Peter Paul Rubens' Aanbidding door de koningen: Materiaal

BULLETIN
BULLETIN
ill. 5. De bruine contourtekening lijkt zichtbaar langs de
bovenkant van de voet van de oudste koning (foto 2008)
Ondermodellering of ‘doodverf’
van de oudste koning (ill. 5). De
contourtekening lijkt ook zichtbaar
in de rijkversierde, met edelstenen
bezette stola, ter hoogte van het rode
kussen aan de rechterkant. Ook in de
kop van de os lijken contourlijnen
zichtbaar: onder zijn oog links en ter
hoogte van de snuit rechts.
Nadat de compositie door middel van de contourtekening globaal
was aangegeven, bracht Rubens meer diepte in de voorstelling door
in monochrome vlakken licht en schaduw weer te geven. Met deze
monochrome ondermodellering of ‘doodverf’ werd de compositie verder
uitgewerkt in volumes, waarbij de imprimatura dienst deed als middentoon.
Schaduwpartijen werden weergeven in een bruingrijze wassing (een
sterk verdunde, bruingrijze verf ), waarin nauwelijks structuur aanwezig
is, terwijl Rubens voor de allerlichtste partijen gebruikmaakte van een
meer dekkende, lichte verf, die juist zeer pasteus is. Rubens maakte
mogelijk bewust gebruik van de zichtbaar blijvende structuur als richtlijn
bij het verder uitwerken van de compositie in kleur. 25 De monochrome
ondermodellering werd aangevuld met lokaal aangebrachte fletse
kleurzones om de compositie verder op te werken. 26
In de Aanbidding door de koningen lijkt de doodverf soms niet of
nauwelijks verder uitgewerkt, bijvoorbeeld in delen van de architectuur in
de achtergrond en in het gezicht van de jongen schuin achter Maria (ill. 6).
Het lijkt alsof de imprimatura
hier de lichtere partijen in het
gezicht weergeeft 27 , terwijl de
schaduwkanten geschilderd
zijn met een dunne bruine verf.
Een spaarzame kleurweergave
van het incarnaat en de
lippen maken de suggestie
van een gezicht compleet.
Rubens heeft de jongen in het
doodverfstadium laten staan
en nooit verder opgewerkt in
verf, waarmee hij heel effectief
weergeeft dat deze figuur in de
schemerige stal tot het achterste plan behoort. De kiel van de man links van
hem, die zich vooroverbuigt om het Christuskind te begroeten, lijkt ook in
het doodverfstadium te zijn blijven staan. Zo wordt op spaarzame wijze
vormgegeven aan deze figuur, die van een afstand ook heel effectief is, maar
van dichtbij beschouwd wellicht minder gemakkelijk te interpreteren.
Storend in deze partij zijn de bruine vlekjes, waar vuil en vernis zich
hebben opgehoopt langs de structuur van de houtnerf. In hoeverre de kiel
van de man mogelijk gedeeltelijk verpoetst is, is in de huidige staat moeilijk
te beoordelen.
Het rode kleed van Maria is op
een vergelijkbare wijze opgebouwd:
een monochrome licht/donkerondermodellering,
waar pas in een
later stadium kleur op is aangebracht.
In dit geval is het kleed wél in verf
uitgewerkt, maar de structuur en
richting van de penseelstreken van de
ill. 6. Het gezicht van de jongen schuin achter Maria is in het
doodverfstadium blijven staan en nauwelijks verder uitgewerkt
(foto 2008)
156
25) Zie hierover ook Dubois (2007), p. 161; Von Sonnenburg (1979), p. 189.
26) Zie voor een uitgebreide beschrijving van het gebruik van doodverf bij Rubens de doctoraatsthesis
van Van Hout (2005).
ill. 7. In het rode kleed van Maria is de pasteuze toets van de
doodverffase nog zichtbaar onder de rode verf (foto 2008)
27) Dat de imprimatura hier inderdaad zichtbaar is gelaten aan het oppervlak is een vermoeden, maar
kan vanwege de aanwezigheid van het vernis, niet met zekerheid vastgesteld worden.
157