'Zoutketen in Zwijndrecht'. - Erfgoedspoor

Zoutketen in Zwijndrecht
Oudheidkamer De Vergulde Swaen
Docentenhandleiding
Erfgoedspoor Zwijndrecht voor leerlingen van groep 6
Erfgoedspoor wordt mede mogelijk gemaakt
door Bureau Drechtsteden

2
Inhoudsopgave
Voorwoord 3
Doelgroep 4
Leerdoelen 4
Les 1. Voorbereidende les in de klas 5
Les 2. Kernles in Oudheidkamer De Vergulde Swaen 13
Les 3. Verwerkingsles in de klas 15
Achtergrondinformatie Zwijndrecht 17
Aansluiting bij het basisonderwijs 19
Aansluiting bij de Canon van Nederland 19
Aansluiting bij de kerndoelen 20

Voorwoord
Het project ‘Zoutketen in Zwijndrecht’ dat u met uw leerlingen gaat uitvoeren is onderdeel van het
Erfgoedspoor Zwijndrecht. Bureau Drechtsteden is initiatiefnemer en heeft ons, het Erfgoedhuis
Zuid- Holland, gevraagd erfgoedsporen in vijf Drechtsteden op te zetten waaronder het erfgoedspoor
Zwijndrecht.
‘Zoutketen in Zwijndrecht’ is ontstaan in nauwe samenwerking met Oudheidkamer De Vergulde
Swaen. Het project bestaat uit drie lessen. Een inleidende les geeft u zelf op school, de kernles vindt
plaats bij Oudheidkamer De Vergulde Swaen en een verdiepingsles geeft u wederom zelf op school.
‘Zoutketen in Zwijndrecht’ gaat in op de belangrijkste bestaansbronnen van de inwoners van
Zwijndrecht door de jaren heen. In de Oudheidkamer De Vergulde Swaen krijgen de leerlingen alles
te horen en te zien over het leven van de (fabrieks) arbeider in Zwijndrecht uit de 19 e en 20 e eeuw.
Het verhaal wordt geïllustreerd met oude foto’s, gereedschappen en gebruiksvoorwerpen uit de
collectie van het museum. In de laatste les leggen de leerlingen de link met het Zwijndrecht van nu.
Ze ontwerpen een nieuw stadswapen dat zij vinden passen bij imago van Zwijndrecht.
Veel plezier met het project ‘Zoutketen in Zwijndrecht’.
Afdeling Erfgoededucatie Erfgoedhuis Zuid-Holland
3

Doelgroep
Deze lessen zijn bestemd voor leerlingen uit groep 6 van de basisscholen in Zwijndrecht die
meedoen aan het Erfgoedspoor Zwijndrecht. Er zijn 3 uitgewerkte lessen beschikbaar: een
introductieles, een kernles en een reflectieles. De kernles is een buitenles op locatie bij het erfgoed.
Leerdoelen
Het algemene leerdoel is kennismaken met het specifieke erfgoed in de eigen omgeving van
4
de gemeente Zwijndrecht.
De leerlingen leren over de verschillen en overeenkomsten tussen het leven van de
(fabrieks-) arbeider in Zwijndrecht en omgeving van circa 100 jaar geleden en nu.
De leerlingen leren over de ontwikkeling van de belangrijkste bestaansbronnen van
Zwijndrecht door de jaren heen.
De leerlingen leren wat bijzonder is aan gebruiken en tradities in hun eigen omgeving.
De leerlingen leren over de geschiedenis van het stadswapen van Zwijndrecht en leggen de
link naar het Zwijndrecht van nu.

De lessen
Zoutketen in Zwijndrecht’ bestaat uit drie lessen. Een voorbereidende les in de klas, een les op
locatie in Oudheidkamer De Vergulde Swaen en een verwerkingsles op school. Als docent bent u vrij
om de lessen uit te breiden met bijvoorbeeld een gastspreker in de klas die iets vertelt over zijn of
haar leven en werk van vroeger. U kunt de lessen ook uitbreiden met een extra les over het
gemeentebeleid en imago van Zwijndrecht door de wethouder van economie, Elbert Vissers uit te
nodigen in de klas of door met de klas een bezoekje te brengen aan het gemeentehuis in
Zwijndrecht.
Les 1 Voorbereidende les in de klas
1. Inleiding
Vertel de leerlingen dat jullie het gaan hebben over het over de geschiedenis van Zwijndrecht. Met
name over de ontwikkelingen van de landbouw en de industrialisatie in Zwijndrecht. Vraag naar de
beroepen van de ouders van de leerlingen en schrijf ze op. Vraag daarna aan de leerlingen welke
beroepen oud zijn en welke nieuw en noteer dat bij de beroepen. Voeg daarna de (voormalige)
beroepen van opa’s en oma’s toe.
2. Oud gereedschap
Laat indien mogelijk een (eigen) oud stuk gereedschap zien vraag de leerlingen of ze weten
1. wat het is
2. waar het voor gebruikt werd
3. wie het gebruikte
4. hoe je het moet vasthouden
5. hoe oud het voorwerp is
6. waar het van gemaakt is (welk materiaal)
Laat de leerlingen eventueel nog een tekening maken van het voorwerp. Waarbij ze heel goed
moeten kijken om het voorwerp zo precies mogelijk na te tekenen.
3. Powerpoint Vergulde Swaen
Toon de PowerPoint ( cdrom . Deze presentatie is gemaakt door De Vergulde Swaen. Bij de foto’s
is een toelichting geschreven. Neem de toelichting eerst zelf door. In de toelichting zijn ook een
aantal vragen voor de leerlingen opgenomen. Uiteraard kunt u er zelf ook vragen aan toevoegen en
de presentatie op pauze zetten wanneer u dat wenst.
5

Uitleg bij de foto’s van de schoolpresentatie over Oud-Zwijndrecht. Geschreven door dhr. J. van der
Molen, Museum De Vergulde Swaen, Zwijndrecht. Bewerkt door Heleen Naterop, produktbegeleider
Erfgoedspoor Erfgoedhuis-ZH.
1.Het wapen van de gemeente Zwijndrecht : 3 heugels (heugel: ijzeren haak) waaraan vroeger de
ketels met zout zeewater hingen boven een vuur. Vraag: “Wie weet welke voorwerpen dit zijn op
het wapen en waar ze voor dienden?” Waarom staan ze op het wapen van Zwijndrecht?
2. Een kaart van de Zwijndrechtse Waard uit 1350. Ons woongebied lag tientallen miljoenen jaren
eigenlijk diep op de zeebodem. Dat het land geworden is hebben we te danken aan de bergen van
Zwitserland en Frankrijk, waar ijsrivieren, gletsjers genaamd, die na het smelten veranderden in
gewone rivieren van de rotsen deeltjes afslepen, die als grind, zand en klei meegenomen werden
naar ons land en hier afzonken. Dat kon hier gebeuren omdat de machtige snelstromende
bergrivieren hier in de lagere delen minder snel stroomden en het grind, zand en klei niet meer
vastgehouden kon worden en op de bodem ging zinken. Dat proces duurde miljoenen en miljoenen
jaren en telkens werd laagje slib op laagje slib gelegd, totdat het langzamerhand bij laag water droog
kwam te liggen. Elke keer als het bij hoog water overstroomde kwam er een nieuw laagje slib op.
Uiteindelijk was het land zo hoog geworden, dat het slechts bij uitzonderlijk hoog water overspoelde.
Om dat te voorkomen liet de toenmalige baas van dit gebied, de graaf van Holland, in 1332 een
ringdijk aanleggen, die de rivieren verhinderde ook bij stormvloeden het land te overstromen. In die
tijd werden de dijken met schep en kruiwagen aangelegd, dus niks geen draglines en bulldozers. Die
bestonden toen nog niet. Vanaf het moment dat de ringdijk klaar was, konden op het land
boerderijen en kastelen gebouwd worden : het land liep immers niet meer onder water.
3. Zo’n dijk moet wel onderhouden worden. Er graven soms konijnen en ratten in, die de dijk met
hun graafwerk verzwakken. Ook moet hij af en toe opgehoogd worden, omdat hij inzakt door het
verkeer wat er overheen gaat. Onderhoud kost geld en net zoals tegenwoordig besteden we het
liever aan leuke dingen, zoals vroeger feesten op kastelen houden. Dan werd de dijk verwaarloosd en
dan kon het gebeuren dat bij uitzonderlijk zware stormen het water in de rivier hoog opgestuwd kon
worden en de dijken de druk van het water niet kon weerstaan en doorbrak. In zo’n geval stroomde
het water uit de rivier met grote kracht het land (de polder) in. In 1421 was er zo’n
overstromingsramp die bekend staat als de Sint Elisabethsvloed, waar heel veel land verloren ging
aan het water en de Biesbos ontstond. Deze dia laat de overstromingsramp van 1 februari 1953 bij
Papendrecht zien, waar de dijk is doorgebroken het water de polder instroomt en de huizen van dat
dorp onder water zet.
4. In Zwijndrecht bleef in 1953 de dijk gelukkig heel. Wel kon die niet voorkomen dat het hoge
rivierwater over de dijk spoelde, zo het dorp in. Dat gebeurde met zo’n kracht, dat hier het winkeltje
van kruidenier Boon aan de Ringdijk meegesleurd werd en de pakken koffie honderden meters
verder in de struiken bleven hangen.
5. Toen het zondagmorgen eb werd, gingen de bewoners op zoek naar hun familie om te kijken hoe
die de overstroming doorgekomen waren. Dit is een foto van de Rotterdamse weg, waar fietsers
door het water ploeteren.
6. Ook op deze dia is goed te zien hoe sterk de stroom van het water was dat over de dijk sloeg.
Lantaarnpalen staan scheef en het wegdek is voor een deel weggespoeld. De kassen op de
6

achtergrond staan ook onder water en de plantjes die erin groeiden, kon de tuinder later weggooien.
De schade was groot, maar hier waren er gelukkig geen mensenlevens te betreuren. Dat was anders
op de andere Zuidhollandse –en Zeeuwse eilanden. Vaak stortten daar de boerderijen door de kracht
van het water in en probeerden mensen in bomen hun vege lijf te redden. In totaal kwamen er in
ons land 1795 om het leven.
7. Tussen eb en de nieuwe vloed van zondagmiddag. 1 februari, ging iedereen van Zwijndrecht die
sterk van lijf en leden was, zandzakken sjouwen om de dijk op te hogen, zodat die niet weer
overspoeld zou worden. Je kunt zien dat het midden in de winter was, omdat het sneeuwde.
8. En het lukte : dankzij de zandzakken was de dijk hoog genoeg en werd het water tegengehouden
en bleef Zwijndrecht een tweede zondvloed bespaard.
9. Wel had de sterke stroom flink aan de dijk geknabbeld en was die een stuk smaller geworden. Dat
moest later allemaal hersteld worden. Deze foto laat een stuk van de Lindtsedijk zien.
10. De strijd tegen het water heeft altijd geduurd en zal nog altijd voortduren. De dammen en hogere
dijken van de Deltawerken moeten ons nu beter beschermen. Maar als het water inderdaad buiten
de polder gehouden kon worden, was de Zwijndrechtse Waard een vruchtbaar landbouwgebied,
waar gewassen welig groeiden en de boeren goede oogsten binnen konden halen.
11. Gewassen als aardappelen, granen, suikerbieten, peulvruchten en koolsoorten deden het hier
goed. Vandaar de rijke boeren met hun prachtige hofsteden met grote schuren, waar de oogst
bewaard kon worden, totdat zij verkocht werd.
12. Hier ligt het land in de lente geploegd en geëgd in het voorjaar alweer klaar om ingezaaid te
worden voor het volgende groeiseizoen.
13. In vroeger tijden waren de vrouwen hetzelfde gekleed. Dat gold ook voor de mannendracht. In
die tijd was het niks geen Hennes en Maurits of C & A. Aan de klederdracht kon men zien, uit welke
streek de dragers afkomstig waren. Dit is de dracht van de Zuidhollandse eilanden. Tegenwoordig zijn
er nog maar een paar dorpjes, waar mensen nog in klederdracht rondlopen, zoals Volendam,
Marken, Spakenburg, Bunschoten en Staphorst. Die doen dat veelal voor de toeristen die die dorpjes
bezoeken. Hier zie je het niet meer.
14. Nog een voorbeeld van een prachtige boerenhoeve in de Zwijndrechtse Waard met een
weelderige begroeiing. Helaas zijn er veel van afgebroken voor uitbreiding van de stad.
15. Vroeger moest alles met spierkracht gebeuren. Machines die aangedreven werden door een
motor bestonden nog niet. Die werden eind 19 e eeuw uitgevonden. Hier wordt het hooi (=gedroogd
gras) op de wagen geladen om naar de hooimijt bij de boerderij vervoerd te worden. Het hooi diende
als wintervoer als de koeien op stal stonden.
16. De karren moesten op het land grote wielen gebruiken, omdat ze anders bij regenachtig weer
vast kwamen te zitten in de blubber.
17. Ook moesten de koeien nog met de hand gemolken worden. Dit gebeurde 2 maal daags. Een
boer kon hoogstens 10 á 15 koeien houden, omdat hij er niet meer kon melken in de beschikbare
tijd. Tegenwoordig met melkmachines kunnen de boeren wel 120 tot 150 koeien houden.
7

18. Op deze foto kun je zien hoe het gemaaide graan in bossen (schoven) wordt gebundeld om in de
zon te kunnen drogen. Alle kinderen in het boerengezin moesten in de oogsttijd meehelpen met
vader. Ze kregen er vrij voor van school. Na het werk konden ze heerlijk verstoppertje spelen tussen
en in de schoven. Voor de zoeker was het een hele klus de verstoppers te vinden en te buten.
19. Graankorrels zitten gevangen in aren. Hier zie je hoe de graankorrels door een trilmachine uit de
aren geschud worden. Dit noemen we dorsen. De graankorrels vallen naar beneden en worden via
een trechter in zakken geleid. De aren met de stengels vormen het stro, waar vroeger op geslapen
werd en wat in de stal gelegd werd. Nog vroeger gebeurde het dorsen op het erf van de boerderij
door met een dorsvlegel op de aren te slaan. Als het kaf (stro) weggeveegd was, bleven de
graankorrels over.
20. De zakken met graan worden afgevoerd naar de grote boerenschuren, waar ze wachten op
verkoop. De volgende gang is naar de molen, waar het graan vermalen wordt tot meel. Daarna gaat
het naar de bakkers, die er deeg van kneden, wat in de oven gaat en er als brood uitkomt.
21. Tot 1700 waren de boerenbedrijven in de Zwijndrechtse Waard akkerbouwbedrijven, waar
aardappelen, graan, peulvruchten en koolsoorten verbouwd werden. Na 1700 veranderden de
boerenbedrijven hier steeds meer in tuinderijen. Dat kwam omdat de mensen in de groeiende
steden van Dordrecht en Rotterdam groenten en fruit bij hun maaltijd wilden. Een tuinder heeft een
kleiner stukje grond nodig dan een akkerbouwer, omdat een tuinder twee oogsten per jaar had en
een akkerbouwer maar één. Dat betekende, dat er drie keer meer gezinnen hun brood met de
tuinbouw konden verdienen dan met de akkerbouw.
22. In de tuinbouw werden midden in de zomer de aardbeien geplukt. Dit moest heel snel gebeuren,
omdat ze snel bedierven als ze rijp waren. De tuinder kwam in de pluktijd dan ook handen te kort en
werkte in die tijd van ’s morgens 5 tot ‘avonds 10 uur.
23. Vol trots poseert hier een groep plukkers met hun mandjes aardbeien na een lange dag hard
werken op het veld. In de vakantieperiode konden scholieren met de pluk een aardig zakcentje
verdienen.
24. Vaak groeien in de tuinbouw de planten als sla, komkommer, tomaten in kassen. Die hebben het
voordeel dat ze al vroeg in het voorjaar lekker warm worden, waardoor de planten sneller kunnen
groeien. Dat warmer worden komt doordat de zonnestralen door het glas schijnen. Zodra de
zonnestralen de bodem raken wordt het licht omgezet in warmte. Die warmte kan niet door het glas
naar buiten, zodat het binnen in de kas lekker warm wordt.
25. Midden in de zomer als het lekker warm is, kunnen de glazen ruiten makkelijk verwijderd
worden, zodat de tuinder makkelijk het onkruid kan weg schoffelen, of kan oogsten.
26. Een andere vorm van tuinbouw is de fruitteelt. In ons gebied was de kleigrond uitermate geschikt
voor boomgaarden, waar appels, peren, pruimen en kersen geteeld werden. In het voorjaar stond de
boomgaard in bloesem. Uit die bloesem groeiden later de appels, peren, pruimen of kersen.
27 “Drie kroppen sla voor een kwartje, één kilo tomaten voor 50 cent, een kist appelen voor een
gulden”. Dergelijke kreten kon je horen op het Veerplein in Zwijndrecht, waar de tuinders ’s morgens
hun producten probeerden te verkopen aan de burgers.
8

28. Later bleek de groentemarkt op het Veerplein te klein, omdat er in de steden Dordrecht en
Rotterdam groentewinkels ontstonden die het dichterbij de woon omgeving van hun klanten gingen
verkopen. De eigenaren, groenteboeren, kochten in grote hoeveelheden in. Daarom werd er op
Zomerlust, net naast het Veerplein, door de tuinders een groenteveiling gesticht, waar de
groenteboeren hun inkopen gingen doen. Het werd één van de grootste groenteveilingen van
Nederland.
29. Al gauw bleek de groenteveiling op Zomerlust te klein en werd er een nieuwe, grotere veiling
gebouwd vlakbij het NS station. Maar in de jaren 1970 bleek deze ook weer te klein en werd zij
verplaatst naar Barendrecht, waar momenteel één van de grootste groente –en fruitveilingen ter
wereld staat. De Zwijndrechtse veiling werd afgebroken en op het voormalige terrein staan nu flats.
De straatnamen herinneren nog aan de oude tijd. Vraag: Wie weet welke straten dat zijn?
(Tomatenplein, Bospeenhof, Veilingdreef)
30. Het verkopen van een partij groente ging met een veilingklok. Stel dat een tuinder 20 kisten sla
wilde verkopen, dan werd de veilingklok ingesteld op 1 gulden per krop. Dan ging de wijzer lopen en
werd de krop steeds goedkoper ; 90 cent, 80 cent, 70 cent, 60 cent, 50 cent, 40 cent, 30 cent, totdat
een van de groenteboeren in de zaal riep : ´Mijn`. Dat betekende dat hij de partij sla van de tuinder
had gekocht voor 30 cent per krop. Dan zou een slimmerd van jullie kunnen zeggen dat hij pas bij 10
cent zou roepen `Mijn`. Maar dan kon het gebeuren dat een andere groenteboer je voor was en dat
je die dag geen sla in je winkel kon aanbieden aan je klanten.
31. Vanaf het ontstaan van Zwijndrecht was de zoutwinning een voornaam middel van bestaan. In
het begin werd zout zeewater in ketels boven het vuur gehangen aan heugels. Het water begon te
koken en verdampte. Als het water verdwenen was, bleef het zout achter, wat in die tijd een gewild
artikel was. Je kon er namelijk vlees en vis langer mee goed houden. Het werd dan`gepekeld`. Je
moet bedenken dat in die tijd nog geen koel –en vrieskasten bestonden. Later werd het zout
gewonnen in soort fabrieken, die `keten`werden genoemd. Hier zie je zo`n zoutkeet. In 1950 werd de
laatste zoutkeet gesloten. Nu herinneren ons de straatnamen aan hun bestaan : Oostkeetshaven,
Westkeetshaven, de Keetmeesterstraat. Wat ook nog aardig is te vermelden is dat het Zwijndrechtse
wapen gevormd wordt door 3 heugels, waaraan vroeger de zoutketels hingen.
32. In de zoutkeet gebeurde alles in het groot. Dus geen kleine keteltjes meer boven het vuur aan
heugels, maar grote zoutbasins, waaronder een groot kolenvuur gestookt werd. Hier zie je dat het
water is verdampt en dat het zout is overgebleven. Misschien hebben sommige kinderen op hun
vakantie in Frankrijk of Spanje wel eens grote zoutbasins bij de zee gezien. Daar laten ze via een sluis
zout zeewater in een zoutmeer stromen. Ze sluiten de sluis af. In plaats van een kostbaar kolenvuur,
doet de gratis zon daar het werk van verdampen. Na een paar weken is het water weg en ligt het
zout als een dikke korst op de boden en kan zo opgeschept worden.
33. Door de uitvinding van de stoommachine op het eind van de 17 e eeuw door de Engelsman James
Watt konden er machines aangedreven worden op stoomkracht. Die machines konden het werk
overnemen van wel 100 paar mensenhanden en waren veel krachtiger en vlugger. Door de machines
ontstonden er fabrieken waar arbeiders de machines moesten bedienen, grondstoffen voor de
machines moesten aanvoeren en producten verpakken en afvoeren.
9

34. Waar vroeger bij de akkerbouwer één gezin op 14 voetbalvelden -7 hectare-kon leven, kon door
het ontstaan van de fabrieken `industrialisatie’ op hetzelfde land wel een paar honderd
fabrieksarbeiders met hun gezin een bestaan opbouwen. Op de foto zie je een heleboel arbeiders op
een klein stukje grond werken. Dit is de Tomadofabriek aan de Rotterdamseweg in Zwijndrecht waar
tot 1980 winkelwagentjes, winkelmandjes en allerlei keukenspullen werden gemaakt. Door slecht
beleid ging de fabriek toen failliet en op het voormalige fabrieksterrein is nu een nieuwe wijk
gebouwd – het Prinsessenpark.
35. De meeste fabrieken (hier houtzagerij) werden langs de rivier, de Oude Maas, gebouwd, omdat
de grondstoffen, in dit geval boomstammen, en de producten, hier planken en balken, makkelijk per
schip aan –en afgevoerd konden worden. Dit was goedkoper dan vervoer over de weg of per spoor.
36. Net voorbij het Veerplein stond de gasfabriek. Tegenwoordig komt het gas uit de grond –
aardgas. Vroeger moest het echter uit een soort steenkool, cokes, gestookt worden. Die cokes kwam
per schip uit de Limburgse mijnen. Toen in de jaren 1960 het aardgas in Groningen gevonden werd,
was de gasfabriek niet meer nodig en werd afgebroken. Nu zou daar het Zwijndrechtse cultuurpaleis
gebouwd worden, maar door geldgebrek bij de gemeente, ligt de grond nog braak.
37. Dit is een foto van de nog steeds bestaande houthandel Van Drimmelen. Schepen met
boomstammen komen er uit Scandinaviè, Braziliè, en Indonesiè die daar gelost worden en verwerkt
worden tot planken, kozijnen, deuren en houtplaten voor de bouw en de doe ´t zelf zaken.
38. Hier een overzicht van alle bedrijvigheid langs de rivier net na de oorlog van 1945.
39. Bekend in Zwijndrecht was de Guanofabriek. Guano was gedroogde vogelpoep, dat van de rotsen
in Chili in Zuid-Amerika geschept werd en in grote zeeschepen geladen werd. Die werden hier gelost
en de vogelpoep werd vermalen en verpakt in zakken en als mest aan de boeren en tuinders in
Nederland en Duitsland verkocht. Door de opkomst van kunstmest in chemische fabrieken werd
guano overbodig en is ook deze fabriek inmiddels gesloopt en staat er een nieuwe woonwijk met het
nieuwe schippersinternaat bij de Jollensteiger.
40. Nog steeds bestaand is de fabriek van Schokbeton. Daar ontdekten ze dat beton sterker wordt
door het als het nog vloeibaar is met een schudmachine te trillen. Daar wordt het compacter van
doordat de lucht er uitgetrild wordt. Ze maken er betonnen heipalen, en rioleringsbuizen.
41. Wereldbekend is Van Leeuwen Buizen uit Zwijndrecht. In 1945 begonnen als een eenvoudige
smid, wist Piet van Leeuwen een groot bedrijf uit de grond te stampen, dat vestigingen over de hele
wereld heeft. Ze verhandelen er stalen buizen in alle soorten en maten welke voor de olie-industrie
gebruikt worden.
42. Nog zo´n groot bedrijf is Grootint/Heerema, waar onder meer de Van Brienenoordbrug gebouwd
is. Ook werden hier veel reusachtige olieboortorens gebouwd die in alle wereldzeeën staan.
43. Om in slecht weer of bij winterse kou te kunnen doorwerken is bij dit bedrijf de grote scheepshal
gebouwd, opdat de arbeiders er droog en redelijk warm kunnen werken.
44. Doordat er zoveel arbeiders werk vonden in de fabrieken, was er ook een grote behoefte aan
woningen voor hun gezinnen. Dit was de reden, dat Zwijndrecht zijn tuinbouwgrond verruilde voor
10

groeiende woonwijken en uitgroeide van een dorp van 800 inwoners in 1800 tot een middelgrote
stad van 45.000 inwoners nu. Een van de mooiste plekjes is het zicht op Dordrecht vanaf het
Veerplein.
45. Dat Veerplein, het plein van de vroegere groentenmarkt, zag er zo uit voor 1935. Op de hoek
staat het vroegere hotel Het Witte Paard en het toenmalige gemeentehuis met het torentje, het
postkantoor en het politiebureau. Helaas is dit alles afgebroken en staan er nu flatwoningen.
46. De watertoren van 1897 met daarachter de trasmolen, Welgelegen. Hier werd uit kalksteen
cement vermalen. Later is hier de chemiefabriek Chemiproba begonnen, die nu naast de brug naar
Dordrecht staat.
47. Tot voor 1939 was er geen verkeersbrug naar Dordrecht en al het noord-zuid verkeer moest met
stoomponten vanaf het Veerplein naar Dordrecht overgezet worden. Door het groeiende verkeer
kregen de ponten het steeds drukker. Als er een interland voetbalwedstrijd Nederland-Belgiè in het
Feyenoordstadion gespeeld werd stond na afloop een file auto´s op de pont wachten vanaf het
Zwijndrechtse Ziekenhuis tot aan de rivier.
48. Een foto van het oude dorp Zwijndrecht omstreeks het jaar 1900. Het dorp lag in zijn geheel langs
de Ringdijk. Beneden de dijk begon het tuinbouwgebied. Hier zie je de melkboer met zijn hondenkar
langs zijn klanten rijden.
49. Nog een foto uit die tijd. Je ziet daar een vrouw lopen met een juk op haar rug. Aan dat juk
hangen twee emmers. Op die manier kon je zware vrachten sjouwen. Hieruit is het spreekwoord
ontstaan : onder het juk gebukt gaan, wat betekent dat je het niet makkelijk hebt door vervelende
omstandigheden.
50. Een fotograaf was in 1900 een bijzonderheid. Met een doek over zijn hoofd en toestel nam hij
een foto. De poserende kinderen moesten wel geduld hebben : zo´n opname duurde wel een minuut
en al die tijd moesten ze onbewegelijk blijven staan.
51. Nog een kijkje bij de watertoren. Hier werd het rivierwater gezuiverd door het water te filteren
Daarna werd het bewaard in reinwaterbasins totdat het de toren ingepompt werd om naar de
Zwijndrechtse kranen gestuurd te worden. Naast de waterleiding ligt het vroegere zwembad, ook
met rivierwater. Daardoor kon het gebeuren, dat als je in het water sprong je tegen een vis op kon
botsen. Het zwembad was alleen ´s zomers geopend, omdat het water niet verwarmd werd.
52. Bij heel strenge winters, zoals in 1929 en 1962 vroor de rivier helemaal dicht. In 1929 konden de
mensen zelfs van Zwijndrecht naar Dordrecht over het ijs lopen. Zelfs auto´s en karren reden over het
ijs.
53. Nadat in 1895 de tol op de Rotterdamseweg opgeheven werd, konden bij de uitbreiding van
Zwijndrecht daar huizen gebouwd worden. Deze huizen staan er nog steeds.
54. In 1920 werd een smal spoorlijntje van Rotterdam-Rosestraat naar Zwijndrecht –Veerplein
aangelegd. Hier zie je de rails over de Rotterdamseweg liggen. Je ziet nauwelijks auto´s. Die waren in
die tijd nog zeldzaam. Gebruikelijk was het vervoer per fiets of met het paard.
11

55. Hier zie je een ander stuk van het spoortje op de plek tegenover het huidige Zwijndrechtse
ziekenhuis.
56. Hier komt het stoomtrammetje aan op de Rotterdamseweg. De locomotief had de bijnaam `het
moordenaartje´, omdat hij zoveel kinderen overreed! De oorzaak lag in het feit dat de machinist
regelmatig kolen moest scheppen op zijn vuur om stoom te kunnen maken. Onderwijl kon hij niet
opletten op het verkeer en eventueel spelende kinderen. Vandaar de ongelukken als jongetjes in het
vuur van het voetbalspel het treintje niet hoorden aankomen. De huizen die je op de achtergrond
ziet zijn de `nieuwe huizen` die overigens al meer dan 100 jaar staan. De mensen hadden vooral in
het weekend veel last van de mesttreinen, die hier geparkeerd stonden in afwachting op het afhalen
door de tuinders. Het stonk er nogal en ´s zomers trok het veel vliegen aan.
57. Nog een foto uit 1900 van de Rotterdamseweg met aan de rechterkant het pand waar nu de
oudheidskamer `De Vergulde Swaen`gevestigd is.
58. Het uithangbord bij de ingang van de Vergulde Swaen dat ons herinnert dat hier de herberg van
1623 gevestigd was.
Vraaggesprek
Naar aanleiding van de diapresentatie kunt u de volgende vragen met uw leerlingen bespreken.
12
1. Welke beroepen kwamen vroeger in Zwijndrecht veel voor? Eerst boeren in akkerbouw,
later tuinderijen, molenaars, fruitteelt, kassenteelt, veilingmeester, groenteboer, zoutketen,
na 1850 fabrieksarbeiders houtzagerij, gasfabriek, guanofabriek, metaal industrie Van
Leeuwenbuizen en Grootint/Heerema.
2. Welke beroepen komen nu veel voor in Zwijndrecht? Welke beroepen hebben de ouders en
opa’s en oma’s? Kijk nog eens naar de beroepen die u eerder op het bord schreef. Laat de
leerlingen de meest voorkomende beroepen opzoeken in de (digitale) gemeentegids.
3. Bestaat er volgens de leerlingen iets typisch Zwijndrechts? Een product, een kenmerk, een
gezegde? En waar komt dat vandaan?
Extra les met gastspreker: wethouder van economie
U kunt eventueel een extra les inlassen over het gemeentebeleid en imago van Zwijndrecht. U
nodigt hiervoor bijvoorbeeld de wethouder van economie uit in de klas of brengt met de klas een
bezoekje aan het gemeentehuis in Zwijndrecht. In de laatste les ontwerpen de leerlingen een nieuw
herkenbaar stadswapen voor Zwijndrecht. Hiermee kan Zwijndrecht zich onderscheiden van de rest
van de Drechtsteden. De wethouder van economie kan uitleg geven hoe de gemeente Zwijndrecht
profiteert van de samenwerking met de andere Drechtsteden maar ook wat eventuele knelpunten
zijn. Zie ook: www.drechtsteden.nl
Extra les met gastspreker: opa of oma
U kunt de lessen ook uitbreiden door een opa of oma of iemand uit een plaatselijk zorgcentrum, uit
te nodigen als gastspreker in de klas. Iemand die het leuk vind over het Zwijndrecht van vroeger (ca.
50 jaar geleden) te vertellen. En die bijvoorbeeld een dag uit het leven van toen kan schetsen. Zodat
de leerlingen een levendig beeld krijgen over de verschillen tussen het dagelijks leven van toen en
nu. Misschien heeft uw gastspreker of heeft uzelf nog een oud voorwerp van vroeger om met de
leerlingen te bestuderen. Een oude strijkbout die je nog op de kachel moest opwarmen bijvoorbeeld,
een koffiemaler, een wasbord, een radio etc. Het is leuk om er een uitwisseling van te maken. De

leerlingen nemen gebruiksvoorwerpen van nu mee, de gastspreker en uzelf wellicht
gebruiksvoorwerpen van vroeger. Waar zien de leerlingen grote verschillen en waar
overeenkomsten?
Om een voorbeeld te noemen van een groot verschil; een i-pod en een potkachel.
13
i-pod potkachel
En een klein verschil; een fibula uit de Romeinse tijd en een veiligheidsspeld van nu.
veiligheidsspeld Romeinse fibula
Voorbereiding bezoek aan de Vergulde Swaen.
Is er veel veranderd in de afgelopen 50 jaar? Wat is er precies veranderd? Dat gaan jullie de volgende
les horen en zien in Museum De Vergulde Swaen. Vraag aan de leerlingen wie daar al eens is
geweest en wat ze denken dat daar te zien is. Voor meer informatie over het Museum De Vergulde
Swaen kunt u kijken op: www.swaen.org

Neem voor uw bezoek met de leerlingen de regels door van het museum.
1. Mobieltjes en mp3-spelers uit
2. Niets aanraken
3. Fotograferen mag zonder flits
4. Niet rennen of schreeuwen
5. Niet eten, drinken of snoepen
Les 2. Op bezoek bij museum De Vergulde Swaen
Welkom
De leerlingen worden ontvangen door een museummedewerker die hen welkom heet en vertelt wat
er te zien is in het museum. Het museumbezoek duurt ongeveer 2 uur. In het museum ontdekken de
leerlingen wat het museum verzamelt, welke informatie erbij gegeven wordt, hoe alle voorwerpen
zijn gepresenteerd en hoe ze bewaard worden.
Opdrachten
Na de rondleiding gaan de leerlingen in groepjes een aantal opdrachten maken. Tijdens de
rondleiding en door het maken van de opdrachten krijgen de leerlingen alles te horen en te zien over
het leven van de (fabrieks) arbeider in Zwijndrecht uit de 19 e en 20 e eeuw. Het verhaal wordt
geïllustreerd met oude foto’s, gereedschappen en gebruiksvoorwerpen uit de collectie van het
museum.
Afsluiting
Tot slot bespreekt de museummedewerker wat de leerlingen het meest is opgevallen in het
museum. Zijn er nog vragen? Wat vonden de leerlingen jullie ervan? Denken jullie nu anders over de
geschiedenis van Zwijndrecht dan voor je bezoek? Waarom wel/niet? Zouden jullie Museum de
Vergulde Swaen aan anderen aanraden? Waarom?
14

Les 3. Verwerkingsles in de klas
Samenvatting voorafgaande lessen
In deze laatste les bespreekt u met uw leerlingen wat ze de voorgaande lessen hebben geleerd over
de geschiedenis van Zwijndrecht. Wat waren de belangrijkste bestaansbronnen van de inwoners van
Zwijndrecht door de jaren heen. Wat zijn de meest voorkomende beroepen van nu? Wat hebben de
leerlingen geleerd en ontdekt in De Vergulde Swaen? Wat heeft het meeste indruk gemaakt?
Nieuw stadswapen voor Zwijndrecht óf voor De Drechtsteden
In de volgende opdracht leggen de leerlingen de link met het Zwijndrecht van nu. Ze ontwerpen,
individueel of in groepjes, een nieuw stadswapen dat zij vinden passen bij imago van Zwijndrecht. Of
zij ontwerpen één gemeente wapen voor alle Drechtsteden bij elkaar. Laat nog een keer het huidige
stadswapen van Zwijndrecht zien. En laat de leerlingen de stadswapens van Alblasserdam, Dordrecht,
Hendrik-Ido-Ambacht, Papendrecht en Sliedrecht opzoeken. Om een nieuw ontwerp te maken
gebruiken de leerlingen alle informatie uit de voorafgaande lessen. Kies samen met de klas het
mooiste ontwerp, maak er een foto van en stuur de foto mét de toelichting naar het Erfgoedhuis-ZH.
Wij zetten jullie winnende ontwerp op onze site en kiezen uit alle inzendingen de uiteindelijke
winnaar van Zwijndrecht. lodewick@erfgoedhuis-zh.nl
De Drechtsteden
Zwijndrecht behoort tot één van de zes Drechtsteden. De anderen zijn Alblasserdam, Dordrecht,
Hendrik-Ido-Ambacht, Papendrecht en Sliedrecht. Het zijn afzonderlijke steden maar sinds 2006
werken de gemeenten op regionaal gebied samen. Er zijn een groot aantal beleidsterreinen en
projecten waarbij de zes gemeenten samen optrekken en deze met elkaar afstemmen. Wanneer de
onderwerpen de gemeentegrenzen overschrijden, wordt er gezamenlijk beleid ontwikkeld. Dat geldt
bijvoorbeeld voor bedrijventerreinen, kantoorlocaties, (zorg)voorzieningen, woningbouw,
infrastructuur en het beschermen van het milieu. Meer informatie hierover kunnen de leerlingen
vinden op: www.drechtsteden.nl
Behoud van het karakter van Zwijndrecht
Die samenwerking tussen de Drechtsteden heeft veel voordelen. Dankzij de samenwerking kunnen
de Drechtsteden makkelijker aanschuiven in Den Haag of Brussel, om steun te krijgen bij grote,
ingewikkelde en vaak dure projecten. Maar inwoners van Zwijndrecht, en jullie leerlingen wellicht
ook, willen wél graag het karakter van Zwijndrecht bewaren. Zodat Zwijndrecht, herkenbaar blijft als
Zwijndrecht en mensen zich niet gaan vergissen in Sliedrecht of Zwijndrecht bijvoorbeeld.
Gemeentewapen
Het wapen van Zwijndrecht is volgens deskundigen een oud familiewapen, ooit gevoerd door een
familie Van Zwijndrecht. Op 20 februari 1816 is bij besluit van de De Hooge Raad van Adel de
gemeente Zwijndrecht in het bezit gesteld van dit wapen. Het bestaat het uit een gouden schild,
beladen met drie zwarte 'vuurijzers' (heugels). Kenmerkend voor het wapen is de eerste heugel met
negen tanden, terwijl de tweede en de derde heugel acht tanden hebben. Aanvankelijk werd
aangenomen dat de heugels een symbool waren voor de vuurijzers waarmee zoutpannen boven het
vuur werden gehangen in de vele zoutziederijen van Zwijndrecht. Dit is echter onwaarschijnlijk,
omdat het wapen al in 1453 werd gevoerd, terwijl de zoutindustrie pas ontstond aan het einde van
de zestiende eeuw. De herkomst van de heugels en van de familie Van Zwijndrecht is onbekend.
15

Opdracht:
Ontwerp een nieuw Stadswapen voor Zwijndrecht óf een gemeentewapen voor De Drechtsteden
Jullie gaan nu een nieuw herkenbaar stadswapen voor Zwijndrecht maken ófeen gemeentewapen
voor De Drechtsteden.
Optie 1. Kies je voor Zwijndrecht dan zorg je ervoor dat Zwijndrecht zich hiermee zo goed mogelijk
kan onderscheiden van de rest van de Drechtsteden.
Optie 2. Kies je voor gemeente Drechtsteden dan is het belangrijk dat alle zes de Drechtsteden hierin
vertegenwoordigd zijn.
Volg het stappenplan, lees de regels van de wapenkunde goed door en ontwerp een zo origineel
mogelijk stads- of gemeentewapen!
Stap 1. Verzamel zoveel mogelijk informatie over stadswapens. Zoek in de bibliotheek en op
internet naar informatie over stadswapens. Op onderstaande link vind je alle wapens van de
Nederlandse gemeenten en dus ook het wapen van Zwijndrecht en de andere Drechtsteden.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_wapens_van_Nederlandse_gemeenten
Stap 2. Bedenk welke tekens op jouw stadswapen komen te staan. Welke tekens van het oude
stadswapen moeten van jou bewaard blijven? Op welke dingen van jou stad ben je trots? Welke
tekens of symbolen passen hierbij?
Stap 3. Kies de kleuren die jij vindt passen bij jouw stad.
Stap 4. Maak eerst een paar schetsen op papier. Past het wapen bij de stad van nu? Zijn de tekens
duidelijk genoeg? Is het wapen van veraf goed te zien? Passen de kleuren er goed bij?
Stap 5. Werk je schetsen uit in je uiteindelijke ontwerp. Teken, schilder of beplak je nieuwe
stadswapen op een groot vel (A3 formaat) dik papier of karton. En schrijf er een korte toelichting bij.
Regels van de heraldiek (wapenkunde)
Het maken van een stadswapen is aan strenge regels gebonden. De regels zorgen ervoor dat er geen
misverstanden ontstaan. Je moet kunnen zien van wie het wapen is. In ons land waakt de Hoge Raad
van Adel over die regels. Een stadswapen bestaat uit verschillende onderdelen.
Het belangrijkste onderdeel is het wapenschild. Het schild is het bord waarop het gekleurde
herkenningsteken is geschilderd. Meestal is de schildvorm rechthoekig met een ronde
onderkant. Het is verdeeld in stukken. Een zo’n stukje noemen we een veld. Het schild mag
maximaal in vier velden zijn opgedeeld.
Vaak wordt het schild vastgehouden door schildhouders. De schildhouders zijn de figuren,
mensen of dieren die aan beide kanten van het schild staan en het schild bewaken.
Boven het schild zie je soms ook een kroon of een helm.
Soms vind je onder het wapenschild ook een wapenspreuk. Dit is een boodschap die
belangrijk is voor de stad.
Een stadswapen is altijd gekleurd. Volgens de Hoge Raad van Adel mag een stadswapen maar
vijf kleuren hebben: blauw, zwart, groen, paars en rood. Goud (of geel) en zilver (of wit) mag
ook.
Op een stadswapen zijn tekens te zien. We noemen dit symbolische afbeeldingen. Je ziet
vaak dieren, vogels, vissen, bomen, landbouwgewassen, bloemen, kruizen, personen,
heiligen, gereedschap, vechtwapens, kastelen, gebouwen, hemellichamen of fabeldieren. Ze
zeggen iets over de stad en haar geschiedenis. Cijfers en letters mag je niet gebruiken.
16

Achtergrondinformatie
Zwijndrecht is een stad en gemeente in de Nederlandse provincie Zuid-Holland.
De gemeente telt 44.511 inwoners (1 april 2011, bron: CBS) en heeft een oppervlakte van 22,77 km²
(waarvan 2,41 km² water). Sinds 2003 maakt ook de voormalige gemeente Heerjansdam deel uit van
de gemeente Zwijndrecht. Zwijndrecht werkt samen met enkele buurgemeenten in het regioverband
Drechtsteden.
Geografie/ ligging
Zwijndrecht ligt in het zuiden van Zuid-Holland, op het riviereneiland IJsselmonde, dat omgeven
wordt door de Noord en de Nieuwe en Oude Maas. Meer bepaald ligt de stad bij de samenvloeiing
van de Oude Maas, de Noord en de Beneden-Merwede. Ten noordwesten van Zwijndrecht,
gescheiden door het Waaltje, ligt de gemeente Barendrecht. Deze rivierarm vormt eveneens de
fysieke grens met Ridderkerk, maar het grondgebied van laatstgenoemde omvat ook een deel van de
grond aan de Zwijndrechtse zijde van het water. Als laatste buurgemeente op IJsselmonde is er
Hendrik-Ido-Ambacht, dat erg dicht tegen Zwijndrecht aan ligt. Aan de overzijde van de rivier de
Noord ligt Papendrecht en de Oude Maas scheidt Zwijndrecht van Dordrecht. Eveneens gescheiden
door de Oude Maas, bevindt zich ten zuidwesten van Zwijndrecht de gemeente Binnenmaas.
Geschiedenis van Zwijndrecht
Zwijndrecht kent een rijke geschiedenis die terug gaat tot de elfde eeuw. Het ontstaan van
Zwijndrecht is nauw verbonden met de historie van de Zwijndrechtse Waard. De naam Zwijndrechtse
Waard komt voor het eerst voor in 1006, in een giftbrief waarmee Bisschop Ansfrid goederen
schenkt aan een klooster nabij Amersfoort. De schenking omvatte onder meer de kerk van
Zwijndrecht.
Zwin en drecht
De naam Zwijndrecht is een samenvoeging van de West-Frankische woorden zwin en drecht. Zwin
kan worden vertaald als getijdengeul, drecht als oversteekplaats, overvaart of veer. Zwijndrecht
betekent dus letterlijk ‘getijdengeul waar kan worden overgestoken’. Deze uitleg doet vermoeden
dat Zwijndrecht vroeger bij laag water aan Dordrecht vastzat, tijdens hoog water waren beide
nederzettingen gescheiden. Een situatie die zou dateren van voor de twaalfde eeuw.
Bestaansbronnen
Door de eeuwen heen creëerden de bewoners van de Zwijndrechtse Waard allerlei
bestaansbronnen. Leefden ze in de periode voor de bedijking vooral van de visserij, na de
bedijkingwerkzaamheden ontwikkelden de inwoners van Zwijndrecht en omgeving eerst land- en
later tuinbouwactiviteiten. Vanaf 1850 boden tuinders hun spullen aan op markten, begin twintigste
eeuw verkochten ze hun producten op een veiling. Rond dezelfde tijd begon de export van groenten
richting Duitsland en Engeland, per trein (vanaf 1872) en boot.
Inwoners van de Zwijndrechtse Waard verdienden daarnaast lange tijd een inkomen met
zoutbereiding. In 1590 verleende de Dijkgraaf der Hoogheemraden een eerste vergunning voor het
oprichten van een zoutkeet (ook wel zoutziederij genoemd), in de zeventiende en achttiende eeuw
telde Zwijndrecht ruim veertig zoutketen. Na zoutvondsten in Boekelo, liep de productie in
Zwijndrecht langzaam terug. In 1958 werd de laatste Zwijndrechtse keet gesloopt.
Halverwege de negentiende eeuw vestigden de eerste industrieën zich in Zwijndrecht; een
glasblazerij, vensterglasfirma, bierbrouwerij en chocoladefabriek. Rond 1900 kwamen grotere
productiebedrijven als rijstpellerij Euryza en chemische fabrieken als Hercules, Van de Bergh en
17

Jurgens (het tegenwoordige Unimills) naar de gemeente. In de twintigste eeuw industrialiseerde
Zwijndrecht gestaag.
Bron:
http://www.zwijndrecht.nl/
http://nl.wikipedia.org/wiki/Zwijndrecht_(Nederland)
Kijk ook op:
http://www.swaen.org/
http://www.geschiedenisvanzuidholland.nl/geschiedenis/verhalen/geografischelocatie/101/geschied
enis-van-zwijndrecht
http://www.regiocanons.nl/zuid-holland/zuid-holland
http://www.zwijndrecht.net/
18

Aansluiting bij het basisonderwijs
Aansluiting bij de Canon van Nederland
‘Zoutketen in Zwijndrecht’ sluit aan bij de volgende vensters uit de Canon van Nederland:
19
De Beemster
De eerste spoorlijn
De watersnood
Kijk ook op: www.erfgoedspoor.nl en www.entoen.nu
Canon opgenomen in de kerndoelen
1 augustus 2010 is de datum waarop de canon van Nederland officieel is opgenomen in
de kerndoelen voor het primair en voortgezet onderwijs. Het definitieve besluit
hiertoe is op 28 mei 2010. in de Staatsc ourant (nr. 196) gepubliceerd.
Al in januari werd de besluittekst gepubliceerd waarin staat dat de kerndoelen voor
het PO (kerndoel 52) en de onderbouw van het VO (kerndoel 37) worden aangevuld
met de volzin: De vensters van de canon van Nederland dienen als uitgangspunt ter
illustratie van de tijdvakken.
Volgens de nota van toelichting op het kerndoelenbesluit wordt van scholen gevraagd
dat zij inzichtelijk kunnen maken dat in hun onderwijsaanbod - desgewenst ook buiten
het geschiedenisonderwijs - de vensters geïntegreerd zijn in de behandeling van de
tijdvakken.
De bepaling gaat niet zo ver dat scholen elk individueel venster moeten behandelen in
het onderwijs. De school kan dus eigen accenten (blijven) aanbrengen in het
(geschiedenis)onderwijs. Tegelijkertijd is gewaarborgd dat een gedeelde kennis van de
Nederlandse geschiedenis ontstaat.
Door Hubert Slings, directeur stichting Entoen.nu

Aansluiting bij de kerndoelen:
‘Zoutketen in Zwijndrecht’ sluit aan bij de volgende kerndoelen in het basisonderwijs:
Oriëntatie op jezelf en de wereld
In dit leergebied oriënteren leerlingen zich op zichzelf, hoe mensen met elkaar omgaan, hoe ze
problemen oplossen en hoe ze zin en betekenis geven aan hun bestaan. Leerlingen oriënteren zich
op de natuurlijke omgeving en op verschijnselen die zich daarin voordoen. Leerlingen oriënteren zich
op de wereld dichtbij, veraf, toen en nu en maken daarbij gebruik van cultureel erfgoed.
Tijd
51. De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen
en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren.
52. De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken:
jagers en boeren; Grieken en Romeinen; monniken en ridders; steden en
staten; ontdekkers en hervormers; regenten en vorsten; pruiken en
revoluties; burgers en stoommachines; wereldoorlogen en holocaust; televisie
en computer.
Nederlands
Taalonderwijs is van belang omdat de rol van taal bij het verwerven van inhouden en vaardigheden in
alle leergebieden (en de transfer daartussen) evident is. Veel van oorsprong autochtone kinderen die
in achterstandssituaties opgroeien, zijn ook gebaat bij didactische inzichten die door ervaring met
onderwijs aan allochtone kinderen scherper zijn geworden.
Eén van die inzichten is, dat taal in alle vakken een cruciale rol speelt bij het verwerven van kennis en
vaardigheden in de ‘andere vakken’.
Mondeling onderwijs
1. De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken taal. Ze leren tevens die informatie,
mondeling of schriftelijk, gestructureerd weer te geven.
2. De leerlingen leren zich naar vorm en inhoud uit te drukken bij het geven en vragen van
informatie, het uitbrengen van verslag, het geven van uitleg, het instru-eren en bij het discussiëren.
Schriftelijk onderwijs
6. De leerlingen leren informatie en meningen te ordenen bij het lezen van school- en studieteksten
en andere instructieve teksten, en bij systematisch geordende bronnen, waaronder digitale bronnen.
8. De leerlingen leren informatie en meningen te ordenen bij het schrijven van een brief, een verslag,
een formulier of een werkstuk. Zij besteden daarbij aandacht aan zinsbouw, correcte spelling, een
leesbaar handschrift, bladspiegel, eventueel beeldende elementen en kleur.
9. De leerlingen krijgen plezier in het lezen en schrijven van voor hen bestemde verhalen, gedichten
en informatieve teksten.
Kunstzinnige oriëntatie
Door middel van een kunstzinnige oriëntatie maken kinderen kennis met kunstzinnige en culturele
aspecten in hun leefwereld. Het gaat bij dit domein om kennismaking met dié aspecten van cultureel
erfgoed waarmee mensen in de loop van de tijd vorm en betekenis hebben gegeven aan hun
bestaan. Kunstzinnige oriëntatie is er ook op gericht bij te dragen aan de waardering van leerlingen
voor culturele en kunstzinnige uitingen in hun leefomgeving.
20

54. De leerlingen leren beelden, taal, muziek, spel en beweging te gebruiken, om er gevoelens en
ervaringen mee uit te drukken en om er mee te communiceren.
56. De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel
erfgoed.
21