op en de verbetering van niet-pathologische
kenmerken bij een individuele persoon wel toegelaten aangezien alleen wijzigingen bij de
menselijke soort worden vermeld. Bovendien werd in de debatten de vraag opgeworpen of de
158 Cf. de problematiek in de Nederlandse wetgeving: X, “Tijdelijk verbod tot stand brengen embryo’s
gehandhaafd”, NJB 2006 nr. 37, 2160.
159 H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 493.
160 E. MORBE, Embryo’s in vitro: sekse, experimenten en kloneren. De wet tussen wetenschap en ethiek, UGA,
Heule, 2004, 90.
161 B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 60-61; A. BAEKE, F. DEMEYERE en V. DE
SAEDELEER, l.c., 257-258.
Medisch Recht
2007-2008
46

verbetering van bijvoorbeeld het menselijke immuniteitssysteem door dit artikel wordt
verboden of niet. 162
4.1.6.6 REPRODUCTIEF KLONEN
4.1.6.6.1 TWEE SOORTEN
113. Het reproductief klonen omvat de technieken die ertoe kunnen leiden genetisch
identieke individuen voort te brengen. We onderscheiden twee soorten van reproductief
klonen: het klonen door splitsing van blastomeren en het klonen door somatische volwassen
kerntransplantatie.
114. Het klonen door splitsing van blastomeren gaat als volgt: de cellen van een embryo dat
door klassieke geslachtelijke voortplanting tot stand is gekomen, dit wil zeggen door de fusie
van een zaadcel met een eicel, worden in het 2 tot 8 cellen stadium van elkaar gescheiden.
Iedere cel, in dit heel vroegtijdig stadium blastomeer genoemd, heeft in theorie de
mogelijkheid om een afzonderlijk organisme te produceren: de blastomeren zijn immers
totipotent. De embryo's en de organismen die aldus geproduceerd worden, zijn identiek aan
elkaar, maar zijn niet identiek aan de ouders die donoren zijn van de gameten.
115. Het klonen door somatische nucleaire transplantatie bestaat er op haar beurt in de
haploïde kern van een eicel te vervangen door de diploïde kern van een gedifferentieerde
somatische cel, afkomstig van een kind of een volwassen individu. Bij dit type van klonen is er
maar één genetische ouder, de donor van de kern. 163
4.1.6.6.2 ABSOLUUT VERBOD
116. Reproductief menselijk klonen wordt in artikel 6 van de Embryowet verboden, dit wil
zeggen de techniek die er toe in staat is om een individu te creëren dat genetisch identiek is
aan een ander individu. 164 Zo is het klonen van een overleden kind of partner absoluut
162 G. PENNINGS en A. VAN STEIRTEGHEM, l.c., 5
163 Deze techniek werd gebruikt om het schaap Dolly te klonen. Ze is identiek aan haar genetische moeder. Er
waren overigens 277 pogingen nodig om succes te bereiken.
164 Art. 2, 7° Embryowet.
Medisch Recht
2007-2008
47

verboden. 165 Deze verbodsbepaling heeft voor- en tegenstanders, zo blijkt uit een advies van
het Raadgevend Comité voor bio-ethiek. 166 Al opteerde een zeer grote parlementaire
meerderheid voor het handhaven van het verbod op reproductief klonen. 167
117. De voorstanders van een volledig verbod hanteren onder meer het argument van de
menselijke waardigheid. Daarnaast dient men de medische risico’s van het klonen in het
achterhoofd te houden: risico’s die men nu nog niet kan voorzien, bijvoorbeeld kanker als
resultaat van tijdens het leven accumulerende genmutaties. Daarnaast dient men de
psychosociale gevolgen mee te rekenen: wat betekent zulk een procedure voor het zelfbeeld
en het gevoelen van eigenwaarde van de betrokkene immers? 168 Kan men zich overigens
inbeelden wat het voor een gekloond kind zou betekenen om niet te kunnen voldoen aan alle
wensen en verwachtingen die zijn makers hebben gehad? 169 Zij zijn ook van mening dat men,
bij het toestaan van kloneren, verglijdt in een situatie die de instrumentalisering boven de
bewuste voortplantingsdaad stelt. Zo stelde men dat het maatschappelijk draagvlak voor het
toepassen van het reproductief klonen zonder meer onbestaande is. 170 Tenslotte stellen zij zich
de vraag naar de autonomie van de kloon.
118. De tegenstanders van de verbodsbepaling in artikel 6 wijzen op hun beurt op de
voordelen van de technologie. Zo kan het klonen een oplossing bieden voor ernstige
problemen zoals onvruchtbaarheid. Reproductief menselijk klonen is voor hen slechts een
volgende stap in het proces dat ingezet is door de IVF. Zij doen de motivering van de
tegenstanders eerder af als slogans dan als onderbouwde argumenten. Zo is de band tussen de
coïtus en de verwekking reeds lang doorbroken en dient men het klonen te beschouwen als
horende tot de individuele vrijheden en het recht om kinderen te verwekken.
119. De wetgever erkende dat het debat veelomvattend is en zodanig essentieel dat men
hier op een diepgaande manier diende over te discussiëren. Vooralsnog volgt de wetgever in
de Embryowet de strekking van de tegenstanders van het klonen. Dit volgens de overtuiging
dat het gezien de huidige stand van de wetenschap beter is om het voorlopig te verbieden.
Indien nodig, kan men de wet later aanpassen, aldus de wetgever. 171
165
S. DE CLERCQ, l.c. , 333.
166
Cf. Raadgevend comité voor bio-ethiek, “Advies nr.10 van 24 juni 1999 betreffende het reproductieve
menselijk klonen”, www.health.fgov.be/bioeth
167
Parl. Doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/13, 50.
168
Zie P. SCHOTSMAN en B. HANSEN, “Klonen: de mens als medeschepper”, Collationes, 2001, 67-85.
169
Parl. Doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/12, 171.
170
E. MORBE, Embryo’s in vitro: sekse, experimenten en kloneren. De wet tussen wetenschap en ethiek, UGA,
Heule, 2004, 97.
171
Wetsvoorstel betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, Parl. Doc. Senaat 2000-2001, nr. 2-695/1.
Medisch Recht
2007-2008
48

120. Het Raadgevend Comité was in één van zijn adviezen voorstander van het inbouwen
van een moratorium:
Het voorgesteld verbod dient men als een moratorium te beschouwen dat na een
bepaalde termijn opnieuw moet worden geëvalueerd. Zo vermijdt men het lopen van
onaanvaardbare risico’s, op de eerste plaats wat betreft de medische veiligheid,
maar biedt men de mogelijkheid de voorwaarden te scheppen voor onderzoek en
democratische debat over het probleem, en voort wetenschappelijk en technisch
onderzoek verder te zetten. De uiteindelijke houding zou er in bestaan hetzij het
moratorium te verlengen, hetzij de techniek onder bepaalde voorwaarden toe te
laten, wat natuurlijk de organisatie van een controlesysteem zou inhouden die de
evolutie ervan kan beheersen. 172
Mijns inziens een terechte stelling, daar men allicht ook inzake het reproductief kloneren
dezelfde weg zal bewandelen als diegene van het therapeutisch kloneren. Voorheen was men
ook van mening dat de vorm van therapeutisch kloneren absoluut onaanvaardbaar was, terwijl
dit nu geen enkel probleem meer vormt. Hetzelfde fenomeen zal zich allicht ook voordoen bij
het reproductief kloneren van mensen.
4.2 ONDERZOEK OP AANGEMAAKTE EMBRYO’S IN VITRO
4.2.1 HET AANMAKEN VAN EMBRYO’S: VERSCHILLENDE METHODES
121. De vooruitgang in het stamcelonderzoek heeft er voor gezorgd dat er een vernieuwde
interesse is voor het experimenteren op embryo’s. Zo lijkt de meerderheid van de
wetenschappers ervan overtuigd dat de kans op resultaten groter wanneer men onderzoek
verricht bij aan het embryo ontleende stamcellen, eerder dan van somatische of aan
geaborteerde foetussen ontleende stamcellen. Om aan deze verwachtingen te voldoen, heeft
de wet hiervoor de nodige mogelijkheden geboden. Hoewel onderzoekers zich meestal
172 Raadgevend comité voor bio-ethiek, “Advies nr.10 van 14 juni 1999 i.v.m. het reproductieve menselijk
klonen”, 114, www.health.fgov.be/bioeth
Medisch Recht
2007-2008
49

eperken tot het gebruik van overtallige embryo’s die worden afgestaan door ouders waarvan
het ouderlijke project afgesloten is, is er nog een alternatief. Zo zijn tal van deskundigen de
mening toegedaan dat het verwerven van stamcellen uit embryo’s via het zogenaamd
therapeutisch kloneren nog grotere medische beloften inhoudt met het oog op transplantaties.
Dit type van onderzoek vergt evenwel het aanmaken van embryo’s die enkel met het oog op
onderzoek tot stand komen. 173
122. Enerzijds kunnen deze embryo’s verkregen worden door splitsing van de blastomeren.
De cellen van een embryo ontstaan door geslachtelijke voortplanting, met andere woorden
door fusie van een zaadcel met een eicel. Hierna worden ze in het 2 tot 8 cellen - stadium van
elkaar gescheiden. Iedere cel, op dat moment blastomeer genoemd, heeft de mogelijkheid om
een afzonderlijk organisme te produceren. De embryo’s en organismen die aldus
geproduceerd worden, zijn identiek aan elkaar, maar zijn niet identiek aan de ouders die
donoren zijn van de gameten, aldus het Raadgevend comité voor bio-ethiek. 174
123. Anderzijds kunnen embryo’s ook worden aangemaakt via het therapeutisch kloneren.
Deze vorm van kloneren wordt onder bepaalde voorwaarden toegelaten in de Embryowet, in
tegenstelling tot het reproductief menselijk kloneren. 175 De indiener van het wetsvoorstel liet
immers duidelijk blijken dat, hoewel men zich op wetenschappelijk vlak op een kruispunt
bevindt, men absoluut dient te vermijden dat men bepaalde wetenschappelijke methodes
uitsluit voor toekomst.
Wellicht zal gelijk welke techniek nog niet onmiddellijk leiden tot genezing van
bepaalde aandoeningen, maar men mag niet toelaten dat tijd verloren gaat door
bepaalde onderzoekstechnieken reeds bij voorbaat uit te sluiten. 176
173
E. MORBE, Embryo’s in vitro: sekse, experimenten en kloneren. De wet tussen wetenschap en ethiek, UGA,
Heule, 2004, 56-57; T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van
stamcellen en embryo’s”, T. Gez., 137.
174
Raadgevend comité voor bio-ethiek, “Advies nr.10 van 14 juni 1999 i.v.m. het reproductieve menselijk
klonen”, p.10, www.health.fgov.be/bioeth
175
Onder reproductief menselijk kloneren verstaat art.2 van de Wet Embryo - onderzoek het voortbrengen van
één of meerdere menselijke individuen wier genen identiek zijn met die van het organisme van waaruit het
kloneren werd gerealiseerd.
176
Parl. Doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/13, 29.
Medisch Recht
2007-2008
50

De techniek van het therapeutisch kloneren of somatische celkerntransfer bestaat erin om de
kern of nucleus van een somatische (rijpe, gespecialiseerde) cel weg te nemen en die in te
brengen in een eicel waaruit men vooraf de kern heeft verwijderd. Deze door kernoverdracht
gewijzigde cel wordt dan vervolgens in cultuur gebracht in vitro om zich te ontwikkelen tot
een embryo waarvan men de embryonale stamcellen zal afnemen tijdens het blastocyst-
stadium. 177 “Het gaat hier op geen enkel moment over onderzoek met de bedoeling een
individu te creëren, maar wel over de creatie van lichaamseigen cellen die bij dezelfde
persoon zullen worden gebruikt om ziektes tegen te gaan. Als het individu sterft, komt daar
een absoluut einde aan”. 178
België en het Verenigd Koninkrijk zijn de enige West-Europese landen die de aanmaak van
onderzoeksembryo’s wettelijk uitdrukkelijk toelaten. 179
4.2.2 AANMAKEN VAN EMBRYOS IN VITRO IN DE EMBRYOWET
4.2.2.1 PRINCIPIEEL VERBOD
124. Krachtens artikel 4 §1 Embryowet is het principieel verboden om embryo’s in vitro
aan te maken. Hier kunnen we echter reeds melding maken van het feit dat er een
uitzondering wordt gemaakt op deze bepaling, indien er aan twee voorwaarden is voldaan,
namelijk “dat het doel niet kan worden bereikt door onderzoek op embryo’s” en dit “voor
zover voldaan is aan de voorwaarden in deze wet”. 180
125. De hiërarchie kon men in de meeste wetsvoorstellen terugvinden: eerst de
alternatieven uitputten, dan onderzoek op overtallige embryo’s en ten slotte de aanmaak voor
onderzoeksdoeleinden. Professoren, wetenschappers en politici waren het er dan ook –
alleszins voor het overgrote deel – over eens dat men de aanmaak van embryo’s voor
onderzoeksdoeleinden steeds als een secundaire oplossing dient te zien, als alle bestaande
alternatieven zijn uitgeput.
177
Raadgevend comité voor bio-ethiek, “Advies nr.24 van 13 oktober 2003 betreffende de menselijke stamcellen
en het therapeutisch kloneren”, p.19, www.health.fgov.be/bioeth
178
E. MORBE, Embryo’s in vitro: sekse, experimenten en kloneren. De wet tussen wetenschap en ethiek, UGA,
Heule, 2004, 69.
179
Vide infra.
180
H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 494.
Medisch Recht
2007-2008
51

126. Senator REMANS probeerde overigens tevergeefs het verbod op het aanmaken van
embryo’s in vitro voor onderzoeksdoeleinden te laten schrappen. 181
4.2.2.2 UITZONDERING
4.2.2.2.1 DOEL KAN NIET WORDEN BEREIKT DOOR ONDERZOEK OP
OVERTALLIGE EMBRYOS
127. De eerste voorwaarde lijkt prima facie klaar en duidelijk. Echter, wanneer we de
parlementaire voorbereiding erop nalezen, worden we al snel gewaar dat de voorbeelden die
men opgeeft, niet overtuigend overkomen.
128. De vraag is nu wie er kan overgaan tot deze beoordeling? De wetgever verhult zich in
stilzwijgen over deze kwestie in de Embryowet, net als in de parlementaire voorbereiding.
Terecht wordt hier in de rechtsleer kritiek op geuit. Het is namelijk een belangrijke
aangelegenheid. Ook al mag het voor de hand liggen dat de onderzoeker niet zélf overgaat tot
een toetsing van deze voorwaarde, toch diende de wetgever hier best duidelijkheid rond te
creëren. Het is logisch dat dit door het plaatselijk ethisch comité zal gebeuren, maar toch rijst
de vraag of in geval van een ongunstig advies hieromtrent, het onderzoeksproject is
opgeheven en, bij een eventueel positief advies, de Federale Commissie mag tussenkomen.
Praktische problemen worden echter niet verwacht naar aanleiding van deze bepaling. 182
4.2.2.2.2 ER IS VOLDAAN AAN DE VOORWAARDEN VAN DE WET
129. Artikel 4 §1 Embryowet luidt als volgt: “[…] Het aanmaken van embryo’s in vitro
voor onderzoeksdoeleinden is verboden, behalve voor zover voldaan is aan de voorwaarden
van deze wet”.
NYS merkt terecht op dat het niet duidelijk is welke voorwaarden de wetgever bedoelde met
deze bepaling. De Embryowet schrijft immers nergens specifieke voorwaarden neer met
betrekking tot het aanmaken van embryo’s in vitro voor onderzoeksdoeleinden.
181
Wetsvoorstel betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, Parl. Doc. Senaat 2000-2001, nr. 2-695/12,
130.
182
H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 494-495; B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 58.
Medisch Recht
2007-2008
52

Wil men niet te maken krijgen met een inhoudsloze bepaling, dan dient men deze bepaling zo
te interpreteren dat het gaat om de voorwaarden waaronder de Embryowet onderzoek met
embryo’s in vitro toelaat. Artikel 4 §1 Embryowet duidt met andere woorden op het gegeven
dat het slechts toegelaten is om embryo’s in vitro voor onderzoeksdoeleinden aan te maken,
mits de voorwaarde dat het doel van het onderzoek niet kan worden bereikt door onderzoek
op overtallige embryo’s en voorzover het onderzoek met aangemaakte embryo’s voldoet aan
de voorwaarden van deze wet. 183
4.2.2.2.3 ER IS VOLDAAN AAN DE VOORWAARDEN VOOR EICELSTIMULATIE
130. Naast de in artikel 4 §2 ingestelde hiërarchie dient er in het kader van het aanmaken
van embryo’s in vitro voor onderzoeksdoeleinden ook de nodige aandacht aan de vrouw als
eiceldonor te worden besteed. De Embryowet eist in artikel 4 §2 dat er drie voorwaarden
vervuld dienen te zijn, vooraleer eicelstimulatie is toegestaan: “Als de betrokken vrouw
meerderjarig is, als zij haar schriftelijke toestemming heeft gegeven en als de stimulatie
wetenschappelijk verantwoord is”. 184
131. NYS merkt op dat het vooral deze laatste voorwaarde is die de nodige
interpretatieproblemen met zich kan meebrengen. Eerst en vooral dienen we op te merken dat
het hier allerminst gaat om een stimulatie van de eicel zélf, doch van de eileiders. Ovariële
stimulatie is dus een gepastere term dan de gebruikte terminologie. Vermits ovariële
stimulatie met het oog op een bevruchting in vitro en later een embryotransfer nooit
wetenschappelijk verantwoord is, zou een letterlijke interpretatie van deze voorwaarde
ovariële stimulatie met het oog op een zwangerschap onmogelijk maken. We kunnen
onmogelijk aannemen dat dit de oorspronkelijke bedoeling van de wetgever was. De derde
voorwaarde dient aldus begrepen te worden dat ovariële stimulatie met het oog op het
aanmaken van embryo’s in vitro voor onderzoek enkel is toegelaten indien dit onderzoek – en
dus niet de stimulatie zelf – wetenschappelijk verantwoord is. 185 Ook hier bepaalt de
regelgever evenmin welke instantie bevoegd is om deze voorwaarde te toetsen. 186
183
H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 495-496.
184
B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 58.
185
B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 58.
186
B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 59.
Medisch Recht
2007-2008
53

132. Senator VANKRUNKELSVEN was de volgende mening toegedaan:
Het moet vrouwen verboden worden zich te laten stimuleren, tenzij ze daarbij zélf
voordeel bij hebben, ofwel het oog op de voortplanting, ofwel met het oog op hun
eigen gezondheidstoestand. 187
Zo werd ook opgeworpen om een extra garantie in te bouwen door een voorafgaande
goedkeuring van de Federale Commissie in te bouwen. 188 Het gevaar van commercialisering
kan immers niet voldoende benadrukt worden. Vrouwen die zich in slechte financiële en
materiële omstandigheden bevinden, zijn immers het meeste vatbaar om zich te laten
stimuleren tegen betaling. Een these waar het artikel in de wet toch wel erg licht over lijkt te
gaan.
133. Eicelstimulatie is geen sinecure. Een overmatige stimulatie doet de eierstokken
zwellen, wat de dood tot gevolg kan hebben, of een bloeduitstorting of ontsteking kan
veroorzaken waardoor een chirurgische ingreep een absolute noodzaak is. Eiceldonatie is dan
ook een ingreep waarbij veel ingewikkeldere technieken bij te pas komen dan louter
spermadonatie. 189
4.2.3 EEN CONTROVERSIEEL THEMA: EEN OVERZICHT
134. De aanmaak van embryo’s voor onderzoeksdoeleinden is erg controversieel. 190 Net
omwille van de dilemma’s die ontstaan rondom het onderzoek op embryo’s, legt de wetgever
een hiërarchie op in het gebruik van embryo’s. We bespraken dit reeds eerder: slechts
wanneer het doel van het onderzoek niet kan worden bereikt door het gebruik van overtallige
embryo’s, mag men overgaan tot het aanmaken van embryo’s voor onderzoeksdoeleinden. 191
187
Parl. St., Senaat, 2001-2002, 2-695/13, 132.
188
E. MORBE, Embryo’s in vitro: sekse, experimenten en kloneren. De wet tussen wetenschap en ethiek, UGA,
Heule, 2004, 75.
189
Parl. doc., Kamer, 2002-2003, 50-2182/007, 42.
190
T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 135-136.
191
B. HANSEN, P. SCHOTSMANS en H. NYS, l.c., 58.
Medisch Recht
2007-2008
54

De Europese groep voor ethiek 192 heeft zich in een advies uitgesproken tegen het creëren van
onderzoeksembryo’s. Het deed dit omdat het ervan overtuigd is dat het een verdere stap zet in
de instrumentalisering van het menselijk leven en omdat het onethisch en voorbarig is, nu er
alternatieve bronnen zijn voor stamcellen. We denken hierbij aan overtallige embryo’s,
foetale weefsels en volwassen stamcellen.
Ook wordt erop gewezen dat eenmaal de somatische celkerntransfer daadwerkelijk kan
worden toegepast voor celtherapie, er een tekort aan eicellen zal ontstaan, nu voor elke patiënt
een afzonderlijke celkerntransferprocedure nodig is. De vrees werd uitgesproken dat vrouwen
onder druk zullen worden gezet om een belastende en niet geheel risicoloze
hormoonstimulatie te ondergaan en dat zij hun recht op fysieke integriteit zouden moeten
verdedigen tegen de medische vraag om als eiceldonor op te treden. 193
De Europese groep voor ethiek staat niet alleen in haar standpunt inzake deze materie. Zo
bepaalt artikel 18 van het Verdrag van de Raad van Europa inzake Mensenrechten en bio-
geneeskunde van 1997 dat de aanmaak van embryo’s voor onderzoeksdoeleinden verboden
is. 194 Tal van landen zijn deze gedachtegang genegen en kennen daarom een verbod op het
aanmaken van onderzoeksembryo’s. 195
4.2.4 DE NOODZAAK VAN TALRIJKE EICELLEN
135. De aanmaak van embryo’s via celkerntransfer is enkel mogelijk indien men een grote
voorraad eicellen voorhanden heeft. Het directe gevolg van deze techniek is dat steeds meer
vrouwen zullen gevraagd worden eicellen af te staan. Hiervoor hanteert men de techniek van
de eicelstimulatie of ovariële stimulatie om correct te zijn: de vrouw krijgt hierbij
hormooninjecties, welke de eisprong stimuleren. Het is een gekende techniek die ook gebruikt
wordt in het raam van IVF. In beginsel is het dan wel de vrouw zelf die hiervan de
begunstigde is, vermits de bevruchte eicel dan bij haar wordt ingeplant. Het verschil is dat in
192 European Group on Ethics in Science and New Technologies, Opinion no. 15 : ethical aspects of human stem
cell research and use, www.ec.europa.eu/european_group_ethics, 2000, punt 2.7.; Zie ook in dezelfde zin over
instrumentalisering : P. SCHOTSMANS, in Verslag REMANS, Parl.Doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/13, 28.
193 W. DONDORP en G. DE WERT, l.c., 14 en 19, www.gr.nl/adviezen; in die zin ook Nederlandstalige
Vrouwenraad, “Wetgeving eicellen/stamcellen”, 2005, 1, www.vrouwenraad.be
194 T. VANSWEEVELT, “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van stamcellen en embryo’s”,
T. Gez., 135-136; H. NYS, “Embryo Research”, in C. ROMEO CASABONA (ed.), Biotechnology, law and
bioethics. Comparative perspectives , Bruylant, Brussel, 1999, 260; A. BAEKE, F. DEMEYERE en V. DE
SAEDELEER, l.c., 257-258; Y. ENGLERT en A. VAN ORSHOVEN, (eds.), o.c., 92.
195 Vide infra.
Medisch Recht
2007-2008
55

dit kader de eicelstimulatie gebeurt met het oog op wetenschappelijk onderzoek, en dus niet in
het belang van de vrouw zelf. 196
136. Dit heeft ertoe geleid dat vanuit verschillende kringen – allerminst onterechte – kritiek
is geuit op de vrouw als eiceldonor met het oog op stamcelonderzoek.
Zo oordeelden zij dat de vrijheid van vrouwen om al dan niet eicellen af te staan wordt
aangetast, daar zij een bepaalde vorm van sociale dwang kunnen ervaren om eicellen af te
staan. Een ander argument tegen eiceldonatie is het gegeven dat verschillende risico’s voor de
vrouw met zich mee brengt. Daarnaast wordt de vrees uitgesproken voor het ontstaan van een
handel en commercialisering van eicellen. Op basis van deze argumenten pleiten sommigen
voor een verbod op eiceldonatie met het oog op stamcelonderzoek. 197
De Belgische wetgever heeft eiceldonatie met het oog op stamcelonderzoek echter als
dusdanig toegelaten. Zoals we eerder geopperd hebben, is ovariële stimulatie of stimulatie van
de eileiders geoorloofd onder drie voorwaarden: (1) de vrouw moet meerderjarig zijn, (2) zij
moet schriftelijk toestemmen en (3) de stimulatie moet wetenschappelijk verantwoord zijn. 198
Tevens wensen we nog het verbod op het gebruik van gameten voor commerciële doeleinden
te benadrukken, wat is neergeschreven in art. 5, 3° Embryowet.
Het blijft alleszins een moeilijke kwestie, aldus het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, hoe
men de balans dient te maken tussen enerzijds het reële risico voor de vrouw die de
hormonale stimulatie ondergaat en anderzijds het mogelijke voordeel voor de vooruitgang van
de biomedische wetenschap. 199
4.2.5 VROUWVRIENDELIJKE ALTERNATIEVEN
137. Dat de kritiek op deze praktijk niet in dovemansoren gevallen is bij de wetenschap,
wordt aangetoond door het onderzoek naar “vrouwvriendelijke” alternatieven.
Zo wordt er in Zweden volop onderzoek gedaan naar de mogelijkheden van in vitro maturatie
(IVM). Dit onderzoek, waarvoor het speciaal tot stand brengen van embryo’s nodig is, is
196 T. VANSWEEVELT, “De vrouw als embryodonor en eiceldonor met het oog op stamcelonderzoek” in X.
(ed.), Stem Cells and Women’s Health, Louvain-La-Neuve, Anthemis, 2007, 131-132.
197 American association for the advancement of science en Institute for civil society, Stem cell research and
applications, 1999, 17, www.aaas.org; J. NORSIGAN, “Egg donation for IVF and stem cell research : time to
weigh the risks to women’s health”, www.etopiamedia.net ; K. GEORGE, “What about the women? Ethical and
policy aspects of egg supply for cloning research”, Reproductive Biomedicine Online, 2007, vol.15, nr.2, 127.
198 Art.4 §2 Embryowet.
199 Raadgevend comité voor bio-ethiek, “Advies nr. 24 van 13 oktober 2002 betreffende de menselijke
stamcellen en het therapeutisch klonen”, p.43, www.health.fgov.be/bioeth
Medisch Recht
2007-2008
56

gericht op het op termijn mogelijk maken van IVF zonder dat men een hormoonbehandeling
hoeft te geven om rijpe eicellen te verkrijgen. Men hoopt zo de bezwaren en risico’s van die
procedure voor de vrouw te kunnen vermijden. Onrijpe eicellen zijn namelijk veel
gemakkelijker en met minder belasting te verkrijgen. Hoewel inmiddels reeds kinderen
geboren zijn na IVM, is een doorbraak op dit gebied tot op heden uitgebleven. 200 Ook elders,
bijvoorbeeld in Finland, worden de mogelijkheden van IVM onderzocht. 201
138. Een andere mogelijkheid is het verkrijgen van eicellen uit embryonale stamcellen.
Recent werd door verschillende onderzoeksgroepen gemeld dat uit embryonale stamcellen
van muizen primordiale kiemcellen tot stand konden worden gebracht waaruit zich vervolgens
haploïde geslachtscellen ontwikkelden. Op deze wijze konden zowel eicellen als zaadcellen
verkregen worden. Of het hier om volledig functionele geslachtscellen gaat, is vooralsnog
onbekend. Als ook bij de mens eicellen kunnen worden gekweekt uit embryonale stamcellen,
valt om te beginnen te denken aan toepassingen ten behoeve van Somatic Cell Nuclear
Transfer (SCNT). Dat zou als resultaat hebben dat er geen menselijke eiceldonors meer nodig
zijn. De benodigde embryonale stamcellen kunnen in grote hoeveelheden verkregen worden
uit stamcellijnen afkomstig van gedoneerde IVF-restembryo’s. SCNT-embryo’s waarvoor een
uit embryonale stamcellen gekweekte eicel is gebruikt, zijn mogelijk niet levensvatbaar. De
vraag is of dit wel een noodzaak is? Neen, het is namelijk voldoende dat ze zich tot het
blastocyst-stadium normaal ontwikkelen, zodanig dat daaruit voor therapeutische doeleinden
bruikbare stamcellen kunnen worden verkregen. 202
4.2.6 ARGUMENTATIE VAN DE BELGISCHE WETGEVER
139. De liberale houding van de wetgever ten aanzien van het aanmaken van
onderzoeksembryo’s, werd onderbouwd met zowel wetenschappelijke als
beleidsargumenten. 203
200 W.J. DONDORP, “Embryonale stamcellen zonder morele pijn”, Den Haag, Gezondheidsraad 2005,
publicatie nr. 2007/07, 24, www.gr.nl/adviezen en bijhorende verwijzingen.
201 E. OLSTHOORN-HEIM, G. DE WERT, H.B. WINTER, Th.A.M. TE BRAAKE, M.J. HEINEMAN, A.
MIDDELKAMP, C.J. NIERSE, “Evaluatie Embryowet”, in Reeks evaluatie wetgeving, ZonMw, Den Haag,
2006, 50.
202 W.J. DONDORP, l.c., 26, www.gr.nl/adviezen.
203 T. VANSWEEVELT, “De vrouw als embryodonor en eiceldonor met het oog op stamcelonderzoek” in X.
(ed.), Stem Cells and Women’s Health, Louvain-La-Neuve, Anthemis, 2007, 131.
Medisch Recht
2007-2008
57

Specifiek aan de techniek van de celkerntransplantatie is dat stamcellen kunnen worden
gekweekt met een identiek weefseltype als de te behandelen patiënt. Dit heeft als voordeel dat
afstotingsverschijnselen bij celtransplantatie kunnen worden voorkomen 204 .
Ook mag men de denkpiste niet uitsluiten dat wetenschappers embryo’s willen creëren met
specifieke kenmerken, zoals een genetische ziekte, waardoor sperma en eicellen moeten
worden gebruikt van personen van wie wordt geacht dat zij deze kenmerken zullen
doorgeven 205 .
Zo is het ook onmogelijk om met overtallige embryo’s te werken, indien men onderzoek wil
doen naar nieuwe fertilisatietechnieken. Zo moest bijvoorbeeld bij de eerste embryo’s
gecreëerd via de ICSI-techniek (intra-cytoplasmatische sperma injectie) worden nagegaan of
zij zich normaal ontwikkelden. Dit maakt dat hiervoor logischerwijze geen overtallige
embryo’s konden worden gebruikt 206 .
Tevens werd opgemerkt dat een verbod op aanmaak van onderzoeksembryo’s, ertoe zal leiden
dat meer overtallige embryo’s dan nodig zullen worden gecreëerd en dat zo een “zwart
circuit” van onderzoeksembryo’s tot stand zal komen. Dit dient ten allen tijde vermeden te
worden, daar dit onderzoek juist in alle openheid moet kunnen worden uitgevoerd. 207 Ook op
ethisch vlak kan worden gesteld dat de status van een embryo een intrinsiek karakter heeft en
dat een embryo meer beschermingswaardig is naarmate het zich verder ontwikkelt. Maar we
kunnen onmogelijk stellen dat de status van een embryo verandert met het doel waarvoor het
is tot stand gebracht. We moeten op deze manier concluderen dat er geen grond is voor een
verschillende behandeling van overtallige en onderzoeksembryo’s betreffende de
toelaatbaarheid van onderzoek. 208
Als beleidsargument werd ook de positie van de Belgische wetenschappers op internationaal
vlak aangevoerd: een absoluut verbod op de aanmaak van embryo’s met het oog op
stamcelonderzoek zou de Belgische wetenschappers uitsluiten van een vorm van onderzoek
die in de toekomst tot belangwekkende resultaten zou kunnen leiden. 209
204 Tweede verslag REMANS, Parl.Doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/12, 33; N. DENIES, “La loi du 11 mai 2003
relative à la recherche sur les embryons in vitro ou la science à l’épreuve du droit”, J.T., 2003, 697 ; W.J.
DONDORP, l.c., 14, www.gr.nl/adviezen.
205 E. JACKSON, Medical Law: text, cases and materials, Oxford University Press, 2006, 784.
206 T. VANSWEEVELT, “De vrouw als embryodonor en eiceldonor met het oog op stamcelonderzoek” in X.
(ed.), Stem Cells and Women’s Health, Louvain-La-Neuve, Anthemis, 2007, 131; Wetsvoorstel betreffende het
onderzoek op embryo’s in vitro, Parl. Doc. Senaat 2000-2001, nr. 2-695/1, 4 (wetsvoorstel Monfils en Mahoux).
207 Tweede verslag REMANS, Parl.doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/12, 33
208 Zie K. DEVOLDER, “Creating and sacrificing embryos for stem cells”, J. Med.Ethics, 2005, 31, 366; T. TE
BRAAKE, “ Het voorstel van wet inzake handelingen met geslachtscellen en embryo's ( Embryowet)”, T.vGR,
2002, 258.
209 Tweede verslag REMANS, Parl.Doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/12, 138.
Medisch Recht
2007-2008
58

4.3 DE WET GAAT VERDER DAN ENKEL HET ONDERZOEK OP
EMBRYO’S IN VITRO
4.3.1 GEBRUIK VAN GAMETEN
140. Zoals we reeds eerder hebben opgemerkt, bevat de Embryowet meer dan alleen maar
bepalingen over het onderzoek op embryo’s in vitro. Zo vinden we ook regelgeving terug
omtrent het gebruik van gameten.
Zo verbiedt artikel 5, 3° Embryowet het gebruik van gameten voor commerciële doeleinden.
Daarnaast verbiedt de Embryowet in artikel 5, 5° “onderzoek of behandelingen uit te voeren
die gericht zijn op geslachtsselectie, met uitzondering van de selectie ter voorkoming van
geslachtsgebonden ziekten”. 210 De parlementaire voorbereiding maakt duidelijk dat het hier
om zowel de geslachtskeuze voor embryo’s, als geslachtskeuze voor gameten gaat. 211
Ook hier speelt de vereiste van informed consent: de betrokkenen dienen vrij en na behoorlijk
geïnformeerd te zijn hun voorafgaande schriftelijke toestemming te geven voor het gebruik
van gameten voor onderzoeksdoeleinden. 212 De wetgever laat hier echter in het ongewisse wie
deze betrokkenen zijn, daar artikel 2, 5° Embryowet betrokkenen omschrijft als zijnde
“personen voor wie een embryo werd aangemaakt”. Hier is dit alleszins niet het geval. We
spreken van één betrokkene, namelijk de gametendonor, die toestemming dient te geven.
4.3.2 GEBRUIK VAN EMBRYONALE STAMCELLEN
141. Net als voorheen is het gebruik van embryonale stamcellen voor commerciële
doeleinden verboden. 213 Dit is de enige bepaling in de Embryowet betreffende embryonale
stamcellen.
210
H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 498.
211
Wetsvoorstel betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, Parl. Doc Senaat 2000-2001, nr. 2-695/18, 30-
32.
212 Art. 8, eerste lid, Embyowet.
213 Art. 5, 3° Embryowet.
Medisch Recht
2007-2008
59

4.3.3 REPRODUCTIEF KLONEREN
142. Artikel 6 Embryowet omschrijft het reproductief kloneren als verboden. We dienen
hieronder het volgende te verstaan: “Reproductief kloneren is het voortbrengen van één of
meerdere menselijke individuen wier genen identiek zijn met die van het organisme waaruit
het kloneren wordt gerealiseerd”. 214
Deze bepaling sluit nauw aan bij het aanvullend protocol van 12 januari 1998 bij het EVRM
welke het kloneren van levende wezen verbiedt. 215
4.4 SANCTIES
4.4.1 GELDBOETE
143. Een geldboete wordt opgelegd aan degene wie, nadat hem een herinnering is
toegestuurd, verzuimt de in artikel 11 Embryowet bedoelde jaarverslagen binnen de gestelde
termijn over te zenden. Het gaat dan om een boete welke kan oplopen van 50 tot 5.000
euro. 216
144. Opvallend is dat in het toenmalige wetsvoorstel van MONFILS en MAHOUX
identieke bedragen stonden, doch echter uitgedrukt in Belgische frank. Met de invoering van
de euro heeft men enkel – bij amendement nr. 145 – de bewoording “frank” omgezet in
“euro”. Met andere woorden, door deze beslissing werden de boetes plots verveertigvoudigd.
4.4.2 GELDBOETE EN GEVANGENISSTRAF
145. Wanneer een onderzoeker handelingen stelt die verboden zijn bij de artikelen 3, 5°; 4;
5 en 6 van de Embryowet, kan deze worden gestraft met een gevangenisstraf van één tot vijf
jaar en/of met een geldboete van 1000 tot 10.000 euro. 217
Het betreft hier ten eerste het niet eerbiedigen van de voorwaarde dat onderzoek op embryo’s
in vitro dient gevoerd te worden tijdens de eerste veertien dagen van het
ontwikkelingsstadium. Daarnaast handelt artikel 13 Embryowet over het aanmaken van
214 Art. 2, 7° Embryowet.
215 N. JEGER, “Menselijk reproductief kloneren en het recht op menselijke waardigheid”, R.W. 2002-2003, 201-
213.
216 Art. 13 Embryowet.
217 Art. 13 Embryowet.
Medisch Recht
2007-2008
60

embryo’s in vitro voor onderzoeksdoeleinden voor zover de wettelijk gestelde voorwaarden
niet worden nageleefd. Als laatste gaat het om het overtreden van de verbodsbepalingen
welke boven reeds zijn besproken (reproductief kloneren, inplanten van menselijke embryo’s
bij dieren, het commerciële gebruik van embryo’s, etc).
146. Al de andere bepalingen dan artikel 3, 5°, 4, 5 en 6 hebben weliswaar de vorm van een
wet, maar het gaat om soft law. Er is immers niet in sancties voorzien. De werking van de
commissies is administratief geregeld. Het gaat slechts om instructies. 218
4.4.3 VERBOD TOT UITOEFENEN VAN HET BEROEP
147. Iedere veroordeling wegens feiten bedoeld in artikel 6, dit wil zeggen het reproductief
kloneren van mensen, kan een verbod inhouden om gedurende vijf jaar enige medische of
onderzoeksactiviteit uit te oefenen. 219 We dienen op te merken dat het verbod weliswaar een
mogelijkheid is, waarover de rechter discretionair dient te oordelen. Dit is geenszins een
verplichting. 220
4.4.4 BEVEL TOT STOPZETTING VAN EEN ONDERZOEK
148. De Federale Commissie heeft de bevoegdheid om een onderzoek stop te zetten indien
zij tijdens de uitvoering ervan vaststelt dat de wet niet wordt nageleefd. Deze beslissing dient
met redenen omkleed te zijn. Het vereiste quorum dient minstens een tweederde meerderheid
te behelzen. 221
Dit artikel is ingevoerd nadat men tijdens de debatten in het parlement van mening was dat de
Commissie niet alleen voor de aanvang van het onderzoek de conformiteit met de wet diende
te toetsen, doch tevens tijdens het onderzoek. 222
Er is geen sanctie voorzien voor het geval dat een onderzoeker een bevel tot stopzetting naast
zich zou neerleggen. 223
218
E. MORBE, Embryo’s in vitro: sekse, experimenten en kloneren. De wet tussen wetenschap en ethiek, UGA,
Heule, 2004, 142.
219
Art. 14 Embryowet.
220
H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005, 501.
221
Art. 10 Embryowet.
222
Wetsvoorstel betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, Parl. Doc. Senaat 2000-2001, nr. 2-695/12,
202.
Medisch Recht
2007-2008
61

5 DE BELGISCHE WET IN EEN INTERNATIONAAL
PERSPECTIEF
5.1 EUROPESE RICHTLIJNEN
149. Op het gebied van de Embryowet kennen we twee noemenswaardige Europese
richtlijnen: de Richtlijn inzake de toepassing van goede klinische praktijken bij de uitvoering
van klinische proeven met geneesmiddelen voor menselijk gebruik 224 en de Richtlijn weefsels
en cellen 225 . De eerste Richtlijn bepaalt in artikel 9 lid 6 dat geen klinische proeven voor
gentherapie mogen worden verricht die leiden tot modificatie van de kiembaan en de daarin
vastgelegde genetische identiteit. We mogen stellen dat deze richtlijn geen echt bijzondere
consequenties kent, nu deze geldt voor wetenschappelijk onderzoek met mensen, en niet met
geslachtscellen, embryo’s of foetussen.
150. De laatstgenoemde Richtlijn bevat normen voor de kwaliteit en veiligheid van
menselijke weefsels en cellen bestemd voor toepassing bij de mens, en is onder meer van
toepassing op geslachtscellen en embryonale stamcellen.
5.2 EUROPEES VERDRAG BIOGENEESKUNDE
151. Men dient rekening te houden met het Verdrag inzake de rechten van de mens en de
biogeneeskunde (VRMB). Artikel 13 VRMB houdt een verbod in om veranderingen aan te
brengen in het menselijk genoom anders dan voor preventieve, diagnostische of
therapeutische doeleinden. Een verandering in het genoom van nakomelingen mag echter ook
met die doeleinden niet worden beoogd.
223
H. NYS, “Geneeskunde: recht en medisch handelen”, in Algemene Praktische Rechtsverzameling, Story-
Scientia, Mechelen, 2005,501.
224
Richtl. 2001/20/EG E.P en de Raad, 4 april 2001 betreffende de onderlinge aanpassing van de wettelijke en
bestuursrechterlijke bepalingen van de Lidstaten inzake de toepassing van goede klinische praktijken bij de
uitvoering van klinische proeven met geneesmiddelen voor menselijk gebruik, PB L., afl. 121, 34; Richtl.
2005/28/EG E.P en de Raad, 8 april 2005 tot vaststelling van beginselen en gedetailleerde richtsnoeren inzake
goede klinische praktijken wat
geneesmiddelen voor onderzoek voor menselijk gebruik betreft en tot vaststelling van de eisen
voor vergunningen voor de vervaardiging of invoer van die geneesmiddelen, PB L. afl. 91, 13.
225
Richtl. 2004/23/EG E.P en de Raad, 31 maart 2004 tot vaststelling van kwaliteits- en veiligheidsnormen voor
het doneren, verkrijgen, testen, bewerken, bewaren en distribueren van menselijke weefsels en cellen, PB L., 7
april 2004, afl. 102, 48.
Medisch Recht
2007-2008
62

Een andere bepaling in het VRMB, artikel 14, verbiedt dan weer het gebruik van
voortplantingstechnieken om het geslacht van het kind te kiezen, tenzij ter voorkoming van
ernstige geslachtsgebonden aandoeningen.
De belangrijkste bepaling in verband met de Embryowet is echter artikel 18 VRMB. Het
eerste lid verplicht een verdragstaat het embryo voldoende bescherming te bieden indien de
wet het doen van onderzoek met embryo’s toelaat. Artikel 18 neemt op deze manier geen
stelling in met betrekking tot de toelaatbaarheid van het onderzoek. 226 Het tweede lid van
artikel 18 VRMB verbiedt het doen ontstaan van embryo’s voor onderzoeksdoeleinden. 227
152. Naast deze belangrijke bepalingen kent het VRMB tal van aanvullende protocollen die
openstaan voor ondertekening door verdragstaten. We denken hier bijvoorbeeld aan
orgaantransplantatie, genetica en biomedisch onderzoek. Verdragstaten kunnen deze
protocollen uitsluitend tegelijk met het Verdrag ratificeren, aanvaarden of goedkeuren. Een
verdragstaat kan een protocol al eerder ondertekenen, maar toch heeft het alleen werking als
voor dat land het verdrag in werking is getreden. Het Protocol voor biomedisch onderzoek
laat niet-therapeutisch wetenschappelijk onderzoek bij zwangere vrouwen onder bepaalde
voorwaarden toe. Volgens dit Protocol moet het wetenschappelijk onderzoek ten goede
kunnen komen aan andere vrouwen in relatie tot voortplanting of aan andere embryo’s,
foetussen of kinderen. Daarnaast moet het niet gedaan kunnen worden bij vrouwen die niet
zwanger zijn en de risico’s en belasting moeten minimaal zijn. Ook is nog een ander Protocol
bij het VRMB van belang: het Additioneel Protocol inzake het verbod op het kloneren van
human beings. 228
5.3 NIET-BINDENDE TEKSTEN
153. Ook voor het Verdrag inzake de rechten van de mens en de biogeneeskunde had de
Raad van Europa zich op het terrein van het wetenschappelijk onderzoek op embryo’s
begeven. 229
Enkele Aanbevelingen van de Raad van Europa zijn relevant in verband met de Embryowet.
Zo stelt R(90)3 van het Comité van Ministers over medisch wetenschappelijk onderzoek met
mensen in beginsel zes voorwaarden aan niet-therapeutisch wetenschappelijk onderzoek bij
226
Cf. Toelichtend Rapport, januari 1997, nr. 116.
227
Y. ENGLERT en A. VAN ORSHOVEN, (eds.), o.c., 92
228
E. OLSTHOORN-HEIM, G. DE WERT, H.B. WINTER, Th.A.M. TE BRAAKE, M.J. HEINEMAN, A.
MIDDELKAMP, C.J. NIERSE, l.c., 46-48.
229
Y. ENGLERT en A. VAN ORSHOVEN, (eds.), o.c., 94.
Medisch Recht
2007-2008
63

zwangere vrouwen. Deze Aanbeveling laat niet-therapeutisch wetenschappelijk onderzoek toe
als dat onderzoek is gericht op voordelen voor andere vrouwen en kinderen en dezelfde
resultaten niet te bereiken zijn via wetenschappelijk onderzoek met vrouwen die niet zwanger
zijn. Er zijn ook eerdere Aanbevelingen van de parlementaire vergadering van de Raad aan
het Comité van Ministers. Aanbeveling 1046 (1986) pleit voor regelgeving over het gebruik
van embryo’s en foetussen voor wetenschappelijk onderzoek en een verbod op het speciaal tot
stand brengen van embryo’s voor wetenschappelijk onderzoek, terwijl Aanbeveling 1100
(1989) wetenschappelijk onderzoek alleen toestaat op niet levende embryo’s. 230 Ook de
Verenigde Naties begaf zich op dit terrein: in maart 2005 werd een Verklaring aangenomen
tegen het kloneren van mensen. Een Verklaring is, anders dan een Resolutie, niet bindend. De
Verklaring maakt geen onderscheid tussen reproductief en therapeutisch kloneren. Dat de
opvattingen over therapeutisch kloneren dermate uit elkaar lopen, bleek dan ook uit de
stemming. De uitslag luidde: 89 stemmen voor, 34 tegen en 37 onthoudingen. Een vaak
gehoorde kritiek op deze Verklaring was het gegeven dat men de tekst kon uitleggen als een
absoluut verbod op zowel reproductief, als therapeutisch kloneren. Iets waar sommige landen
absoluut niet mee akkoord konden gaan. 231
5.4 EEN GEDIFFERENTIEERDE REGELGEVING
154. De vraag of het gebruik van embryo's voor onderzoek naar therapieën toelaatbaar is,
en zo ja, onder welke voorwaarden, is eveneens in diverse landen uitvoerig besproken. 232
Zo kent men in Nederland de 'Wet houdende regels inzake handelingen met geslachtscellen en
embryo's'. Zoals we later zullen zien, is deze wet eerder terughoudend te noemen. In het
Verenigd Koninkrijk is gesteld dat waar sommigen tegen ieder gebruik van embryo's zijn,
anderen daar geen bezwaar tegen hebben. Daarnaast kent men er een positie tussen de beide
strekkingen, the ethical middle ground genoemd, dewelke inhoudt dat embryo-onderzoek
230
Het betreft hier “embryo’s die gecreëerd zijn met het oog op voortplanting, maar die niet voor dit doel
gebruikt kunnen worden enkel omwille van intrinsieke of specifieke schade of defecten die hen ongeschikt
maakt voor voortplanting vanuit wetenschappelijk en menselijk oogpunt”.
231
E. OLSTHOORN-HEIM, G. DE WERT, H.B. WINTER, Th.A.M. TE BRAAKE, M.J. HEINEMAN, A.
MIDDELKAMP, C.J. NIERSE, l.c., 48.
232
Chief medical officer's expert group, “Stem cell research: Medical progress with responsibility. 2000”,
www.doh.gov.uk/cegc; European Science Foundation Policy Briefing, “Human stem cell research: scientific
uncertainties and ethical dilemmas”, June 2001, European Science Foundation; GEZONDHEIDSRAAD,
“Celkerntransplantatie bij mutaties in het mitochondriale DNA”, Den Haag, 2001/07; K. EVERS, “European
perspectives on therapeutic cloning”, N. Engl. J. Med. 2002, afl. 346, 1579-1582.
Medisch Recht
2007-2008
64

verantwoord is indien een zwaarwegend belang gediend is, zoals een mogelijke therapie bij
ernstige ziekten. 233
155. De Europese commissie die zich over de ethische aspecten van stamcelonderzoek
heeft gebogen, komt eveneens tot de aanbeveling embryo-onderzoek wel degelijk toe te staan,
en daartoe duidelijke wettelijke regelingen te scheppen. 234 In de Verenigde Staten acht de
National Bioethics Advisory Commission bepaalde vormen van embryo-onderzoek
aanvaardbaar. Zo adviseerde zij om dat onderzoek in aanmerking te laten komen voor
financiële steun van de federale regering. Die vormen van onderzoek betreffen stamcellen
afkomstig uit foetaal weefsel en embryo's die niet meer nodig zijn voor
vruchtbaarheidsbehandelingen. 235 De genoemde commissie heeft het maken van nieuwe
cellijnen (foetaal of embryonaal) opgenomen in haar aanbevelingen, maar niet het maken van
nieuwe embryonale stamcellijnen voor onderzoek. De regering van de Verenigde Staten heeft
besloten financiële steun te beperken tot onderzoek met reeds bestaande cellijnen. 236 Bij de
besluitvorming speelde, naast het bezwaar tegen het gebruik van embryo's, de vrees voor het
kloneren van mensen een belangrijke rol. 237
In Duitsland is het maken van nieuwe cellijnen dan weer verboden. Ook het invoeren van
dergelijke cellen is niet toegestaan, tenzij kan worden aangetoond dat er geen andere
mogelijkheden zijn om bepaalde onderzoeken te verrichten. 238 Nuttig om op te merken is het
gegeven dat onder het Verdrag inzake de mensenrechten en de biogeneeskunde van de Raad
van Europa het Protocol on the Prohibition of Cloning Human Beings is opgesteld. 239
Door de Europese Commissie is vanwege de meningsverschillen over de aanvaardbaarheid
van onderzoek waarvoor embryo's gecreëerd worden, besloten dit soort onderzoek, inclusief
celkerntransplantatie, niet in het kader van het Sixth Frame Work Programme te subsidiëren.
Wel komt onderzoek aan stamcellen uit restembryo's voor subsidie in aanmerking. 240
233 Chief medical officer's expert group, “Stem cell research: Medical progress with responsibility”, 2000,
www.doh.gov.uk/cegc
234 European Science Foundation Policy Briefing, “Human stem cell research: scientific uncertainties and ethical
dilemmas”, June 2001, European Science Foundation.
235 National Bioethics Advisory Commission, “Ethical issues in human stem cell research”, Volume 1, Rockville,
Maryland 1999.
236 W.J. DONDORP, l.c., 15; D.C. WERTZ, “Embryo and stem cell research in the USA: a political history”,
Trends Mol Med. 2002, 6-8.
237 GJ ANNAS, “Cloning and the U.S. Congress”, N. Engl. J. Med. 2002, afl.346, 1599-1602.
238 Der Nationale Ethikrat, “Stellungnahme zum Import menschlicher embryonaler Stamzellen”,
http://www.nationalethikrat.de/mitteiliung20dez01.htm
239 Raad van Europa, “Protocol banning human cloning entered into force on the 1st of March 2001”. Hum.
Reprod. Genetic Ethics 2001, 7-27.
240 Gezondheidsraad, l.c., 27-28.
Medisch Recht
2007-2008
65

156. Het meeste onderzoek op dit gebied vindt plaats buiten Europa, onder meer in Azië
(Korea). In de Verenigde Staten mogen geen federale fondsen gebruikt worden voor
onderzoek waarbij menselijke embryo’s tot stand worden gebracht. 241
5.5 WETGEVING IN ANDERE EUROPESE LANDEN
5.5.1 VERBOD OP HET SPECIAAL VOOR WETENSCHAPPELIJK
ONDERZOEK TOT STAND BRENGEN VAN EMBRYOS EN OP HET UIT
EEN DERGELIJK EMBRYO ISOLEREN VAN STAMCELLEN
157. Een dergelijk verbod geldt in de meeste landen van de Europese Unie. Dit is het
gevolg van de ratificering van het Verdrag van de Raad van Europa inzake de rechten van de
mens en de biogeneeskunde. In artikel 18 van dit Verdrag is namelijk het verbod
neergeschreven van het tot stand brengen van menselijke embryo’s met het oog op
wetenschappelijk onderzoek. 242 Daarnaast zijn er ook enkele landen die een zeer restrictieve
nationale wetgeving hebben doorgevoerd.
Dit verbod speelt in Duitsland, Frankrijk, Ierland, Nederland, Oostenrijk, Cyprus,
Denemarken, Estland, Griekenland, Hongarije, Litouwen, Portugal, Slovenië, Slowakije,
Spanje en Tsjechië. 243 Het reproductief kloneren van embryo’s is in alle Europese landen
verboden. 244
5.5.2 TOESTAAN VAN EEN SPECIAAL VOOR WETENSCHAPPELIJK
ONDERZOEK TOT STAND BRENGEN EMBRYO
158. Deze regeling is van toepassing in de Belgische Embryowet. Het speciaal tot stand
brengen van embryo’s voor wetenschappelijk onderzoek is toegestaan, doch mits in acht name
241 W.J. DONDORP, l.c., 15.
242 A. BAEKE, F. DEMEYERE en V. DE SAEDELEER, l.c., 257-258.
243 S. WORTMANN, l.c., 720; I. JANSEN, l.c., 921; T. HERVEY en H. BLACK, l.c., 17; V. DERCKX en E.
HONDIUS, “The rights of the embryo and the foetus under Dutch law”, in EJCL 2002, vol. 6, afl. 4, 392,
http://www.ejcl.org; J. DOWNIE, T. CAULFIELD en C. FLOOD (eds.), o.c., 526; O. GUILLOD, l.c., 115; E.
JACKSON, o.c., 797.
244 E. OLSTHOORN-HEIM, G. DE WERT, H.B. WINTER, Th.A.M. TE BRAAKE, M.J. HEINEMAN, A.
MIDDELKAMP, C.J. NIERSE, l.c., 49.
Medisch Recht
2007-2008
66

van bepaalde voorwaarden. Naast België hebben Finland, het Verenigd Koninkrijk en Zweden
een soortgelijke regelgeving betreffende deze materie. 245
159. In het Verenigd Koninkrijk (2001) is het tot stand brengen van embryo’s via
celkerntransplantatie speciaal voor wetenschappelijk onderzoek onder strikte voorwaarden
toegestaan. Volgens sommigen zou dergelijk onderzoek op termijn kunnen leiden tot
therapeutisch kloneren. Wetenschappelijke onderzoeksvoorstellen moeten worden voorgelegd
aan – en goedgekeurd door – een autonoom landelijk orgaan, de Human Fertilisation and
Embryology Authority (HFEA). 246
In Zweden (2005) geldt geen wettelijk verbod meer op het tot stand brengen van embryo’s
speciaal voor wetenschappelijk onderzoek. Celkerntransplantatie is toegestaan in het kader
van wetenschappelijk onderzoek, net als donatie van eicellen voor dat doel. 247
Volgens een regeringsstandpunt in Finland (2005) is het speciaal tot stand brengen van
embryo’s ter verbetering van de IVF-techniek toegestaan. Het tot stand brengen van embryo’s
door middel van celkerntransplantatie is in Finland niet verboden. Als reden haalt men aan dat
cellen ontstaan door die techniek niet als een embryo worden beschouwd. 248
5.5.3 VERBOD OP HET ISOLEREN VAN EMBRYONALE STAMCELLEN UIT
RESTEMBRYO’S
160. In Duitsland, Oostenrijk, Slovenië, Ierland, Italië, Slowakije en Spanje is het niet
toegelaten om embryonale stamcellen te isoleren uit embryo’s die buiten het lichaam zijn tot
stand gekomen en niet langer worden gebruikt in het kader van een zwangerschap. 249
Weliswaar kennen Spanje en Duitsland hierop uitzonderingen: zo is er in Spanje een
uitzondering gemaakt voor restembryo’s, welke zijn bewaard tot het tijdstip van
inwerkingtreden van het wettelijk verbod. Zo kent Duitsland regelgeving die onderzoek op
embryo’s verbiedt, tenzij het in het voordeel is van het embryo. Aangezien embryo’s
vernietigd worden nadat de experimenten zijn uitgevoerd, komt dit de facto neer op een
245
S. WORTMANN, l.c., 720; T. HERVEY en H. BLACK, l.c., 17; V. DERCKX en E. HONDIUS, l.c., 392.
246
Human Fertilisation and Embryology Act 1990; Regulations 2001 (Statutory Instrument 2001 n. 188); Human
Reproductive Cloning Act 2001, http://www.hmso.gov.uk ; Zie ook: M. TEN HORN, “Therapeutic Cloning and
Stem Cell Research in the UK and the Netherlands”, Internship-report, Den Haag, 2005.
247
Government Bill 2003/04,148 inhoudende de wijziging van de Act concerning research on fertilised eggs, per
1 januari 2005 van kracht, http://www.smer.gov.se
248
Medical Research Act 1999. Zie ook: Opinion of the National Advisory Board on Health Care Ethics,
Helsinki 29 april 2005, http://www.om.fi
249
De terughoudendheid van deze landen op dit gebied is vaak ingegeven door een religieuze of
geschiedkundige achtergrond. We denken hierbij aan de rol van Katholieke Kerk in Ierland en Italië.
Medisch Recht
2007-2008
67

volledig verbod van het onderzoek op embryo’s. Toch staat de Duitse wetgever 250 toe dat
embryonale stamcellijnen worden geïmporteerd met het oog op het verrichten van
wetenschappelijk onderzoek, dit mits de voorwaarde dat de stamcellijnen op dat moment
reeds bestonden, zodat het importeren niet gepaard gaat met het vernietigen van extra
embryo’s. 251 In de Duitse wet is overigens pas sprake van een embryo vanaf de
kernversmelting, hetgeen betekent dat een embryo van één dag oud nog geen embryo is in de
zin van de Duitse wet. 252
5.5.4 TOESTAAN VAN HET ISOLEREN VAN EMBRYONALE STAMCELLEN
UIT RESTEMBRYO’S
161. Sommige landen, waaronder België, laten toe dat embryonale stamcellen uit
restembryo’s worden geïsoleerd, weliswaar indien rekening wordt gehouden met bepaalde
voorwaarden. In Frankrijk wordt dit bijvoorbeeld toegestaan bij wijze van uitzondering voor
een periode van vijf jaar. De andere landen die een soortgelijke procedure toestaan zijn
Denemarken, Finland, Griekenland, Litouwen, Nederland, Spanje, het Verenigd Koninkrijk
en Zweden. 253
5.6 WETGEVING BUITEN EUROPA
162. Buiten Europa hebben Zuid-Korea, Singapore en China wetgeving die het speciaal tot
stand brengen van embryo’s voor wetenschappelijk onderzoek toestaat. In de Verenigde
Staten (VS) is wetenschappelijk onderzoek met embryo’s niet wettelijk geregeld op federaal,
doch op statelijk niveau. Sommige staten kennen een volledig verbod van stamcelonderzoek,
terwijl andere staten een liberale regelgeving hebben ingevoerd. Californië heeft het meest
vrije regime, wat er voor zorgde dat het meeste stamcelonderzoek daar gebeurt. Men dient in
de Verenigde Staten echter belangrijke beperkingen in het achterhoofd te houden op gebied
van financiering door de federale overheid: overheidsgeld mag alleen worden besteed aan
onderzoek met bestaande stamcellijnen van vóór de regering Bush (9 augustus 2001). De
redenering achter dit gegeven is dat de regering Bush niet wil meewerken aan het vernietigen
250 Stammzellgesetz, 29 juni 2002, Stand der Gesetzgebung des Bundes, 14. Wahlperiode.
251 S. WORTMANN, l.c., 720-721; E. JACKSON, o.c., 797.
252 E. OLSTHOORN-HEIM, G. DE WERT, H.B. WINTER, Th.A.M. TE BRAAKE, M.J. HEINEMAN, A.
MIDDELKAMP, C.J. NIERSE, l.c., 49.
253 S. WORTMANN, l.c., 721.
Medisch Recht
2007-2008
68

van embryo’s, toch verzet ze zich niet tegen het gebruik van stamcellen die hun herkomst
kennen uit reeds – voor 2001 daterende – vernietigde embryo’s. 254
De private sector wordt echter vrijgelaten en sommige staten hebben zelf liberalere
wetgeving, zodat daar al dan niet met private financiering embryo-onderzoek plaatsvindt.
Californië was de eerste staat die geld beschikbaar stelde voor embryonaal stamcelonderzoek.
In mei 2005 werd in de Verenigde Staten een wetsvoorstel aangenomen dat federale
financiering van onderzoek met menselijke embryonale stamcellen mogelijk maakt. President
Bush heeft hierover echter zijn veto uitgesproken. 255
5.7 GRENSOVERSCHRIJDEND VERKEER
163. Een vraagonderzoek naar aanleiding van de evaluatie van de Nederlandse tegenhanger
van onze Embryowet leert ons dat er in het werkingsgebied van de Embryowet een toename
van grensoverschrijdend verkeer is, zowel op het terrein van de kunstmatige voortplanting als
dat van de wetenschap. 256 Steeds vaker ondergaan vrouwen een IVF-behandeling helemaal of
gedeeltelijk in het buitenland. Dat gebeurt ook in landen waar de wettelijke grenzen van wat
is toegestaan anders zijn getrokken dan in het land van herkomst. We denken hier maar aan
situaties waarbij er meer embryo’s worden teruggeplaatst dan elders gebruikelijk is, of landen
waar een bevruchtingsmethode wordt gehanteerd die in andere landen niet is toegelaten of dat
donoreicellen worden gebruikt van betaalde donoren die anoniem blijven. 257 De vrouwen
keren daarna terug naar hun thuisland, bevallen daar van hun baby en de kinderen groeien
daar op.
164. Tussen wetenschappers ontstaan steeds meer internationale samenwerkingsverbanden
en er zijn inmiddels enkele embryonale stamcelbanken opgericht. De mogelijkheden om
geslachtscellen, embryonale stamcellen of embryo’s van het ene naar het andere land te
transporteren nemen toe. In het ene land is de technologie verder gevorderd dan in het andere
of zijn bijvoorbeeld de faciliteiten beter. Een voorbeeld zijn buitenlandse onderzoekers die in
het buitenland onderzoek willen doen met uit eigen land zelf mee te brengen embryo’s.
254
E. JACKSON, o.c., 799.
255
NRC Handelsblad 25 mei 2005.
256
E. OLSTHOORN-HEIM, G. DE WERT, H.B. WINTER, Th.A.M. TE BRAAKE, M.J. HEINEMAN, A.
MIDDELKAMP, C.J. NIERSE, l.c., 51-52.
257
Dit wordt ook wel ‘reproductief toerisme’ genoemd.
Medisch Recht
2007-2008
69

Ook verschillen in regelgeving kunnen aanleiding geven tot grensoverschrijdend verkeer.
Wetenschappers op het gebied van embryo-onderzoek verleggen hun werkterrein niet zelden
naar een land waar meer mogelijk is. Binnen de Europese Unie mogen op grond van de EG-
Richtlijn “weefsels en cellen” geslachtscellen en embryonale stamcellen komend vanuit een
EU-weefselinstelling onbeperkt worden afgeleverd. 258
165. Juridische duidelijkheid is overigens maar één kant van het verhaal. Het maakt voor de
aanvaardbaarheid van een uitwisseling van bijvoorbeeld embryonale stamcellen ook uit of
deze plaatsvindt tussen landen met een zelfde wettelijk beschermingsniveau, of tussen een
land waar therapeutisch kloneren is toegestaan en een land waar dat, alleszins vooralsnog,
verboden is. Een uitwisseling kan immers juridisch zijn toegestaan, maar indruisen tegen de
geest van de nationale wetgeving. Vanwege deze onzekerheden nemen vele wetenschappers
vaak alsnog een afwachtende houding aan. 259
6 CONCLUSIE EN EVALUATIE
166. Dat stamcelonderzoek een waaier aan mogelijkheden biedt, staat momenteel buiten
kijf. Stellen dat stamcelonderzoek vandaag de dag reeds tal van problemen uit de wereld kan
helpen, is echter een brug te ver. Het onderzoek op stamcellen zit nog in een experimentele
fase.
België kent vooralsnog geen sluitende juridische regeling voor het verwerven van weefsels
waaruit stamcellen kunnen worden verkregen en stamcelonderzoek. Met de Embryowet van
11 mei 2003 is hier echter een belangrijke stap genomen. België was met deze wet één van de
laatste Europese landen die een wettelijke regeling heeft gekregen voor het domein van
onderzoek op embryo’s. Met uitzondering van één paragraaf die het commerciële gebruik van
embryo’s, gameten en embryonale stamcellen verbiedt, komt stamcelonderzoek echter
nergens ter sprake in de wet hoewel die toepassing een grote rol heeft gespeeld in de
discussie. Het Belgische parlement opende met deze wet de deur en wacht toekomstige
ontwikkelingen af.
258 Richtl. 2004/23/EG E.P en de Raad, 31 maart 2004 tot vaststelling van kwaliteits- en veiligheidsnormen voor
het doneren, verkrijgen, testen, bewerken, bewaren en distribueren van menselijke weefsels en cellen, PB L., 7
april 2004, afl. 102, 48.
259 E. OLSTHOORN-HEIM, G. DE WERT, H.B. WINTER, Th.A.M. TE BRAAKE, M.J. HEINEMAN, A.
MIDDELKAMP, C.J. NIERSE, l.c., 52.
Medisch Recht
2007-2008
70

De wetgever heeft zich, zeker in vergelijking met andere Europese landen, liberaal opgesteld.
Zo huldigt de Embryowet de leuze dat alles wat niet verboden is door deze wet, toegelaten is.
Zo wijzen de initiatiefnemers erop dat kiembaantherapie en therapeutisch klonen niet
verboden is en dat bijgevolg beide toepassingen toegelaten zijn. Deze liberale houding heeft
echter kritiek opgeleverd uit sommige hoeken: zo menen bepaalde onderzoekers dat het
embryo te weinig wordt beschermd en dat België mag beschouwd worden als een zogenaamd
“embryo-paradijs”. Zoals zo vaak op het gebied van wetgeving, geven anderen dan weer te
kennen dat de Embryowet niet verregaand genoeg is. 260 Mijns inziens heeft de wetgever voor
een correcte benadering gekozen, opdat de vooruitgang op het gebied van stamcelonderzoek
niet aan banden wordt gelegd en er toch het nodige respect voor het embryo dient te worden
opgebracht.
De Belgische Embryowet draagt de subsidiariteit hoog in het vaandel: alvorens over te gaan
tot het gebruik van embryo’s, dient men wetenschappelijk onderzoek te doen zonder enige
aanwezigheid van embryo’s. Pas daarna mag men overgaan tot een onderzoek op overtallige
embryo’s, namelijk wanneer dit eerste onderzoek niet de nodige doeltreffendheid biedt. In
laatste instantie, wanneer ook weer het onderzoek op overtallige embryo’s onbevredigende
resultaten opleverde, mag men overgaan tot het aanmaken van onderzoeksembryo’s.
De wetgever zorgde ook hier voor een belangrijk controlesysteem: de onderzoeksprojecten
dienen de toets te doorstaan van het plaatselijk ethisch comité en de Federale
embryocommissie. Dit brengt ons tevens tot de vaststelling dat de wet naar internationale
normen verrassend “soft” is: ze bevat nauwelijks sancties en boetes voor overtredingen. Het
lijkt er sterk op dat de wetgever vooral lijkt te berusten in een systeem van toezicht om
misbruiken te voorkomen en te corrigeren.
De basiscomponent voor het aanmaken van deze onderzoeksembryo’s zijn echter eicellen.
Doorgedreven onderzoek vergt aldus een belangrijke opoffering voor vrouwen. Zij dienen
aldus de nodige bescherming te krijgen opdat zij niet onder druk gezet zullen worden om te
gemakkelijk over te gaan tot deze behandeling. De Embryowet heeft deze problematiek
voorzien en stipuleerde duidelijk dat de nodige voorwaarden vervult dienen te worden,
alvorens over te gaan tot eiceldonatie.
167. De trend tot commercialisering lijkt moeilijk af te wenden, zeker indien men reeds
bestaande praktijken uit de Verenigde Staten in gedachten houdt. In tal van landen laait de
discussie omtrent dit onderwerp hoog op waardoor een nadere juridische en ethische analyse
260 Verslag REMANS, bespreking in tweede lezing, Parl.Doc.,Senaat, 2002-2003, 62-63.
Medisch Recht
2007-2008
71

zeker niet af te wijzen valt. Immers, bepaalde vormen van betaling vallen nu eenmaal te
overwegen. De Belgische wetgever zit op dit punt op dezelfde golflengte als het Raadgevend
Comité voor Bio-Ethiek en wijst resoluut elke vorm van commercialisering af. 261 De wetgever
zette dit standpunt kracht bij door strenge strafmaatregelingen in de Embryowet in te
schrijven.
168. Valt er dan geen kritiek te leveren op de wet zoals ze in haar huidige vorm bestaat?
Wanneer we naar het voorafgaand advies van het Raadgevend Comité voor Bio-Ethiek kijken,
kunnen we lezen dat de wetgever moet vermijden te preciseren welke types van onderzoek
toelaatbaar zijn en welke niet. Het is moeilijk te voorspellen welke onderzoeksrichtingen in de
toekomst, hetzij fundamentele kennis, hetzij menselijk welzijn, kunnen bevorderen. Zo leert
de ervaring dat een te expliciete wetgeving types van onderzoek die achteraf waardevol
blijken, sterk kan belemmeren. Het is naar aanleiding van dit advies dat REMANS kritiek
levert op de huidige wetgeving: de wetgever heeft in de Embryowet negatieve bepalingen
gevoerd, vele verbodsbepalingen, waarmee de wetgever wetenschappers later in een keurslijf
kan persen, uitgerekend misschien deze die toekomst hebben. REMANS was eerder
voorstander van een wetgeving opgebouwd op fundamenten van 'onder voorwaarden dat',
welke volgens hem verder kon dragen dan de huidige opstelling van 'het is verboden tenzij'.
169. De biogeneeskunde blijkt meer en meer in staat te zijn om een oplossing te bieden
voor onze beperktheden, gebreken en zelfs onze wensen. In die evolutie neigen we nu
eenmaal van het beginnende leven een object te maken. Het wordt een middel in dienst van
een zogenaamd gezondheidsprobleem en de vooruitgang van de kennis. Toch lijkt de
Belgische Embryowet een goed evenwicht te vinden tussen het respect voor het embryo en de
mogelijkheden die er alsnog zijn voor onderzoekers om de medische wetenschap een stap
voorwaarts te laten zetten op het gebied van stamcelonderzoek.
* *
261 Raadgevend comité voor bio-ethiek, “Advies nr. 24 van 13 oktober 2002 betreffende de menselijke
stamcellen en het therapeutisch klonen”, 41, www.health.fgov.be/bioeth
*
Medisch Recht
2007-2008
72

7 BIBLIOGRAFIE
7.1 GECITEERDE RECHTSLEER
- ANNAS, G., “Cloning and the U.S. Congress”, N. Engl. J. Med. 2002, afl.346, 1599-
1602.
- ANNAS, G., “Waste and longing.The legal status of placental – blood banking”,
N.Engl.J. Med., 1999, 340, 1521-1524.
- BAEKE, A., DEMEYERE, F. en DE SAEDELEER, V., “Het Verdrag Mensenrechten
en Biogeneeskunde van de Raad van Europa: Enkele krachtlijnen”, T. Gez. 1997-98,
247-266.
- BJORKLUND, L.M, SANCHEZ-PERNAUTE, R., CHUNG, S., e.a. “From the
Cover: Embryonic stem cells develop into functional dopaminergic neurons after
transplantation in a Parkinson rat model”, Proc.Natl. Acad. Sci. U S A 2002, 2344-
2349.
- BOONE, I., “Het wegnemen en transplanteren van organen volgens het Belgische
recht”, T.P.R. 1996, 91-133.
- BRUNDIN, B., en HAGELL, P., “The neurobiology of cell transplantation in
Parkinson's disease”, Clin. Neurosci Res. 2001, 507-520.
- DE CLERCQ, S., “Het onderzoek op embryo's in vitro”, TVW 2003, afl. 8, 333-334.
- DENIES, N., “La loi du 11 mai 2003 relative à recherche sur les embryons in vitro ou
la science à l’épreuve du droit”, J.T. 2003, 696-699.
- DERCKX, V., en HONDIUS, E., “The rights of the embryo and the foetus under
Dutch law”, in EJCL 2002, vol. 6, afl. 4 en http://www.ejcl.org.
Medisch Recht
2007-2008
73

- DEVOLDER, K., “Creating and sacrificing embryos for stem cells”, J. Med. Ethics
2005, 31, 366-370.
- DONDORP, W.J., “Embryonale stamcellen zonder morele pijn”, Den Haag,
Gezondheidsraad 2005, publicatie nr. 2007/07, www.gr.nl/adviezen.
- DOODY, K., “The moral, ethical and legal controversy surrounding pluripotent stem
cell research”, Loy. L. Rev. 2002, 267-326.
- DOWNIE, J., CAULFIELD, T., en FLOOD, C., (eds.), Canadian Health Law and
Policy, Third edition, LexisNexis Canada, 2007, 640p.
- ENGLERT, Y. en VAN ORSHOVEN, A. (eds.), Het menselijk embryo in vitro,
Garant, Leuven, 1999, 149 p.
- EVERS, K., “European perspectives on therapeutic cloning”, N. Engl. J. Med. 2002,
afl. 346, 1579-1582.
- GEORGE, K., “What about the women? Ethical and policy aspects of egg supply for
cloning research”, Reproductive Biomedicine Online, 2007, vol.15, nr.2,
www.rbmonline.com/
- GEVERS, J., Beschikken over cellen en weefsels, Deventer, Kluwer, 1990, 20p.
- GUILLOD, O., “De wet en het menselijk embryo in vitro: de bestaande wetgevingen”,
in Y. ENGLERT en A. VAN ORSHOVEN, (eds.), Het menselijk embryo in vitro ,
Garant, Leuven, 1999, 113-125.
- HANSEN, B., SCHOTSMANS, P., en NYS, H., “De Belgische embryowet”, Ethische
Perspectieven, 2004, 55-69.
- JACKSON, E., Medical Law: text, cases and materials, Oxford University Press,
2006, 784.
Medisch Recht
2007-2008
74

- JANSEN, I., “De Embryowet [in Nederland]”, Ars Aequi 2002, afl. 12, 921-928.
- JEGER, N., “Menselijk reproductief kloneren en het recht op menselijke
waardigheid”, R.W. 2002-2003, 201-213.
- KENNEDY, I., en GRUBB, A., Medical law, Londen, Butterworths, 1994, 1423p.
- KHAIAT, L., “Welk juridisch kader voor het menselijk embryo in vitro?”, in Y.
ENGLERT en A. VAN ORSHOVEN, (eds.), Het menselijk embryo in vitro , Garant,
Leuven, 1999, 127-134.
- KULYNYCH, J., “Blood as a biological ‘drug’ : scientific, legal, and policy issues in
the regulation of placental and umbilical cord stem cell transplantation’, U. Rich.L.
Rev, 1998-99, 407-456.
- LEENEN, H., “Artikel 2 [E.V.R.M. en gezondheidszorg]”, in X., Het E.V.R.M. en de
gezondheidszorg , 27-40.
- LEGEMAATE, J., “De Personal Cell Bank : juridische aspecten”, T.v. Gr., 2003, 244-
246.
- LELEU, Y.-H., "La loi du 11 mai 2003 relative à la recherche sur les embryons in
vitro", Rev. trim. dr. fam. 2003, 715-734.
- MAHONEY, J., Bioethics and Belief. Religion and Medicine in Dialogue, London,
Sheed & Ward, 1984, 127p.
- MCCORMICK, R.A., The Critical Calling, Washington D.C., 1989, 343-346.
- MORBE, E., Embryo’s in vitro: sekse, experimenten en kloneren. De wet tussen
wetenschap en ethiek, UGA, Heule, 2004, 155p.
Medisch Recht
2007-2008
75

- MUMMERY, C., WARD, D. VAN DEN BRINK, E., “Cardiomyocyte differentiation
of mouse and human embryonic stem cells”, J. Anat 2002, 233-242.
- NORSIGAN, J., “Egg donation for IVF and stem cell research : time to weigh the
risks to women’s health”, www.etopiamedia.net.
- NYS, H., “Conventie mensenrechten en biogeneeskunde binnenkort ondertekend?”, A.
Hosp. 1998, afl. 2, 89-92.
- NYS, H., Geneeskunde. Recht en medisch handelen, in Algemene Praktische
Rechtsverzameling., Story-Scientia, Mechelen, 2005, 714 p.
- NYS, H., “De ontwikkelingen in het Medisch Recht in 2005” in X., Recht in
beweging, verslagboek VRG studiedag 2006, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 251-266.
- OKABE, S., FORSBERG-NILSSON, K., SPIRO, A.C., e.a., “Development of
neuronal precursor cells and functional postmitotic neurons from embryonic stem cells
in vitro”, Mech. Dev. 1996, 89-102.
- OLSTHOORN-HEIM, E., DE WERT, G., WINTER, H.B., TE BRAAKE, Th.A.M,.
HEINEMAN, M.J., MIDDELKAMP, A., NIERSE, C.J., “Evaluatie Embryowet”, in
Reeks evaluatie wetgeving, ZonMw, Den Haag, 2006.
- PARK, K.I., LIU, S., FLAX, J.D., e.a., “Transplantation of neural progenitor and stem
cells: developmental insights may suggest new therapies for spinal cord and other
CNS dysfunction”, J. Neurotrauma 1999, 16-87.
- PARTRIDGE, T., “The current status of myoblast transfer”, Neurol. Sci. 2000, Vol.
21, 939-942.
- PENNINGS, G., en VAN STEIRTEGHEM, A., “De Belgische wet op onderzoek op
embryo’s in vitro”. Tijdschrift voor Fertiliteitsonderzoek, 1-10, geraadpleegd via
http://www.kuleuven.ac.be/emeritiforum/thema/2007-2008/STAMCELONDERZOEK251007/
Medisch Recht
2007-2008
76

Pennings-%20Van%20Steirteghem%20Wet2003.pdf.
- RAMSEY, J., “Donating eggs for research-should the HFEA reconsider its policy on
payments to egg donors?”, Reproductive Biomedicine Online, vol. 15, 25-33; Ethics,
Bioscience and Life, vol.2, nr.2, September 2007, 28-29.
- ROMEO CASABONA, C. (ed.), Biotechnology, law and bioethics. Comparative
perspectives, Bruylant, Brussel, 1999, 428 p.
- SCHOTSMAN, P., en HANSEN, B., “Klonen: de mens als medeschepper”,
Collationes, 2001, 67-85.
- SCHOTSMANS, P., “Wetenschappelijk onderzoek op menselijke embryo's.
Een ethische verkenning van de Belgische wetsvoorstellen”, A. Hosp. 2001, afl. 2, 70-
72.
- STEINBROOK, R.,“Egg donation and human embryonic stem-cell research”, N.
Engl.J.Med., vol.354, 2006, 324-326.
- TE BRAAKE, T., “Het voorstel van wet inzake handelingen met geslachtscellen en
embryo’s”, T.v. GR., 2002, 251-263.
- TEN HORN, M., “Therapeutic Cloning and Stem Cell Research in the UK and the
Netherlands”, Internship-report, Den Haag, 2005.
- TROUET, C., Van lichaam naar lichaamsmateriaal, Intersentia, 2003, 590p.
- VANSWEEVELT, T., “De vrouw als embryodonor en eiceldonor met het oog op
stamcelonderzoek” in X. (ed.), Stem Cells and Women’s Health, Louvain-La-Neuve,
Anthemis, 2007, 117-146.
- VANSWEEVELT, T., “Juridische aspecten van het onderzoek op en het statuut van
stamcellen en embryo’s”, T. Gez., 130-145.
Medisch Recht
2007-2008
77

- VANSWEEVELT, T., De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en
het ziekenhuis, Maklu, 1992, 947p.
- WERTZ, D.C., “Embryo and stem cell research in the USA: a political history”,
Trends Mol Med. 2002, 6-8.
- WORTMANN, S., “Ontwikkelingen op het terrein van wetenschappelijk onderzoek
-
met embryo's [Nederlandse embryowet en overzicht buitenlandse wetgeving]”, Ars
Aequi 2006, afl. 10, 719-723.
7.2 RECHTSPRAAK
- Trib. adm. Paris (Fr.) 21 januari 2003, AJDA 2003, afl. 29, 1563, noot HENNETTE-
VAUCHEZ, S.
- Hof Mensenrechten (4e afd.) nr. 6339/05, 7 maart, NJB 2006, afl. 22, 1215.
7.3 BESTUDEERDE, DOCH NIET GECITEERDE RECHTSLEER
- ENMON, J., “Stem cell research: is the law preventing progress?”, Utah L. Rev. 2002,
637-638.
- EVANS, D. (ed.), Conceiving the Embryo. Ethics, Law and Practice in Human
Embryology, Martinus Nijhoff, Den Haag, 1996, 358 p.
- HENNAU-HUBLET, C., “De wet en het embryo in vitro: welk juridisch kader voor
het menselijk embryo in vitro?”, in X., Het menselijk embryo in vitro , 135-146.
- HERVEY, T., en BLACK, H., “The European Union and the Governance of Stem
Cell Research”, MJ 2005, afl. 1, 11-48.
Medisch Recht
2007-2008
78

- HULST, E., “De nieuwe Embryowet [Nederland], een lichtgewicht gezien
internationale verdragen?”, NJB 2003, afl. 5, 223-226.
- KORTMANN, S., en HAMEL, B., Wrongful Birth en Wrongful Life, Kluwer,
Deventer, 2004, 204 p.
- LEE, R., en MORGAN, D., Human Fertilisation & Embryology. Regulating the
Reproductive Revolution, Blackstone Press, Londen, 2001, 401 p.
- LEENEN, H., en GEVERS, J., Handboek gezondheidsrecht. Rechten van de mens in
de gezondheidszorg, Bohn, Stafleu van Loghum, 2000, 386p.
- MIRANDA, A., “The Legal Status of the Pre-Embryo: Some Comparative
Considerations Prompted by Davis v. Davis”, in X., Property Problems. From Genes
to Pension Funds , 39-47.
- MORGAN, D., Issues in Medical law and Ethics, Cavendish Publishing, 281p.
- NYS, H., “De juridische bescherming van de foetus”, A. Hosp., 1988, 1, 77-78.
- NYS, H., “De ontwikkeling van het gezondheidsrecht in 1998 en 1999”, T. Gez. 2000-
01, 190-210.
- NYS, H., “Embryo Research”, in X., Biotechnology, law and bioethics. Comparative
perspectives , 257-269.
- NYS, H., “Medisch begeleide bevruchting. Ontwikkelingen m.b.t. regelgeving in
België en in Europa”, in X., Recht en medisch begeleide bevruchting , 3-58.
- OZSUNAY, E., “Rights of Embryo and foetus in private law”, in X., Convergence of
legal systems in the 21st century , 1275-1413.
Medisch Recht
2007-2008
79

- TAUER, C., “Responsibility and Regulation: Reproductive Technologies, Cloning,
and Embryo Research”, in X., Cloning and the Future of Human Embryo Research ,
145-161.
- VAN BEERS, B., “De mysterieuze status van het embryo”, NJB 2005, afl. 13, 678-
685.
- VAN DER BURG, W., “Dynamisch recht. De interactie tussen recht, ethiek en
samenleving”, Boom Juridische uitgevers, Den Haag, 2001, 46 p.
- X, Bio-ethica in de jaren '90, Brussel, 514 p.
- NYS, H., BAEYENS, A., “De Franse bio-ethiekwetgeving”, Reeks 'Burger en
Rechtsbescherming', Brussel, 1996, 189 p.
7.4 WETGEVING
- Government Bill 2003/04,148 inhoudende de wijziging van de Act concerning
research on fertilised eggs, http://www.smer.gov.se.
- Human Fertilisation and Embryology Act 1990, http://www.opsi.gov.uk/.
- Human Reproductive Cloning Act 2001, http://www.hmso.gov.uk.
- Memorie van Toelichting bij de Wet van 11 mei 2003, Parl. St., Senaat, 2001-2002, 2-
695, 10 p.
- Richtl. 2001/20/EG E.P en de Raad, 4 april 2001 betreffende de onderlinge aanpassing
van de wettelijke en bestuursrechterlijke bepalingen van de Lidstaten inzake de
toepassing van goede klinische praktijken bij de uitvoering van klinische proeven met
geneesmiddelen voor menselijk gebruik, PB L., afl. 121.
Medisch Recht
2007-2008
80

- Richtl. 2004/23/EG E.P en de Raad, 31 maart 2004 tot vaststelling van kwaliteits- en
veiligheidsnormen voor het doneren, verkrijgen, testen, bewerken, bewaren en
distribueren van menselijke weefsels en cellen, PB L., 7 april 2004, afl. 102.
- Richtl. 2005/28/EG E.P en de Raad, 8 april 2005 tot vaststelling van beginselen en
gedetailleerde richtsnoeren inzake goede klinische praktijken wat geneesmiddelen
voor onderzoek voor menselijk gebruik betreft en tot vaststelling van de eisen voor
vergunningen voor de vervaardiging of invoer van die geneesmiddelen, PB L. afl. 91.
- Stammzellgesetz, 29 juni 2002, Stand der Gesetzgebung des Bundes.
- Verslag Burgeon en Descheemaeker, Parl.Doc., Kamer, 2002-2003, 2182/007.
- Verslag Remans, bespreking in tweede lezing, Parl. St., Senaat, 2002-2003, 2-695, 15.
- Verslag REMANS, Parl.Doc., Senaat, 2001-2002, 2-695/13.
- Wet van 11 mei 2003 betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, B.S., 28 mei
2003.
- Wetsvoorstel betreffende het onderzoek op embryo’s in vitro, Parl. Doc. Senaat 2000-
2001, nr. 2-695/1 (wetsvoorstel Monfils en Mahoux).
7.5 ANDERE GERAADPLEEGDE DOCUMENTEN
- American Association for the Advancement of Science en Institute for Civil Society,
Stem cell research and applications, November 1999.
- Chief medical officer's expert group, “Stem cell research: Medical progress with
responsibility. 2000”, www.doh.gov.uk/cegc.
- Der Nationale Ethikrat, “Stellungnahme zum Import menschlicher embryonaler
Stamzellen”, http://www.nationalethikrat.de/mitteiliung20dez01.htm.
Medisch Recht
2007-2008
81

- Ethics Committee of the American Society for Reproductive Medicine, “Financial
compensation of oocyte donors”, Fertility and Sterility, vol.88, nr.2, 2007.
- European Group on Ethics in Science and New Technologies, Opinion no. 15 : ethical
aspects of human stem cell research and use,
www.ec.europa.eu/european_group_ethics, 2000.
- European Science Foundation Policy Briefing, “Human stem cell research: scientific
uncertainties and ethical dilemmas”, June 2001, European Science Foundation.
- Gezondheidsraad, “Celkerntransplantatie bij mutaties in het mitochondriale DNA”,
Den Haag, 2001/07.
- Gezondheidsraad, “Stamcellen voor weefselherstel: onderzoek naar therapie met
somatische en embryonale stamcellen”, Den Haag, Gezondheidsraad 2002, publicatie
nr. 2002/09.
- National Academy of Sciences, Guidelines for human embryonic stem cell research,
National Academy of Sciences, 2005.
- National Bioethics Advisory Commission, “Ethical issues in human stem cell
research”, Volume 1, Rockville, Maryland 1999.
- Nederlandstalige Vrouwenraad, “Wetgeving eicellen/stamcellen”, 2005,
www.vrouwenraad.be.
- Raad van Europa, “Protocol banning human cloning entered into force on the 1st of
March 2001”. Hum. Reprod. Genetic Ethics 2001, 7-27.
- Raadgevend comité voor bio-ethiek, “Advies nr. 24 van 13 oktober 2002 betreffende
de menselijke stamcellen en het therapeutisch klonen”, www.health.fgov.be/bioeth.
Medisch Recht
2007-2008
82

- Raadgevend comité voor bio-ethiek, “Advies nr.10 van 14 juni 1999 i.v.m. het
reproductieve menselijk klonen”, www.health.fgov.be/bioeth.
- Raadgevend comité voor bio-ethiek, “Advies nr. 18 van 16 september 2002
betreffende het onderzoek op het menselijk embryo in vitro”,
www.health.fgov.be/bioeth.
* *
*
Medisch Recht
2007-2008
83