Handleiding voor de docent 'Canon van Hillegom ... - Erfgoedspoor

Handleiding voor de docent

Geschiedenis van een dorp
in de Bollenstreek
Vier erfgoedprojecten voor het basisonderwijs
Deze projecten tezamen vormen het Erfgoedspoor Hillegom
Handleiding voor de docent

4
5
7
7
8
12
13
14
16
17
17
18
22
23
24
28
29
Voorwoord
Inleiding
Inhoudsopgave
Erfgoedproject voor groep 5
“Transport”,
“Openbaar vervoer”
Instructie voor de leerkracht
Les 1, introductieles
Les 2, kernles
Les 3, reflectieles
Opdrachtblad
Aansluiting bij het onderwijs
Erfgoedproject voor groep 6
“Vroeger en nu”,
“Six, Heer van Hillegom”,
“Buitenplaatsen”
Instructie voor de leerkracht
Les 1, introductieles
Les 2, kernles
Les 3, reflectieles
Verhaal ‘Op weg naar de zomer’,
uit het project Buitenhuizen
Opdrachtblad
Aansluiting bij het onderwijs
30
30
31
33
34
35
37
39
40
40
41
44
45
46
46
48
50
Erfgoedproject voor groep 7
“Tuinbouw en bollenteelt”
Instructie voor de leerkracht
Les 1, introductieles
Les 2, kernles
Les 3, reflectieles
De bollenmand: inhoudsopgave en foto
Opdrachtblad Word (bollen-)wijzer!
Aansluiting bij het onderwijs
Erfgoedproject voor groep 8
“Tweede Wereldoorlog”
Instructie voor de leerkracht
Les 1, introductieles
Les 2, kernles
Les 3, reflectieles
Aansluiting bij het onderwijs
Literatuurlijst en websites
Evaluatieformulier
Colofon
Bijlagen:
• dvd met de illustraties bij de geselecteerde
hoofdstukken uit de Canon van Hillegom
• dvd met film uit het project Buitenhuizen

Zo heeft ook de Stichting Vrienden van Oud Hillegom
op verzoek van de gemeente Hillegom een
eigen Canon samengesteld. In 20 hoofdstukken en
bijna 200 foto’s wordt een levendig beeld van de
ontwikkeling van het dorp door de eeuwen heen
geschetst.
Hoe ontstond Hillegom en hoe groeide het dorp
uit tot een plaats met 21000 inwoners? Hoe is het
dorp en zijn omgeving door de eeuwen heen veranderd?
Wat is daar nog van te zien aan gebouwen
en landschap? Waar leefden de Hillegommers van
en hoe gingen zij met elkaar om in school, kerk en
vereniging?
Wie de geschiedenis van een plaats en zijn bewoners
kent, zal beter begrijpen hoe ontwikkelingen
plaats vinden. Dat geldt natuurlijk ook voor de
jongste generatie inwoners.
Het is van groot belang dat de Hillegomse jeugd
op de hoogte raakt van de boeiende geschiedenis
van het eigen dorp.
Voorwoord
In navolging van de Canon van Nederland is er in diverse Zuid-Hollandse regio’s
en gemeenten het initiatief genomen om de lokale geschiedenis in canonvorm
gestalte te geven.
Op verzoek van het gemeentebestuur heeft het
Erfgoedhuis Zuid-Holland daarom n.a.v. de Canon
een viertal lespakketten ontwikkeld voor de groepen
5 t/m 8 in het basisonderwijs. Het Erfgoedhuis
heeft deze pakketten gerealiseerd in nauw overleg
met vertegenwoordigers van het Canonproject en
van de basisscholen in Hillegom.
Met dit lesmateriaal kunt u op stap om de leerlingen
ter plekke kennis te laten maken met het authentieke
erfgoed. Zo kan de geschiedenis van de
eigen omgeving op een aantrekkelijke manier tot
leven komen.
Wij wensen u en uw leerlingen leuke en leerzame
lessen over Hillegom toe!
Gemeente Hillegom
Stichting Vrienden van Oud Hillegom
Erfgoedhuis Zuid-Holland, afdeling Erfgoededucatie
Canon van Hillegom 4

Erfgoedspoor Hillegom
De Hillegomse erfgoedinstellingen zijn graag bereid
om de vier hoogste groepen van het basisonderwijs
te ontvangen en de leerlingen met hun
historische bronnen in aanraking te brengen. Deze
samenwerking tussen onderwijs en erfgoedsector,
en het leerlingenprogramma bestaande uit vier erfgoedprojecten,
noemen wij het Erfgoedspoor Hillegom.
Op bezoek bij vier
erfgoedinstellingen
De leerkrachten van de groepen 5 t/m 8 ontvangen
het Handboek Erfgoedspoor, dat werd ontwikkeld
door het Erfgoedhuis Zuid-Holland. Dit handboek
beschrijft het waarom van erfgoededucatie en de
verantwoordelijkheden binnen het samenwerkingsverband
Erfgoedspoor.
Op www.erfgoedspoor.nl vindt u een overzicht van
alle Erfgoedsporen in Zuid-Holland. Onder de noemer
Mijn Erfgoedspoor vinden de deelnemers een
virtueel kantoor voor hun secretariaat.
Programma voor de leerlingen
Het Erfgoedspoor Hillegom biedt vier verschillende
erfgoedprojecten, respectievelijk voor de groepen
5, 6, 7 en 8. Ieder leerjaar behandelt dus één
erfgoedproject. De leerkracht geeft dit project samen
met de rondleiders van de erfgoedinstelling.
Het format is altijd als volgt opgebouwd: de eerste
en derde les worden op school gegeven door de
leerkracht, de tweede of kernles wordt gegeven
door de gids/rondleider in/namens de erfgoedinstelling.
Het programma voor de leerlingen in Hillegom
wordt zichtbaar in het volgende menu:
Inleiding
In Hillegom is, evenals in vele andere Zuid-Hollandse gemeenten, met de
basisscholen en de erfgoedinstellingen het idee opgevat om een langdurige
samenwerking met elkaar aan te gaan. Wanneer de leerkracht in de klas
geschiedenisles geeft, en doorgaans vindt dit plaats vanaf groep 5, dan kan
erfgoededucatie een mooie en betekenisvolle aanvulling bieden.
• groep 5 bezoekt het Den Hartogh Ford Museum
• groep 6 maakt met Antoinette Voogd een wandeling
door het historische dorpshart
• groep 7 maakt met Marca Bultink een fietstocht
langs het erfgoed van de bollencultuur
• groep 8 interviewt Hillegommers die de Tweede
Wereldoorlog hebben meegemaakt
Canon van Hillegom
In deze handleiding vindt u vier erfgoedprojecten
voor het basisonderwijs. De onderwerpen zijn in
nauw overleg met de directies van scholen uitgekozen.
Zij deden dit aan de hand van de inhoudsopgave
van de Canon van Hillegom. Uit deze Canon
werden een aantal hoofdstukken geselecteerd
die vervolgens zijn ‘omgezet’ in vier projecten van
drie lessen. De projecten hebben – voor uw gemak
– dezelfde titels als de hoofdstukken uit de Canon
van Hillegom. U bent echter vrij om er voor uw leerlingen
meer geëigende titels voor te bedenken.
De Canon van Hillegom in de klas
De vier projecten kunnen niet gegeven worden
zonder de “Canon van Hillegom” erbij te nemen.
Uitgangspunt is dus dat de leerkracht het project
altijd start met het openslaan van deze boeken. De
geselecteerde hoofdstukken kunnen voorgelezen
worden of door de leerlingen zelfstandig gelezen.
De teksten vormen als het ware de ‘onderlegger’
van het project. De tekst vindt u niet in deze handleiding,
ons verzoek is om deze tekst rechtstreeks
uit het canonboekje zelf (voor) te lezen.
Canon van Hillegom 5

Portfolio van de leerling
Iedere leerling krijgt een eigen Canon-map, aangeboden
door de gemeente Hillegom. Het is de bedoeling
dat hierin een portfolio wordt opgebouwd:
de map gaat dus ieder leerjaar met de leerling mee.
De leerling vult de map met de gemaakte opdrachten
bij het erfgoedproject, met eigen aanvullingen,
met zelfgemaakte foto’s of met resultaten van eigen
onderzoekjes. De leerling is vrij het portfolio
naar eigen inzicht in te richten. De leerling bouwt
zo zelf aan de geschiedenis van Hillegom!
Uw geschiedenismethode
Een van de kwaliteitscriteria van het Erfgoedspoor
in het algemeen is, dat de leerkracht het betreffende
erfgoedproject op het juiste moment inzet.
Bepaal waar het onderwerp van dit erfgoedproject
het beste aansluit bij de geschiedenismethode die
uw school hanteert. De onderwerpen van de erfgoedprojecten
zijn achtereenvolgens:
• groep 5: openbaar vervoer en transport
• groep 6: vroeger en nu / buitenplaatsen / Six,
Heer van Hillegom
• groep 7: tuinbouw en bollenteelt
• groep 8: tweede wereldoorlog
Canon van Nederland
Zoals u weet staat de canon van Nederland als
verplichte leerstof op het curriculum van de basisschool.
De precieze formulering kunt u nalezen
op www.entoen.nu, de centrale organisatie achter
deze canon. U vindt op deze site een schat aan
aanvullende informatie voor uw lessen, en dus ook
voor deze lessen. De vensters uit deze canon die
een directe relatie hebben met onze vier erfgoedprojecten,
staan vermeld bij de lessen.
Canon van Zuid-Holland en
tijdbalk of tijdlijn
Op www.regiocanons.nl vindt u een groot aantal
canons, waaronder die van de provincie Zuid-
Holland. Ook die kunt u betrekken bij deze lessen.
Dit geldt eveneens voor de tijdbalk of tijdlijn. Alle
geschiedenismethoden bieden de leerlingen een
zichtbare tijdlijn als ‘houvast’. Een heel bekende
tijdsindeling vormen “de tien tijdvakken van de
Rooy”. In de handleiding bij de canon van Nederland
vindt u een schema waarin deze tien tijdvakken
en de canon van Nederland naast elkaar worden
gezet.
Planning en afspraak met
de erfgoedinstelling
Als u hebt besloten op welk moment in uw geschiedenislessen
u toe zult zijn aan het erfgoedproject
voor uw klas, plan dan voor die periode het bezoek
aan de erfgoedinstelling in. Naar alle waarschijnlijkheid
vindt ieder schooljaar een overleg plaats tussen
de contactpersonen van de scholen en van de
erfgoedinstellingen. Op deze bijeenkomst worden
alle data, tijdstippen en leerlingenaantallen voor
de schoolbezoeken vastgelegd. Zo kan er niets
meer mis gaan en is iedereen voorbereid. Lees ook
het Handboek Erfgoedspoor hierop na.
Proefjaar 2012 – 2013
Dit schooljaar – waarin wij het Erfgoedspoor voor
het eerst gaan uitproberen! – bestempelen wij als
proefjaar. In dit jaar proberen de eerste leerlingen
de projecten uit. Hun ervaringen en die van hun
leerkrachten, evenals de ervaringen van de rondleiders
en gidsen, worden grondig geëvalueerd. In de
bijlage vindt u een voorbeeld van een evaluatieformulier.
In genoemd overleg kunnen de uitkomsten
besproken worden en verbeteringen doorgevoerd.
Het Erfgoedspoor Hillegom draait derhalve officieel
vanaf schooljaar 2013-2014.
Canon van Hillegom 6

groep5
Openbaar vervoer
en transport
Dit erfgoedproject voor uw leerlingen is gebaseerd op de Canon van Hillegom.
Het is daarom de bedoeling dat u het project start met het uitdelen van de
Canonboeken, de bijbehorende hoofdstukken opzoekt en de illustraties
(desgewenst op het digibord) bekijkt. U kunt de tekst voorlezen of, vertellend,
de inhoud ervan aan de leerlingen overdragen.
Aansluiting bij de Canon van Hillegom
Dit project voor groep 5 sluit aan bij de volgende
hoofstukken uit de Canon van Hillegom:
Hoofdstuk 9: Transport
Hoofdstuk 10: Openbaar vervoer
Drie lessen
Dit project bestaat uit drie lessen. De eerste en de
derde les worden gegeven door de leerkracht op
school. De erfgoedinstelling verzorgt de tweede
les, hier de kernles genoemd.
Les 1, introductieles
les over de canonhoofdstukken 9 en 10
Les 2, kernles
de leerlingen bezoeken het Den Hartogh Ford
Museum
Les 3, reflectieles
terugkijken op les 1 en 2: wat hebben we geleerd?
Nodig
• Canonboekjes: hoofdstukken 9 en 10
• Kaart uit 1687 (deze staat op de cd-rom)
• dvd: illustraties van hoofdstuk 9 en 10
• Prints van opdrachtenblad (dit hebben de leerlingen
nodig in het Fordmuseum)
• Portfolio van de leerling
Leerdoel
De leerlingen maken kennis met het specifieke erfgoed
van de gemeente Hillegom en worden zich
bewust van de betekenis ervan voor hun eigen
leefomgeving. De leerling leert:
• over (een deel van) de geschiedenis van de eigen
woonplaats
• over transport en vervoer in en om Hillegom,
vroeger en nu
• werken met historische kaarten
• over de strategische ligging van Hillegom
• over verzamelen, verzamelingen en het ontstaan
van musea
• specifiek over de collectie van het Den Hartogh
Ford Museum
• over en krijgt waardering voor cultureel erfgoed
in hun directe omgeving
Portfolio van de leerling
In hun werkmap Canon van Hillegom vinden de
leerlingen het opdrachtblad dat ze zullen gaan
invullen in het Den Hartogh Fordmuseum. Zij kunnen
desgewenst hun werkmap meenemen naar dit
museum, nodig is dit echter niet. In de derde les
vindt de nabespreking plaats van de gemaakte opdrachten.
Inspireer de leerlingen tot het (naderhand) zelf verder
aanvullen van dit portfolio met plaatjes van vervoersmiddelen
‘vroeger en nu’, met folders van het
museum, eigen tekeningen, enzovoort.
Canon van Hillegom 7

Inleiding
Start de les met een inleidend gesprekje over
vervoer:
• Welk vervoermiddel neem jij als je ergens naar
toe wilt gaan?
• Wanneer ga je lopen, wanneer pak je de fiets?
• Hebben jullie thuis een auto, wanneer gaan jullie
met de auto ergens naar toe?
• Waarom is dat, denk je? Hoe lang zou het duren
met de fiets, of met de trein?
We gaan eens kijken hoe de Hillegommers
vroeger van de ene naar de andere plaats
gingen.
Laat de illustraties zien van de hoofdstukken 9 en
10 uit de Canon van Hillegom. Deze illustraties
vindt u op de dvd die bij deze handleiding hoort.
Kunnen we nu de volgende vergelijkingen
maken?
Hoe ga jij nu naar het dorp en hoe deed men dit
vroeger? Hoe lang duurt/duurde dit?
Nu: Met de fiets, bus, lopend, anders?
Toen: tram, lopend, paard en wagen, elektrische
tram, bus, trein, anders?
Hoe gaan/gingen de mensen naar Haarlem, Amsterdam
of Leiden? Hoe lang duurt/duurde dit?
Nu: trein, auto, fiets, brommer, motor, boot?
Toen: trekschuit, paard en wagen?
Hoe gaan/gingen de Hillegommers naar zee?
Hoe lang duurt/duurde dit?
Nu: auto, fiets, trein, bus
Toen: tram, paard en wagen
En naar het buitenland?
Hoe lang duurt/duurde dit?
Nu: auto, trein, vliegtuig
Toen: dit gebeurde niet vaak, maar als je naar het
buitenland ging, dan deed je dat met de boot of
met de trein.
Les 1: Introductie
Kern
Hillegom op google maps
Pak de atlas erbij of laat de kaart van Nederland op
het digibord zien met Google maps. Laat eerst het
geheel zien en zoom later in op Hillegom. Bekijk
met de leerlingen waar water is en waar land. Waar
ligt de zee? Welke grote steden liggen om Hillegom
heen?
Hillegom op de kaart
Kijk nu naar de kaart van lang geleden.
Wat is er anders, wat lijkt hetzelfde?
Handig of strategisch
Hillegom ligt heel handig ten opzichte van de zee en
grote steden als Haarlem, Leiden en Amsterdam.
Een moeilijk woord voor ‘handig’ is ‘strategisch’.
Vroeger was de ligging van Hillegom heel gunstig
voor mensen die een bedrijf of een winkel hadden.
Is dat nu nog zo? Is dit nog steeds een reden om
in Hillegom te gaan wonen of werken? Of maakt
dat nu niet meer uit? Waarom wel/niet? Denk aan
internet: dan ben je toch in een paar minuutjes
“overal”?
We pakken de Canon van Hillegom erbij
Vertel in uw eigen woorden de inhoud (op hoofdlijnen)
van de hoofdstukken 9 en 10.
Laat de afbeeldingen zien, de leerlingen kunnen
deze in hun eigen canonboek bekijken, u kunt de
afbeeldingen ook in het groot op het digibord presenteren.
Vertel dat de leerlingen in de volgende les “de eerste
auto” gaan zien, een spectaculaire uitvinding
die de wereld voorgoed zou veranderen!
Een Hillegomse mijnheer was zo enthousiast over
dit type auto, dat hij deze auto’s ging verzamelen.
De verzameling werd zo groot en ook zo bijzonder,
dat er nu een museum voor is gemaakt. Zo kan iedereen
deze prachtige auto’s bewonderen.
Canon van Hillegom 8

Afsluiting
Op de tijdlijn
Vraag de leerlingen plaatjes te zoeken van allerlei
vervoersmiddelen.
De leerlingen leggen vervolgens alle plaatjes in de
juiste volgorde: van vroeger naar nu.
In de volgende les zullen we het Den Hartogh Ford
Museum gaan bezoeken.
• Wie is er al eens in het Fordmuseum geweest?
Wat is daar te zien, denken jullie? Weten jullie
wanneer de allereerste auto werd gemaakt of
“uitgevonden”? En waar gebeurde dit?
• Weet iemand wie meneer Den Hartogh was?
Zijn verzameling Ford-auto’s werd zo groot en
bijzonder, dat er een museum voor gemaakt
werd!
• Verzamelen jullie ook dingen? Maak een foto
van je verzameling thuis en neem die mee naar
school. We gaan er dan een mooie presentatie
van maken.
Instructie voor de kernles
Vertel hoe de klas naar het Fordmuseum zal gaan:
met de fiets of lopend.
Bespreek eveneens hoe je je in een museum hoort
te gedragen.
Verdeel de groep alvast in drie kleinere groepjes:
ieder groepje krijgt in het museum een eigen rondleider.
Canon van Hillegom 9

Canon van Hillegom, Hoofdstuk 9: Transport
Behandel hieruit in ieder geval:
Deze jonge leerlingen kunt u allereerst uitleggen
wat ‘transport’ eigenlijk is, of betekent.
Transport betekent vervoer, je
brengt iets van de ene naar de andere plaats. In
de voorbereidende les bekijken we al wat hiervoor
nodig is: een weg, een vervoersmiddel met een
chauffeur (en de lading zelf). Hillegom was altijd al
heel gemakkelijk te bereiken via de weg of via het
water. Zeker, toen de bloembollenhandel steeds
groter werd, was er ook enorm veel transport nodig.
De bollen moesten van de kwekerij naar de
bollenschuur en weer terug vervoerd worden, maar
ook verder: naar Amsterdam en Rotterdam, daarvandaan
gingen ze naar het buitenland.
Hillegom ligt aan de weg die van Haarlem naar
Leiden loopt. Eerst was deze weg alleen maar
van zand gemaakt, later kwamen de straatstenen.
Er waren toen nog geen auto’s. Het vervoer
of transport ging met paard en wagen. Of
met een schip over de vaart.
Omdat er zoveel vervoer nodig was, kwamen er
veel bedrijven die voor dit vervoer konden zorgen.
Ruimte voor uw eigen aantekeningen
Er werd ook een haven voor de schepen gemaakt.
In de haven werd veel zand, mest en riet aangevoerd.
Je kon dan stapels kisten zien staan op de
kade. Toen deze haven te klein werd, ging men er
een grotere haven bij graven. Maar die vieze lucht
van de mest was natuurlijk niet prettig, zo midden
in het dorp. Daarom wilde men later dat deze bedrijven
naar de rand van het dorp verhuisden.
Ook het station, waar treinen konden stoppen,
was natuurlijk belangrijk voor het transport van
de bloembollen. Later kwamen er steeds meer
vrachtwagens.
Het oudste bedrijf is Van Dooren Transport. De
eerste baas van dit bedrijf was eerst koetsier geweest.
Nu ging hij het vervoer doen met wagens.
Later werden dat vrachtwagens. Nog weer later
kwamen er ook taxi’s bij en ambulances.
Een bijzondere baas van een bijzonder transportbedrijf
was directeur Piet den Hartogh. Hij verzamelde
auto’s, maar…. van één merk: Ford. Wij
gaan deze verzameling bekijken.
Canon van Hillegom 10

Canon van Hillegom, Hoofdstuk 10: Openbaar vervoer
Behandel hieruit in ieder geval:
Hillegom is altijd goed bereikbaar geweest.
Je kon er komen met de auto, de
boot of de trein. Vroeger heette de belangrijkste
weg: de rijksstraatweg. Het water waar
je over heen voer, heette de trekvaart en dan was er
dus nog de spoorlijn. Van alle gemakken voorzien
dus, vroeger en nu. Je hoefde vroeger niet per se
zélf een vervoersmiddel te hebben, dat kon ook
lang niet iedereen zich permitteren. Maar iedereen
kon mee met wat je noemt: het openbaar
vervoer. Dat was vroeger de trekschuit, de diligence
en wat later de trein, de tram of de bus.
Een paar honderd jaar geleden werd er een speciale
“waterweg” gegraven voor een schuit die een
groep mensen kon vervoeren. Een paard, dat langs
de kant liep op een jaagpad, trok het schip vooruit.
Vandaar de namen trekschuit en trekvaart. Bij de
Kalkovenbrug of de Bartenbrug kon je uitstappen.
Het duurde twee uur voordat je in Haarlem was
aangekomen.
In de 19e eeuw ontdekten de mensen heel veel
over techniek en kon men allerlei nieuwe dingen
maken. Zo begreep men toen hoe je een trein of
een tram kon maken, die reden op stoom. In 1842
reed de eerste stoomtrein over de nieuwe spoorlijn
van Haarlem-Leiden. Hillegom lag ook aan deze
Ruimte voor uw eigen aantekeningen
spoorlijn. Hillegom heeft toen zelfs vier stations
gehad.
In 1869 werd een groot stationsgebouw gebouwd
bij de buitenplaats Veenenburg. Je kon
er koffie drinken en je paard stallen. Er kwam
ook een loods bij te staan voor de opslag van
bloembollen. In 1903 is dit stationsgebouw weer
gesloopt. Het nieuwe station kwam aan de Loosterweg,
vlakbij de Stationsweg. In 1927 kwamen
er langs de spoorbaan masten te staan en
maakte men bovenleidingen. De treinen reden
immers niet meer dankzij stoom, maar werden
elektrisch aangedreven. Nog maar kort geleden
is het station “Hillegom” weer vernieuwd.
Naast een stoomtrein was er lange tijd ook een
stoomtram. Zo’n tram rijdt op een eigen baan op
de weg. Je kon met de stoomtram naar Haarlem,
en naar Leiden. ’s Avonds gingen de trams de remise
in, hun ‘nachtverblijf’. Dankzij de stoomtram
kwamen er veel toeristen naar Hillegom. Met de
uitvinding van de elektriciteit verdween ook de
stoomtram en kwam de elektrische tram, die de
bijnaam “Blauwe Tram” kreeg. Gevaarlijk was het
soms wel, want de tram reed midden in de Hoofdstraat.
Later werd de tramlijn opgeheven, omdat
de mensen de nieuwe ‘bus’ moderner vonden.
Canon van Hillegom 11

Tijdschema
Welkom en introductie: 10 minuten
Opdrachtencircuit: 3 x 20 minuten
Afsluiting: 5 minuten
Totaal: 75 minuten
Les 2: Naar het
Den Hartogh Fordmuseum
De rondleider van het museum heet uw leerlingen van harte welkom en stelt
zichzelf en zijn collega’s voor. Na een korte (plenaire) introductie gaan de leerlingen
in drie groepjes uiteen. Ieder groepje krijgt een eigen rondleider. Ten slotte wordt
het schoolbezoek plenair afgesloten.
Plenaire inleiding
• De rondleider van het museum heet uw leerlingen
welkom en stelt zichzelf en zijn collega’s
voor
• Hij/zij vertelt: Je ziet hier een heel bijzondere
verzameling …
• Wat hier staat is heel kostbaar, vandaar dat de
huisregels zijn: …
• We gaan het museum nu verkennen, uitleg:
rondleiding – werkplaats – opdrachten maken
• Verdeling: welke rondleider hoort bij welk
groepje leerlingen
• Laten horen van het signaal om door te gaan
naar de volgende activiteit
• Als jullie de drie opdrachten gedaan hebben,
komen jullie terug bij …. (locatie)
• Uitdelen: klemborden, opdrachtenblad, schrijfgerei,
…
Veel plezier!
Wat gaan we doen:
De klas is al, of wordt ter plekke, verdeeld in drie
groepjes. Ieder groepje heeft een eigen rondleider.
De groepjes krijgen alle drie hetzelfde programma:
• rondleiding door het museum
• een kijkje in de werkplaats
• zelfstandig opdrachten maken (de rondleider
blijft in de buurt voor eventuele vragen)
Na 20 minuten wordt het signaal gegeven om met
het volgende onderdeel te beginnen.
Plenaire afsluiting
Op het afgesproken tijdstip komen alle kinderen
weer bij elkaar.
Een van de rondleiders sluit de les af.
Hij/zij vraagt kort wat de leerlingen van het bezoek
vonden.
(De antwoorden op de opdrachten worden op
school doorgenomen in de 3e les.)
De klas gaat weer terug naar school.
Tip: neem een folder mee van het museum. Deze
kunt u op school kopiëren. De leerlingen kunnen
dan een folder in hun werkmap opbergen.
Canon van Hillegom 12

Inleiding
Hoe hebben jullie de museumles beleefd?
Wat vonden de (individuele) leerlingen bijzonder,
of leuk, of interessant, of ‘een verrassing’?
Wat heeft de rondleider jullie verteld?
Hanteer nog even de groepsindeling van de museumles.
Vraag ieder groepje snel de drie belangrijkste
dingen te noteren die de rondleider verteld
heeft. Ieder groepje kiest zijn eigen woordvoerder.
Nodig de drie woordvoerders uit om hun ‘drie belangrijkste
dingen’ te presenteren.
Zit er verschil in de groepjes of komen de antwoorden
van de groepjes overeen?
Kern
Les 3: Wat weten we nu over
openbaar vervoer en transport?
Opdrachtenblad
Jullie hebben allemaal de opdrachten ingevuld tijdens
het laatste programmaonderdeel in het museum.
Nu gaan we de antwoorden nabespreken.
Canon van Hillegom
Kijk nog eens terug naar de illustraties bij de Canonhoofdstukken,
in jullie canonboek en/of op het
digibord. Kijken we hier nu anders naar, nu we zoveel
hebben gezien en geleerd in het Den Hartogh
Fordmuseum?
Zijn er misschien nog vragen die de klas aan het
Fordmuseum wil stellen?
Schrijf een bedankkaartje aan het museum, verwerk
hierin een eventuele resterende vraag van de
klas aan de rondleiders. Stuur het kaartje op naar
het Fordmuseum.
Verwerking
Opdracht: Word de nieuwe “mijnheer of mevrouw
Ford” en ontwerp het voertuig van de
toekomst!
De leerlingen kunnen hier individueel of in groepjes
aan werken.
Geef een toelichting op de opdracht:
Probeer een spectaculaire uitvinding te doen die
de wereld (opnieuw) voorgoed zal veranderen!
Denk eerst na over de problemen die er nu zijn met
het vervoer. Hoe ga jij die oplossen?
Jouw ontwerp mag ‘ieder vervoermiddel’ zijn: een
boot, auto, fiets, brommer, motor of vliegtuig. Het
wordt een vervoermiddel dat iedereen wel zou willen
hebben over 50 jaar!
Nog een paar dingen om over na te denken:
• Denk aan het milieu!
• Hoe zit het met de veiligheid?
• Moet er misschien iets veranderen aan de wegen
in Hillegom?
• Ligt Hillegom opnieuw “handig” met dit nieuwe
vervoersmiddel?
Bewaar het resultaat in je werkmap Canon van
Hillegom.
Portfolio van de leerling
• Vraag de leerlingen het opdrachtenblad in hun
portfolio te bewaren.
• In de map kan ook een (zelfgeschreven) verslag
van het bezoek aan het Fordmuseum komen.
Folders of ansichtkaarten van het Fordmuseum
zijn ook een goed idee.
• De ontwerpschetsen van het “vervoer van de
toekomst” bewaart de leerling eveneens in zijn
werkmap Canon van Hillegom.
• De map mag naar eigen inzicht gevuld worden
en gaat straks mee naar het volgende leerjaar.
Canon van Hillegom 13

Opdrachtblad
Aan het werk in het
Den Hartogh Ford
Museum!
1
2
3
Naam
School
Datum
Wat staat er op de bordjes?
Bij elke auto staat een bordje met informatie over die auto. Kies een auto uit.
Schrijf op wat er op het bordje staat en schrijf achter elk onderdeel wat jij denkt
dat het betekent.
Waar komt de naam kofferbak vandaan?
Kijk goed om je heen en schrijf of teken je antwoord hieronder:
Er staan hier veel bijzondere auto’s!
Je ziet een kampeerwagen, een politiewagen, een brandweerauto.
Zoek deze drie auto’s maar eens op.
Bekijk ondertussen welke bijzondere wagens jij nog meer ziet.
Welke auto is jouw favoriet? Waarom vind je deze zo speciaal?
Wat kun je vertellen over de vorm, de kleur, de grootte, …?

4
4
Zoek de verschillen
Wat zijn de meest opvallende verschillen tussen de auto’s van toen en die van nu?
Schrijf er zoveel mogelijk op:
Heb je nog tijd voor de volgende vragen?
Wat is hetzelfde bij alle auto’s?
Welke auto zal de duurste zijn? Waarom?
Wat is de oudste wagen? Uit welk jaar?
Kijk naar het plaatje en zoek het echte voorwerp op!
Zou jij weten wat dit is? Schrijf je antwoord op:
Neem dit blad mee terug naar school.
Op school zullen we samen de antwoorden nakijken.

Dit erfgoedproject voor groep 5 sluit
aan bij de Kerndoelen Basisonderwijs.
Oriëntatie op jezelf en de wereld:
In dit leergebied oriënteren leerlingen zich op
zichzelf, op hoe mensen met elkaar omgaan, hoe
ze problemen oplossen en hoe ze zin en betekenis
geven aan hun bestaan. Leerlingen oriënteren
zich op de natuurlijke omgeving en op verschijnselen
die zich daarin voordoen. Leerlingen oriënteren
zich op de wereld dichtbij, veraf, toen en nu en maken
daarbij gebruik van cultureel erfgoed.
51 De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige
historische bronnen en ze leren aanduidingen
van tijd en tijdsindeling te hanteren.
52 De leerlingen leren over kenmerkende aspecten
van verschillende tijdvakken met name het
tijdvak van Burgers en Stoommachines.
Kunstzinnige oriëntatie:
Door middel van een kunstzinnige oriëntatie maken
kinderen kennis met kunstzinnige en culturele
aspecten in hun leefwereld. (…) Ze leren daarnaast
zichzelf te uiten met aan het kunstzinnig domein
ontleende middelen:
ze leren de beeldende mogelijkheden van diverse
materialen onderzoeken aan de hand van de aspecten
kleur, vorm, ruimte, textuur en compositie;
ze maken tekeningen en ruimtelijke werkstukken.
55 De leerlingen leren op eigen werk en dat van
anderen te reflecteren.
56 De leerlingen verwerven enige kennis over en
krijgen waardering voor aspecten van cultureel
erfgoed.
Aansluiting bij
het onderwijs
Canon van Nederland
Sinds 1 augustus 2010 staat de canon van Nederland
in de kerndoelen voor het basisonderwijs en
de onderbouw van het voortgezet onderwijs.
Dit project sluit aan bij het canonvenster:
• De eerste spoorlijn. De versnelling.
Zie voor bijbehorende lesmaterialen www.entoen.nu.
Canon van Hillegom 16

groep6
“Vroeger en nu”
“Six, Heer van Hillegom”
“Buitenplaatsen”
Dit erfgoedproject voor uw leerlingen is gebaseerd op de Canon van Hillegom.
Het is daarom de bedoeling dat u start met het uitdelen van de Canonboeken,
de bijbehorende hoofdstukken opzoekt en de illustraties (desgewenst op het
digibord) bekijkt. U kunt de tekst voorlezen of, vertellend, de inhoud ervan aan
de leerlingen overdragen.
Aansluiting bij de Canon van Hillegom
Dit project voor groep 6 sluit aan bij de volgende
hoofstukken uit de Canon van Hillegom:
Hoofdstuk 2: Vroeger en nu
Hoofdstuk 4: Six, Heer van Hillegom
Hoofdstuk 5: Buitenplaatsen
Dit project
Dit project bestaat uit drie lessen. De eerste en
de derde les worden gegeven door de leerkracht
op school. Actrice Antoinette Voogd verzorgt, als
Hiltje, het dienstmeisje van Jan Six, de tweede les,
hier de kernles genoemd.
Les 1, introductieles
les over de canonhoofdstukken 2, 4 en 5
Les 2, kernles
Hiltje leidt de klas rond in de dorpskern (verzamelen
bij ’t Hof)
Les 3, reflectieles
terugkijken op les 1 en 2: wat hebben we geleerd?
Nodig
• Canonboeken: hoofdstukken 2, 4 en 5
• dvd: illustraties van de hoofdstukken 2, 4 en 5
• Portfolio van de leerling
Leerdoel
De lessen hebben als doel de leerlingen kennis
te laten maken het specifieke erfgoed van de gemeente
Hillegom en hen bewust te maken van de
betekenis ervan voor hun eigen leefomgeving.
De leerling leert over
• (een deel van) de geschiedenis van de eigen
woonplaats
• verhalen van vroegere bewoners van Hillegom
• belangrijke monumenten in de dorpskern van
Hillegom
• het dagelijks leven in Hillegom door de jaren heen
• beroepen en industrieën in Hillegom
• de “hangkous” van Hillegom
• landgoederen en buitenplaatsen in het algemeen
• en krijgt waardering voor cultureel erfgoed in
hun directe omgeving
Portfolio van de leerling
In de werkmap voor de leerling vindt u het verhaal
uit het project Buitenhuizen, de route die de leerlingen
lopen met Hiltje en een opdrachtenblad. De
werkmappen hoeft u niet mee te nemen tijdens de
wandeling. Het is leuk om een fototoestel mee te
nemen!
Inspireer de leerlingen tot het zelf verder aanvullen
van hun werkmap met foto’s van Hiltje, ’t Hof of
de ‘Hangkous’, prints van de afbeeldingen uit de
Canon van Hillegom, enzovoorts.
Canon van Hillegom 17

Inleiding
Als inleiding op dit project kunt u uw leerlingen
het verhaal “Op weg naar de zomer” voorlezen.
De leerlingen kunnen het verhaal ook zelfstandig
lezen, in deze of in een (eerdere) leesles. De kaders
die tussen het verhaal instaan, geven algemene
informatie over het onderwerp Landgoederen en
Buitenhuizen.
Het verhaal neemt de leerlingen mee naar de 18e
eeuw. Laat na of tijdens het verhaal de kaart van
Hillegom uit 1746 op het digibord zien. In 1746
stonden er in Hillegom negen buitenplaatsen, waar-
van er inmiddels acht verloren zijn gegaan. Maar
één ervan staat er dus nog! Weten de leerlingen
welke dat is? Dat is: ’t Hof. Dit bijzondere huis was
eigendom van Jan Six, deze mijnheer is later heel
beroemd geworden. In de volgende les zullen we
deze buitenplaats gaan bezoeken.
Kern
Behandel nu de inhoud van de hoofdstukken 2, 4
en 5 uit de Canon van Hillegom. Laat de bijbehorende
afbeeldingen op het digibord zien.
Verwerking
Opdracht: Zoek op internet hoe een dienstmeisje
van een buitenhuis in de 18e eeuw er uit
zou kunnen zien. Maak hier een tekening van.
Denk bijvoorbeeld aan: schoenen, kapsel, iets op
het hoofd, schort, jurk, welke kleuren, tas, sieraden?
Sluit deze les af met een korte introductie
van de kernles
In de volgende les bezoeken we de laatste overgebleven
buitenplaats van Hillegom. Heel uniek
dus! We gaan naar de Hoftuin en ontmoeten Hiltje!
Hiltje is de dienstmeid van Jan Six, de heer van Hillegom.
Zij neemt jullie mee door de tijd, langs de
mooiste en leukste plekken van de oude dorpskern
van Hillegom. Hiltje is een harde werker, ze is altijd
Les 1: Introductie
in de weer. Nou ja… bijna altijd, want soms als haar
baas het niet ziet, glipt ze snel de deur uit en loopt
door de Hoftuin naar het dorp. Ze praat met iedereen.
Met de bakker, de wever, de boer, de schout,
de kinderen van de dominee… Dan luistert ze met
rode wangen naar hun mooie verhalen, de laatste
nieuwtjes en de sappigste roddels. Hiltje weet
heel veel over het dorp en de mensen die er wonen,
maar ze leert ook graag nieuwe dingen. Ben
je nieuwsgierig naar Hiltje? Kom dan de volgende
keer mee naar de Hoftuin. Daar wacht ze op ons!
Voorbereiding door de leerkracht voor de
volgende les:
Zorg voor twee begeleiders per groep!
• De wandeling zal starten vanaf ’t Hof, verzamelen
bij het kleine ‘onderdeurtje’.
• De leerlingen hebben tijdens de wandeling papier
en schrijfgerei nodig en 1 of 2 fototoestellen.
Canon van Hillegom 18

Canon van Hillegom, Hoofdstuk 2: Vroeger en nu
Behandel hieruit in ieder geval:
Het ‘uiterlijk’ van Hillegom is heel erg
veranderd. Wat wij nu ons om heen zien
is totaal anders dan wat de Hillegommers
van vroeger om zich heen zagen. Dat weten we onder
andere uit wat mensen daarover opschreven.
Zo heeft eind 19e eeuw iemand eens geschreven
hoe hij Hillegom zag: groen, beekjes, lanen, duinen.
Toen woonden er ongeveer 3500 mensen in
Hillegom.
De grootste verandering kwam doordat men de
duinen ging afgraven: afzanding.
In de tijd van de graven was Hillegom een belangrijke
plaats: Graaf Willem IV wilde er vergaderen,
in de 14e eeuw kwam de Raad van Hillegom bijeen,
ook wel ’s Gravenrade (de raad van de graaf)
genoemd. Als je hun namen leest, herken je nog
wel namen! Die vergaderingen vonden plaats in ’t
Hof (maar dat zag er toen nog niet zo uit als nu),
dit verklaart de naam: ’t Hof. Nu vergadert hier de
gemeenteraad!
Er werd vroeger (net als nu) veel ruzie gemaakt om
de macht (macht heeft heel vaak te maken met eigendom).
Een belangrijke ruzie was: de Hoekse en
Kabeljauwse Twisten, een soort burgeroorlog, die
tot 1500 zou duren. In die eeuw woonden er ongeveer
400 mensen in Hillegom, in 70 huizen.
Ruimte voor uw eigen aantekeningen
In de tijd van de Beeldenstorm is de Maartenskerk
in brand gevlogen, er staat nu dus een ander
gebouw, niet meer de oorspronkelijke kerk.
In deze tijd was er weer veel ruzie over het geloof:
welk geloof mocht wel en welk geloof niet.
In de 80-jarige oorlog was Spanje de baas over ons
land, totdat Willem van Oranje daar een einde aan
maakte. Spaanse soldaten en Hollandse Geuzen
‘lagen’ ook in Hillegom, want dat was frontlinie.
Bijna alle (57) huizen zijn toen verbrand.
De Gouden Eeuw was een betere tijd, ook voor
Hillegom. De duinen werden afgegraven, voor de
teelt van groente en fruit. Rijke Amsterdammers
kochten hier een huis ‘buiten’, hier was veel schonere
lucht dan in de stinkende stad. Hierdoor ontstond
welvaart. Ook de drooglegging van de Haarlemmermeer
zorgde voor veel werk en daardoor
welvaart.
Eind 19e eeuw werd opnieuw veel zand afgegraven,
nu voor de bloembollenteelt! Hillegom
werd daardoor veel minder “groen”! Opnieuw veel
werkgelegenheid, dus veel arbeiders (overal vandaan),
dus: huizen nodig, woningbouwverenigingen:
Goed Wonen en Patrimonium, zij bouwden
nieuwe wijken. Werkgelegenheid nu: Schiphol, maar
ook forenzen die in Leiden of Haarlem werken.
Canon van Hillegom 19

Canon van Hillegom, Hoofdstuk 4: Six, Heer van Hillegom
Behandel hieruit in ieder geval:
Vanaf de 17e eeuw is de naam Six met Hillegom
verbonden. Deze bekende familie
was eigenaar van enkele buitenplaatsen.
Er zijn heel veel Jan Six-en, kijk maar eens naar de
stamboom. Jan Six werd ambachtsheer van de
Heerlijkheid Hillegom. De familie Six deed veel
voor de inwoners van Hillegom. Zij kochten de buitenplaats
Elsbroek. Jan Six was kunstliefhebber, hij
kende Rembrandt die een portret van hem schilderde.
Deze familie was heel goed in ondernemen,
men noemde dat in die tijd: koopmannen.
Tijdens het leven van Jan Six II was er grote welvaart
in Holland. In Hillegom werd toen veel fruit
en groenten geteeld. Hillegom had zelfs een eigen
markt in Amsterdam.
In 1722 kocht Jan Six II het hele dorp Hillegom,
voor 18.000 gulden (dus ongeveer 9.000 euro).
Als Heer van Hillegom had hij het recht om de
burgemeester, de gemeenteraad en de dominee
te benoemen (uitkiezen). Jan Six II deed veel voor
Hillegom, uit idealisme maar ook uit koopmansgeest.
De houten bruggen veranderde hij in stenen bruggen,
Ruimte voor uw eigen aantekeningen
de oude beek liet hij breder maken, dit is nu de
Nieuwe Beek. Deze beek stroomde vanuit de duinen
het dorp binnen. Het water werd overal voor
gebruikt: bierbrouwen, leerlooien, drinkwater, riool.
Jan Six wilde dat dit schoon water werd, en liet
een put slaan (1723).
Jan Six wilde ook dat de duinen ten westen van de
Hoofdstraat werden afgegraven, dat is nu de Zanderij.
Om zijn buitenhuis heen werden grenspalen
neergezet: grenspaal 66 van Elsbroek wordt nog
altijd bewaard in de kelder van ‘t Hof. Wat hij nog
meer deed: de verharding van de Heereweg (huidige
Hoofdstraat) en een stenen riool aanleggen.
Jan Six III stichtte het Armen- en Weeshuis aan
de Kerkstraat. Jan Six IV schonk een orgel aan de
Maartenskerk.
Nu woont nog in Hillegom: Jan Six X. Sinds in
1848 de Grondwet werd vastgesteld, is de functie
van Ambachtsheer vervallen, inclusief alle rechten.
“Onze” Jan Six mag zich alleen nog Heer van Hillegom
noemen. Hij woont in het familiehuis aan de
Amstel, waar de kunstverzameling en het archief
van deze familie bewaard wordt.
Canon van Hillegom 20

Canon van Hillegom, Hoofdstuk 5: Buitenplaatsen
Behandel hieruit in ieder geval:
Uit een gedichtje van toen blijkt hoe groen
en mooi Hillegom was in de 17e/18e eeuw.
Rijke mensen uit Amsterdam, Haarlem
en Leiden vonden het landschap hier heel mooi
en kochten ‘buitenplaatsen’. Dat was hun tweede
huis, hun eerste huis stond in de stad, maar daar
was het niet altijd prettig wonen, dus gingen ze
graag, vooral in de zomer, naar buiten, naar hun
‘buitenhuis’.
Hoe mooi het was kunnen we nu nog zien op oude
kaarten, prenten of lezen in beschrijvingen.
Er hebben negen buitenhuizen in Hillegom gestaan,
waarvan er nu nog één bestaat, dat is ’t
Hof. Maar let op: het gaat natuurlijk om het oude
deel van het huidige gemeentehuis!
Realiseer je hoe de tuin er ooit heeft uitgezien, tot
waar de tuin liep en hoe deze tuin er uit zag. Waar
nu de weg ligt, was vroeger de gracht om dit
deftige huis heen.
Als we luisteren naar de namen van de andere acht
buitenhuizen, dan herken je ze. Hoe komen ze nu
voor in Hillegom? De meeste buitenhuizen lagen
langs de Heereweg, dat was namelijk de oude
route tussen Haarlem en Leiden. De huizen lagen
Ruimte voor uw eigen aantekeningen
op de rand van het zand en het veen, de familie
kon er vaak via het water naar toe. De boot bracht
hen via de trekvaart naar hun buitenhuis.
Rondom zo’n buitenhuis was er een heel grote tuin,
dat weten we van de kaart van Horstendaal.
Bij het voorname huis hoorden vaak allerlei bijgebouwen
(voor het personeel, voor de dieren en
voor de dure spullen die men had), bijvoorbeeld:
tuinmanswoning, orangerie, turfhok, houthok, volière,
hondenhok, koetshuis, paardenstal, mestbak.
Verder kon je op dit landgoed tegenkomen: moestuin,
boomgaard, vijvers, lanen. En natuurlijk de
heel elegant geklede dames en heren zelf.
De manier waarop men de tuin inrichtte was volgens
de mode van die tijd, men had dit gezien in
Frankrijk (Versailles), maar ook Het Loo in Apeldoorn
was een voorbeeld.
Buitenplaatsen waren (soms) eerst gewoon boerderijen
geweest, die door de nieuwe eigenaren
langzamerhand werden uitgebreid en omgevormd
tot een herenhuis met heel grote tuin.
Met hun buitenhuis wilden de rijke kooplieden
pronken, geld verdienen (producten) en ervan
genieten: lekker buiten zijn.
Canon van Hillegom 21

Les 2: Met Hiltje, het dienstmeisje
van Jan Six, op pad
Onder begeleiding van Hiltje, het dienstmeisje van Jan Six, gaan de leerlingen het
oude en het nieuwe Hillegom bekijken. Met als vertrekpunt ’t Hof. Hiltje ontmoet
de leerlingen bij het kleine deurtje bij de kelder in ’t Hof. Ze leidt de leerlingen
allereerst rond in de kelder, daarna gaat de groep verder langs de meest bijzondere
plekjes in de oude dorpskern.
Vanaf ’t Hof loopt de klas via de Hoftuin naar de
Houttuin. Er wordt kort stilgestaan bij de Grote
Pomp, het huisje met de klokgevel en het statige
pand van makelaarskantoor Heemborgh.
Ook kijken de leerlingen naar de winkelpanden in
de Hoofdstraat. Waar eerst het Oude Reghthuys
was en het daarnaast gelegen Het Wapen van
Friesland, vinden we nu Blokker. Er stond vroeger
zelfs een boerderij aan de Hoofdstraat. Aan de
hand van oude ansichtkaarten uit het archief worden
de verschillen tussen ‘vroeger en nu’ duidelijk.
De route loopt vervolgens, langs het gebouw van
de vroegere handwerkschool waar nu de Wereldwinkel
gehuisvest is, naar de Maartenskerk. Met
een kort bezoek aan de Maartenskerk eindigt de
wandeling.
Wat vertelt Hiltje onderweg?
Tijdens de wandeling gaat Hiltje in gesprek met de
leerlingen. Zij praat met hen over de veranderingen
die Hillegom als dorp heeft ondergaan. Wat
is er allemaal veranderd en wat is nog hetzelfde
gebleven? Hoe is het om in Hillegom te wonen en
hoe zou het dagelijkse leven er vroeger uit hebben
gezien? Thema’s die aan bod komen:
• de lange geschiedenis van de familie Six
• de heren van Hillegom
• de opkomst van de bollenteelt
• de groei van Hillegom
• geloven in Hillegom
• het onderwijs (Fröbelschool en Handwerkschool)
Opdrachten
De leerlingen krijgen onderweg van Hiltje verschillende
opdrachten over Hillegom toen en nu.
Nodig: papier, pen en 1-2 fototoestellen
Ze bewaren de opdrachten in hun portfolio.
Roddelen…
Hiltje kent de roddels van het dorp en vertelt deze
aan de leerlingen. Ze heeft een mand met attributen
bij zich die deze verhalen versterken.
Tekenopdracht
(Hiltje geeft de opdracht, maar deze wordt gemaakt
op school)
Onthoud de voorwerpen die in de mand zitten,
straks op school teken je deze voorwerpen in chronologische
volgorde.
Afscheid van Hiltje
Aan het einde van de route blikt Hiltje samen met
de leerlingen terug op deze bijzondere wandeling.
Wat hebben de leerlingen geleerd, wat is hen opgevallen,
wat vonden zij bijzonder mooi of merkwaardig
en niet onbelangrijk… zijn er nog nieuwe
roddels over Hillegom te vertellen?
Canon van Hillegom 22

Les 3: Wat hebben we geleerd
over vroeger en nu, Heer Six en
de buitenplaatsen in Hillegom?
Inleiding
In deze les kijken we terug op de wandeling met
Hiltje.
• Wat hebben we gezien, gehoord, geleerd?
• Welk verhaal van Hiltje vonden de leerlingen
het meest indrukwekkend?
• Wie zou er in een andere tijd willen leven? Wie
zou je willen zijn?
Kern
• Wat hebben we geleerd?
• Pak de canonboeken er nog eens bij.
• Kijk naar de illustraties.
Verwerking
Laat de film zien die bij het project Buitenhuizen
hoort. Deze film duurt ongeveer 18 minuten. In
de film krijgen twee kinderen een rondleiding
door een buitenhuis (Kasteel Duivenvoorde in
Voorschoten).
Of: maak een folder over de rondwandeling
met 6-7 “stops”.
Vertel de toerist in een paar regels wat hij/zij hier
kan zien: waarom is deze locatie bijzonder?
Portfolio van de leerling
Suggesties voor de leerlingen:
• Foto’s van Hiltje
• Foto’s van alle bezochte locaties tijdens de
wandeling
• Prints van illustraties van ’t Hof
• Opdrachtblad voor de leerling
• Recensie schrijven van de film over Buitenhuizen
• Folder maken voor de toerist bij deze wandeling
Canon van Hillegom 23

Nicolien kijkt naar haar moeder, de twee kleine zusjes
Fabienne en Vivianne en haar kleine broertje,
die op de schoot van gouvernante Magda in slaap
is gevallen. Zouden zij er ook zoveel zin in hebben?
Oh, wat is ze jaloers op haar grote broer Constant
die met zijn 14 jaar naast Hendrik-Jan op de bok
mag zitten. Híj ziet tenminste de vier prachtige
zwarte paarden die hun rijtuig de zomer in trekken.
Nicolien zucht even als ze denkt aan de afgelopen
dagen. Wat een drukte was het geweest om al die
kleren in de kisten te leggen. Tussen lagen vloeipapier
had mama haar jurken, schoenen en hoeden
ingepakt. Was haar matrozenjurk nou meegegaan?
Nicolien hoopte eigenlijk van niet. Ze leek er wel
een baby in, vond ze. Liever had ze een broek van
Constant meegenomen. Wat maakte dat nou uit
op De Wijckplaats? Niemand die je daar zag, alleen
het personeel. Op de zondagen, als er bezoek
kwam, zou ze dan heus wel iets aantrekken dat
paste bij een kleine dame, zoals mama haar tegenwoordig
noemde.
Samen met de kleren was er gisteren gelukkig ook een
kist met speelgoed op de kar geladen. Met Constant
had ze daarin haar poppen, zijn blikken met tinnen
soldaatjes, de tollen en de rammelaars van de
kleintjes ingepakt. Fijn om te weten dat straks alles
uitgepakt zou klaarstaan.
Op weg naar de zomer
Het gerammel van de koets maakt haar een beetje slaperig en Nicolien voelt
haar ogen af en toe even dichtvallen. Hendrik-Jan, de koetsier, heeft de kap van
het rijtuig naar beneden laten zakken. Tussen haar wimpers door kijkt Nicolien
naar boven. Daar, tussen de blaadjes van de bomen door, ziet Nicolien de zon in
duizenden gouden muntjes naar beneden schijnen.
Eindelijk zijn ze dan op weg naar De Wijckplaats, het buitenhuis waar ze 12 jaar
geleden op een warme zomerdag is geboren. De hele zomer lang zal ze kunnen
rennen door het park, spelen bij de vijver en eten zoveel ze wil. En al die tijd geen
lessen in taal, rekenen, lezen, muziek en dat vreselijke handwerken.
Langs het water
Constant kijkt naast zich. Hendrik-Jan spoort het
span met de vier paarden nog eens flink aan. ‘Fort’,
roept de oude koetsier, ‘anders missen we de boot
nog.’ Die lijkt wel een beetje nerveus, denkt Constant.
Maar Constant begrijpt dat wel. Het is immers
voor de eerste keer dat de familie het laatste
stuk naar De Wijckplaats niet over de weg, maar
over het water zal afleggen. Toen zijn vader had
gehoord dat de nieuwe trekvaart langs De Wijckplaats
klaar was, had hij direct plaatsen voor zijn
gezin op de boot gereserveerd. In plaats van vier
uur, zou de reis nog maar twee uur duren.
Terwijl hij de paarden ziet haasten, denkt Constant
opeens aan hun huis in Den Haag. De statige, hoge
gevel aan de brede laan. De brede, groene voordeur
met daarachter altijd Jan, de kamenier die
mantels aanneemt, het bezoek aankondigt, de
sigaren klaarlegt en schoenen poetst. En opeens
ziet hij ook het bange gezicht van zijn moeder voor
zich, de afgelopen wintermaanden. Met zijn kleine
broertje op haar arm dat maar bleef hoesten. De
dokter wist zich geen raad met de ziekelijke Frederik.
Daarom gingen ze nu al zo vroeg in mei naar
De Wijckplaats. Alleen de buitenlucht, de verse
groenten uit de moestuin en de melk en boter van
de boerderij op het landgoed zouden van Frederik
een gezonde jongen maken.
Canon van Hillegom 24

Voordat Constant er erg in heeft, staat het rijtuig
opeens stil. Ze zijn bij de trekvaart aangekomen!
Snel helpen hij en Hendrik-Jan mama en de meisjes
uit het rijtuig. Magda stapt als laatste uit, met de
slapende Fred op haar arm. Wat makkelijk is het
nu dat ze al hun kisten met kleren en speelgoed al
naar De Wijckplaats hebben gestuurd. Nu hebben
ze geen kruiers nodig.
Constant ziet Nicolien glimmen van plezier als het
paard de boot in beweging trekt. Gauw nog even
zwaaien naar Hendrik-Jan, die het rijtuig naar De
Wijckplaats terug zal brengen.
Wees welkom!
Wát een wind als het paard de schuit dwars door
de velden richting De Wijckplaats trekt. Hier geen
huizen meer die de wind een halt toeroepen. Pas
heel in de verte ziet Nicolien opeens de eerste bossen.
Wat jammer dat papa nog niet mee kan naar
De Wijckplaats. Maar het landsbestuur heeft hem
nog nodig. Totdat het echt warm is, zal papa in
Den Haag blijven. Hij zal dagelijks naar zijn kantoor
gaan, zijn stukken schrijven en praten met andere
belangrijke heren.
Opeens springt Nicolien op als ze aan hun geheimpje
denkt, want al over een paar dagen zal papa
voor een dagje langskomen. Niemand, alleen Nicolien,
weet dat hij zondagochtend komt koffiedrinken
op De Wijckplaats. Samen met haar vader zal
ze de stallen bekijken, de paarden aaien en lachen
om het gespring van hun honden, van wie Wachter
en Poorthuis haar het liefst zijn.
Dan ziet Nicolien opeens dat ze er bijna zijn. Ja
hoor, ze herkent nu uit de verte de lange donkere
laan met kastanjebomen die voert naar het hek van
De Wijckplaats. Maar waar is de theekoepel dan?
Aan de andere kant misschien, want ze ziet opeens
wel de glazen kassen staan waar Bertus, hun tuinman,
sinaasappels en druiven kweekt.
Wie zwaait daar aan de kant? Het is Reef die elke
zomer weer kamenier is totdat papa komt en zijn
trouwe Jan meeneemt uit Den Haag. Nicolien staat
met een ruk op en zwaait driftig terug. Als eerste
is ze de loopplank over en als eerste zit ze in het
kleine witte rijtuig dat zo hoort bij De Wijckplaats.
‘Kom’, roept ze haar moeder toe, ‘stap snel in.’ Lachend
steekt mama haar parasol op, terwijl Reef
haar het rijtuig in helpt. Reef zet de kleintjes op het
bankje en ten slotte stapt Magda in.
Constant zit naast Reef op de bok en neemt na
een knikje van Reef de teugels in zijn hand. ‘Toe
maar’, zegt Reef, ‘op naar De Wijckplaats.’ Hij
klakt met zijn tong en de paarden snellen de donkere
laan in. De theekoepel, de kruidentuin, de
vijver, de kassen, ze zijn er allemaal nog! Het huis
komt steeds dichterbij. De witte muren schitteren
in de zon, de vensters blinken. Als ze dan
eindelijk, eindelijk, voor het grote bordes stilhouden,
weet Nicolien dat ze écht welkom zijn. Want
daar, op de trappen, staat iedereen al klaar: de
vier dienstmeiden, hun drie kamermeisjes, het
kindermeisje dat Magda zal helpen, het keuken-
personeel met kokkin Jona, de twee paardenknechten
en de tuinlui. ‘Vooruit’, lacht haar moeder, ‘ga
iedereen eens even een handje geven!’
Wat de pot schaft is heerlijk
Oei, wat smaakt het eten lekker hier. Zou het komen
door de buitenlucht die door de open vensters
naar binnen stroomt? Of door zijn reuzenhonger
na een middag hollen door het park? Of is het
de kookkunst van Jona? Constant weet niet wat
het is, maar hij smult tot zijn buik er pijn van doet.
‘Eet nog wat’, maant mama, ‘het is allemaal vers uit
onze eigen tuin.’
Ada, een van de dienstmeisjes uit het dorp vlakbij,
laadt zijn bord nog eens vol. ‘Jullie zijn mager
geworden’, bromt ze. ‘Vind je het gek’, mompelt
Constant, ‘wie houdt er nou van die gepekelde
groenten en ouwe aardappels die je in de stad te
eten krijgt.’ Zijn moeder kijkt hem nou echt een
beetje boos aan. ‘Ik kan daar niet anders krijgen en
dat weet je best’, zegt ze afgemeten.
Constant ziet dat mama vrolijk is, terwijl ze de tafel
rondkijkt en iedereen de borden ziet leegeten.
‘Papa mag tevreden zijn’, denkt Constant met trots.
Hij weet zeker dat hij ooit, als hij net als zijn vader
een heer is geworden, aan deze tafel zal zitten met
zijn gezin. En zo zal het altijd doorgaan, denkt hij.
Canon van Hillegom 25

Krijgen we een doolhof?
Als Nicolien de volgende ochtend wakker wordt, is
ze even vergeten waar ze ook al weer is. De bloemetjesgordijnen,
de bijpassende lakens, de lichtgele
sprei en het witte kleed op de houten vloer doen
haar beseffen dat de zomer op De Wijckplaats nu
echt is begonnen Ze trekt de gordijnen open en
ziet de blauwe lucht. Snel eruit en mama helpen,
denkt ze. En dan snel, heel snel, naar buiten.
Ze trekt haar speeljurk aan en daaroverheen haar
kanten schort. Dan de witte kousen. Dat gaat vlot.
Maar dan moet ze toch even gaan zitten. Want haar
schoenen, die kosten tijd. Voorzichtig rijgt ze de veters
langs de knoopjes omhoog. Met het haakje, zoals
haar moeder haar geleerd heeft. Een heel precies
klusje, waarvoor je ook nog sterk moet zijn. Maar het
lukt. Ze is niet voor niets al een jonge dame.
Aan tafel hoort Nicolien het dienstmeisje met haar
schone gesteven uniform binnenruisen. Net op
tijd, want daar is mama ook al. Terwijl ze het versgebakken
brood eten, besmeerd met boter en de
heerlijke jam van Jona, vertelt mama dat ze vanochtend
te druk zal zijn om de kinderen bezig te
houden. In stilte juicht Nicolien, want dat betekent
een heerlijke vrije ochtend. ‘Jullie mogen mij niet
storen’, waarschuwt haar moeder, ‘want ik heb bezoek.
Vandaag komt Jake Mercier, de Engelse tuinarchitect.
Ik wil de tuin deze zomer eindelijk laten
afmaken.’
‘Gaat het om het stuk naast de vijver?’, vraagt Nicolien
snel. ‘Oh mama, daar willen we een doolhof!’
‘Ik dacht eerder aan een rosarium’, antwoordt haar
moeder. ‘Hè nee, niet nog een’, roept nu ook Constant.
‘Wat moeten we met twee rozentuinen. Ik wil
ook een doolhof, dan hebben we met een feestje
altijd wat te doen. Zelfs de grote mensen vinden
het leuk.’ Tot hun verrassing zegt hun moeder dan:
‘Ik zal zien wat ik voor jullie kan doen.’
Onverwacht bezoek
Constant begrijpt niet waar de tijd blijft. De eerste
week vliegt gewoon voorbij. Helaas heeft de zon
geruild met de regen, die het park van De Wijckplaats
heeft veranderd in een druipend druppelkasteel.
‘Goed voor de tuin’, mompelt zijn moeder, die
nu druk bezig is met het tekenen van het doolhof,
dat over een paar weken naast de vijver wordt aangelegd.
Ook denkt ze na over de aanplant van een
stuk terrein waar nu verwilderde struiken staan.
De kinderen mogen niet naar buiten, maar vervelen
doen ze zich niet. De twee oudsten ontvluchten
gouvernante Magda wanneer ze maar kunnen.
Het is heerlijk om in de grote keuken te zitten en te
kijken hoe Jona een taart bakt. Het is heerlijk om
stiekem de stallen binnen te gaan en de paarden te
aaien, de knechten te helpen met borstelen en te
dromen over de grote jachtpartijen in de herfst. En
het is even heerlijk om de drie blikken met tinnen
soldaatjes open te maken, vindt Constant. ‘Wat
moet je ermee, met al die mannetjes, kanonnen
en paarden?’, schampert Nicolien als Constant een
plek zoekt om zijn grote verzameling op te stellen.
‘Vechten natuurlijk’, is zijn antwoord, ‘ga jij maar
lekker saai met je pop spelen.’ Hij ziet zijn zusje
de haren kammen van het kostbare porseleinen
hoofdje van haar lievelingspop Elisabeth.
Buiten is het doodstil, Constant en Nicolien horen
alleen het ruisen van de voorjaarsregen. Constant
opent zijn tweede blik met soldaatjes. Zijn hand
blijft in het blik steken als hij in de verte de hoeven
van paarden dof op de ongeplaveide laan hoort
slaan. Hoort hij het goed? Ja, het is echt waar, hij
hoort nu heus een span paarden en het komt snel
dichterbij. Het gekraak van een koets begeleidt
het hoefgetrappel. ‘Hu hu’, roept een koetsier.
Constant luistert naar het gelach van zijn moeder
die het bordes is opgesneld. Werkelijk, is dat niet
de stem van zijn papa?
Constant gooit zijn blik op de grond, de soldaatjes
buitelen over elkaar en hij rent naar de hal. Daar
staat Nicolien al te lachen. Wat wist zij hiervan?
Met één sprong heeft zij zich in de armen van haar
vader gestort. ‘Dag kerel’, zegt de jonge regent,
als hij zijn oudste zoon ziet. ‘Heb ik jullie mooi verrast’,
schatert hij als hij zijn verbaasde gezin om zich
heen ziet staan. Nicolien knikt met een knipoog.
Constant is er stil van. Hij had verwacht zijn vader
pas in juni te zien… ’Ik blijf alleen vandaag’, roept
papa als hij meeloopt naar de eetzaal, ‘morgen
weer een drukke dag in Den Haag namelijk.’
Canon van Hillegom 26

Als de bladeren vallen
Nicolien wordt met een schok wakker. ‘We zijn er,
zusje’, schudt Constant zachtjes aan haar arm. Het
is tóch fijn om weer echt thuis te zijn. De kap van
het rijtuig is vanwege het gure weer omhoog gedaan
en Nicolien moet zich voorover buigen om
iets door het raampje te kunnen zien. Ze staan al
voor hun eigen huis, midden in Den Haag. September,
de bladeren vallen op de natte straat. Het is
donker en de lantaarnopsteker kan elk moment
langskomen.
De regen slaat tegen de ruiten van de koets en onder
een grote paraplu begeleidt Jan, de kamenier,
de kinderen naar binnen. Hij haalt ook mama op,
met de twee zusjes. Frederik, inmiddels een stevige
bruinverbrande peuter, hobbelt mee aan de
hand van zijn gouvernante Magda.
‘Waar is papa?’, wil Nicolien meteen weten. Jan
wijst naar de salon. ‘Ho ho’, houdt hij haar tegen.
‘Je kunt niet zomaar binnenlopen, je vader heeft
hoog bezoek. Over een uurtje heeft hij misschien
tijd voor je.’ En dan is Nicolien teleurgesteld. Het
heerlijke leven op De Wijckplaats moet ze verruilen
voor een stads en winters bestaan in Den Haag.
Het regent en het is koud. Nu kan ze haar papa niet
zien!
Met haar pop nestelt Nicolien zich in de vensterbank
in de hal. Zo wacht ze haar vader op. Als de
deur van de salon opengaat, strijkt ze haar matrozenjurk
glad en stapt naar voren. ‘Papa, mag ik u
wat vragen?’ ‘Eerst moet Jan deze heren uitlaten,
kleine jongedame. Daarna zal ik naar je vraag luisteren.’
Als ze dan eindelijk bij elkaar zitten, steekt ze meteen
van wal. ‘Papa, ik ben deze zomer 13 jaar geworden.’
Terwijl ze het zegt denkt ze terug aan het
grote verjaardagsdiner dat haar ouders voor haar
gaven op De Wijckplaats. Rijtuigen met familieleden
en vrienden reden af en aan. De bedden in de
gastenkamers waren opgemaakt. Jona stond twee
dagen in de keuken haar hulpjes af te beulen. Het
was een prachtige avond geworden.
‘Ja, ja,’ plaagt papa, ‘ik weet me die verjaardag
nog goed te herinneren. Maar wat heeft dat met
je vraag te maken?’ ‘Papa, ik zou zo heel, heel erg
graag gauw weer teruggaan naar De Wijckplaats.
Kan ik mee als u gaat jagen, met Constant en uw
kennissen?’
‘Dat is een hele onderneming, jonge dame. Eerst
moeten we op De Wijckplaats zien te komen, de
paarden moeten worden aangevoerd, het huis
voorbereid voor de gasten, Jona moet komen om
te koken, de honden moeten mee en ten slotte
schieten we ook nog vinken af, waar je vreselijk
veel verdriet om zult hebben. Nee, ik vrees dat je
ontzettend in de weg zult lopen.’
‘Maar papa, waarom heb ik deze zomer leren
paardrijden? Waarom mocht ik oefenen met Wachter
en Poorthuis, onze honden? Ik zal u echt niet
tot last zijn. Bovendien kan ik Jona helpen, de kamermeisjes
aanwijzingen geven, al die dingen die
mama anders doet. Dan kan zij met Fred en de
meisjes thuisblijven.’ Papa lacht en zegt: ‘Vooruit
dan, ik wil het met je proberen. Maar bij de eerste
traan vraag ik aan Reef of hij je naar de trekschuit
brengt. Zorg ervoor dat je een jachtkostuum hebt,
de rest regel ik.’ Dan is Nicolien de Haagse regen
en de kou op slag vergeten.
Canon van Hillegom 27

Opdrachtblad
attributen Hiltje
Naam
School
Datum
Teken in onderstaande vakjes, op chronologische volgorde, de attributren die Hiltje laat zien.

Dit erfgoedproject voor groep 6 sluit
aan bij de Kerndoelen Basisonderwijs.
Oriëntatie op jezelf en de wereld:
In dit leergebied oriënteren leerlingen zich op zichzelf,
op hoe mensen met elkaar omgaan, hoe ze
problemen oplossen en hoe ze zin en betekenis geven
aan hun bestaan. Leerlingen oriënteren zich op
de natuurlijke omgeving en op verschijnselen die
zich daarin voordoen. Leerlingen oriënteren zich
op de wereld dichtbij, veraf, toen en nu, en maken
daarbij gebruik van cultureel erfgoed.
51 De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige
historische bronnen en ze leren aanduidingen
van tijd en tijdsindeling te hanteren.
52 De leerlingen leren over kenmerkende aspecten
van verschillende tijdvakken met name het
tijdvak van Ontdekkers en hervormers, Regenten
en vorsten, Pruiken en revoluties, Burgers
en Stoommachines.
Kunstzinnige oriëntatie:
Door middel van een kunstzinnige oriëntatie maken
kinderen kennis met kunstzinnige en culturele
aspecten in hun leefwereld.
56 De leerlingen verwerven enige kennis over en
krijgen waardering voor aspecten van cultureel
erfgoed.
Aansluiting
bij het onderwijs
Canon van Nederland
Sinds 1 augustus 2010 staat de canon van Nederland
in de kerndoelen van basisonderwijs en onderbouw
voortgezet onderwijs. Dit project sluit aan bij
de vensters:
• De Beeldenstorm – 1566 – Godsdienststrijd
• Buitenhuizen – 17e en 18e eeuw – Rijk wonen
buiten de stad
• Rembrandt – 1606?-1669 – De grote schilders
• Verzet tegen kinderarbeid – 19e eeuw – De werkplaats
uit, de school in
Zie voor bijbehorende lesmaterialen www.entoen.nu.
Canon van Hillegom 29

groep7
Aansluiting bij de Canon van Hillegom
Dit project voor groep 7 sluit aan bij het volgende
hoofdstuk uit de Canon van Hillegom:
Hoofdstuk 6: Tuinbouw en bollenteelt
Dit project
Dit project bestaat uit drie lessen. De eerste en
derde les worden gegeven door de leerkracht op
school. Marca Bultink (historicus) verzorgt de tweede
les, hier de kernles genoemd.
Les 1, introductieles
les over canonhoofdstuk 6
Les 2, kernles
op de fiets olv kunsthistoricus Marca Bultink langs
de bollencultuur
Les 3, reflectieles
terugkijken op les 1 en 2: wat hebben we geleerd?
Nodig
• Prints voor de leerlingen van de Bollenwijzer
• Portfolio van de leerling
Leerdoel
De leerlingen maken kennis met het specifieke erfgoed
van de gemeente Hillegom en worden zich
bewust van de betekenis ervan voor hun eigen
leefomgeving. De leerling leert:
• over de geschiedenis van de tuinbouw en
bloembollenteelt in Hillegom
• over de arbeidsomstandigheden in de bloembollenteelt
van vroeger
Tuinbouw
en bollenteelt
Dit erfgoedproject voor uw leerlingen is gebaseerd op de Canon van Hillegom.
Het is daarom de bedoeling dat u start met het uitdelen van de Canonboeken,
de bijbehorende hoofdstukken opzoekt en de illustraties (desgewenst op het
digibord) bekijkt. U kunt de tekst voorlezen of, vertellend, de inhoud ervan aan de
leerlingen overdragen.
• over de materialen en gereedschappen uit de
bloembollenteelt van vroeger
• over de bloembollenteelt van nu
• over de verschillen tussen de bloembollenteelt
van vroeger en die van nu
• kijken naar de bollenvelden
• over en krijgt waardering voor cultureel erfgoed
in hun directe omgeving
Portfolio van de leerling
In de werkmap voor de leerling vindt u de fietsroute
die de leerlingen gaan maken.
Het is de bedoeling dat onderweg aantekeningen
worden gemaakt van het verhaal van Mw. Bultink.
De Bollenwijzer wordt bewaard in de map.
Canon van Hillegom 30

Inleiding
Start met het geven van de volgende opdracht:
• Maak een foto van je eigen voortuin en neem
deze foto mee naar school.
• In de klas zullen we de foto’s met elkaar gaan
vergelijken.
• Welke tuinen lijken op elkaar en welke zijn juist
heel verschillend?
• Zie je veel of zie je weinig planten? Hoe is de
indeling van de tuin?
• Wie verzorgt de tuin? Wie houdt er van tuinieren?
• Wie heeft er een volkstuintje? Heb je hier ook
bollen geplant?
Kern
Canon van Hillegom:
In de 17e eeuw stond Hillegom bekend om zijn fruit
en fijne groenten. Beroemd waren de aardbeien,
asperges en bessen. Dat kwam door de grond (tip:
laat hier eventueel drie grondmonsters zien: klei,
veen en zand).
Na 1850 kwam de bollenteelt op gang en konden
kwekers veel meer geld verdienen met het telen
van bloembollen dan met fruit of groenten. Gaandeweg
werd Hillegom bekend om z’n bloembollenteelt.
Een mand met gereedschap
De leerlingen krijgen een mand met gereedschap
dat werd/wordt gebruikt bij de bloembollenteelt.
De leerkracht laat steeds één van de leerlingen een
voorwerp uit de mand halen.
Samen bekijken ze de voorwerpen en proberen er
al vragend achter te komen wat het is en door wie
het werd gebruikt. Onderstaande vragen kunnen
hierbij helpen:
• Wat is het?
• Waar werd het voor gebruikt?
• Wie gebruikte het?
• Wordt het nog steeds gebruikt? Is er een moderne
versie van dit voorwerp?
Les 1: Introductie
• Waar is het van gemaakt?
• Hoe voelt het voorwerp? (zwaar of licht, glad of
ruw, …)
• Hoe is het gemaakt?
• Hoe oud zou het zijn?
• Is het een kostbaar voorwerp, denk je? Waarom
wel/niet?
Verwerking
Teken één van de voorwerpen zo precies mogelijk
na en bewaar je tekening in je werkmap.
Instructie voor de komende les:
Sluit deze les af met een korte toelichting op wat er
gaat komen in de kernles:
In de volgende les gaan jullie een fietstocht maken
langs oude tuinderijen, bollenvelden en bollenschuren.
Mevrouw Marca Bultink zal daar onderweg
veel over vertellen.
Dus: fiets meenemen, aantekenboekje, kopie van
de Bollenwijzer, pen of potlood, fototoestel (optie)
Voor de leerkracht:
Zorg voor voldoende begeleiders tijdens de fietstocht.
Bespreek de gedragsregels voor onderweg:
tijdens het fietsen en tijdens het bezoek aan de
bollenschuur.
Canon van Hillegom 31

Canon van Hillegom, Hoofdstuk 6: Tuinbouw en bollenteelt
Behandel hieruit in ieder geval:
Grondeigenaren verkochten zand (afgraving)
aan de steden en op de overgebleven
‘geestgronden’ (cultuurgrond: duinzand
vermengd met klei en/of veen) begonnen boeren
en tuinders graan, aardappelen, groenten en fruit
te kweken. Hillegom was beroemd om zijn aardbeien,
asperges en bessen. Kwekers exporteerden
naar Engeland, het fruit werd met de trein of
de stoomtram naar de havensteden gebracht en
vervolgens per schip naar Londen.
In de 2e helft van de 19e eeuw werd overgegaan
op bloembollen, ook in omgeving van Hillegom.
Toen men de bloembollen in het buitenland ging
verkopen, steeg de vraag, dus kwam er steeds
meer behoefte aan teeltgrond. Uitbreiding rond
Haarlem kon echter niet, want daar had men de
grond nodig voor huizen: de stad moest uitgebreid
worden. Daardoor ging men meer teeltgrond inrichten
ten zuiden van Hillegom en zo ontstond de
Bollenstreek. Heel bekende ondernemers waren/
zijn: Van Waveren, Veldhuyzen van Zanten, Van der
Schoot.
Waar gaat het precies om bij de bloembollenteelt,
wat is precies het product: het gaat om de bol,
niet om de bloemen, de kleine bollen worden
(steeds) opnieuw geplant. Er waren ook veel schuren
nodig voor het drooghouden van de bollen. In
de schuur werden de bollen gesorteerd op grootte.
Ruimte voor uw eigen aantekeningen
Na verloop van tijd gingen mensen zich specialiseren,
in de teelt of in de handel.
Vooral in de jaren 1900-1930 was Hillegom echt
een bollendorp. Hillegom bezat de meeste kwekerijgrond,
het hoogste aantal bedrijven (zo’n 200).
Arbeiders “van heinde en verre” werden aangetrokken.
De crisisjaren zorgden voor problemen,
toen werden grote aantallen onverkochte bloembollen
gedumpt.
Omstreeks 1970 zette de mechanisering in, en
de schaalvergroting.
Eerst bestond het werk uit: spitten, kruien, planten,
bemesten, rooien , koppen (door de mannen). De
vrouwen deden het pellen, hollen en verpakken
van de bollen. Met de mechanisering werd dit werk
overgenomen door plant-, rooi- en kopmachines.
Vanwege de schaalvergroting en de tractoren verdwenen
heel veel beukenhagen, het landschap
veranderde daardoor radicaal.
Maar de modernisering ging verder: een bloembol
kan nu op elk gewenst tijdstip in bloei gebracht
worden. Het voordeel hiervan is dat er ook
in de wintermaanden werk is.
De bollenvelden zijn een wereldberoemde trekpleister
voor toeristen. Denk maar eens aan de
bloemenslinger, voorop een bus of een auto. En natuurlijk:
het jaarlijkse Bloemencorso. Het Bloemen-
corso Bollenstreek trekt 1 miljoen toeschouwers!
Canon van Hillegom 32

U kunt kiezen uit drie opties voor de
fietstocht:
Les 2: Op de fiets
langs de bollencultuur
De leerlingen fietsen een rondje langs de bollenvelden in Hillegom. Onderweg
zoeken ze ergens een rustige plek om “de Bollenwijzer” te maken. Marca Bultink
fietst met de leerlingen mee en vertelt over de bloembollencultuur van Hillegom.
Optie 1 = inclusief leegstaande bollenschuur
(monument)
Route: Weerensteinstraat – Pastoorslaan - 1e Loosterweg
– Stationsweg - Weerensteinstraat
Aan de Stationsweg ligt Kwekerij Veelzorg. Deze
bollenschuur staat nu leeg. Het is een monument
dat men wil bewaren voor de toekomst. Om die
reden wordt nu gewerkt aan een herbestemmingsplan.
Optie 2 = kijken in een modern bedrijf
Route: Weerensteinstraat – Oosteinderlaan – Nieuweweg
– 1e Loosterweg – Pastoorslaan – Weerensteinstraat
Aan de Haarlemmerstraat 17 ligt Annemieke’s Pluktuin.
Daar krijgt de klas uitleg over dit moderne bedrijf:
de kwekerij, de bollen, de pluktuin, enzovoort.
Opdracht voor de leerlingen is om zoveel mogelijk
verschillen en overeenkomsten op te schrijven tussen
de bollenteelt van vroeger en die van nu.
Optie 3 = interview met bollenkweker die
‘vroeger en nu’ heeft meegemaakt
Route: Van den Endelaan – Wilhelminalaan – 3e
Loosterweg – Veenenburgerlaan – Leidsestraat –
Van den Endelaan
Mooie plek om stil te staan en de Bollenwijzer te
maken: aan het begin van de 3e Loosterweg, daar
heb je zicht op het oude jaagpad langs de oude
beek.
Aan de Leidsestraat ligt C.S. Weijers (familie Boot).
Dit is een modern handelsbedrijf dat al heel lang
bestaat. Indien mogelijk krijgen de leerlingen hier
uitleg van iemand die al heel lang “in de bloembollen
zit” en dus goed over ‘vroeger en nu’ kan
vertellen.
Maak een afspraak met Marca Bultink voor de
fietstocht. Bespreek daarbij uw wensen voor de
opties 1, 2 en/of 3.
Canon van Hillegom 33

Inleiding
In deze les kijken we terug op de fietstocht en gaan
we nadenken over het erfgoed van Hillegom.
Voer een kort gesprek met elkaar aan de hand van
de volgende vragen:
• Wat willen en kunnen we bewaren?
• Wat zal ooit verloren gaan?
• Is dat erg? Waarom niet? Waarom wel?
Kern
Les 3: Wat weten we nu
over tuinbouw en bollenteelt?
Canon van Hillegom
dvd: illustraties
Opdrachten/aantekeningen fietstocht
Opdracht
Werk de verschillen uit van de bollenteelt van vroeger
en een modern bedrijf. Lees dit nog eens na in
de Canon van Hillegom.
Extra: maar wat is hetzelfde gebleven? Denk ook
aan dingen die “onzichtbaar” kunnen zijn!
Verwerking
Bedenk met de klas een reddingsplan voor één van
de oude en/of leegstaande bollenschuren in Hillegom.
Het project rond Kwekerij Veelzorg is een
mooi voorbeeld van herbestemming. Nodig eens
iemand uit van de organisatie die deze herbestemming
in goede banen probeert te leiden, deze organisatie
heet: BOEi (www.boei.nl).
Neem een vel papier. Neem de bollenschuur in gedachten.
Schrijf vervolgens alle ideeën en gedachten
op die maar in je opkomen. Laat je niet remmen
door te denken dat iets niet kan of niet mag. Ga er
(om te beginnen) vanuit dat alles mogelijk is!
Hierna gaan jullie in groepjes deze individuele
ideeën bespreken. Geef ruimte aan elkaar door
goed te luisteren en vragen te stellen als het idee
jou niet helemaal duidelijk is. Kom niet (direct) met
een waardeoordeel. Kies het beste idee en werk
dit idee een stap verder uit.
Presenteer per groepje jullie voorstel voor de herbestemming
van dit gebouw. Wat vinden de anderen
van jullie voorstel? Wat zijn argumenten voor,
wat zijn argumenten tegen?
Kies van alle groepjes het allerbeste idee. Werk dit
verder uit. Denk aan de waarde van het erfgoed
voor de gemeente Hillegom. Hieraan kun je altijd
nog de geschiedenis van jouw dorp terugzien! Presenteer
jullie klasse-voorstel aan een deskundige
van BOEi.
Portfolio
Suggesties voor de leerlingen:
Opdrachten/aantekeningen fietstocht
Opdracht: werk de verschillen uit van de bollenteelt
van vroeger en een modern bedrijf.
Herbestemmingsplan
Canon van Hillegom 34

De bollenmand
Bollenmand (bruikleen van Kwekerij Veelzorg) met voorwerpen uit het teeltproces
in chronologische volgorde:
• bollenmand
• ziekzoekemmer
• snotkoker
• glazen pot = ziekzoekglas
• ziekzoekhaakje
• rooitroffel
• tulpenpelbak
• ziftmaat
Bollenmand
Nadat de bollen gepeld waren, werden ze vanuit
de pelbak in de bollenmand gegooid. Vroeger was
dat vrouwenwerk maar later werd het een studenten-bijbaantje.
De bollenmand werd door de pellers
niet geschud want dan zouden de bollen zakken
en moesten er nog meer bollen in voordat de
mand vol was. De opzichter deed dit natuurlijk wel,
want hij wilde goedgevulde bollenmanden hebben.
De bollenmanden werden ook op het land gebruikt,
om bollen in te doen die gerooid werden.
Ziekzoekemmer
De ziekzoeker is de persoon die aan het ziekzoeken
is. Hij of zij wandelt het bollenveld op en neer
turend naar de grond om afwijkende en zieke bollen
ertussenuit te halen. De ziekzoeker werkte met
een ziekzoekemmer, hierin werden de zieke bollen
gedaan, een ziekzoekhaakje, een glas en een snotkoker.
Snotkoker
Deze koker plaatste de kweker over de zieke plant
heen. Hij duwde de koker dan in de grond en trok
daarna de plant met aanhangende aarde uit de
grond om besmetting van andere planten te voorkomen.
Glazen pot
Deze glazen potten werden op het bollenland over
zieke hyacinten heen gezet. Deze zieke planten
werden geïsoleerd om besmetting van de gezonde
hyacinten te voorkomen.
Ziekzoekhaakje
Met dit gereedschap haalde de kweker de zieke
tulpen- en narcissenbollen uit de grond.
Rooitroffel
Deze troffel gebruikte men bij het rooien van de
bollen. De kweker zat op zijn knieën op de grond
en haalde eerst met de rooitroffel de bovenste laag
aarde weg. Daarna stak hij de rooitroffel diep in de
grond en schepte de bollen uit de grond.
Canon van Hillegom 35

Tulpenpelbak
Wanneer de tulpen gepeld waren werden ze in een
pelbak gelegd. Deze pelbakken werden, wanneer
ze vol waren, geleegd in de bollenmanden. Met
pellen wordt bedoeld: de wortels, schillen en jonge
aangegroeide bolletjes van de grote bol afhalen.
Ziftmaten
Met een ziftmaat kon je de maat van de bol meten.
Hoe groter de bol, hoe hoger de prijs en hoe groter
de bloem die eruit kan groeien.
Foto’s in de mand:
• Overzichtsfoto van de mand met alle acht voorwerpen
(inclusief de mand zelf). (2x)
• Foto van een gaasbak waarin de bollen te drogen
werden gelegd.
• Foto van een ronde zift: een zeef om het zand
uit de bollen te schudden.
• Foto van een sorteerbak.
• Foto van een mand op standaard om zand uit
de bollen te schudden.
• Foto van de voorloper van een sorteermachine.
In deze bakken zaten gaten van verschillende
afmeting. De bollen vielen door de gaten tot
de plek waar ze niet doorheen konden. Dat gaf
de maat van de bol aan. De nummers aan de
voorkant geven aan hoe groot de bol was. Hoe
groter, hoe kostbaarder de bol was.
• Foto van een bord dat aan de weg gezet werd
wanneer de kweker bollenpellers nodig had.
Het teeltproces in chronologische
volgorde:
Herfst: bollen planten
Winter: bollen zitten in de grond
Voorjaar: bloeiperiode - ziekzoeken
Zomer: rooien – zand eraf schudden – pellen (bij
tulpen) – hollen (bij hyacinten) – drogen – sorteren
– tellen – verpakken - verzenden
Volgorde:
• bollenmand
• ziekzoekemmer – snotkoker – glazen pot = ziekzoekglas
– ziekzoekhaakje
• rooitroffel
• tulpenpelbak
• ziftmaat
Canon van Hillegom 36

Opdrachtblad
Word (bollen-)wijzer!
1
2
3
Naam
School
Datum
We stoppen op een plek waar je een goed overzicht hebt over een bollenveld.
Geef nu antwoord op de volgende vragen:
Waar ben je?
Bij welk bollenveld sta je? Wie is de eigenaar van dit bollenveld? Hoe weet je dat?
Kun je deze naam ergens zien staan?
Welke bollen zijn hier geplant?
Welk seizoen is het nu? In welk stadium zijn de bloembollen dus?
Noteer welke ‘dingen van vroeger’ je ziet en welke moderne?
Denk daarbij aan het landschap, aan de huizen, aan bedrijven, aan …?
Hoeveel jaar zit er ongeveer tussen de voorbeelden van ‘vroeger’ en ‘nu’.
Vraag aan een kenner of je ongeveer goed zit.

4
5
*
Teken of fotografeer het!
Maak een tekening of een foto van iets dat jou speciaal opvalt en dat hoort bij het bollenveld.
Bonus: maak twee foto’s:
één die iets vertelt van ‘toen’ en één die iets vertelt over de toekomst.
Weet wat de toerist wil
Welk stuk van de bollenstreek zou jij aan toeristen laten zien?
Waar zou je ze op wijzen?
Kun je ze iets vertellen over ‘vroeger en nu’?
Vind je het belangrijk om te weten of iets van vroeger is of van nu?
Geef drie redenen waarom:
1
2
3
Extra: Maak op school een mooie folder voor de toerist waarin je
deze informatie verwerkt!

Dit erfgoedproject voor groep 7 sluit
aan bij de Kerndoelen Basisonderwijs.
Oriëntatie op jezelf en de wereld:
In dit leergebied oriënteren leerlingen zich op zichzelf,
op hoe mensen met elkaar omgaan, hoe ze
problemen oplossen en hoe ze zin en betekenis geven
aan hun bestaan. Leerlingen oriënteren zich op
de natuurlijke omgeving en op verschijnselen die
zich daarin voordoen. Leerlingen oriënteren zich
op de wereld dichtbij, veraf, toen en nu, en maken
daarbij gebruik van cultureel erfgoed.
51 De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige
historische bronnen en ze leren aanduidingen
van tijd en tijdsindeling te hanteren.
52 De leerlingen leren over kenmerkende aspecten
van verschillende tijdvakken, met name de
tijdvakken van Pruiken en revoluties, Burgers en
Stoommachines.
Kunstzinnige oriëntatie:
Door middel van een kunstzinnige oriëntatie maken
kinderen kennis met kunstzinnige en culturele
aspecten in hun leefwereld. (…) Ze leren daarnaast
zichzelf te uiten met aan het kunstzinnig domein
ontleende middelen:
ze leren de beeldende mogelijkheden van diverse
materialen onderzoeken aan de hand van de aspecten
kleur, vorm, ruimte, textuur en compositie;
ze maken tekeningen en ruimtelijke werkstukken.
55 De leerlingen leren op eigen werk en dat van
anderen te reflecteren.
56 De leerlingen verwerven enige kennis over en
krijgen waardering voor aspecten van cultureel
erfgoed.
Aansluiting
bij het onderwijs
Canon van Nederland
Sinds 1 augustus 2010 staat de canon van Nederland
in de kerndoelen van het basisonderwijs en de
onderbouw van het voortgezet onderwijs. Dit project
sluit aan bij de vensters:
• De Beemster – 1612 – Nederland en het water
• Buitenhuizen – 17e en 18e eeuw – Rijk wonen
buiten de stad
• De eerste spoorlijn – 1839 – De versnelling
• Verzet tegen kinderarbeid – 19e eeuw – De
werkplaats uit, de school in
Zie voor bijbehorende lesmaterialen www.entoen.nu.
Canon van Hillegom 39

groep8
Aansluiting bij de Canon van Hillegom
Dit project voor groep 8 sluit aan bij het volgende
hoofdstuk uit de Canon van Hillegom:
Hoofdstuk 18: Tweede Wereldoorlog
Dit project
Dit project bestaat uit drie lessen. De eerste en de
derde les worden gegeven door de leerkracht op
school. In de kernles staat de te interviewen ooggetuige
centraal.
Les 1, introductieles
les over het canonhoofdstuk 18
Les 2, kernles
interview met ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog
Les 3, reflectieles
terugkijken op les 1 en 2: wat hebben we geleerd?
Nodig
• Canonboeken: hoofdstuk 18
• dvd
• Tips voor interviews met ooggetuigen
• Portfolio voor de leerling
Leerdoel
De leerlingen maken kennis met het specifieke erfgoed
van de gemeente Hillegom en worden zich
bewust van de betekenis ervan voor hun eigen
leefomgeving. De leerling leert
• over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog
• over Hillegom in de Tweede Wereldoorlog
Tweede
Wereldoorlog
Dit erfgoedproject voor uw leerlingen is gebaseerd op de Canon van Hillegom.
Het is daarom de bedoeling dat u start met het uitdelen van de Canonboeken, de
bijbehorende hoofdstukken opzoekt en de illustraties (via het digibord) bekijkt.
U kunt de tekst voorlezen of, vertellend, de inhoud ervan aan de leerlingen
overdragen. U kunt de tekst ook door de leerlingen zelfstandig laten lezen.
• over verzet en verraad in Hillegom
• over de hongerwinter in Hillegom
• over het verzetsmonument in Hillegom
• interviews af te nemen met ‘mensen die het
meegemaakt hebben’
• nadenken over de dilemma’s in oorlogstijd
• nadenken over de keuzes die mensen maakten
in de oorlog en daarbij bedenken wat zij zelf
zouden doen
• discussiëren in de klas: eigen argumenten goed
formuleren en luisteren naar andermans argumenten.
Portfolio
In hun werkmap vinden de leerlingen:
Tips voor een interview met ooggetuigen en voorbeelden
van interviews.
Canon van Hillegom 40

Inleiding
Op www.getuigenverhalen.nl staan persoonlijke
verhalen van mensen die destijds zelf de Tweede
Wereldoorlog hebben meegemaakt. De site is bedacht
en gemaakt omdat er steeds minder mensen
zijn die er nog over kunnen vertellen vanuit hun
eigen beleving. Het verhaal van een ooggetuige
maakt immers nog altijd de meeste indruk. Wanneer
die persoon de oorlog in jouw eigen woonplaats
heeft meegemaakt kun je je nóg beter voorstellen
hoe dat was en komt de geschiedenis nog
dichterbij. Wij gaan in dit project oorlogsgetuigen
interviewen.
Hieronder ter introductie het verhaal
van Rita van Gestel, een meisje van 14
jaar uit Wassenaar.
Lees deze tekst voor:
‘Met de slee gaan we naar de gaarkeuken, het is
te glad om met een pan eten te lopen. We hoeven
vandaag maar een half uur te wachten. Het is
stamppot van tulpenbollen en bieten, niet erg lekker.
Er zitten stukken tulpenbol in die nogal weeïg
zoet en tegelijkertijd wrang smaken en de pulp
van de suikerbieten is nogal hard en taai. Er zitten
steeds grote stukken door, bah! Maar we moeten
het wel eten, we hebben niets anders.’
Een paar weken later, eind januari 1945, schrijft
Rita:
‘Het is een vloeibare stamp van andijvie met tulpenbollen.
We eten tegenwoordig altijd in het
donker, dan zie je tenminste niet wat je eet. Als er
een steentje of stukje stro in zit, proef je dat vanzelf
en leg je het naast je bord.’
Bron: Rita van Gestel, ‘De smaak van tulpenbollen.
Dagboek uit de Hongerwinter’ (Breda, 2006)
Les 1: Introductie
Kern
Canon van Hillegom:
Vraag de leerlingen hun canonboeken erbij te nemen
en hoofdstuk 18 te lezen. Hebben ze hier misschien
verhelderingsvragen over?
Beantwoord hun vragen, mede aan de hand van
uw eigen geschiedenismethode.
Nu gaan we proberen te achterhalen hoe het was
in Hillegom ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.
Dat kunnen de mensen die dit zelf hebben meegemaakt
uiteraard het beste vertellen.
Om de verhalen over de WO II in Hillegom uit de
eerste hand te horen gaan jullie in de volgende les
mensen uit Hillegom interviewen die deze oorlog
hebben meegemaakt. Misschien kun je terecht bij
familieleden of bij familie van kennissen of buren?
Hoe oud zullen deze mensen nu ongeveer moeten
zijn, denk je?
De ooggetuigen kunnen op locaties worden geinterviewd:
• bij de getuige thuis
• in de klas
• op een locatie in Hillegom die met de oorlog te
maken heeft
Steunpunt Gastsprekers
In de bijlage zit een document van het Landelijk
Steunpunt Gastsprekers WO II – heden.
Hierin staan allerlei tips die leerlingen helpen bij
het voorbereiden van een interview of gastspreker
in de klas. Lees alle tips goed door! Kijk ook op
www.steunpuntgastsprekers.nl
Canon van Hillegom 41

Verwerking
Maak de vragen voor het interview:
Maak groepjes van drie leerlingen. Ieder groepje
gaat nu een vragenlijst opstellen.
• Wat willen jullie weten over de Tweede Wereldoorlog
in Hillegom?
• Wat wil je de geïnterviewde vragen?
• Bespreek je vragen zorgvuldig met elkaar.
Maak een taakverdeling:
Leerling 1 gaat straks de vragen stellen. Leerling
2 en 3 schrijven de antwoorden op. Na afloop bespreek
je samen alle antwoorden en werken jullie
het interview uit.
Neem mee naar het interview:
• jullie vragenlijst
• een camera (let op: éérst vragen of je een foto
mag maken!)
• papier en pen
• klein presentje als dank
Canon van Hillegom 42

Canon van Hillegom, Hoofdstuk 18: Tweede Wereldoorlog
Behandel hieruit in ieder geval:
In het centrum van Hillegom staat een bijzondere
plaquette, je ziet hier een stans van een
beeld van twee dames. Dit is een monument
voor twee Hillegomse verzetsstrijders, de zusjes
Els en Pleuntje van Vliet. In hun huis werd belangrijk
(geheim!) werk gedaan om de onderduikers
te beschermen, dus tegen de wil van de Duitse
soldaten in. Het was dus heel gevaarlijk en daarom
moedig werk. Met dit monument wil Hillegom deze
twee zusjes in herinnering houden en eren.
In die tijd waren er ook mensen die er juist voor
kozen om de bezetters van ons land te steunen.
De Nationaal Socialistische Beweging (NSB)
kreeg rond 1930 veel aanhangers. Na 1935
werd dat weliswaar minder, maar wel fanatieker.
De toenmalige burgemeester van Hillegom koos
eveneens voor de NSB, wat hem zijn ambt kostte:
de burgers wilden hem niet meer.
De nieuwe burgemeester deed juist weer heel veel
om de mensen zo goed mogelijk door de oorlog
heen te helpen. Omdat zijn geheime en gevaarlijke
werk opviel, moest hij zelf ook onderduiken.
In de villa’s Casa Nova en Margaretha hebben in
de oorlogstijd veel Duitse soldaten gezeten. Deze
huizen werden dan door de bezetter in beslag genomen.
Door de Hillegomse gemeenschap werden
ook, en dat gebeurde natuurlijk in het geheim, heel
veel vluchtelingen opgevangen.
Merkwaardig genoeg ging het leven tijdens de
bezetting voor veel mensen “gewoon” door. Dat
gold ook voor de bollenhandel. De bloembollen
Ruimte voor uw eigen aantekeningen
werden nog steeds geëxporteerd naar Duitsland.
Toch werd het dagelijkse leven op een gegeven
moment lastiger en vervelender: je moest een
identiteitskaart bij je hebben, je mocht ’s avonds
en ’s nachts niet buiten op straat lopen, er werden
spullen afgepakt zoals: klokken, radio’s, fietsen of
auto’s. De scholen werden gesloten omdat de soldaten
in deze gebouwen moesten kunnen verblijven.
Tijdens de eerste oorlogsdagen (mei 1940) zijn
vijf Hillegommers gesneuveld. Door direct oorlogsgeweld
zijn nog eens 55 inwoners van Hillegom
omgekomen. Ter nagedachtenis hieraan is
het monument op het Molenduintje opgericht.
De mensen in Hillegom waren heel erg bereid om
onderduikers op te nemen. De politie was ook tegen
de Duitse bezetting en werkte stiekem mee
aan de bescherming van Hillegomse mensen en
van onderduikers die waren opgepakt door de
Duitse soldaten. Opperwachtmeester Piet van
Dam werd in 2010 tot “Hillegommer van de Eeuw”
gekozen. Ook de brandweer stond aan de kant van
de dorpsgenoten en werkte tegen de Duitse soldaten.
Net als de ambtenaren van de gemeente.
In Hillegom werd ook een eigen krant gedrukt,
dat was verboden door de Duitsers en moest dus
in het geheim gebeuren. De kranten werden door
koeriersters rondgebracht. Maar er werd nog veel
meer gevaarlijk werk verricht, met als doel de schade
van de oorlog zoveel mogelijk te beperken. In
de Canon van Hillegom lees je verschillende voorbeelden
hiervan.
Canon van Hillegom 43

Bedank de geïnterviewde en leg uit dat hij/zij het
interview mag nalezen voordat jullie het in de klas
gaan bespreken.
Werk het interview vervolgens samen uit. Laat het
verhaal checken door de geïnterviewde.
Plak er foto’s of afbeeldingen bij.
Presenteer jullie tekst aan de rest van de klas. Noteer
de vragen en/of reacties.
Maak ten slotte een mooi boekje van alle verhalen
en bied het aan de geïnterviewde, de woonzorgcentra,
de stichting Vrienden van Oud Hillegom
en/of de gemeente Hillegom aan.
Les 2: In gesprek
over de oorlog
In groepjes van drie nemen de leerlingen de interviews af. Wanneer het interview in
de klas plaatsvindt, kunnen de overige leerlingen hiernaar luisteren.
Canon van Hillegom 44

Les 3: Wat weten we nu over
Hillegom in de tijd van WO II ?
Inleiding
De leerlingen blikken terug op de interviews:
• Wat is hen vooral bijgebleven?
• Wat ging goed, wat ging minder goed?
• Zijn er misschien nog vragen, wat begreep je
niet goed?
• Welke locaties in Hillegom werden er genoemd?
• Hadden we hier al eerder iets over geleerd?
Kern
• Tijd om het interview uit te werken
• Portfolio
Slotdiscussie
Wat zou jij doen wanneer je voor een heel moeilijk
dilemma komt te staan? Kies een van deze moeilijke
situaties uit en praat erover met elkaar:
• Als Duitse soldaten in jouw huis willen/moeten
verblijven?
• Als de koningin je vroeg om de orde te bewaren
als politieman of –vrouw?
• Als er iemand voor je deur zou staan met de
vraag of je hem/ haar zou willen helpen om te
onderduiken?
• Als je hopeloos verliefd werd op een Duitse soldaat?
• Als de bezetter je voedsel aanbood?
• Als je wist dat de buurvrouw samenwerkte met
de Duitse bezetters?
Bespreek deze stellingen met de leerlingen. Met
deze dilemma’s hadden de mensen in WO II te maken.
Zij moesten kiezen. Waren ze goed of fout? En
hoe gaat dat nu?
Kunnen de leerlingen elkaars standpunten begrijpen
of helemaal niet?
Nodig eventueel de burgemeester uit in de klas
om mee te discussiëren over: Wat zou jij doen?
Meer informatie is te vinden op:
getuigenverhalen.nl/projecten/ervaringen-vannederlandse-burgers-met-ingekwartierde-duitsemilitairen
Verwerking
• Portfolio afronden
• Interviewvragen
• Uitgewerkte interview
• Foto’s van Hillegomse locaties die verwijzen
naar WO II
• Verslag van de discussie in de klas
Canon van Hillegom 45

Het erfgoedproject voor groep 8 sluit
aan bij de Kerndoelen Basisonderwijs:
Oriëntatie op jezelf en de wereld:
In dit leergebied oriënteren leerlingen zich op
zichzelf, op hoe mensen met elkaar omgaan, hoe
ze problemen oplossen en hoe ze zin en betekenis
geven aan hun bestaan. Leerlingen oriënteren
zich op de natuurlijke omgeving en op verschijnselen
die zich daarin voordoen. Leerlingen oriënteren
zich op de wereld dichtbij, veraf, toen en nu en maken
daarbij gebruik van cultureel erfgoed.
51 De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige
historische bronnen en ze leren aanduidingen
van tijd en tijdsindeling te hanteren.
52 De leerlingen leren over kenmerkende aspecten
van verschillende tijdvakken met name het
tijdvak van de Wereldoorlogen.
Kunstzinnige oriëntatie:
Door middel van een kunstzinnige oriëntatie maken
kinderen kennis met kunstzinnige en culturele
aspecten in hun leefwereld.
56 De leerlingen verwerven enige kennis over en
krijgen waardering voor aspecten van cultureel
erfgoed.
Aansluiting
bij het onderwijs
Canon van Nederland
Dit project sluit aan bij de volgende canonvensters:
• Anne Frank – 1929-1945 – Jodenvervolging
• De Tweede Wereldoorlog – 1940-1945 – Bezetting
en bevrijding
Zie voor bijbehorende lesmaterialen www.entoen.nu.
Canon van Hillegom 46

Literatuur
Tip: Ga voor boeken over de geschiedenis van Hillegom
en omstreken eens naar de lokale boekhandel
of leen ze van de plaatselijke bibliotheek. Bijvoorbeeld
het boekje: Fietsen langs bollenerfgoed
door Marca Bultink en Jaqueline Hoekzema.
Websites
Literatuur en websites
Openbaar vervoer en transport
• www.fordmuseum.nl/cms/pages/home.
php?lang=EN”
• www.deautogids.nl/begin/pagina.asp?page=18
• nl.wikipedia.org/wiki/Noord-Zuid-Hollandsche_
Stoomtramweg-Maatschappij
• www.youtube.com/watch?v=a9-0UcHhzCc
• www.blauwetram.nl/
• nl.wikipedia.org/wiki/Blauwe_Tram
• nl.wikipedia.org/wiki/Station_Hillegom
• www.vandooren.nl
• nl.wikipedia.org/wiki/Crossley_Motors
Hillegom vroeger en nu
• www.geschiedenisvanzuidholland.nl/geschiedenis/verhalen/plaats/44
• www.genealogie-stamboom-schrama-gravenmade-bollenstreek.nl/Hillegom.htm
• www.hillegom.nl/default/hillegominbeeld2/geschiedenis/id_98375
• www.vriendenvanoudhillegom.nl/default.
aspx?PageID=44&newsID=104&cat=1
Tuinbouw en bollenteelt
• Kwekerij Veelzorg:
www.bollenschuren.nl/nieuws/veelzorg/veelzorg.html
• www.bollenschuren.nl/nieuws/veelzorg/
Pagina%27s%20Kwekerij%20Veelzorg%20.pdf
• Annemieke’s Pluktuin:
www.annemiekespluktuin.nl
• C.S. Weijers:
www.csweijers.nl
• Bedrijfsfilm CS Weijers:
www.youtube.com/watch?v=AF86dNvW9Yk
• Herbestemming bollenschuren:
www.boei.nl
Tweede Wereldoorlog
• www.steunpuntgastsprekers.nl/index.html
• www.getuigenverhalen.nl
Algemeen
• www.erfgoedhuis-zh.nl
• www.entoen.nu
Canon van Hillegom 47

Evaluatieformulier
Canon van Hillegom
1
2
3
4
Het schooljaar 2012-2013 is een proefjaar voor de Canon van Hillegom. In dit jaar
proberen we het lesmateriaal en de schoolbezoeken aan het authentieke erfgoed van
Hillegom uit. Wij vragen school en instelling, als alle lessen achter de rug zijn, het geheel
kritisch te evalueren. Indien wenselijk stellen we de tekst van de handleiding bij, u
ontvangt dan een nieuwe set prints voor in de map.
Wij vragen u vriendelijk deze vragen individueel (per groep) en gezamenlijk (leerkrachten
groepen 5 t/m 8) te beantwoorden:
Wat vindt u van de Handleiding voor de Docent?
Is deze duidelijk, compleet, goed te gebruiken naast het Canonboek?
Hoe zijn de vier kernlessen verlopen?
Denkt u aan de organisatie, de voorbereiding, het verloop van de les zelf, de ervaringen van uw
leerlingen, eventuele reacties van de ouders.
In of ‘naast’ curriculum?
Heeft u uw erfgoedproject als een ‘los of extra’ project aangeboden of gekoppeld aan een relevant
hoofdstuk van uw geschiedenismethode?
Hoe werken de leerlingen aan hun portfolio?
Begrijpen de leerlingen de bedoeling van deze werkmap? Hoe vinden ze het om deze map zelf
verder aan te vullen en tot een fraai geheel te maken?

5
6
7
8
Wat vindt u van het niveau van deze vier erfgoedprojecten?
Denkt u aan: te makkelijk/moeilijk, te veel/weinig, te omslachtig of juist te oppervlakkig, niet/
wel toegesneden op de doelgroep, ‘niets meer aan doen, zo laten’?
Doorgaande leerlijn
Wat vindt u van de doorgaande leerlijn voor erfgoededucatie die hier, met deze vier erfgoedprojecten,
wordt opgebouwd? Mist u historische bronnen, Hillegoms erfgoed of Hillegomse
erfgoedinstellingen?
Structureel
Bent u van plan om minimaal de komende vier jaar deze erfgoedprojecten aan uw leerlingen
aan te bieden? Met andere woorden: kunt u zich vinden in het Erfgoedspoor Hillegom?
Hebt u verbetersuggesties?
Denk hierbij aan: deze handleiding, de kernlessen, het portfolio, de Canonboeken voor in de
klas, het Erfgoedspoor Hillegom, de leerlingenbijdrage à 3,– per project, de organisatie voor de
kernles, het contact met de erfgoedinstellingen, enzovoorts.
Hartelijk dank voor uw medewerking!
(neem uw bevindingen mee naar het evaluatiegesprek, datum nader te bepalen)

COLOFON
Projectcoördinatie: Thea de Langen, Erfgoedhuis ZH, Delft
Ontwikkeling lessen: Heleen Naterop, Kunst- + Erfgoededucatie, Alphen aan den Rijn
Vormgeving: diezijnvaardig, Utrecht
Met dank aan alle betrokken erfgoedinstellingen van Hillegom voor hun grote inzet!
oktober 2012
Dit lesmateriaal is tot stand gekomen dankzij financiële steun van de gemeente Hillegom.