Rijksmuseum Amsterdam Jaarverslag 2005

ontmoetten elkaar daar regelmatig om voordrachten aan te ho-
tot het protestantisme en moest uitwijken naar Den Haag, waar
Willem III en verraad aan Frankrijk. Toen Johan zijn broer in
geen ander exemplaar bekend. De bundel werd omstreeks 1680
ren en te discussiëren. In Sentimens heeft de medeoprichter en
hij in 1695 stierf.
de gevangenis bezocht, werden ze beiden door het ‘gepeupel’
samengesteld door een sympathisant van de De Witten, die de
secretaris van de Académie, Henry Testelin, een aantal van die
gelyncht. In feite ging het om een geplande moordaanslag, of
vier uitgaven in één band liet inbinden. De drie eerstgenoem-
lezingen opgetekend, en bovendien enkele leerstellingen con-
Zeldzame bundel
in ieder geval om een moordpartij waarbij de verantwoordelijke
de werken werden na de dood van de gebroeders geschreven.
creet uitgewerkt. Zeer illustratief is de uitklapbare afbeelding
Een schitterende aanwinst is ook de zeldzame bundel met vier
autoriteiten lijdzaam toekeken. De stoffelijke overschotten van
Palamedes echter dateert uit 1625; Vondel schreef dit treurspel
met hoofden die de verschillende sentimenten tonen, volgens de
uitgaven die, direct of indirect, de gebroeders De Witt als on-
de gebroeders De Witt werden op gruwelijke wijze verminkt en
ter gelegenheid van de staatsmoord op raadpensionaris Johan
voorschriften van de voorzitter van de Académie, Lebrun, over
derwerp hebben. Cornelis was pensionaris van Dordrecht, Jo-
lichaamsdelen triomfantelijk meegenomen. Het contrast tussen
van Oldenbarnevelt. Het werd in 1674 opnieuw uitgegeven en
de manier waarop menselijke gemoedsaandoeningen moesten
han (sinds 1653) raadpensionaris van Holland. Na een glanzen-
de eerbewijzen die zij tijdens hun leven ontvingen en de gruwe-
door de toen 87-jarige dichter van een nieuwe opdracht voor-
worden weergegeven. Testelin werkte de instructies over de uit-
de carrière keerden hun kansen. Hun Europese machtspolitiek,
lijke moord maakte op tijdgenoten een onuitwisbare indruk.
zien. Dat dit werk in de bundel is opgenomen, toont aan dat in
beelding van expressie, proportie, chiaroscuro, compositie en
gestoeld op het principe van verdeel en heers, liep spaak toen de
De bundel die het Rijksmuseum heeft verworven, bevat vier
de ogen van de samensteller beide gebeurtenissen met elkaar
kleurgebruik verder uit in grafische tabellen.
Republiek in het ‘rampjaar’ 1672 door de geallieerde legers en
treurzangen en zinnespelen: Het swart toneel-gordyn van Hierony-
waren verbonden, en dat hij ze interpreteerde als een orangisti-
De Sentimens verscheen in 1680, maar het exemplaar dat het
vloten van Engeland, Frankrijk, Munster en Keulen werd aange-
mus Sweerts; Tieranny van eigenbaat in het eiland van vrijekeur van
sche actie. Daardoor krijgt de bundel de waarde van een getui-
Rijksmuseum heeft verworven stamt uit 1696. Testelin heeft de
vallen. De oranjepartij bracht het staatse regime ten val en greep
Francesco Sbarra, bewerkt door Lodewijk Meijer; Broeder-moort
genis, die ons doet ervaren welke indruk deze gebeurtenis toen
verschijning van deze tweede druk niet mogen meemaken. Hij
de macht. Cornelis werd gevangengezet in de Gevangenpoort
gepleegt aen Jan de Wit…en Cornelis de Wit van J. Duym en Vondels
heeft gemaakt, en welke betekenis tijdgenoten hieraan gaven.
werd in 1681 uitgestoten uit de Académie wegens zijn bekering
in Den Haag op beschuldiging van samenzwering tegen prins
Palamedes. De uitgaven zijn zeldzaam, van Broeder-moort is zelfs
Voor het Rijksmuseum is de bundel bovendien van belang
omdat verschillende eerbewijzen die de gebroeders De Witt tijdens
hun leven ontvingen en die nu in het Rijksmuseum worden
bewaard, in Het swart toneel-gordyn worden vermeld, zoals
het schilderij ‘De Victorie op Chatham’ van Jan de Baen, met
een verheerlijking van Cornelis de Witt. Na de overwinning op
de Engelse vloot bij Chatham in 1667 ontvingen de bevelhebbers
van de Staten van Holland een gouden beker. De beker
voor Cornelis de Witt en Michiel de Ruyter zijn identiek; het
exemplaar van De Witt bevindt zich nu in het Louvre, dat van
De Ruyter in het Rijksmuseum. Op een gravure in Het swart
toneel-gordyn wordt afgebeeld hoe De Witt tijdens een maaltijd
de beker krijgt overhandigd. Verrassend genoeg heeft de beker
een andere vorm dan in het echt, waaruit kan worden geconcludeerd
dat de prentmaker Romeyn de Hooghe hem niet zelf
heeft gezien. Op deze prent is tevens een schilderij afgebeeld
dat gelijkenis vertoont met ‘Het verbranden van de Engelse
vloot bij Chatham’ door Willem Schellinks. Ook De Baens schilderij
‘De lijken van de gebroeders de Witt’, opgehangen op het
Groene Zoodje aan de Vijverberg te Den Haag uit 1672 wordt
beschreven in Het swart toneel-gordyn. Niet alleen biedt de bundel
dus de context voor deze voorwerpen in de museumcollectie,
ook is het een historisch document van een sleutelmoment
in de Nederlandse geschiedenis.
58 59
Een uitklapbare afbeelding in de Sentimens toont hoe menselijke gemoedsaandoeningen
moesten worden weergegeven.
Hieronymus Sweerts
Het swart toneel-gordyn, vertonende de lauwer-bladen gestroit op het graf van de heeren
Cornelis en Ioan de Wit, 1678, in een bundel met vier treurspelen en zinnespelen.
Inv. nr. BI-2005-2626a-d
Deze bundel is aangekocht met geld van het Receptuurboeken Fonds.