Untitled - KNVvK - Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Koude

KOELTECHNIEK
MEDEDELINGEN
VAN DE
NEDERLANDSE VERENIGING
VOOR
KOELTECHNIEK
NOVEMBER-DECEMBER 1958
KOELTECHNIEK - JAARGANG 51, No. 6 - BLZ. 169-212

NEDERLANDSE VERENIGING
VOOR KOELTECHNIEK
GEVESTIGD TE LEIDEN
OPGERICHT 23 SEPTEMBER 1908
INHOUD:
pag.
Uitreiking van de Kamerlingh Onnes Medaille. . . . . . . . 169
Herdenking van het vijftig-jarig bestaan. . . . . . . . . . . . . 186
Aanwinsten bibliotheek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Boekbespreking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Secretariaat, Redactie en Administratie van het verenigingsorgaan
,,KOELTECHNIEK”: Pasteurstraat 1, Leiden; tel.
01710-21241;
postrekening 97360.
Druk: Plantijn, Rotterdam

Uitreiking van de
Kamerlingh Onnes
Medaille
169
aan het Natuurkundig Laboratorium der
N. V. Philips' Gloeilampenfabrieken te
Eindhoven.
Op dinsdag 23 september 1958 vond de uitreiking plaats van de gouden
Kamerlingh Onnes Medaille, welke werd toegekend aan het Natuurkundig
Laboratorium der N.V. Philips' Gloeilampenfabrieken te Eindhoven.
Deze plechtigheid ving om 10 uur aan in de grote collegezaal van het
Kamerlingh Onnes Laboratorium te Leiden, welke daartoe door de directeur van
het Laboratorium, prof. dr. C.J. Gorter, welwillend ter beschikking was gesteld.
Zij werd bijgewoond door de Directie en vele medewerkers van de N.V. Philips
met hun dames, waarvan wij noemen ir. F.J. Philips, prof. dr. H.B.G. Casimir, ir.
H. Rinia, dr. J.W.L. Köhler en de oud-directeur van het Nat. Lab., prof. dr. G.
Holst.
Onder de genodigden bevonden zich de voorzitter en leden van de Commissie
van Beoordeling tot toekenning van de Kamerlingh Onnes Medaille: prof. dr.
C.J. Gorter (tevens vertegenwoordiger van de Kon. Akademie van
Wetenschappen), prof. A. van Itterbeek, prof. L.H. de Langen, prof. C.F. van
Oijen en ir. H.W. van Tijen. De Leidse Universiteit was vertegenwoordigd door
de voorzitter van het College van Curatoren, Baron dr. J.E. de Vos van Steenwijk
en de rector-magnificus, prof. dr. H.J. Lam. Als afgevaardigde van de Senaat der
Technische Hogeschool te Eindhoven was aanwezig prof. dr. ir. W. L.H. Schmid,
namens de Technische Hogeschool te Delft prof. ing. J. B. Westerdijk. Het Kon.
Instituut van Ingenieurs deed zich vertegenwoordigen door ir. J. Lighthart, de
Ned. Natuurkundige Vereniging door prof. dr. E.F.M. van der Held.
De voorzitter der vereniging, prof. dr. ing. L. Váhl, heette de vele aanwezigen
hartelijk welkom en hield daarna de volgende toespraak:
De betekenis van het jaar 1908 voor de koeltechniek en in het bijzonder voor
de koeltechniek in Nederland is groot. Kamerlingh Onnes heeft in dat jaar zijn
werk voor het vloeibaar maken van helium bekroond gezien. Ook zijn activiteit
voor de internationale en nationale samenwerking van de wetenschapsbeoefenaren
en technici, werkende op het terrein van de koeltechniek heeft in dit
jaar resultaten opgeleverd.

170
Het internationale koude-instituut en de Nederlandse koeltechnische vereniging
zijn o.a. in dat jaar tot stand gekomen. De herdenking van zowel het vloeibaar
maken van helium als ook van het oprichten van de Nederlandse Koeltechnische
Vereniging 50 jaar geleden was aanleiding om in dit jaar twee gouden
Kamerlingh Onnes medailles uit te reiken. De feestelijke uitreiking van de
medaille aan Prof. Collins vond in juni van dit jaar plaats in de aula van de
Rijksuniversiteit van deze stad, aan welke universiteit Kamerlingh Onnes als
hoogleraar was verbonden.
Vandaag zijn wij bijeen in de oude collegezaal, waar Kamerlingh Onnes
gewoonlijk aan jongeren doceerde, ter gelegenheid van het 50-jarig jubileum van
de oprichting van de Nederlandse Vereniging voor Koeltechniek. Het doel van
onze bijeenkomst is de feestelijke uitreiking van de Kamerlingh Onnes medaille
aan het Natuurkundig Laboratorium van de N.V. Philips te Eindhoven. Ik
memoreer dat deze medaille achter elkander is toegekend aan wijlen Sir Francis
Simon in het jaar 1950, aan Prof. R. Plank in het jaar 1955 en aan Prof. S.C.
Collins in dit jaar. Alle drie medaillisten zijn personen, die door de beoefening
van de wetenschap der lage temperaturen aan de wetenschap en aan de koeltechniek
bijzondere diensten hebben bewezen. Het zijn mannen, die door hun
persoonlijke eigenschappen tot bijzondere prestaties in staat waren en aan wie
voor deze prestaties de hoogste onderscheiding, die de ,,Nederlandse Vereniging
voor Koeltechniek” kent, ten deel is gevallen. Thans is deze onderscheiding
toegekend niet aan één persoon, maar aan een groep van personen, die door
samenwerking een bijzondere vooruitgang tot stand hebben gebracht, waardig
om bekroond te worden met de Kamerlingh Onnes medaille. Voordat ik tot een
uiteenzetting van de redenen, welke tot het besluit tot uitreiking van de medaille
aan het Natuurkundig Laboratorium hebben geleid overga, zij het mij vergund in
te gaan op de behandeling van het feit, dat de medaille aan een groep van onderzoekers
- aan een laboratorium - wordt toegekend. Het verrichten van
wetenschappelijk werk in groepsverband, ,,team-work”, is in de laatste decennia
sterk op de voorgrond getreden. In plaats van individuele prestaties op het terrein
der wetenschap treedt veelal en in toenemende mate het volbrengen van
onderzoek door groepen van wetenschappelijke werkers.
Deze ontwikkeling, die zich voltrok en nog aan het voltrekken is, lijkt de
betekenis van de individuele wetenschapsbeoefenaar te bedreigen. Men kan zich
zelfs afvragen of deze ontwikkeling niet de ondergang van de individuele
wetenschappelijke onderzoeker de drager van grondslagen der vooruitgang in
het verleden - betekent en of in deze ontwikkeling misschien zelfs opgesloten is
de uiteindelijke ondergang van wetenschappelijke prestaties in het algemeen.
Men bedenke: wetenschappelijke prestaties hebben hun oorsprong in de
persoonlijke initiatieven, in de inventiviteit en fantasie van het individu.
Maar is dan bij ,,team-work” de individuele werker als persoonlijkheid
uitgeschakeld? Betekent ,,team-work” dat de ,,massamens”

zijn intrede heeft gedaan in ,,zuiver wetenschappelijk onderzoek” of in de
fascinerende wedloop, die ,,industrieel speurwerk’ (naar een woord van G. Holst
,,gericht speurwerk”) heet? Zuiver wetenschappelijk onderzoek en gericht
speurwerk zijn geen contrasterende aspecten, veeleer twee facetten van
wetenschapsbeoefening, waarbij men op verschillende wegen tot werken in
groepsverband kan komen. Bij zuiver wetenschappelijk onderzoek kunnen leden
van de groep bijvoorbeeld onderzoekers zijn, die op uiteenlopende terreinen der
wetenschap - zo verschillend, dat zij tezamen door een enkeling niet meer te
overzien zijn - hun krachten inspannen voor het bereiken van een
gemeenschappelijk doel. Deze wijze van werken en samenwerken van op
discrete gebieden der wetenschap gespecialiseerde deskundigen blijkt voor het
oplossen van bepaalde zeer complexe wetenschappelijke problemen nuttig en
zelfs nodig te zijn. Als gevolg van de lawineachtige groei van het aantal
beschikbare en de voor het werk nodige gegevens, van de divergerende
werkmethodes en denkwijzen in de uit elkander gegroeide takken der
wetenschap en als gevolg van het ontstaan van verschillende vakjargons in de
diverse takken der wetenschap wordt het voor de enkeling ondoenlijk alle
aspecten van een probleem zelf in details te overzien, te behandelen en zonder
hulp van collega's der andere terreinen tot nieuw inzicht, nieuw doorzicht en
nieuwe wetenschappelijke resultaten te komen. Zuiver wetenschappelijk
onderzoek in groepsverband wordt door de ontwikkeling der wetenschap voor
een verdere vooruitgang nodig.
Bij gericht speurwerk kunnen in het algemeen andere redenen dan
171

172
de hierboven genoemde aanleiding geven tot ,,team-work”. Hier spelen factor tijd
en economie een rol van betekenis. De resultaten van gericht speurwerk moeten
meestal in een korte - liefst binnen een gegeven - tijd bereikt worden.
Gespecialiseerde kennis en ervaring dient toegepast te worden om een efficiënte
inzet van beschikbare tijd en middelen te verkrijgen. Met onderverdeling van het
te verrichten speurwerk over verschillende gespecialiseerde medewerkers, die
eventueel ook op hetzelfde terrein der wetenschap werken, wordt het resultaat
vroeger en goedkoper bereikt.
Indien wij ons afvragen welke plaats bij wetenschappelijk onderzoek in
groepsverband aan de individuele wetenschappelijke werker toekomt dan is het
voor het geven van een antwoord op deze vraag van waarde de meest voorname
factoren te noemen, die bij het functioneren van grote researchorganisaties van
betekenis zijn. Deze zijn:
1) De organisatie van het wetenschappelijk onderzoek.
2) De middelen, die als faciliteiten voor het onderzoek ter
beschikking staan.
3) De kwaliteit van de wetenschappelijke werkers, die in
groepsverband het gestelde probleem behandelen.
4) De persoon van de wetenschappelijke leider.
In het organisatieschema van een researchbedrijf komt m.i. aan de
verantwoordelijke wetenschappelijke leider een uitermate grote betekenis toe.
Zijn rol bij het stellen van een probleem en het aangeven van een mogelijk
geachte weg voor het oplossen van het probleem is eminent. Is deze leider in
staat tot het harmonisch afstemmen van organisatie en middelen ten opzichte van
het niveau van de wetenschappelijke medewerkers, dan is hiermede een
voorwaarde aanwezig voor het tot zijn recht komen van de bekwaamheden van
de individuele medewerkers.
Een bedreiging voor de inventiviteit en voor de gave van het nemen van
initiatieven van de individuele onderzoeker door de druk van een boven het
redelijke gegroeide organisatie of door het ondergeschikt maken van zijn geest
aan de apparatuur die hem behoort te dienen, hoeft dan niet aanwezig te zijn.
Krijgt daarentegen door onjuiste opzet of door disharmonische groei in een
researchinstelling de ,,organisatie’ een overdreven betekenis, dan is hiervan het
vervlakken van het niveau van het onderzoek het gevolg. De besten zullen de
nodige, doch ontbrekende persoonlijke vrijheid missen. Een sterke vermindering
van hun productiviteit, het dalen van het wetenschappelijk niveau van de groep
en van haar prestaties zal niet uitblijven.
En hiermede komen wij op de meest essentiële vraag, die in verband met
,,team-work” gesteld kan worden. Dit is de vraag, welke eisen aan het
wetenschappelijk niveau en het karakter van de medewerkers van de groep
gesteld behoren te worden. Ik geloof, dat bij werken in groepsverband de
organisatie en de middelen geen enkele compensatie kunnen geven voor
ontbrekende begaafdheid, intelli-

gentie, toewijding, inventiviteit en ,,gelukkige hand” van de individuele
onderzoeker. Deze gaven, nodig voor succesvol, individueel, wetenschappelijk
werken dienen nog ten behoeve van het succesvol verrichten van team-work te
worden aangevuld met een verdere gave. Dit is de geschiktheid tot
samenwerking met anderen en het kunnen beleven van vreugde aan
gemeenschappelijk met anderen volbrachte resultaten.
Door team-work bereikte resultaten zijn het bewijs, dat in het Natuurkundig
Laboratorium van de N.V. Philips harmonie tussen organisatie, middelen en
wetenschappelijke medewerkers bestaat en bovendien, dat de leiding van deze
researchorganisatie deze harmonie weet te behouden.
Het Natuurkundig Laboratorium van de N.V. Philips is volgens de conceptie
van zijn eerste directeur, G. Holst, in 1914 gesticht. Dat de directie van dit
bedrijf in de toenmalige periode van technische ontwikkeling de verziende blik
had om tot de stichting van dit laboratorium over te gaan is voor het bedrijf en
ook voor de gehele Nederlandse industriële ontwikkeling van grote betekenis
geweest. De gestadige groei van het laboratorium was zeker een gevolg van zijn
prestaties ten behoeve van het bedrijf; de groei van het bedrijf mede een gevolg
van in het laboratorium bereikte resultaten. In het Natuurkundig Laboratorium
werken natuurkundigen, scheikundigen, werktuigbouwkundige en
elektrotechnische ingenieurs, medici en andere wetenschapsbeoefenaars met
elkander aan vele uiteenlopende problemen. Dat naast het onderzoek over gasontlading,
radio, televisie, magnetische materialen en vele andere gebieden ook
research op het terrein van de productie van lage temperaturen was verricht is in
1954 zeer spectaculair gebleken toen de N.V. Philips een bedrijfszekere, zonder
bediening en zonder toezicht werkende, machine voor de productie van
vloeibare lucht op de markt bracht.
Noch de wonderlijke geschiedenis van het ontwikkelen van de Philips'
koudgasmachine voor de productie van vloeibare lucht, noch de
wetenschappelijke achtergronden van het ontwikkelingswerk zal ik U verhalen.
Meer bevoegden dan ik zullen U na mij hierover berichten. Staat U mij echter
toe, dat ik een enkel aspect van het gepresteerde naar voren breng.
Het thermo-dynamisch proces, dat de grondslag is van deze koudgasmachine
is reeds sinds 1827 bekend en verbonden met de naam Sterling. De productie
van koude met behulp van een koudgasmachine is in 1834 beschreven door
Herschel. De eerste machine werkende naar dit principe werd gebouwd in 1845
door de Amerikaanse medicus Gorrie, terwijl de eerste ,,industrieel bruikbare”
machine in 1862 door Kirk werd gebouwd.
Bijna 100 jaren zijn sedertdien verlopen. Het proces werd verlaten en andere
principes voor de koudeopwekking veroverden het terrein der industriële
toepassingen. Thans is voor de koudeopwekking bij niet te lage temperaturen
het compressiesysteem met verdampend koelmiddel het meest gebruikte.
De productie van koude met behulp van de koudgasmachine werd
173

174
verlaten omdat de omvang der installatie en het verbruik aan bedrijfsmiddelen
ongunstig was in vergelijking met deze waarden bij andere koelsystemen. Het
getuigt van grote durf om van oudsher en algemeen als juist beschouwde
opvattingen te becritiseren. Het getuigt van diep inzicht om aandacht te
schenken aan een procedé, dat heette geen technisch-economische uitzichten te
hebben en dit procedé tot de grondslag van een nieuwe ontwikkeling te maken.
Het was de prestatie van de leiding en de groep in het Natuurkundig
Laboratorium van de N.V. Philips om door toepassing van moderne inzichten
over warmteoverdracht, stromingsleer en door gebruikmaking van zeer
originele constructiedetails een nieuwe machine voor de productie van
vloeibare lucht met verrassende eigenschappen tot stand te brengen. Alleen
hierdoor echter had de moderne koudgaskoelmachine nog niet zijn
wedergeboorte kunnen beleven. Het was bovendien nodig, dat nieuwe
theorieën, bijvoorbeeld over het gedrag van regeneratoren werden bedacht en
dat nieuwe fabricagetechnieken werden ontwikkeld.
Op grond hiervan, mijne dames en heren, heeft het bestuur van de
Nederlandse Vereniging voor Koeltechniek op advies van een daartoe
ingestelde commissie besloten de gouden Kamerlingh Onnes medaille te
verlenen aan het Natuurkundig Laboratorium van de NV. Philips te Eindhoven.
Na het uitspreken van deze rede overhandigde prof. Váhl de erepenning met
de daarbij behorende oorkonde aan ir. H. Rinia, directeur van het Natuurkundig
Laboratorium van de N.V. Philips.

Ir. H. RINIA dankte voor de aan het Natuurkundig Laboratorium te beurt
gevallen onderscheiding met de volgende rede:
175
In het verleden is het een paar maal gebeurd dat aan een medewerker van ons
laboratorium voor zijn werk een medaille is toegekend. Het is echter thans de
eerste maal dat deze eer het laboratorium in zijn geheel is te beurt gevallen.
Namens dit gehele laboratorium wil ik hier de Nederlandse Vereniging voor
Koeltechniek onze grote dank betuigen dat zij ons deze zeldzame onderscheiding
heeft toegekend. Het vervult ons met trots en voldoening, in het
bijzonder al degenen die tot het onderzoek van de koelmachine hebben
bijgedragen. De waarde, waarop wij deze medaille schatten, wordt nog vergroot
wanneer wij denken aan de eminente onderzoekers die hem vóór ons ontvingen
en niet minder omdat hij ons wordt uitgereikt op deze voor U zo gewichtige dag.
U, mijnheer de voorzitter, dank ik voor Uw vleiende woorden, die U tot ons
richtte. Inderdaad komt het meer en meer voor, dat research werk door een
geheel team moet geschieden, in het bijzonder dat wat wij met
systeemonderzoek aanduiden, omdat één mens niet meer in staat is al het werk
in een afzienbare tijd te verrichten of alle aspecten voldoende te beheersen. In
ieder geval was het al lang bekend dat twee meer weten dan één, al komt het
toch nog wel eens voor dat ook researchmensen dit niet schijnen in te zien. Het
feit dat deze medaille aan het Natuurkundig Laboratorium in zijn geheel is
toegekend, is dan ook een weerspiegeling van de wijze waarop ook dit project
tot stand is gekomen. U heeft gewezen op de ook door ons zozeer nagestreefde
zelfstandigheid van de individuele onderzoekers binnen het kader van het
teamverband. Kenneth Mees heeft dit eens treffend uitgedrukt door op te merken
dat de organisatie van research meer behoort te lijken op die van een orkest dan
die van een leger. Prof. Holst heeft als een der eersten in een industrieel
laboratorium deze werkwijze ingevoerd en met groot succes.
Het komt mij passend voor bij deze gelegenheid iets te vertellen over het tot
stand komen van onze koelmachine, waarbij ik mij zal onthouden van meer
diepgaande technische details. Daarover zult U straks van Dr. Köhler meer
horen. Ik heb dan tevens een ongezochte gelegenheid om de namen te noemen
van enkelen, die essentiële bijdragen geleverd hebben tot het onderzoek dat aan
deze machine ten grondslag ligt. Nu is de moeilijkheid bij het noemen van
namen, waar de altijd willekeurige grens te leggen. Ook wanneer ik mij beperk
tot de research van de koelmachine op zichzelf en dus slechts in een enkel geval
iemand uit het nauw verwante onderzoek voor de heteluchtmotor noem, dan
blijft deze moeilijkheid bestaan. Ik wil daarom reeds thans zeggen dat velen,
wier naam ik niet zal noemen, toch bijdragen geleverd hebben die belangrijk
waren bij de tot stand koming van onze koelmachine. Ook zij hebben een deel
van de medaille verdiend, om het nu maar eens zo uit te drukken.

176
Kort voor de laatste wereldoorlog werd mij door de toenmalige directeur van
ons laboratorium, Prof. Holst, gevraagd na te gaan wat de meest geschikte
,,prime mover” was van zeer klein vermogen met behulp waarvan electriciteit
opgewekt kon worden t.b.v. radio-ontvangers e.d. Ik kwam toen tot de conclusie
dat de heteluchtmotor hiervoor mogelijk het beste geschikt was, maar tevens
viel het mij toen op, hoe deze machine, die in de vorige eeuw nogal enige
verbreiding gekend heeft, nooit het onderwerp was geweest van moderne
research en waarbij dan ook nooit de in deze eeuw vergaderde kennis op het
gebied van stromingsleer, warmte-overdracht en hitte-bestendige materialen was
toegepast. Integendeel, uit de oude literatuur krijgt men de indruk dat de
heteluchtmotor geleidelijk aan ook in technische opzichten was afgezakt. Het
was natuurlijk bekend, dat de erin toegepaste cyclus, wanneer de machine wordt
aangedreven, in staat is een temperatuurverlaging teweeg te brengen, zodat het
geheel dus werkt als een koelmachine. Bij een van de eerste modellen, die
overigens als heteluchtmotor nog niet bijzonder succesvol was, heb ik uit
nieuwsgierigheid deze proef gedaan en tot mijn verbazing verkreeg ik terstond
een temperatuurverlaging van ongeveer 40 °C. Bij volgende en betere modellen
was het heel gewoon om zelfs temperatuurverlagingen te krijgen van 60 °C. tot
70 °C. ten opzichte van het koelwater. Voorlopig werd deze mogelijkheid echter
niet verder geëxploreerd, omdat de gebruikte cyclus in het temperatuurgebied,
dat door de normale koelmachine wordt bestreken, naast voordelen ook wel
enkele practische en theoretische nadelen heeft. Wel was toen reeds duidelijk,
dat indien nog zeer veel lagere temperaturen dan de zoëven genoemde bereikt
konden worden, men een nieuwe en interessante werkwijze verkregen zou
hebben voor het verkrijgen van die lagere temperaturen. Bij onze toenmalige
kennis was dit echter nog toekomstmuziek. In die tijd hield in ons laboratorium
Dr. F.K. du Pré zich bezig met een onderzoek naar koelmachines in het
algemeen, en hij werkte tevens mee aan de theorie van de heteluchtmotor. Hij
heeft toen toch een poging ondernomen om de cyclus voor het normale koeltemperatuurgebied
bruikbaar te maken, doch is mede om bovengenoemde
redenen hierin niet geslaagd. Omstreeks het einde van de oorlog was vooral
door het werk van wijlen Ir. Dr. Clay, voortgezet door Dr. Schultz onze kennis,
ten aanzien van de eigenschappen van de regenerator, de warmtewisselaars en
de rest van de machine zover gevorderd, dat du Pré een poging ondernam om
tot een werkelijk lage temperatuur te komen, waartoe hij een bestaande
heteluchtmotor verbouwde. Deze eerste proef was een onverwacht succes: de
met waterstof gevulde machine bleek de vloeibare luchttemperatuur te kunnen
bereiken waarbij de geproduceerde koude juist voldoende was om de verliezen
te dekken. Dit was in november 1945 (spoedig daarna vertrok du Pré naar de
Verenigde Staten). Naar aanleiding van de gunstige resultaten van zijn proeven
werd besloten het werk aan deze koelmachine krachtiger dan tot die tijd aan te
vatten en wij vonden Dr. Köhler in 1946 bereid de leiding van deze groep op
zich te nemen, waarbij hij dus terugkeerde tot

177
werk dat naar zijn aard meer aansloot bij zijn opleiding hier in het Kamerlingh
Onnes Laboratorium dan de elektronica, waarmede hij zich een aantal jaren
succesvol had bezig gehouden.
U hebt, mijnheer de voorzitter, zoëven gesproken over teamwerk, en over het
leiden van een research team en de belangrijkheid daarvan voor het gehele
werk. Ongetwijfeld geldt ook in dit geval, dat Dr. Köhler met inzet van zijn
gehele persoon en door tal van eigenschappen nodig voor dit werk direct en
indirect van allen wel de grootste bijdrage heeft geleverd bij het tot stand
komen van de koelmachine. Het zou moeilijk geweest zijn iemand te vinden
met zoveel enthousiasme, taai volhouden en vooral met zoveel aandacht voor de
bij dit werk zo uiterst belangrijke details, als hij.
Hij werd reeds spoedig ter zijde gestaan door Ir. Jonkers. Wegens het grote
economische belang ondernamen ook zij eerst nog een poging om de cyclus te
gebruiken voor de normale koeltemperaturen, wederom met ontmoedigend
resultaat. Daarna werd begonnen aan een machine geschikt voor vloeibare
lucht. Oppervlakkig zou men kunnen denken dat, na het door du Pré behaalde
resultaat, het alleen maar nodig was een wat grotere machine te bouwen met
wat geringere verliezen om tot het gewenste resultaat te komen, maar dat bleek
een illusie te zijn. Al spoedig vertoonde namelijk de ontworpen machine, die
overigens reeds dezelfde hoofdafmetingen had als de U allen bekende
tegenwoordige vloeibare luchtmachine, eigenschappen welke op grond van de
toenmalige theoretische inzichten niet konden worden verklaard. Zo was
bijvoorbeeld, indien men de druk in de cyclus opvoerde, de geproduceerde
koude niet zoals men zou verwachten evenredig met de druktoename, doch deze
koudeproductie bereikte spoedig een maximum, om daarna weer af te nemen.
Het werd weldra duidelijk dat een veel dieper gaand inzicht in de theorie
verkregen moest worden om tot een behoorlijk werkende machine te kunnen
komen. Dit is nodig omdat de onderdelen als de warmtewisselaars en de
regenerator aan tegenstrijdige eisen moeten voldoen, zoals weinig schadelijke
ruimte, maar toch geringe stromingsweerstand en goede warmte-overdracht.
Ligt het compromis fout, dan heeft dit vaak onverwacht grote gevolgen, en
bovendien moet steeds de terugwerking op de gehele cyclus worden nagegaan.
Dit kon bovendien vaak moeilijk experimenteel geschieden. In sommige
gevallen waren het effecten van op het eerste gezicht secundaire aard, die toch
grote en vaak nadelige consequenties bleken te hebben. Bij de oplossing van
deze problemen heeft Dr. Köhler gedurende een aantal jaren grote steun gehad
van Dr. Schalkwijk, die de theorie verder uitbouwde.
Het is een geluk geweest dat de omstandigheden bij het voor ons zo
belangrijke experiment van du Pré zodanig waren, dat de uitkomst zo gunstig
was, al begrepen we pas veel later waarom. Naast de moeilijkheden van
principiële waren er vele andere van meer practische aard, maar daarom niet
minder belangrijk en moeilijk. Zo was een tijdlang het opvoeren van olie langs
zuiger en verdringer, die toch gesmeerd moeten worden, een lastig probleem.
Ook

178
zeer geringe hoeveelheden olie, die in de regenerator terecht kwamen, bevroren
daar en veroorzaakten een verstopping. Door geduldig zoeken is het aan Ir.
Jonkers en vooral Ir. Meier gelukt het verschijnsel zodanig te onderdrukken, dat
een machine na 10.000 uren nog geen verstopping vertoont.
Het gehele onderzoek had tegelijk de charme èn de moeilijkheid dat het uniek
was; er was geen literatuur, er was niemand anders die zich ermee bezig hield.
Bij verreweg de meeste onderwerpen is de vooruitgang te danken aan vondsten
van vele over de wereld verspreid werkende mensen of teams, die elk hun deel
bijdragen, en waarbij ieder er weer wat anders tegen aanziet. Dit voordeel ontbrak
hier, het maakte de voortgang langzaam en moeizaam, doch na het
verkregen resultaat gaf het ook een des te grotere voldoening aan de
onderzoekers.
Het zou zeer ondankbaar van ons zijn wanneer wij bij het ontvangen van deze
zo eervolle medaille niet wezen op het gedeelte wat anderen buiten het
laboratorium nog bijgedragen hebben tot het succes van de machine. Het was
ook in dit geval onder andere de taak en de verantwoordelijkheid van de
ontwikkelafdeling, om deze machine zodanig betrouwbaar te maken, dat hij, in
de uithoeken van de wereld geplaatst, 10.000 uren kon lopen zonder service
nodig te hebben. Dit is een moeizame en vooral veel tijd vergende opgave
geweest, die echter schitterend is gelukt. Zonder deze kwaliteit zou de machine
ongetwijfeld zo'n slechte reputatie hebben gekregen, dat van een medaille geen
sprake geweest zou zijn.
Grote dank zijn wij eveneens verschuldigd aan de machinefabriek ,,Johan de
Witt” te Dordrecht, waar met grote bekwaamheid de productie ter hand werd
genomen van deze in wezen zo geheel nieuwsoortige machine waaraan hoge en
ongewone eisen van precisie worden gesteld.
Tenslotte heeft de Raad van Bestuur van de N.V. Philips' Gloeilampenfabrieken
nog een zeer essentiële bijdrage geleverd, niet alleen in de
vorm van de fondsen, die zij voor het onderzoek beschikbaar heeft gesteld, doch
nog meer in de vorm van het vertrouwen dat zij steeds heeft getoond gedurende
de vele jaren die dit onderzoek heeft gevergd.
Gedurende die jaren is het vele malen voorgekomen dat zich onverwachte en
aanvankelijk onoverkomelijk lijkende moeilijkheden hebben voorgedaan. Het
onder die omstandigheden taai volhouden en de moed niet opgeven, óók als de
buitenwacht defaitistische geluiden liet horen, is misschien wel het moeilijkste
van alles geweest. Vooral Dr. Köhler verdient in dezen grote lof. Des te zoeter is
echter het succes geweest, bekroond door de grote onderscheiding die ons zo
juist werd uitgereikt.

179
De volgende spreker was dr. J.W.L. Köhler, wiens voordracht als volgt luidde:
FYSISCHE ASPECTEN BIJ DE
ONTWIKKELING VAN
KOUDGASKOELMACHINES
door J.W.L. Köhler
Natuurkundig Laboratorium N.V. Philips' Gloeilampen
fabrieken ~ Eindhoven, Nederland
In de jaren tussen 1870 en 1880 heeft de koudgaskoelmachine het tijdelijk
tegen andere koelmethoden, voornamelijk het verdampingsproces, moeten
afleggen. om pas na 75 jaar tot nieuw leven te ontwaken. Toch heeft het in die
tussentijd niet aan enthousiasten ontbroken, die de charme van het proces
wisten te waarderen. Dit doet reeds vermoeden, dat de essentiële problemen
hier niet aan de oppervlakte liggen, doch pas bij dieper onderzoek zichtbaar
worden. Mijn voorbeelden zullen laten zien, dat dit inderdaad het geval is. Het
systeem als zodanig lijkt zo kinderlijk eenvoudig: Compressie van een gas bij
kamertemperatuur, gevolgd door expansie van dit gas bij een lage temperatuur,
waarbij de overgang van het gas tussen deze temperatuurniveaus vrijwel
verliesvrij geschiedt door

180
toepassing van regeneratie. Precies hetzelfde doet men bij de liquefactie van
gassen, en de daarbij voorkomende moeilijkheden zijn reeds lang met succes
bedwongen. De problemen, die bij de koudgaskoelmachine optreden, zijn dan
ook van geheel andere aard. Dit spruit hoofdzakelijk voort uit het feit dat, terwijl
normale koelinstallaties opgebouwd zijn als een serieschakeling van min of meer
zelfstandige apparaten, het Stirling-proces zich afspeelt in één compacte
machine, die alle functies in zich verenigt. Hierdoor vindt men in deze machines
geen der genoemde processen in zuivere vorm terug, maar steeds in combinatie
met één of meer andere; tengevolge hiervan krijgt men met een aantal moeilijke
kruiseffecten te maken. Verder geeft het periodieke karakter van het proces
aanleiding tot bijzondere wiskundige moeilijkheden, analoog aan die, welke bij
gelijkrichters voorkomen.
Eén gevolg ziet U onmiddellijk bij beschouwing van een schematische
tekening van de machine. Doordat de compressiecilinder en de expansiecilinder
zo dicht bij elkaar liggen, moeten de verschillende warmteuitwisselende
elementen uiterst gedrongen geconstrueerd worden. Dit is tevens nodig omdat
ze, om een aanvaardbare compressieverhouding te bereiken, een zeer kleine
schadelijke ruimte moeten hebben, waarbij echter het stromingsverlies binnen de
perken gehouden moet worden. Voor zover ik weet komt dit probleem
uitsluitend bij het Stirling-proces voor; het is dan ook één der eerste punten
geweest, die de groep aangepakt heeft. Dit onderzoek heeft reeds belangrijke
resultaten geleverd, zoals een algemeen theoretisch verband tussen warmteoverdracht
en stromingsverlies en gegevens over de stromingsweerstand bij heen
en weer gaande stromen. Er ligt nog een moeilijk punt op een oplossing te
wachten, namelijk het uitdrukken van de kwaliteit van een warmteuitwisselaar in
één enkel kwaliteitscijfer. Dit probleem is overigens ook voor algemene
warmteuitwisselaars nog niet tot ieders bevrediging opgelost, hoewel daar het
schadelijke volume als complicerende factor ontbreekt.
Een ander vraagstuk, waarvoor de onderzoeker zich gesteld ziet, is de analyse
van het proces en van de erin optredende verliezen. Hierdoor kan men namelijk
de nodige gegevens verkrijgen voor de bouw van optimale machines en voor de
bepaling van het nuttigste werkgebied. Men kan daarbij niet meer genoegen
nemen met de grove omschrijving van het proces, die ik zojuist geschetst heb.
Bij diepere beschouwing blijkt dan echter, dat de verschillende processen een
dusdanig ingewikkeld samenspel volvoeren, dat men gedwongen is tot
schematisering over te gaan, waarbij men natuurlijk het gevaar loopt het kind
met het badwater weg te gooien. Het volgende voorbeeld moge dit
verduidelijken.
Volgens de reeds besproken schematisering kan het proces zich afspelen in
een zogenaamde drie-elementen machine, bestaande uit een compressiecilinder,
een expansiecilinder en een regenerator. In dit geval moet de warmteuitwisseling
met de omgeving plaats hebben via de begrenzingswanden van de compressierespectievelijk
de expansieruimte. Deze uitwisseling kan men zich zo ideaal
denken,

dat de processen in die ruimten isotherm verlopen. De voor dit model geldende
theorie kan men in onze publicatie vinden; zij is relatief eenvoudig. Het
rendement is hierbij natuurlijk het Carnot-rendement, omdat dit proces
volkomen reversibel verloopt. Bij nadere beschouwing blijkt echter, dat dit
ideale proces slechts met miniatuurmachines verwezenlijkt kan worden.
Hierdoor is men gedwongen tussen elke cilinder en de regenerator een aparte
warmteuitwisselaar aan te brengen, waarbij de zogenaamde vijf-elementen
machine ontstaat. Wanneer men nu opnieuw voor het gemak isotherm gaat
rekenen, komt de theorie tenslotte tot een inwendige tegenspraak. Deze leert
dan namelijk, dat de warmteuitwisselaar nooit dezelfde temperatuur kan hebben
als de bijbehorende cilinder. Dit vindt zijn oorzaak in het feit, dat de warmte of
koude in de cilinders geproduceerd wordt en dientengevolge vandaar door het
heen en weer stromende gas naar de warmteuitwisselaar moet worden
getransporteerd. Het enige middel, dat het gas ter beschikking heeft om dit
zogenaamde ,,enthalpietransport” te verzorgen, is dat het heenstromend een
andere temperatuur heeft dan terugstromend; hieruit volgt het genoemde
temperatuurverschil.
Nu kan men naar aanleiding hiervan het model van de machine iets
ingewikkelder maken door tussen cilinder en warmteuitwisse-
181

182
laar een geschikt temperatuurverschil te introduceren, waarbij de processen in
elke ruimte afzonderlijk nog steeds isotherm verlopen. De berekening van het
rendement levert dan een zeer lage waarde, veel lager dan die, welke men in de
praktijk vindt, en ook lager dan de waarde, die men bij aanname van
adiabatische cilindertemperaturen schatten kan. Men moet dus kennelijk in de
cilinders met het adiabatische temperatuurverloop rekening houden. De
conclusie is bovendien, dat men bij de vijf-elementen machine het rendement
slechter maakt, als men de warmteoverdracht in de cilinders verbetert; met
andere woorden de warmteoverdracht mag alleen daar groot zijn, waar
warmteuitwisseling met de omgeving plaats vindt. Tegen dit nieuwe inzicht is
in het verleden nogal eens gezondigd. De meting en berekening van de
werkelijk optredende gastemperaturen in een heen en weer stromend gas met
drukvariatie, omgeven door warmteoverdragende wanden, en de invloed ervan
op het vermogen en het rendement, is één van de zwaarste opgaven geweest,
waarvoor de groep zich gesteld zag; het is pas kort geleden, dat de resultaten in
een redelijk hanteerbare vorm konden worden gebracht. Bij het praktische
onderzoek werden nieuwe methoden ontwikkeld voor het registreren van snel
fluctuerende gastemperaturen en voor het nauwkeurig bepalen van de fase van
de periodieke drukvariatie in de machine. De absolute ijking van de hierbij gebruikte
drukopnemer heeft ons lange tijd veel zorgen gebaard; zij is tenslotte
gelukt met een methode, die overeenkomst vertoont met die, waarmee het
absolute nulpunt bepaald wordt, dat wil zeggen door meting met onvolmaakte
gassen en een onvolmaakte apparatuur, waarvan de graad van onvolmaaktheid
en de invloed ervan apart bepaald wordt. Het theoretische onderzoek op dit
gebied heeft ons inzicht in het gehele proces volkomen verjongd en het tevens
een stevige thermodynamische grondslag gegeven. Als een merkwaardigheid
wil ik hier niet onvermeld laten, dat wij tot nu toe de entropie niet bij de
berekening gebruikt hebben; wij hebben ons wel eens afgevraagd of ons
hierdoor niet een belangrijke vereenvoudiging ontgaan is.
Met opzet heb ik het derde element in de Stirling-cyclus, de regenerator, tot
het laatst bewaard. Dit zo eenvoudige en charmante onderdeel heeft namelijk
zeer lang zijn geheimen weten te bewaren, en is mij misschien daarom het
dierbaarst; dit kan echter ook het geval zijn wegens de enorme invloed, die de
regenerator in de koelmachine heeft. Overigens biedt hij ons ook nu nog af en
toe aangename en onaangename verrassingen. Terwijl wij in het begin veel nut
gehad hebben van de fundamentele theorie van Hausen, zijn wij al spoedig
eigen wegen moeten gaan. De oorzaak hiervan is o.a. de in de Stirling-cyc1us
bestaande zeer ingewikkelde koppeling tussen de regenerator en de rest van het
proces. De ontrafeling van dit effect, door ons nog steeds aangeduid met de
wanhoopsnaam ,,het paradox”, heeft ons helaas geruime tijd opgehouden. Het
heeft ons gedwongen diep in theorie en experiment te duiken, met als beloning
de ontdekking van een nieuw kental voor de regenerator

en het bereiken van de nu als normaal beschouwde lage temperaturen.
De experimentele en theoretische research aan regeneratoren heeft sedert de
oprichting van de groep een belangrijke plaats bij het onderzoek ingenomen en
wordt nog steeds intensief voortgezet. Na grote inspanning is het gelukt een
uitstekend functionerende regeneratormeetmachine te ontwikkelen, waarmee
het mogelijk is regeneratoren onder sterk uiteen lopende belastingen,
frequenties en waarden van het getal van Reynolds te onderzoeken. Deze
metingen zijn uiterst moeilijk, daar de warmtelek van een regenerator met
slechts enkele procenten verlies zeer klein is, en dit kleine bedrag nog met een
behoorlijke nauwkeurigheid gemeten moet worden. De gegevens uit dit en uit
theoretisch onderzoek kunnen het opsporen van nieuwe regeneratorweefsels
aanzienlijk vereenvoudigen. Overigens moet dat wat reeds bereikt is, eigenlijk
een wonder genoemd worden. Het is immers moeilijk te bevatten dat in de
regenerator het gas vijftig maal per seconde afgekoeld en weer opgewarmd
wordt met een fout van slechts 2 °C. bij een overbrugd temperatuurverschil van
200 °C. Ook schrikt men, wanneer men zich realiseert dat in onze vloeibare
lucht-machine, met een nuttig koelvermogen van 600 W, in de regenerator 20
kW omgezet wordt.
Men moet overigens niet denken, dat de regenerator ons louter
teleurstellingen gebracht heeft. Hij reageert in sommige opzichten veel beter
dan men oppervlakkig zou verwachten. Als voorbeeld neem ik de invloed van
de warmtecapaciteit van het regeneratormateriaal. Deze grootheid hangt in het
beschouwde temperatuurgebied sterk van de temperatuur af volgens de wet van
Debye. Nu heerst er, als onderdeel van het ,,paradox”, een extra enthalpietransport
door de regenerator, dat o.a. bepaald wordt door de warmtecapaciteit
op elk punt. Dit enthalpietransport zou dus van punt tot punt in de regenerator
moeten verschillen, tengevolge van de temperatuurafhankelijkheid van de
warmtecapaciteit. Dit is echter onmogelijk wegens de adiabatie van de
regenerator, welke eist dat warmtestroom in elke doorsnede gelijk is. Het blijkt
dat de regenerator deze moeilijkheid zeer elegant en efficient oplost. Iets
dergelijks gebeurt ook om de invloed van de niet-idealiteit van het gas te
compenseren. Ik betitel dan ook de regenerator wel als ,,de trouwe dienstknecht
in huis”, die steeds ongevraagd maximale diensten probeert te leveren. Voor
het eventueel uitbreiden van het werkgebied van de machine naar lagere
temperaturen is exacte kennis van deze verschijnselen van het grootste belang.
Het laatste resultaat van onze activiteit op regeneratorgebied is een
aanvulling van de algemene regeneratortheorie door één onzer. Deze leert op
uiterst eenvoudige grondslag een nieuw algemeen verband kennen tussen de
warmteoverdracht en het rendement van alle regeneratoren met dezelfde
waarde van de gereduceerde periodetijd. Hierdoor is het mogelijk geworden
direct het rendement te bepalen van regeneratoren, waarvan de
warmtecapaciteit groter is dan een betrekkelijk kleine waarde, dat wil zeggen
van alle
183

184
regeneratoren, die voor de praktijk van belang zijn. Naar de oplossing van dit
probleem is in de wereld reeds lang gezocht.
Ik heb U in vogelvlucht een aantal natuurkundige deelproblemen van het
Stirling-proces getoond. Nu wil ik nog enkele woorden wijden aan de machine
als geheel; eerst bespreek ik daarbij het probleem van de optimale machine.
Hierbij kan het woord optimaal zowel slaan op een machine met het hoogste
rendement als op een machine met het grootste koelvermogen per eenheid van
volume of gewicht. Het gaat er dan om elk onderdeel zodanig te dimensionneren,
dat de machine als geheel het beste wordt. Als ik U nu vertel, dat wij
bij de regenerator vijf onafhankelijk variabele grootheden kennen en bij de
andere warmteuitwisselaars elk minstens drie, terwijl dan nog de fasehoek van
de machine en de verhouding van de slagvolumina gevarieerd kan worden, dat is
in totaal minstens dertien grootheden, dan zal het U duidelijk zijn dat wij hier
met een zeer ingewikkeld probleem te maken hebben. In principe kan de
wiskunde ons hier enige uitkomst brengen, doch deze leidt al spoedig tot zeer
grote moeilijkheden. In eenvoudige gevallen kan men één onderdeel apart
optimaal maken, als men de rest van de machine gelijk houdt. Door successieve
benadering kunnen dan betere oplossingen gevonden worden. Alles bij elkaar
moet hiervoor kolossaal veel rekenwerk worden verricht.
De Stir1ing-machine is een fraaie illustratie van het reversibele kringproces,
waarmee wij allen in de thermodynamica zo vertrouwd zijn geraakt. Men ziet dit
het beste aan onze demonstratiemachine, die aan de meeste Uwer wel bekend zal
zijn. Immers deze éne machine kan op vier verschillende manieren gebruikt
worden, nl. als koelmachine, als koudgasmotor, als warmtepomp en als heetgasmotor;
daarbij wordt dan het kringproces in verschillende richtingen doorlopen
en de temperatuurgrenzen verwisseld. Voor zover ik weet is het de enige
machine ter wereld, die zich hiertoe leent; zij geeft eindelijk aan deze
theoretische processen een tastbare realiteit. De veelzijdigheid, en tevens de
charme van het proces blijkt ook duidelijk uit het feit, dat de theoretische
analyse nooit rekening behoeft te houden met de vraag, of met het proces een
koelmachine of een motor gemaakt wordt; de theorie is voor beide machines
exact dezelfde; slechts hebben bepaalde effecten in het éne geval meer invloed
dan in het andere. Daarom is het jammer, dat slechts twee van de vier
mogelijkheden in de praktijk bruikbaar zijn; de theorie van de andere twee ligt
immers al klaar. Misschien komt hierin in de toekomst nog eens een
verandering.
Toch moet men de reversibiliteit van het proces ook weer niet te hoog
waarderen. Claude heeft zijn expansiemotor ontwikkeld omdat de Lindemethode
met het Joule-Kelvin-effect hem te irreversibel was, zodat hij een
aanzienlijke winst in rendement verwachtte. In de praktijk blijkt echter het
rendement van beide methoden ongeveer gelijk te zijn; moderne installaties
maken dan ook meestal van beide tegelijk gebruik. Dit is een goed voorbeeld
van wat mijn collega Schalkwijk schertsend als de vierde hoofdwet geformuleerd

heeft: ,,Het is bijna zo lang als het breed is”. Volgens deze stelling zou de
technische vooruitgang in de wereld voor een belangrijk deel berusten op een
verbetering van tweede orde effecten. Een ander voorbeeld van deze wet geeft
een vergelijking van de dieselmotor en de heet gasmotor. De eerste is essentieel
irreversibel, de tweede reversibel. maar ondanks dit is het rendement van beide
systemen ongeveer gelijk. Het voordeel van het éne systeem boven het andere
wordt dan ook door andere eigenschappen bepaald, die niets met de
thermodynamica te maken hebben, zoals bijvoorbeeld het geluidsniveau. Bij de
koudgaskoelmachine is het niet anders. Het rendement van de vloeibare
luchtmachine verschilt niet noemenswaard van dat van andere systemen,
ondanks het grote onderscheid in werkingswijze; de voordelen liggen ook hier
op ander terrein, zoals de grote eenvoud en de flexibiliteit. Het lijkt dus of er
inderdaad een soort natuurwet bestaat, die maakt dat alle processen met een
bepaald doel ongeveer hetzelfde praktische rendement hebben; men kan zich dan
afvragen, waarom dit praktische rendement in het éne geval zoveel meer van het
theoretische afwijkt dan in het andere. Een discussie over deze vraag zou mij
echter te ver voeren.
Na het voorgaande behoeft het niet te verwonderen, dat men in de vorige
eeuw het Stirling-proces de rug toegekeerd heeft. Dat ook onze jongste
voorgangers, Lundgard, en later Ajam, die van 1917 tot 1938 aan het proces
werkten, geen succes gehad hebben, moet verklaard worden door het feit dat zij
éénlingen waren. Slechts een betrekkelijk grote groep, werkend volgens
moderne researchmethoden, kan een dergelijk ingewikkeld proces de baas
worden.
De bijeenkomst werd hierna besloten met een receptie, waar de aanwezigen
gelegenheid hadden hun gelukwensen aan te bieden.
185

186
HERDENKING
van het vijftig-jarig bestaan
In de voorgaande bladzijden is verslag gedaan van de uitreiking van de
Kamerlingh Onnes Medaille - de vierde sedert dit eerbewijs werd ingesteld - aan
ir. H. Rinia, die de penning en de daarbij behorende oorkonde voor het
Natuurkundig Laboratorium der N.V. Philips in ontvangst nam.
Na deze waardige opening van onze jubileumviering spoedde een groot
gezelschap zich naar de Burgerzaal in het fraaie Raadhuis van Leiden. Hier
bereidde het voltallig College van Burgemeester en Wethouders een ontvangst
aan onze Vereniging. De Burgemeester Jhr. Mr. F.H. van Kinschot sprak er in een
zeer hartelijke toespraak zijn vreugde over uit de deelnemers aan de
buitengewone algemene vergadering te mogen welkom heten in de stad, waar de
wieg der vereniging heeft gestaan. Hij getuigde van de warme belangstelling van
het Gemeentebestuur voor deze vereniging voor koeltechniek en gaf uiting aan
zijn oprechte bewondering en dank voor hetgeen zij op nationaal en
internationaal niveau heeft verricht, daarbij de hoop uitsprekend, dat zij een hoge
ouderdom zal bereiken, waarbij de jeugdige gloed, die thans van haar afstraalt,
niet zal verflauwen.
De voorzitter, prof. Váhl, sprak in zijn antwoord zijn erkentelijkheid uit voor
de ontvangst, die het Gemeentebestuur de vereniging op deze dag van feestelijk
herdenken, had willen bereiden, maar tevens voor de voortdurende vriendelijke
zorg, die het Bestuur der stad onopvallend - maar daarom niet onopgemerkt -
aan ons schenkt. leder onzer weet, dat onze vereniging is gevestigd in een
gebouw, dat aan de stad Leiden toebehoort. En ieder onzer ondergaat de
betovering van de magnifieke ruimten, waarvan U de indrukwekkende pracht
hebt weten te bewaren en die U, telkens als wij er behoefte aan hebben voor een
optreden naar buiten, ter beschikking van de Vereniging stelt.
Na dit bezoek verenigde men zich voor een informele koffiemaaltijd in ,,Het
Gulden Vlies”.
BUITENGEWONE ALGEMENE
VERGADERING
op 23 september 1958 in het
Museum ,,De Lakenhal”.
Te half drie heette de voorzitter de aanwezigen, onder wie de vertegenwoordigers
van de Ministers van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen en van
Economische Zaken, van het Gemeentebestuur van Leiden, van het College van
Curatoren der Rijksuniversiteit te Leiden, van de Technische Hogescholen te
Delft en Eindhoven, van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs en andere
wetenschappelijke organisaties en instellingen, hartelijk welkom. Na

187

188
deze begroeting, waarin ook betrokken werd de afgevaardigde van de Deutsche
Kältetechnische Verein, prof. dr. K. Linge, stelde de secretaris voor een
telegram aan H.M. de Koningin van de volgende inhoud te zenden:
,,De Nederlandse Vereniging voor Koeltechniek te Leiden, in
buitengewone algemene vergadering bijeen ter herdenking van het
vijftigjarig bestaan, geeft hierdoor uitdrukking van haar gevoelens
van trouwen aanhankelijkheid aan Uwe Majesteit en Haar Huis”.
en een tweede telegram aan de Association Française du Froid, die ook haar
vijftigjarig bestaan herdacht, met de volgende bewoordingen:
,,L'Association néerlandaise du froid en séance solennelle pour la
commémoration de son cinquantenaire offre ses gratulations cordiales
à l’occasion de votre cinquantième anniversaire et souhaite à
l’Association française longue vie et brillant succès’’.
Nadat de vergadering door applaus haar instemming met dit voorstel had
betuigd, gaf de voorzitter een uitvoerig overzicht van enkele hoofdzaken van de
ontwikkeling der koeltechniek en belichtte de secretaris-penningmeester de
geschiedenis van de vereniging, waarbij hij veel nadruk liet vallen op de
persoon en het werk van haar oprichter. Beider redevoeringen volgen na dit beknopt
verslag in extenso. Zij verdienen de volle belangstelling van alle in de
koeltechniek geïnteresseerden, niet slechts als relaas van het wel en wee der
vereniging, maar mede om de vingerwijzigingen naar de toekomst, die zij
bevatten.
De vergadering werd hierna voortgezet. Aan de orde was daarna de uitreiking
van een oorkonde aan ir. D.J. Mink, die bij besluit van de ledenvergadering van
25 februari 1958 werd benoemd tot erelid der vereniging. Nadat de voorzitter de
redenen, die tot deze benoeming hadden geleid had uiteengezet, overhandigde
hij aan ir. Mink de betreffende oorkonde. Ir. Mink dankte met enkele woorden
voor de hem verleende onderscheiding.
De enige nog in leven zijnde medeoprichter der Vereniging, de heer E.S.
Kerkhoven, gaf in een geestige toespraak uiting van zijn waardering voor de
wijze waarop de Vereniging steeds is geleid. Hij deed zijn woorden vergezeld
gaan van een fraai geschenk, een voorzittershamer van edel hout, kunstzinnig
bewerkt door de beeldhouwster, mevrouw Louise Beyerman, en de spreuk
dragende ,,Door meten tot weten”, zoals bekend de kernachtige titel, die
Kamerlingh Onnes gaf aan zijn inaugurele rede.
De voorzitter eindigde zijn dankwoord met de belofte, dat het bestuur de
doelstelling der vereniging gestadig zal nastreven en bezegelde deze belofte met
de eerste slag van de hamer.

189
Prof. dr. K. Linge bracht de gelukwensen over van de zusterorganisatie, de
Deutsche Kältetechnische Verein. Deze felicitatie was vergezeld van een fraaie
oorkonde, die in dit herdenkingsnummer, uiteraard zeer verkleind, is
gereproduceerd.
De buitengewone algemene vergadering vond hiermede een einde. Tijdens de
direct daarop gehouden receptie complimenteerden zeer velen het Bestuur. In de
receptiezaal bevond zich een bescheiden expositie van documenten op de
geschiedenis der vereniging betrekking hebbende, die veel belangstelling trok.
Een maaltijd in ,,Avifauna” te Alphen a/d Rijn besloot de geslaagde herdenking.

190
Rede van prof. dr. ir. L. Váhl:
Ontwikkeling van de Koeltechniek
De ervaring leert, dat de ontwikkeling van wetenschap en techniek geen
geleidelijk verlopend gebeuren is, maar dat het verkrijgen van nieuwe inzichten
en de toepassing daarvan meer of minder sprongsgewijze geschiedt. Ook bij de
ontwikkeling van de koeltechniek zijn perioden van snelle vooruitgang naast
perioden van stagnatie aan te wijzen, gescheiden door mijlpalen in de ontwikkeling,
waar nieuwe inzichten de vooruitgang hebben bevorderd. Dergelijke
mijlpalen kunnen zijn:
Wetenschappelijke ontdekkingen;
Nieuwe wettelijke bepalingen;
Het oprichten van organisaties voor wetenschappelijk onderzoek, van
fabrieken voor productie of van verenigingen voor samenwerking van
in de koeltechniek geïnteresseerden.
Op de dag van het herdenken van de oprichting van de Nederlandse
Vereniging voor Koeltechniek 50 jaar geleden - ook een mijlpaal in de
Nederlandse koeltechniek - heeft Uw spreker als onderwerp gekozen de
behandeling van de vraag:
,,In hoeverre verworven nieuwe inzichten tot verdere ontwikkeling van
de Koeltechniek in Nederland hebben geleid”.
Het behandelen van deze vraag zal aan de hand van enkele willekeurig
gekozen voorbeelden geschieden en geeft aldus geen omvattend overzicht van al
dat wat in de voorbije jaren op koeltechnisch gebied in Nederland is gepresteerd
of is nagelaten te doen. De bedoeling van de volgende beschouwingen is niet het
geven van een historisch-statistisch overzicht, maar het geven van een bijdrage
tot beter begrip van de situatie, waarin de koeltechniek in Nederland zich
bevindt. Op deze wijze is het echter moeilijk om te voorkomen, dat een meer of
minder eenzijdig belicht beeld ontstaat. Erger nog dan dit is het feit, dat Uw
spreker alleen zijn persoonlijke en dus zeer subjectieve mening kan verhalen;
een mening, welke slechts sporadisch op door cijfermateriaal gedocumenteerde
feiten is opgebouwd en meer op indrukken, verkregen bijvoorbeeld in
gesprekken met tot beoordeling misschien meer bevoegden. Getracht zal worden
U achtereenvolgens uiteen te zetten:
1 e . Hoe de keuze van de voor de koudeproductie toegepaste koelmedia de
ontwikkeling van de koeltechniek heeft beïnvloed.
2 e . Hoe de constructie en de fabricage van compressoren in de loop der jaren
een bepaalde ontwikkeling hebben meegemaakt.
Hierna zal ik overgaan tot bespreking van een gebied der toepassingen van
koude en wel die der koudeconservering van voedingsmiddelen.
Ten laatste zal ik trachten een blik in de toekomst te werpen door over de
mogelijke ontwikkeling van de koeltechniek op het terrein van de
luchtbehandeling te spreken.

Wij kunnen beginnen met de behandeling van:
191
1 e . Invloed van de keuze van het koelmiddel op de ontwikkeling van de
koeltechniek.
Bij de produktie van kunstmatige koude blijkt bij een terugblik de meest
eclatante invloed uit te gaan, niet zo zeer van het thermodynamisch systeem dat
voor de koudeproduktie wordt toegepast, maar in hoge mate van de chemische
stoffen, die als koelmedia voor het uitvoeren van het thermodynamisch proces in
de techniek worden gebruikt. Wanneer wij uitsluitend de compressiekoelmachine
als voorbeeld nemen, die heden de meest verbreide representant der
koudeproducerende apparaturen is, dan kunnen wij de ontwikkeling van deze
machine in fasen naar het toegepaste koelmiddel indelen en wel:
1 e . Het gebruik van ether als koelmiddel in de prille jeugd van de
compressiekoelmachine met verdampend koelmiddel.
(1834 - Perkins bouwt de eerste compressiekoelmachine met ether als
koelmiddel).
2 e . Lucht als koelmiddel in de koude luchtmachine.
(1845 de eerste koudeluchtmachine van Gorrie; 1862 de eerste industrieel
bruikbare machine van Kirk).
3 e . De toepassing van ammoniak.
( 1874 - Linde past ammoniak toe als koelmiddel).
4 e . Het gebruik van freonen.
(1930 - De produktie van freonen door Dupont- Nemour wordt op industriële
schaal ter hand genomen).
Het gebruik van ether heeft niet tot een bedrijfszekere koelapparatuur kunnen
leiden. Het explosiegevaar als gevolg van ondichtheden was niet denkbeeldig.
De ongunstige eigenschappen van dit koelmiddel waren van dien aard, dat men
na een reeks mislukkingen overging tot de voor niet te lage temperaturen heden
als minder aantrekkelijk beschouwde koudgasmachine met lucht als koelmiddel.
Hoog energieverbruik en aanzienlijke afmetingen van de apparatuur voor een
bepaalde capaciteit waren de redenen, dat lucht als koelmiddel voor algemene
toepassingen weer werd verlaten.
1874! Ammoniak wordt het meest toegepaste koelmiddel. Het heette niet
brandbaar en niet explosief te zijn. De voortreffelijke thermodynamische
eigenschappen hebben voor de toepassing gepleit en ... een geniale constructeur,
Linde, heeft de constructie van de belangrijkste onderdelen aanzienlijk
verbeterd. Zelfs voor koeling op schepen hebben NH 3 machines mettertijd
ingang gevonden. Het feit echter, dat NH 3 schadelijk is voor de gezondheid en
door zijn bijtende uitwerking op ogen en ademhalingsorganen paniek kan veroorzaken
heeft zijn toepassing voor koeling van bewoonde ruimten sterk
bemoeilijkt. Alleen via het secundaire koelmedium ,,pekel” of ,,water” werd het
voor dit doel toegepast.

192
1930! De produktie van de ,,Freonen” (verbindingen van koolstof, chloor en
fluor) wordt op industriële schaal in de Verenigde Staten ter hand genomen.
Freonen zijn thermodynamisch gunstig, onbrandbaar, niet-explosief en
onschadelijk voor de gezondheid. Het laat zich aanzien, dat het ideale
koelmiddel gevonden is voor de toepassing van directe verdamping ook bij
koeling van woonruimten, schepen en wel voor geringe en grote capaciteiten.
Het gebruik van de diverse freonen voor alle mogelijke toepassingen is nog
steeds stijgende.
Wij kunnen ons afvragen hoelang het heeft geduurd tot men in Nederland
NH 3 , respectievelijk freon is gaan toepassen, nadat elders het industrieel gebruik
van deze koelmiddelen is begonnen. Hoewel het gebruik van ammoniakkoelmachines
reeds vroeger in Nederland ingang heeft gevonden, werd pas in
1910 in een Nederlands bedrijf de eerste ammoniakcompressor gefabriceerd. Dit
was 36 jaren na de constructie van de eerste ammoniakcompressor door Linde.
De eerste freoncompressor in Nederland werd weliswaar reeds in 1941
geconstrueerd (dus slechts 11 jaar na het begin van de industriële produktie van
freon 12) maar het heeft, mede door de tweede wereldoorlog nog vele jaren
geduurd voordat van een geregelde produktie van freonmachines in Nederland
gesproken kon worden.
De grondslag voor de toepassing van een nieuw koelmiddel is:
1 e . De kennis van de thermodynamische en andere praktisch belangrijke
eigenschappen van dit koelmiddel. (Fysische, fysiologische en
technologische eigenschappen).
2 e . Het economisch inzicht, dat een bepaalde chemische stof als koelmiddel
gezien de eisen van de praktijk en van de techniek op bepaalde terreinen
voordelen biedt t.o.v. de meer algemeen toegepaste stoffen.
Het feit, dat Nederland op het terrein van de toepassing van nieuwe,
voordelige koelmiddelen niet in de eerste rij staat, en dit niettegenstaande de
eminente plaats, welke de Nederlandse wetenschapsmensen innemen op het
terrein van de thermodynamika, het uitwerken van thermodynamische
diagrammen en het bepalen van de fysische eigenschappen van stoffen onder
extreme verhoudingen, behoeft geen verwondering te wekken. De Nederlandse
koeltechnische industrie heeft in het verleden niet die omvang en betekenis
gehad, dat baanbrekend werk van haar verwacht kon worden.
Is in deze situatie een kentering mogelijk?
De meest moderne koelmachine voor de produktie van koude bij temperaturen
van - 80 °C. à – 180 °C. heeft waterstof als koelmedium. Waterstof is gekozen in
verband met zijn hoog warmtegeleidingsvermogen en lage viscositeit en omdat
het bij de bovengenoemde lage temperaturen zich praktisch als een ideaal gas
gedraagt. Deze keuze is in Nederland gedaan. De machine is het produkt van
Nederlands ontwikkelingswerk, waarvoor aan het Natuurkundig

Laboratorium van de N.V. Philips vanochtend de gouden Kamerlingh Onnes
medaille werd uitgereikt.
Freonen zijn niet de ideale koelmiddelen gezien hun gedrag bij aanwezigheid
van sporen van water en de eisen, die aan de eigenschappen van het te gebruiken
smeermiddel moeten worden gesteld. De bijzondere zorg, die aan de dichtheid
van de machine moet worden besteed heeft als gevolg, dat zeer bijzondere eisen
aan de vakbekwaamheid van constructeur, fabricage en de koeltechnische
monteur dienen te worden gesteld. Zijn niet al deze moeilijkheden te omgaan
door het gebruik van lucht of water als koelmiddel? Voor het koelen van de
cabines van vliegtuigen worden b.v. in de laatste tijd koelaggregaten met turboexpanders
en lucht als koelmiddel gebruikt, omdat op deze manier met een
minimum aan gewicht de vereiste koelcapaciteit verkregen kan worden. Zal in
de toekomst lucht als koelmiddel toenemende betekenis krijgen?
De verdieping van onze inzichten en onze kennis op het terrein van
stromingsmachines als gevolg van de ontwikkeling van de gasturbines geven de
indruk, dat er nieuwe mogelijkheden in deze richting voor de koeltechniek
bestaan.
2 e . Over de constructieve ontwikkeling van compressoren voor
koelmachines.
Bij een bepaald thermodynamisch proces voor de koudeproduktie en een
gekozen koudemedium voor het uitvoeren van het proces is het de constructie
van de machine, welke uiteindelijk bepalend is voor bedrijfszekerheid, prijs van
de machine en economie van het bedrijf. De constructieve ontwikkeling van een
machine in de loop van jaren hangt van diverse factoren af van welke enkele
zijn:
1. De principiële opbouw van de machine, afhangende van de algemene
inzichten van de constructeur (mede afkomstig van ontwikkelingen in andere
takken der industrie).
2. Stand van de theorie der constructieleer. (Dimensionering der onderdelen) .
3. Het beschikbaar komen van nieuwe constructiematerialen.
4. Het vinden van nieuwe fabricageprocédés.
Ook bij de ontwikkeling van de koelmachinecompressor in de loop der jaren
hebben al deze factoren medegespeeld. Houden wij alleen de grote trekken der
ontwikkeling in het oog zonder acht te slaan op de bijkomstige punten dan zijn 3
mijlpalen in de ontwikkeling van de industrieel bruikbare zuigercompressor voor
koudeproduktie aan te geven:
1 e . (1872) De dubbelwerkende liggende ééncilinder-compressor van Linde doet
zijn intrede in de koeltechniek. In vele bedrijven zult U dit type compressor
nog ontmoeten, omdat hij zich door zijn robuste bouw goed leent voor
revisie, ook onder zeer primitieve omstandigheden.
193

194
In het nieuwe laboratorium voor werktuigbouwkunde der Technische
Hogeschool te Delft wordt b.v. zo'n compressor voor demonstratieproeven
gebruikt, omdat de didaktische waarde van explicatie aan een dergelijke
compressor hoog is. Dit type werd ook door aanpassing aan de eigenschappen
van andere koelmiddelen voor koelsystemen werkende met CO 2 , SO 2 e.a.
geschikt gemaakt. De aanzienlijke plaatsruimte, die vereist is, het hoge
gewicht mede met de zware fundatie welke nodig is voor het bereiken van een
rustige loop der machine en de hoge kosten voor onderhoud hebben dit type
machine gedoemd van de markt te verdwijnen.
2 e .(1930) Vanaf omstreeks dit jaar is het de vertikale 2 en meercilinder enkelwerkende
compressor, het zogenaamde ,,gelijkstroom” type, dat de markt gaat
beheersen. In de Verenigde Staten ontwikkeld, wordt deze compressor weldra
overal gebouwd. Voor koelcapaciteiten van ca 10.000 kcal tot ca 400.000 kcal
is dit type machine de meest gebruikte.
Kenmerken van de machine zijn:
1 e . Roterende asafdichting (tegenover afdichting van de heen en weergaande
zuigerstang bij de dubbelwerkende machine van Linde).
2 e . Lichte plaatkleppen, waarbij de zuigklep in de zuiger is ingebouwd.
3 e . Voor de grotere vermogens smering met behulp van een
ingebouwde oliepomp.
Pakkingbus! Kleppen! Smering! Dit zijn de drie hoofdpunten der constructie,
waarop het met het oog op bedrijfszekerheid van compressoren aankomt. Het
gewicht en de benodigde grondoppervlakte van dit type compressor is voor
gelijk vermogen aanzienlijk gereduceerd ten opzichte van het voorafgaande
type compressor van Linde.
3 e . Na 1940 doet de door de constructeuren van automobielmotoren geïnspireerde
veelcilindercompressor met in V- en W-vorm geplaatste cilinders zijn intrede
in de koeltechniek. Een grote cilinderdiameter bij geringe slag en concentrische
plaatsing van pers- en zuigklep in een cilinderdekplaat zijn de kenmerken,
waardoor ruime (bij toepassing van freonen nodige) doorlaten van de
kleppen worden bereikt. Een directe koppeling met de aandrijvende
elektromotor wordt door het bereikbare hoge toerental mogelijk en capaciteitsregeling
door lichten van de zuigklepplaten doet meer algemeen zijn intrede.
Deze veelcilindercompressoren lenen zich tot seriefabricage van de onderling
uitwisselbare, genormaliseerde onderdelen en hierdoor wordt naast een laag
gewicht en geringe benodigde plaatsruimte ook een redelijk lage prijs bereikt.
Men kan zich afvragen wat de bijdrage van de Nederlandse machineindustrie
tot deze ontwikkeling was. Naast het feit, dat in al

de drie fasen koelmachinecompressoren in Nederland in licentie van buitenlandse
bedrijven zijn en worden gebouwd, heeft de Nederlandse industrie ook eigen
ontwikkelingswerk gedaan, steunende op de buitenlandse ontwikkelingstendenzen.
Dergelijke eigen constructies bijvoorbeeld ook voor koeling aan
boord van schepen zijn ontwikkeld van het type van meercilinder
gelijkstroomcompressoren (fase 2). Deze ontwikkeling werd door de tweede
wereldoorlog afgebroken.
De Nederlandse constructeurs van koelmachines kregen door deelname aan
een hiertoe door de O.E.E.C. georganiseerde Europese Missie gelegenheid om na
de oorlog in de Verenigde Staten de stand der techniek te bestuderen. Zij maakten
daar kennis met de nieuwe ontwikkelingslijn, met de freonen en de daarvoor
ontwikkelde ,,wisselstroom” -compressor van ontwikkelingsfase 3. Een Nederlands
bedrijf heeft mede op grond van de verkregen stimulans een nieuwe
eigen constructie ontwikkeld, welke compressor thans in concurrentie staat met
buitenlandse fabrikaten van dezelfde ontwikkelingsfase.
De Nederlandse fabrikant (trouwens elke fabrikant met een klein afzetgebied)
is in een moeilijke positie en wel:
1 e . Omdat het tot fabricagerijpheid ontwikkelen en zich op de fabricage instellen
van deze moderne compressoren een aanzienlijke investering betekent en
2 e . omdat het voortbrengen van deze compressoren voor een concurrerende prijs
gebonden is aan een fabricage in series van een bepaald minimum aantal
machines per jaar.
In feite kan zich in dit ontwikkelingsstadium een klein bedrijf de luxe van een
zelf ontwikkelde compressor moeilijk veroorloven, zodat de kleine bedrijven in
Europa - willen zij blijven bestaan - voor de keuze staan om op licentiebouw en
aankoop van de meeste gereedschapeisende onderdelen van de moederfabriek
over te gaan, of tot gemeenschappelijke ontwikkeling en fabricage der
onderdelen en onderlinge toelevering der onderdelen te gaan besluiten.
Maar is met dit type compressor de ontwikkeling afgesloten? Heeft de
Nederlandse industrie dus niet meer de kans om door eigen wegen te bewandelen
en door nieuwe eigen ontwikkeling in een gunstiger positie voor afzet van zijn
produkten te komen? Is er reden om aan te nemen, dat wij voor een nieuwe
ontwikkelingsfase staan, waarbij de Nederlandse industrie mee zou kunnen
spreken? De asafdichting, de kleppen en de smering zijn de punten, die de constructeur
zorg baren. Om de moeilijkheden met de asafdichting te ontgaan zijn de
hermetisch gesloten motor-compressor-aggregaten ontwikkeld. Om de
moeilijkheden met de kleppen te elimineren heeft men zijn toevlucht tot de
roterende verdringer-compressoren genomen. Bij met de elektromotor hermetisch
opgesloten centrifugaalcompressoren tenslotte, kunnen in principe asafdichting,
kleppen en olie als smeermiddel geheel vervallen en kan de smering der lagers in
principe door het vloeibaar koelmedium geschieden.
195

196
Maar zo men er in slaagt in de toekomst centrifugaalcompressoren ook voor
niet te grote vermogens te ontwikkelen, zullen dan niet nieuwe barrières voor
toepassing in de weg staan? Zou dan de geluidshinder veroorzaakt door deze
compressoren tot aanvaardbare proporties teruggebracht kunnen worden? Dit zijn
vragen welke door de toekomst zullen worden beantwoord. Het is te hopen, dat
bij het geven van antwoorden ook Nederlandse stemmen te horen zullen zijn.
3 e . Ontwikkelingslijn in het conserveren van voedingsmiddelen door koude.
Onder de uiteenlopende toepassingen van koude heeft het conserveren van
voedingsmiddelen in de achter ons liggende jaren de grootste betekenis gekregen.
Hieraan wordt niets afgedaan door het feit dat de droom, om door koeling onze
aan bederf onderhevige voedingsmiddelen voor onbeperkte tijd te kunnen
conserveren, niet in vervulling is gegaan. Bij het zoeken naar de redenen van het
bederf van voedingsmiddelen heeft men in de achter ons liggende jaren met
behulp van biochemisch, fysiologisch en koeltechnisch onderzoek een aantal
oorzaken opgespoord, die - alleen of in combinatie optredend -, verantwoordelijk
zijn voor het bederf. Hoewel voedingsmiddelen van dierlijke of plantaardige
oorsprong, indien ze gekoeld of bevroren worden naast gemeenschappelijke ook
principieel verschillende verschijnselen vertonen, is het voor onze
beschouwingen voldoende vast te stellen, dat vermindering van waarde in
principe op drie groepen van oorzaken is terug te voeren namelijk:
1. Veranderingen, veroorzaakt door microörganismen of door hun afbraakprodukten.
2. Veranderingen, veroorzaakt door enzymen (waaronder ook stofwisselingsstoringen
van levende cellen kunnen worden gerangschikt).
3. Uitdroging van de voedingsmiddelen.
Voor het bestrijden van deze veranderingen, die gedurende gekoeld opslaan of
bewaren in bevroren toestand aanleiding geven tot bederf of vermindering van
waarde, beschikt men op grond van systematisch onderzoek en langdurige
ervaring over diverse middelen, die vóór, gedurende en na het bewaren moeten
worden toegepast.
Methoden van voorbehandeling van het te bewaren produkt zijn b.v. het
kiemarme aanleveren ter bewaring, speciale verpakking, een zo spoedig mogelijk
na het beschikbaar komen uit te voeren voorkoeling. Ook een begassing met
chemische stoffen of een kortstondige temperatuur-verhoging (blancheren) wordt
bij bepaalde produkten toegepast.
Gedurende het bewaren bleken verschillende factoren voor het behoud van
gewenste eigenschappen een rol te spelen. Hiertoe behoren: de optimale
combinatie van bewaartemperatuur, vocht-

gehalte en samenstelling van de bewaarlucht, alsook de schommelingen van
deze waarden naar tijd en plaats. Verder bijvoorbeeld bestraling met ultra violet
licht, ozoniseren, absorptie van rijping bevorderende ademingsprodukten van
vruchten door absorptiemiddelen, enzovoort.
Ook na het bewaren moet volgens de ervaring zorg aan de produkten worden
besteed, zoals het kunstmatig laten rijpen van vruchten, het voorkomen van
beslaan met vocht van eieren, een speciale manier van ontdooien van
vriesconserven.
Het uiteindelijk resultaat hangt van al deze behandelingen af, maar de
eigenschappen van het te bewaren produkt, zoals variëteit en groeiomstandigheden
van plantaardige produkten bijvoorbeeld zijn van de
allergrootste betekenis. Door selectie en kweekwijze kan een essentiële
vooruitgang worden bereikt.
Deze, zeker niet volledige, opsomming van de invloeden, die bij het resultaat
van langdurige opslag een rol spelen, geeft U een indruk van de inspanning van
onderzoekers en praktijkmensen om tot de thans aanwezige inzichten en
hiermede tot een hoog ontwikkelde bewaartechniek te komen. Men mag hierbij
niet uit het oog verliezen, dat de taak van de koeltechniek op het terrein van het
voorkomen van bederf van voedingsmiddelen een sociaal-economische taak is.
Het gaat erom om op een lonende wijze, bijvoorbeeld door koeling de gaping
tussen tijdstip van produktie en van consumptie te overbruggen en een lonend
vervoer mogelijk te maken tussen plaats van produktie en plaats van
consumptie.
Een juiste voorbehandeling, gekoelde opslag en gekoeld transport zijn
schakels van de ketting tussen producent en consument en op het ogenblik zeker
niet de zwakste schakels.
197
Indien wij thans nagaan in hoeverre de verworven inzichten in Nederland tot
ontwikkeling van toepassingen van de koeltechniek bij het conserveren van
voedingsmiddelen heeft geleid, dan ziet men het volgende:
De nieuwe inzichten op het terrein van snelkoelen van vlees zijn vrijwel in de
gehele private, vleesverwerkende industrie doorgedrongen. Enkele openbare
slachthuizen zijn eveneens tot de moderne wijze van koelen overgegaan.
Bij de bewerking en distributie van melk - een van de zeer belangrijke
produkten van ons land - wordt volgens, deskundigen onvoldoende gebruik
gemaakt van de koeltechniek. De behandeling van de vraag of een meer
systematisch en spoedig na het melken toegepast koelen van de melk alleen
voldoende is om de kwaliteit van onze consumptiemelk op het hoogste - in
ander landen bereikte peil te brengen valt buiten de grenzen van het te
behandelen onderwerp.
Bij het bewaren van vis in het tijdsverloop tussen de vangst en de consumptie
wordt in Nederland ruim en doeltreffend gebruik gemaakt van de bekende en
gebruikelijke methodes van koeling. Helaas zijn deze methodes onvoldoende
voor het bewaren van vis in onbevroren toestand gedurende de lange tijden, die
voor een

198
economisch bedrijven van visvangst op ver verwijderde visgronden nodig is.
Nieuwe methodes zijn in het buitenland in ontwikkeling. De middelen voor het
in praktijk beproeven van deze nieuwe methoden onder Nederlandse
omstandigheden ontbreken helaas. Wil men de hoogzeevisserij in Nederland
behouden, dan zou op dit terrein toegepast wetenschappelijk onderzoek moeten
worden verricht. Op het terrein van gekoeld bewaren van tuinbouwprodukten is
in Nederland na de tweede wereldoorlog veel goed werk verricht. De aandacht
was niet zo zeer gericht op fundamenteel onderzoek, maar meer op de
praktische toepassingen van elders verkregen inzichten op Nederlandse
produkten en Nederlandse omstandigheden. Terwijl bij de gekoelde
bewaarplaatsen van tuinbouwprodukten, bijvoorbeeld van appelen, het streven
bestaat de bouwkosten minimaal te houden, desnoods ten koste van de
duurzaamheid van de installatie of ten koste van concessies in de maximaal te
bereiken bewaartijd, wordt bij de bouw van koelhuizen ten behoeve van
transitoverkeer van alle mogelijke goederen (havenkoelhuizen ) veel aandacht
besteed aan een zo veelzijdig mogelijk gebruik desnoods ten koste van zeer
hoge investeringen. Dit is een begrijpelijke tegenstelling. Het bewaren van
appelen geschiedt gedurende enkele maanden per jaar. De bewaarkosten
drukken op een betrekkelijk geringe goederenomzet per jaar en per kubieke
meter ruimte. Bij transitokoelhuizen tracht men door een zo groot mogelijke
flexibiliteit in de bedrijfsomstandigheden een zo hoog mogelijk bezettingspercentage
van de ruimen met kostbare goederen te bereiken. De
goederenomzet per kubieke meter voor koelhuisruimte per jaar is groot. Dit
voorbeeld illustreert enigszins de noodzaak voor grote differentiatie in de bouw
van koelhuizen. Zo bouwt men dan ook een bewaarplaats voor het rijpen van
kaas anders dan een koelhuis voor transitoverkeer van kaas om hierdoor een
maximale nuttigheid te krijgen. Een koelhuis voor het bewaren van bevroren
vis moet met het oog op mogelijke uitdroging van niet verpakte vis aan andere
eisen voldoen dan een koelhuis voor vochtigheidsdicht verpakte bevroren
visfilets.
De vraag welke plaats vriesconserven in onze samenleving in de toekomst
zullen innemen is moeilijk te beantwoorden. Het fascinerend, bijna dramatisch
verloop van de belangstelling voor vriesconserven in de Verenigde Staten
gedurende en na de tweede wereldoorlog geeft ons geen enkel houvast. De
techniek van het bevriezen, opslaan en distribueren is hoog ontwikkeld en de
bereikbare resultaten zijn economisch niet onaantrekkelijk. Maar men mag niet
uit het oog verliezen, dat voor een verdere uitbouw van de vriesindustrie het
kweken van voor bevriezing meer geschikte variëteiten nodig is, dat de
kookgewoonten van de conservatieve bevolking hierbij van zeer groot belang
zijn en dat het gebruik van vriesconserven bovendien afhankelijk is van de
levensstandaard en de wijze waarop de huisvrouw haar leven wenst in te
richten.

199
4 e . De ontwikkeling van de koeltechniek ten behoeve van lucht,
behandeling.
De toepassing van kunstmatige koude ten behoeve van koeling van door
mensen bewoonde ruimten heeft tot nu toe in Nederland geen rol van betekenis
gespeeld, daar wij geen gebrek hebben aan natuurlijke koude. In het buitenland
en in hoofdzaak in de Verenigde Staten is in de laatste jaren een
indrukwekkende, nieuwe ontwikkeling in de constructie, fabricage en het
gebruik van koeltechnische installaties voor luchtbehandeling waar te nemen.
Deze ontwikkeling stelt door haar omvang zelfs de sprookjesachtige
ontplooiing van de fabricage van auto's en koelkasten in de schaduw; zij wordt
gedragen door de koeltechnische industrie.
De zomer-winterklimaatregeling van bewoonde ruimten verovert stormenderhand
de geografisch daarvoor in aanmerking komende gebieden van de
Verenigde Staten. Ook als deze ontwikkeling naar Europa overslaat is het te
betwijfelen of ze in Nederland zal worden toegepast. Ons klimaat schept in dit
opzicht geen behoeften.
Maar er is een andere reden, op grond waarvan men in Nederland in een niet
te verre toekomst een soortgelijke ontwikkeling kan verwachten. De stijgende
prijs van fossiele brandstoffen en de snelle vooruitgang van de laatste jaren in
de ontwikkeling en bouw van kernreactors voor opwekking van elektriciteit
doet veronderstellen dat men meer en meer gebruik zal gaan maken van
elektriciteit voor het bereiken en behouden van een behaaglijke temperatuur in
bewoonde ruimten gedurende de wintermaanden. Door toepassing van de
warmtepomp is het mogelijk om - met gebruikmaking van elektrische energie -
warmte, die bij lage temperaturen in lucht, grond en grondwater beschikbaar is
op een temperatuurniveau te brengen, dat voor het verwarmen van bewoonde
ruimten nodig is. De warmtepompinstallaties, die thans voor het koelen en
verwarmen van woonruimten in Amerika en ook hier en daar in ons land in
bedrijf zijn, zijn de facto koeltechnische installaties, die op een hoger
temperatuurniveau dan in de koeltechniek gebruikelijk is, werken. Er zal veel
ontwikkelingswerk en een omstelling in de constructie van de gebouwen nodig
zijn om de koelmachine-warmtepomp in Nederland voor verwarmingsdoeleinden
ingang te doen vinden. Uw spreker is echter van mening, dat deze
ontwikkeling niet te stuiten is en dat het slechts een kwestie van tempo - en dus
van tijd - is wanneer de realisatie van de verwarming van woningen door de
industrie ter hand zal worden genomen.
De ontwikkeling van de produktie van koude en van zijn toepassingen in
Nederland hangt af van een aantal mensen, waarvan de meesten lid zijn van de
Nederlandse Vereniging van Koeltechniek en elkaar geregeld in de
vergaderingen van onze vereniging ontmoeten. De taak van onze vereniging is
volgens de statuten: ,,De ontwikkeling der koeltechniek te bevorderen”. Zij
doet dit door samenbundelen van de goede krachten van allen, die hieraan wensen
mede te werken. Maar ... zijn de beschikbare krachten voldoende voor het
naar behoren vervullen van deze taak?

200
Er zijn in ieder geval meer deskundigen en koeltechnisch geschoolde krachten
nodig, dan er nu beschikbaar zijn. In alle lagen der produktie is een tekort aan
deze krachten. De ontwikkeling van de industrie wordt geremd door een tekort
aan ingenieurs, technici en koeltechnische monteurs.
Wel, mijne heren en dames, de overheid heeft een begin gemaakt met het ter
beschikking stellen van middelen om de bron waaruit deskundigen moeten
komen tot een rijke bron te maken: Aan de Technische Hogeschool te Delft,
waar sinds een reeks van jaren ook werktuigkundige ingenieurs met goede
koeltechnische kennis worden opgeleid, wordt weldra een nieuw, goed
geoutilleerd koeltechnisch laboratorium geopend, dat, naar ik hoop, nieuwe
mogelijkheden voor de ontwikkeling van de koeltechniek zal kunnen openen.
Ik mag ook memoreren, dat op initiatief van onze vereniging in 1951 een
stichting voor koeltechnisch onderwijs (S.K.O.) werd opgericht met het doel de
vakbekwaamheid en het aantal van Nederlandse koeltechnische monteurs op peil
te brengen en te houden. Door het ontbreken van middelen is deze stichting een
moeilijk bestaan beschoren. Het is mijn mening, dat het de taak van de Overheid
is om hier een helpende hand te bieden. Indien er op de ingeslagen weg gestadig
wordt voortgewerkt en als bovendien de koeltechnische industrie door
coördinatie van haar krachten en standaardisatie van haar produkten haar
activiteiten kan ontplooien op het afzetgebied van een verenigd Europa, op
grond van eigen ontwikkelingswerk, dan staat de Nederlandse koeltechniek voor
een gunstige toekomst.

Rede van dr. K. Reitsma:
Vijftig jaren!
201
De opdracht, welke ik van het bestuur ontving om hedenmiddag, in de
buitengewone algemene vergadering van de Nederlandse Vereniging voor
Koeltechniek ter herdenking van haar 50-jarig bestaan, het waard te voeren heb
ik gaarne aanvaard.
Het is voor mij een grote eer te mogen plaats nemen in de rij van mannen die op
hoogtijdagen van onze vereniging, het gehoor mochten bepalen bij de vervlogen
jaren en de resultaten, die konden worden geboekt; het is bovendien voor mij
persoonlijk, die van deze 50 jaren precies de helft heb medegemaakt, een
buitengewoon genoegen geweest in het verleden te duiken, bekende
persoonlijkheden weer voor de geest te halen en heel het wel en wee van de
Nederlandse Vereniging voor Koeltechniek nog eens in gedachten te herleven.
Ik stel mij voor mijn bespreking in drie delen te splitsen, namelijk door in de
eerste plaats aandacht te schenken aan de oprichter, prof dr. Kamerlingh Onnes;
vervolgens zeer kort aan het tijdperk van 1908 tot en met de wereldoorlog en
ten slotte aan de nieuwste geschiedenis na de wereldoorlog tot op de dag van
vandaag.
Wie was professor Kamerlingh Onnes en hoe kwam hij ertoe de Nederlandse
Vereniging voor Koeltechniek te stichten? Dat ik in de eerste plaats de
schijnwerper richt op de persoon van Kamerlingh Onnes (een bespreking van
zijn ,,werk” zou buiten mijn bevoegdheid en het kader van deze herdenking
vallen) vindt zijn oorzaak hierin, dat bij vroegere herdenkingen deze eminente
geleerde en grote persoonlijkheid aan een ieder volkomen bekend was, als het
ware ,,in levende lijve” voor de geest gehaald kan worden. Nu, reeds meer dan
30 jaar na zijn dood, zijn er nog maar weinigen, alleen de zeer ouderen onder
ons, die Kamerlingh Onnes en zijn glorierijke tijd hebben medegemaakt. Stof,
waaruit men een beeld van deze man kan construeren is er te over; zo werden
reeds tijdens zijn leven enige gedenkboeken geschreven (ter gelegenheid van
zijn 25- en 40-jarig professoraat) en ten slotte verscheen na zijn dood - hij
overleed in 1926 - een prachtig uitgevoerd werk, verlucht met vele foto's en
geschreven door vrienden en medewerkers, getiteld ,,In memoriam Heike
Kamerlingh Onnes”.
Heike Kamerlingh Onnes werd de 21 ste september 1853 te Groningen
geboren, waar hij ook de H.B.S. en de Universiteit bezocht. Zijn grote
begaafdheid bleek reeds spoedig. Als 17-jarige deed hij, na oude talen bij
gestudeerd te hebben, admissie-examen tot de universiteit. Even daarna, in
1871, verwierf hij een gouden medaille vaar de beantwoording van een door de
Faculteit der Wis- en Natuurkunde te Utrecht uitgeschreven prijsvraag, het jaar
daarop een dito, zilveren, medaille te Groningen. Bovendien verwierf hij in dat
jaar te Heidelberg tijdens een studieverblijf aldaar een zoge-

202
naamde seminariumprijs. Dit gaf hem recht op een der twee toen bestaande
assistentsplaatsen, welke ook enige tijd door hem is bezet. In 1879 promoveerde
hij te Groningen tot doctor in de wis- en natuurkunde op een proefschrift
getiteld ,,Nieuwe bewijzen voor de aswenteling der aarde”, welk proefschrift
toen reeds sterk de aandacht trok.
Men verhaalt, dat de faculteit na de verdediging van het proefschrift door
Kamerlingh Onnes geen behoefte had aan de gebruikelijke beraadslaging en
onmiddellijk tot de promotie overging. Men denke niet, dat al deze bewijzen
van gedegen studie Kamerlingh Onnes verhinderden deel te nemen aan het
Groningse studentenleven. Het tegendeel is waar, hij heeft volop van het
student zijn genoten en zijn capaciteiten als leider bleken reeds uit het feit dat
hij president is geweest van het studentencorps. Na enige jaren verblijf aan de
Polytechnische School te Delft, waar hij als assistent reeds colleges gaf in de
natuurkunde, aanvaardde hij de 11 e november 1882 het ambt van hoogleraar in
de experimentele fysica en de meteorologie aan de rijksuniversiteit te Leiden,
een functie die hij 42 jaar vervuld heeft, namelijk totdat de door de wet gestelde
leeftijdsgrens hem tot aftreden dwong.
Reeds in zijn inaugurale rede, die de kenmerkende titel ,,Door meten tot
weten” droeg, stelde hij zich ten doel het uitvoeren van nauwkeurige,
kwantitatieve onderzoekingen tot vermeerdering van onze kennis van de aard en
het gedrag der stof. Aan het in deze rede in algemene trekken neergelegde
werkprogramma is Kamerlingh Onnes steeds getrouw gebleven.
Zoals Prof. M. de Haas, één onzer vroegere voorzitters, in zijn herdenkingsrede
in 1926 uitsprak, heeft hij, dank zij zijn onbegrensd idealisme,
zijn grote werkkracht, zijn organiserend talent en niet het minst zijn hartstocht
voor systematische wetenschappelijke arbeid een vrijwel primitief natuurkundig
laboratorium kunnen uitbouwen tot een volledig toegerust ,,Kryogeen”-
laboratorium, waarin de meest uiteenlopende onderzoekingen zijn verricht bij
temperaturen tussen 0 °C. en een breukdeel van een graad boven het absolute
nulpunt.
Van deze onderzoekingen is niet alleen bij de mannen der wetenschap, doch
ook bij het grote publiek het meest bekend geworden het vloeibaar maken van
helium, hetgeen aan Kamerlingh Onnes als eerste, op 10 juli 1908, gelukte. Ter
herdenking van dit feit is enige maanden geleden, hier te Leiden, een groot
internationaal fysisch congres gehouden. Het laboratorium zelf had niet alleen
in het binnenland, doch ook in het buitenland grote bekendheid verworven,
zodat een stroom van buitenlandse geleerden korter of langer tijd in dit
laboratorium hebben gewerkt en onderzoekingen verricht bij temperaturen, die
op geen andere plaats ter wereld ter beschikking stonden.
Merkwaardig mag het genoemd worden, dat, ofschoon Kamerlingh Onnes
volkomen opening van zaken gaf en nauwkeurig zijn onderzoekingen in de
wetenschappelijke pers publiceerde, het bijna 15 jaar duurde, alvorens het ook
elders gelukte helium vloeibaar te

maken, een feit, dat hij toeschreef aan zijn kundige medewerkers, en zij aan zijn
inspirerend leiderschap.
Dat hem vele onderscheidingen, waaronder in 1913 de Nobelprijs, ten deel
zijn gevallen, wordt hier slechts terloops vermeld.
De vraag mag worden verwacht, hoe een bij uitstek wetenschapsmens er toe
kwam om zich te interesseren voor de toepassing van de koeltechniek buiten het
laboratorium, waarbij in de regel niet (en toen zeker niet) zulke lage
temperaturen worden gebezigd als daarbinnen. Daarvoor zijn twee redenen aan
te geven; in de eerste plaats deze, dat evenals Kamerlingh Onnes zich tijdens
zijn studietijd niet afgewend had van de studentenmaatschappij, hij later grote
belangstelling toonde voor maatschappelijke vraagstukken. Het is, zoals Dr.
Muller in 1948 zo juist stelde, zonder twijfel de bedoeling van Prof. Kamerlingh
Onnes geweest, zo niet een brug te slaan, dan toch nauwer verband te brengen
tussen de zuivere wetenschap enerzijds en de toegepaste wetenschap, d.i. de
techniek, anderzijds. Het doel dat hiermede bereikt kon worden was de
bevordering van de volkswelvaart, zowel door verbetering van de volksvoeding
en daarmede de volksgezondheid, als door rationalisatie van de produktie-,
bewarings- en transportmiddelen op dit gebied.
De andere reden was m.i., dat in 1908 te Parijs het eerste internationale
congres werd gehouden op het gebied van de koeltechniek. Dit congres,
uitvloeisel van een Frans initiatief, werd nodig geacht om alle werkers op het
gebied der kunstmatige koude uit de gehele wereld eens bijeen te roepen: ,,Il
faut que les résultats acquis dans ce domaine par les agriculteurs, les
commerçants, les industriels, les hygiénistes et les savants d'un grand nombre
de pays soient officiellement portés à la connaissance de tous ceux qui sont
susceptibles d'en bénéficier’’ lezen we in een prospectus van het organisatiecomité.
Ter bevordering van de Nederlandse belangen bij dit eerste congres werd een
comité gevormd onder leiding van Kamerlingh Gnnes, die ook, met enige
andere leden, de Nederlandse regering vertegenwoordigde. Van dit comité
maakte o.a. deel uit een van mijn voorgangers, de toenmalige directeur van het
gemeentelijk slachthuis te Leiden, Dr. D.A. de Jong, de latere hoogleraar in de
vergelijkende Ziektekunde en de heer ir. J.F.H. Koopman, die later vele jaren
het secretariaat der Nederlandse Vereniging voor Koeltechniek zou leiden.
Toen het eerste internationale congres veel succes oogstte, vond men het
jammer, dat het eenmaal verkregen onderling contact verloren zou gaan.
Ter gelegenheid van het congres sprak Kamerlingh Onnes, die te Parijs een
gevierde gast was en als ,,le gentleman du zéro absolu” werd betiteld, als volgt:
,,C'est une oeuvre de la plus haute importance que celle dont la France a pris
l'initiative. La science du froid et de ses applications touche à tous les pays et à
toutes les couches sociales’’. En verder:
,,Il serait infiniment désirable de voir sortir de cette réunion une organisation
permanente qui en continuerait les travaux’’.
203

204
Deze organisatie, de Association internationale du Froid, werd met
krachtdadige hulp van Kamerlingh Onnes inderdaad gesticht. In de oorlog van
1914-1918 te niet gegaan, herrees ze daarna als Institut International du Froid
(waarbij opnieuw Kamerlingh Onnes één der gangmakers was, die het
wetenschappelijk contact tussen Geallieerden en Centrale Rijken, zoals de
oorlogvoerende landen destijds heetten, zo spoedig mogelijk trachtte te
herstellen).
Het laatste, het Institut verschilt in zoverre van zijn voorganger, dat de leden
van het Institut gevormd worden door de verschillende staten, wat bij de
Association niet het geval was.
Werkte Kamerlingh Onnes op deze wijze met krachtige hand mede aan de
internationale organisatie van de koeltechniek, tegelijkertijd had de
samenbundeling op nationaal terrein zijn aandacht.
In de vergadering van de leden van het Nederlands Comité voor het eerste
internationaal Koudecongres, op 13 juli 1908 in het Natuurkundig laboratorium
(thans Kamerlingh Onnes laboratorium) te Leiden gehouden, werd op voorstel
van Kamerlingh Onnes besloten een Vereniging voor de Koeltechniek op te
richten. Door de secretaris, de heer ir. J.F.H. Koopman, werd in ,,De Ingenieur”
van 1 augustus 1908 en het ,,Algemeen Handelsblad” van 10 augustus 1908
hiervan mededeling gedaan en het nut van een dergelijke vereniging aangetoond.
Op 23 september 1908 had ten huize van Kamerlingh Onnes en onder zijn leiding
een bijeenkomst plaats, waar de ,,Nederlandse Vereniging voor Koeltechniek”
werd opgericht en de van te voren door Kamerlingh Onnes en Prof. Siertsema-
Delft opgestelde statuten werden goedgekeurd en aangenomen. Voorzitter werd,
hoe kon het anders, Kamerlingh Onnes, die deze functie tot aan zijn dood, in
1926, op een buitengewone en allerzijds gewaardeerde wijze bekleedde.
Secretaris werd de reeds eerder genoemde ir. Koopman, die ook lange jaren,
namelijk tot 1936, de pen voor de vereniging heeft gevoerd en wiens markante
persoonlijkheid op geen enkel koeltechnisch evenement in binnen- en buitenland
ontbrak. Ten slotte wil ik van deze oprichtersvergadering nog memoreren, dat
één der toen aanwezigen ook thans weer aanwezig is, namelijk de heer E.S.
Kerkhoven, ons zeer gewaardeerd erelid, wiens naam onverbrekelijk verbonden
blijft aan de stichting in 1948 van het Kamerlingh Onnes fonds tot uitreiking van
een gouden erepenning voor uitzonderlijke verdiensten op het gebied van de
koeltechniek.
Ik ben mij zeer wel bewust, dat ik de persoon en het werk van Kamerlingh
Onnes zeer onvolledig en van een bepaalde zijde heb geschetst. Aangezien ik
echter nog enige woorden wil en moet wijden aan de vijftig jaar, die na de
oprichting der vereniging volgden, moet ik echter deze periode besluiten met de
overtuiging uit te spreken, dat Nederland zich gelukkig mag achten, dat een man
van het formaat van Kamerlingh Onnes gedurende lange jaren de primus inter
pares is geweest in de wetenschap der lage temperaturen, en dat wij,
koeltechnici, niet dankbaar genoeg kunnen zijn, dat hij niet ingekapseld werd
door zijn wetenschappelijke beslommeringen, noch het beneden zich achtte om
zijn gehele kunnen

205
en kennen in te zetten voor de ontwikkeling van de koeltechniek in de ruimste
zin en de toepassing daarvan in het maatschappelijk leven.
Ik veronderstel, dat U zich nu met enige ongerustheid afvraagt of ik nu de
volgende vijftig jaren van het bestaan onzer vereniging op dezelfde uitvoerige
wijze met U ga bespreken als het ontstaan. Dat is niet het geval en dat wordt mij
ook wel gemakkelijk gemaakt, doordat voortreffelijke herdenkingsredevoeringen
werden gehouden bij het 25-jarig jubileum door Prof. dr. M. de Haas (Meded.
71/72 1934), bij het 30-jarig jubileum door Prof. dr. W.H. Keesom (Meded.
82/1939) en bij het 40-jarig jubileum door de toenmalige voorzitter, Dr. ir. W.J.
Muller (Meded. 96/1948).
Ik zou dus ten aanzien van de eerste veertig jaar slechts in herhalingen
vervallen. Daarom acht ik het beter mij te bepalen tot de laatste 10 jaren. en
daarbij dan alleen op de hoofdzaken het licht te laten vallen. Misschien zou ik
alleen mogen opmerken, dat volgens de foto's, in tegenstelling met nu, de
vergaderingen in den beginne bezocht werd door een klein aantal, zeer ernstige
en waardige heren en dat de voorzitter de excursies leidde in geklede jas met
hoge hoed. Merkwaardig is echter dat, volgens de verslagen, dit gezelschap
regelmatig in toejuichingen uitbarstte, iets wat men zeker niet verwacht zou
hebben en thans in onze zoveel vrijere, moderne tijd, zelden meer voorkomt.
De Nederlandse Vereniging voor Koeltechniek, die na de oorlog 1940-1945
door de grote ijver en tact van de toenmalige voorzitter, Prof. C.F. van Oijen, uit
de as herrezen was, heeft zich in 1948 bij haar 40-jarig bestaan als het ware
opnieuw voorgesteld en bezonnen op haar belangrijke taak in de maatschappij.
Dat zij daarbij, evenals vroeger, alle geledingen in het oog heeft gehouden, blijkt
wel uit de volgende, onvolledige, opsomming van onderwerpen, die nadien in
haar vergaderingen aan de orde werden gesteld. Ik noem, wat de techniek
betreft: de constructie van verschillende onderdelen van koelinstallaties
(luchtkoelers, verdampers, compressoren), stoomstraalkoelinstallaties, de
koudgaskoelmachine, thermostaten voor de koeltechniek, terwijl speciaal onderstreept
moge worden de behandeling van isolatie-vraagstukken, waarvoor in
1955 door onze vereniging een prijsvraag werd uitgeschreven. Meestal waren
aan deze vergaderingen excursies verbonden.
Het gekoelde bewaren van levensmiddelen werd besproken ten aanzien van
vlees (snelkoelen), zuivel (bezocht werden het Ned. Instituut voor Zuivelonderzoek
te Ede en enige zuivel-inrichtingen) waarbij speciaal de bewaring van
het artikel kaas de aandacht trok (Bodegraven ), van aardappelen, van groente en
fruit (o.a. werd het Instituut voor Bewaring en Verwerking van tuinbouwrodukten
te Wageningen bezocht) en vis (daartoe werd een bezoek gebracht aan
het nieuwe Centraal Visserij laboratorium T.N.O. te IJmuiden). De bouw van
koelhuizen, zo ook van diepvrieskluizen, was in be-

206
handeling; het gekoelde wegtransport, zowel per trein als per vrachtauto, evenals
per schip, had de belangstelling, benevens het daarbij aansluitende veembedrijf.
Moeilijk te rubriceren vallen de vergaderingen gewijd o.a. aan het bevriezen
van waterleidingen. de koeltechniek op het gebied der geneeskunde, het
zoutbedrijf van de N.V. Kon. Ned. Zoutindustrie te Boekelo en het
Staatsmijnbedrijf. Laat ik als modern onderwerp noemen: ,,De ijsafzetting op
vliegtuigen” dat echter niet in onze vergaderingen, doch in onze Mededelingen
uitvoerig werd behandeld. Verschillende bijeenkomsten werden gewijd aan
onderwijsproblemen, o.a. ter bespreking van een uitvoerig rapport omtrent de
opleiding van koeltechnisch personeel, opgesteld door een door onze Vereniging
in het leven geroepen commissie. Deze besprekingen leidden tot de stichting (met
andere organisaties) van de ,,Stichting Koeltechnisch Onderwijs” (S.K.O.).
Hoogtepunten van onze bijeenkomsten waren die, waarin aan Prof. Simon
(Oxford), Prof. Plank (Karlsruhe) en Prof. Collins (Ver. Staten) de in 1948 in het
leven geroepen gouden Kamerlingh Onnes medaille voor uitzonderlijke verdiensten
op het gebied der koeltechniek werd uitgereikt.
Ook het traditioneel bezoek aan het Kamerlingh Onnes laboratorium had
gedurende dit tijdvak plaats.
Het zou te veel van Uw krachten vergen, indien aan alle werkzaamheden, die
onze vereniging verder verrichtte, naast het houden van vergaderingen en
excursies, belangrijke aandacht zou worden geschonken. Hier zij alleen vermeld,
dat op allerlei gebied en aan diverse instanties adviezen, vaak zeer uitvoerige,
werden verstrekt, en dat in verschillende commissies, zo dit ons gevraagd werd,
werd medegewerkt (veiligheidsvoorschriften, normalisatie koelkasten, technische
woordenlijsten, taalzuivering).
Een belangrijk feit, dat zeker vermelding verdient, is de oprichting in 1957 van
een Werkgroep Koeltechniek onder leiding van de professoren Váhl en Taconis,
welke groep zich bezig houdt met wetenschappelijk onderzoek op het gebied der
koeltechniek. Deze groep, die zich onder auspiciën onzer vereniging heeft
geplaatst, ontplooit een verheugende activiteit en hield verschillende vergaderingen.
De neerslag daarvan kan men als artikelen of verslagen in onze
Mededelingen vinden, die daardoor een waardevolle hoeveelheid copij van
uitnemend gehalte ontvingen.
Deze ,,Mededelingen” verschenen tot 1955 ongeveer 2 à 3 maal per jaar. In dat
jaar werd overgegaan tot het opnemen van advertenties ten einde de steeds
stijgende drukkosten te kunnen opvangen. Dit bracht echter mede, dat thans 6
exemplaren per jaar het licht moeten zien, hetgeen voor het secretariaat, dat de
redactie voert, de grote moeilijkheid medebrengt voor meer copij te moeten
zorgen. Op de duur zal een scheiding tussen deze twee taken, redactie en
secretariaat, willen beide goed verzorgd worden, niet kunnen uitblijven.
Het archief en de bibliotheek van de vereniging zijn bij de ramp van het
Bezuidenhoutkwartier te 's-Gravenhage in 1945 ook een

207
prooi der vlammen geworden. De bibliotheek wordt stap voor stap weer
opgebouwd en het archief regelmatig verrijkt door giften van belangstellende
leden, die voor ons waardevol materiaal, dat door hen wordt opgeruimd, afstaan.
Een kleine collectie van op deze wijze verkregen interessante stukken is heden
voor U tentoongesteld.
Internationaal bestaat er regelmatig contact met onze zusterorganisaties, zowel
rechtstreeks als via het Institut International du Froid. Aan het 8 ste Internationaal
Koudecongres te Londen (1951) en het 9 e te Parijs (1955) werden door vele
landgenoten deelgenomen en rapporten uitgebracht. De reorganisatie van het
I.I.F. in 1954, waaraan onze toenmalige voorzitter Prof. Gorter, krachtig heeft
medegewerkt, heeft aan dit instituut nieuw leven ingeblazen, zich o.a. uitende in
een groot aantal commissievergaderingen, welker voorbereiding niet alleen aan
de organisatie van het I.I.F., maar ook aan de landelijke secretariaten hoge eisen
stelt. Het aantal enquêtes en de lengte der vragenlijsten groeit angstwekkend en
is haast niet meer te verwerken. De band tussen de koeltechnici in de gehele
wereld (want ook de Ver. Staten en Rusland zijn thans lid geworden) is daardoor
echter veel steviger geworden en het I.I.F. doet op haar gebied uitstekend werk.
Ik wil niet eindigen, alvorens nog twee belangrijke feiten te vermelden,
namelijk dat het onderwijs o.a. in de koeltechniek te Delft in 1952 werd
toevertrouwd aan onze huidige voorzitter Prof dr. Váhl, terwijl aan het ons zo
vertrouwde Kamerlingh Onnes laboratorium eerst, in 1950, een lector, later, in
1954, een bijzonder hoogleraar in de koeltechniek werd verbonden in de persoon
van Prof. Taconis, onze tweede voorzitter.
Dat beide heren een zo prominente plaats in onze vereniging hebben willen
innemen, bewijst, dat ook zij overtuigd zijn van de idee, die Kamerlingh Onnes
reeds bezielde, om in de Nederlandse Vereniging voor Koeltechniek een
samenwerking van wetenschap en techniek na te streven, tot heil van ons
vaderland.
Zo ben ik dan weer geëindigd met de naam van hem, Prof. Kamerlingh
Onnes, waarmede ik ook ben begonnen, en zonder welke de geschiedenis van de
Nederlandse koeltechniek niet geschreven kan worden. Als we na deze terugblik
vooruit willen zien, wat is dan onze taak?
Ik meen deze niet beter te kunnen weergeven, dan met de woorden van ook
één onzer voorgangers, Ir. G. Ferguson, die in 1949 het volgende zeide: ,,Zoals
ons kennen en kunnen goeddeels te danken is aan arbeid in het verleden verricht
door generaties, die aan de onze zijn voorafgegaan, zo zal onze arbeid niet alleen
ons eigen leven, maar ook dat van komende generaties gunstig kunnen beinvloeden.
Een dankbaarheidsplicht, die wij tegenover het voorgeslacht hebben,
dient aan het nageslacht ingelost te worden”.

208
David Jacobus Mink
adviserend ingenieur voor koel- techniek te
Haarlem
benoemd tot erelid
In het jaar 1917 werd David Jacobus Mink, werktuigkundig ingenieur, lid van
onze vereniging.
Na 17 jaar ingenieurspraktijk bij diverse firma's - waarvan het grootste
gedeelte op het terrein der koeltechniek - volgden in de loopbaan van de heer
Mink 38 jaren intensief werken als raadgevend ingenieur voor koeltechniek. Hij
heeft als onafhankelijk enkeling gevochten voor een hoog technisch peil van de
door hem ontworpen installaties. Hij is de representatieve figuur van een goede
technische raadsman, die voortdurend actief blijft om zijn kennis op het niveau
van de laatste ontwikkeling op zijn gebied te houden en toch conservatief genoeg
is om alleen het in de praktijk beproefde toe te passen.
Voor de industriële ontwikkeling van een land bestaat in een groot aantal
gevallen de behoefte aan een schakel tussen fabrikant en opdrachtgever. De
opdrachtgever heeft een onafhankelijke deskundige nodig om hem te behoeden
voor aanschaffingen tegen de ,,laagste prijs” en die in staat is hem de op den duur
economisch meest verantwoorde oplossing aan de hand te doen.
Deze deskundige zal ook met de volle inzet van zijn persoonlijkheid waken
voor de juiste uitvoering van zijn wel doordachte opzet. Achtendertig jaar lang
was de heer Mink een dergelijke schakel in de industriële ontwikkeling.
Zeventien abattoirs en acht belangrijke uitbreidingen van bestaande installaties,
elf koelhuizen, negen ijsfabrieken en vele andere installaties danken hun bestaan
aan de gedegen en toegewijde arbeid van de heer Mink.
De algemene vergadering van 25 februari 1958 besloot hem tot erelid van onze
vereniging te benoemen.

209

210
Message à la mémoire de
Kamelingh Onnes
On honore cette année la mémoire de Kamerlingh Onnes en commémorant la
liquéfaction de l'hélium réalisée pour la première fois par ce grand physicien, il
y a cinquante ans, en 1908.
En même temps, l'Association Néerlandaise du Froid fête actuellement son
Cinquantenaire et la fondation de ce Groupement est due à l'initiative de ce
même Kamerlingh Onnes dont c'est là une raison supplémentaire d'honorer la
mémoire en 1958.
Je me permets aujourd'hui, à cette occasion, de faire entendre la voix de
l'Institut International du Froid. Pour notre Institut, en effet, 1908 est aussi une
date faste, puisque cette année là se réunit à Paris le Premier Congrès
International du Froid et, en même temps, se décida la création d'une
Association Internationale du Froid qui devait se transformer, une dizaine
d'années plus tard, en Institut International du Froid.
Et précisément ce grand savant hollandais dont nous honorons aujourd'hui la
mémoire fut l’un des pionniers de cette Association. La même année qu'il
apportait à la Science une contribution d'importance primordiale, il contribuait
aussi, par son initiative, à créer la grande famille internationale du Froid. Lors
de la cérémonie d'ouverture du Premier Congrès International du Froid, en
octobre 1908, dans le grand amphithéâtre de la vieille Sorbonne empli de
milliers de Congressistes, Kamerlingh Onnes proposait solennellement que les
travaux de ce Premier Congrès fûssent consolidés et perpétués par la création
d'une organisation internationale permanente.
Laissez-moi citer quelques lignes de ce discours qui est à la genèse de notre
Institut International du Froid:
,,Il serait infiniment désirable de voir sortir de cette réunion une organisation
permanente qui en continuerait les travaux. Cette organisation, ayant son centre à
Paris et ses ramifications partout, pourrait réunir toutes les intelligences qui
s'intéressent aux basses températures’’.
Après avoir rappelé le développement du laboratoire cryogène de Leyde,
Kamerlingh Onnes continuait ainsi:
,,En inscrivant à son programme les recherches relatives aux basses températures,
l'Association internationale se créerait des droits à la reconnaissance de ceux qui
tirent profit du froid industriel. Paris est bien le lieu qui convient pour fonder cette
organisation et l'heure y est propice".
Ces paroles étaient décisives. Aussitôt le Congrès terminé, la constitution de
l'organisation internationale souhaité par Kamerlingh Onnes était étudiée
activement et en janvier 1909 l’Association Internationale du Froid prenait
officiellement naissance.

Kamerlingh Onnes fût encore l'un des principaux artisans, en 1920 de la
transformation de cette Association en Institut International du Froid, qui
conférait à cette Organisation un poids et un rayonnement plus considérable.
Jusqu'à sa mort, en 1926, Kamerlingh Onnes demeura Vice-Président du
Comité Directeur de I'Institut International du Froid et Président de sa Première
Commission, consacrée à la science des très basses températures. Sans compter,
il fit bénéficier cet Institut de son immense compétence et de son dévouement.
L'Institut International du Froid tout entier s'associe à l'hommage qui est
rendu aujourd'hui à Kamerlingh Onnes et exprime ici, par ce message, sa
reconnaissance et sa fidélité à la mémoire de ce grand savant.
211
Le Directeur
de l'Institut International du Froid,
R. THEVENOT
der Deutsche Kältetechnische Verein
Entbietet der
Nederlandse Vereniging voor koeltechniek
Zur Feier Ihres 50-Jährigen Bestehens die herzlichsten Glückwunsche in Würdigung
der grossartigen Erfolge der in der Vereniging zusammengeschlossen Niederlandischen
Wissenschaftler und Ingenieure auf allen Gebietet der Kältetechnik,
Der Vorsitzende
Karlsruhe, im september 1958

213
AANWINSTEN BIBLIOTHEEK
De Raadgevend Ingenieur. Tijdschrift voor de raadgevend ingenieur en zijn
opdrachtgever; 1 ste Jaargang no. 1 - september 1958 e.v.
Centraal Technisch Instituut T.N.O. Jaarverslag 1957 (Koningskade 5, 's-
Gravenhage).
Stichting voor de Normalisatie in Nederland. Jaarverslag 1957.
W.F. Stoecker - Refrigeration and Air Conditioning.
Ed. McGraw-Hill Book Company Inc., London 1958.
BOEKBESPREKING
De Raadgevend~Ingenieur. Tijdschrift voor de raadgevende
ingenieur en zijn opdrachtgever.
Hoofdredacteur Ir. M.H.W. van Eyk.
Uitgave: De Hofstad- Vakpers, Den Haag.
Abonnementsprijs ƒ 15,- per jaar.
Het is in tijden van verhoogde technische activiteit en ontwikkeling een
behoefte van de actieve groepen om van hun bestaan en werk blijk te geven aan
leden van de groep en aan geïnteresseerden buiten de groep. Het gevolg van dit
streven is, dat in de laatste jaren het aantal tijdschriften toeneemt en wel in die
mate dat het volgen van de ontwikkeling op meer dan een vakgebied door
tijdsgebrek moeilijkheden kan geven. Een beperking van het aantal tijdschriften
en van het aantal artikelen die verschijnen, zou gewenst zijn.
Beoordeelt men onder het aspect van het bovenstaande het verschijnen van
het nieuwe tijdschrift ,,De Raadgevend-Ingenieur”, dan is in het eerste ogenblik
bij de kritisch denkende waarnemer twijfel aanwezig over de juistheid van het
besluit van de redactie het tijdschrift te doen verschijnen.
Bij het lezen van het eerste nummer, dat ingeleid is met een woord vooraf
door de Rector Magnificus van de Technische Hogeschool te Delft, Prof. Dr. O.
Bottema, door de voorzitter van de ONRI, ir. J.A.G. v.d. Steur en met een woord
ten geleide door redactie en uitgever, valt het echter niet moeilijk om van
mening te veranderen en tot de overtuiging te komen dat dit tijdschrift een hiaat
opvult en voor ,,de raadgevend ingenieur en zijn opdrachtgever” van positieve
waarde zou kunnen blijken te zijn.
In de koeltechniek is voor de raadgevend ingenieur een plaats van grote
betekenis te scheppen. Het Bestuur van de Nederlandse Vereniging voor
Koeltechniek heeft van deze opvatting blijk kunnen geven ter gelegenheid van
het vieren van haar 50~jarig bestaan door het toekennen van het
erelidmaatschap aan Ir. D.J. Mink, raadgevend ingenieur te Haarlem, waarmede
niet alleen de persoon van Ir. Mink geëerd werd, maar tevens op de be-

214
tekenis van de raadgevende ingenieurs in de koeltechniek gewezen kon worden.
Moge de redactie van het nieuwe tijdschrift ,,De Raadgevend-Ingenieur” erin
slagen het niveau van dit blad te behouden op het niveau dat blijkt uit het eerste
nummer, verschenen in september 1958.
Centraal Technisch Instituut T.N.O.:
Jaarverslag 1957.
Het jaarverslag 1957 van het Centraal Technisch Instituut T.N.O. geeft weer
een overzicht van de activiteit van het instituut op zijn zeer uitgebreide
werkterrein, waaronder chemische techniek en warmtetechniek de voornaamste
plaatsen innemen.
Van de elektrodialytische ontzouting van brak water en van zeewater en
proces-vloeistoffen mag worden gezegd, dat het ontwikkelingsstadium op
laboratoriumschaal en op semi-technische schaal is beëindigd. In de pers
verschenen hierover reeds uitgebreide berichten.
Doch dit is slechts één van de ca. 35 onderwerpen waarvan de ontwikkeling
in 1957 nader wordt besproken. Daarnaast werden ten behoeve van de industrie
nog een zeer groot aantal onderzoekingen uitgevoerd of adviezen gegeven. Ter
illustratie noemen wij hier slechts enkele van de onderwerpen, waaraan het
instituut werkt:
het mechanisme van het verstuiven van vloeistoffen;
de verbetering van het rendement en de capaciteit van verstuivingsdrogers;
modelproeven voor het vaststellen van het stromingsbeeld van gassen
of vloeistoffen in bepaalde installaties;
onderzoek van drooglopende lagers, onderzoek van het maalproces
om tot een geringer energieverbruik te komen;
diverse aspecten van de werking en het nuttig effect van verwarmingsapparaten
zowel voor huishoudelijk gebruik als voor industriële
toepassing.
Voor de onderzoekingen beschikt het instituut over een uitgebreid bezit aan
apparaten en instrumenten en een rijke ervaring van de met de onderzoekingen
belaste medewerkers, terwijl voor specialistische hulp op gebieden die
gedeeltelijk buiten het werkterrein van het instituut liggen, nauw wordt
samengewerkt met de in het bijzonder op de betreffende gebieden georiënteerde
T.N.O.-instituten.