leer bedrijf en roc leren van elkaar Het - MBO Raad

Tekst: Karin de Mik / Foto’s: Henriette Guest, Freddy Schinkel
‘LEER -
BEDRIJF
EN ROC
LEREN
VAN ELKAAR’
Op het mbo staat leren in de praktijk centraal. De stage bij een leerbedrijf is de ruggengraat van de
opleiding. Landelijk is er kritiek op de Beroepspraktijkvorming (BPV), omdat die onvoldoende zou
aansluiten op de praktijk. Hoewel de stage op sommige punten verbeterd kan worden, is er ook veel goeds
te melden. Zo geven medewerkers van bedrijven les op scholen, gaan docenten op stage of werken beiden
samen bij het ontwikkelen van curricula. Praktijk en theorie sluiten daardoor steeds beter op elkaar aan.
>
MBO MAGAZINE: april 2008
7

Brochure
‘Zinvolle stages’
De MBO Raad noemt in de brochure ‘Zinvolle stages’
voorwaarden waaraan een stage of beroepspraktijk vorming
(bpv) moet voldoen. De publicatie kwam tot stand onder leiding
van de regiegroep onderwijskwaliteit, waarin bestuurders van
mbo-instellingen op bestuurlijk-strategisch niveau aan
kwaliteitsverbetering van het onderwijs werken. De vier
voorwaarden voor een goede stage zijn:
1 De communicatie tussen een roc en een leerbedrijf moet
goed verlopen en er moeten over en weer duidelijke
aanspreekpunten zijn.
2 De student moet van het begin tot het eind van de stage
goed begeleid worden.
3 De school zorgt voor een goede aansluiting van de theorie
op de praktijk.
4 De school moet duidelijke afspraken maken over de stage,
die moeten worden vastgelegd in een praktijkovereenkomst.
Heldere communicatie en een
duidelijk aanspreekpunt
Tijdens het intakegesprek zitten jongens nog
wel eens onderuitgezakt. Het petje andersom
op de kruin. “Maar na een paar dagen stage zie
je de oogjes schitteren”, vertelt Marion
Vestering van Royal van Lent Shipyard uit Kaag.
De bouwer van luxejachten werd onlangs
uitgeroepen tot beste leer bedrijf van 2007.
In een leerbedrijf maken leerlingen kennis met hun
toekomstige beroep. Een erkend leerbedrijf biedt stages aan
leerlingen van de beroepsopleidende leerweg (bol) en de
beroepsbegeleidende leerweg (bbl). Bij de bol gaat de leerling
vier dagen in de week naar school en loopt hij een aantal
maanden één a twee dagen per week stage. Bij de bbl werkt
de leerling vier dagen per week bij een bedrijf en gaat
wekelijks één dag naar school. Bij Van Lent geven docenten
van roc’s les binnen het bedrijf. Een goede afstemming is zo
verzekerd, weet Vestering. Docent Jan van Kalkeren van ROC
van Amsterdam beaamt dit. Hij gaf bijna acht jaar les bij Royal
van Lent Shipyard. “We begonnen daar in 2000 en ik durf te
beweren dat wij de voorlopers waren van het competentiegericht
onderwijs. Eerst theorie en daarna de werkplaats in om
het geleerde in praktijk te brengen. Dat gebeurde na vieren,
als de productie bij Van Lent stillag.” Door het lesgeven in het
bedrijf stond Van Kalkeren in nauw contact met de leermeesters
en leidinggevenden van Van Lent. “Je hebt elke dag
overleg. Zo leer je van elkaar.” Het leuke was, aldus Van
Kalkeren, dat de leidinggevenden van Van Lent merkten dat
de kwaliteit van werken toenam. “Medewerkers riepen minder
snel hun chef als ze bezig waren, omdat ze oplossingsgericht
leerden werken.” Ook leerlingen wisten wat er van hen
verwacht werd. “Leermeesters voeren een gesprek over hun
opleidings plannen.”
Ook Henny Duyvestein van Huykman & Duyvestein
Orthopedische schoentechniek in Den Haag, genomineerd
voor ‘beste leerbedrijf 2007’, vindt de communicatie vanuit de
school over de stages duidelijk. “De te halen competenties van
een leerling staan in zijn logboek en aan dit boek werken we
zelf mee.” Binnen zijn bedrijf zijn stagiaires geen productiemedewerkers.
“Ze gaan eerst naar de afdeling om proefstukjes
te maken. Pas als ze na drie maanden bij voorbeeld goed
kunnen stikken, gaan ze meedraaien en volgen ze de interne
opleiding. Vanuit school is er een vaste begeleider.” Ron Ides
is unitmanager opleidingen van kennis- en opleidingencentrum
SVGB dat zeventien veelal ambachte lijke beroeps -
groepen ondersteunt, waaronder de meer dan 100 leerlingen
die worden opgeleid tot orthopedische schoentechnici. SVGB
voert de opleiding uit in opdracht van het Koning Willem I
>
8 MBO MAGAZINE: april 2008 MBO MAGAZINE: april 2008 9

vorming (bpv) Arie de Kreij bepaalt de vraag van de
arbeidsmarkt de lesstof. “Elk vak heeft vakdocenten die de
stages begeleiden. Twee keer per jaar zijn er werkveldbijeenkomsten.
Wij hebben op hun verzoek wel eens de volgorde
van lesstof veranderd, opdat die beter aansloot bij de stages.”
Studenten weten wat er van hen verwacht wordt tijdens hun
stage. “Voor elk vak is er een aparte bpv-map, waarin de
opdrachten en de te halen eindtermen staan.”
Goede begeleiding
van begin tot eind
In de meeste genomineerde leerbedrijven is de
begeleiding van leerlingen goed geregeld.
Leerlingen en praktijkopleider voeren
maandelijks gesprekken over de voortgang van
het leerproces. Henny Duyvestein van Hykman
& Duyvestein steekt daar veel tijd in. Zo laat hij
leerlingen instructies schrijven voor
medewerkers over materiaalgebruik. Zijn
collega’s koppelen dit weer terug naar de
leerlingen. “Het leuke is dat leerlingen worden
opgeleid met een hoog kwaliteits besef”, aldus
Ron Ides. Er zijn ook leerbedrijven, weet Ides,
waar leerlingen ’s avonds extra praktijkopdrachten
maken om niet achterop te raken
tijdens hun stage.
Bij Royal van Lent Shipyard hebben de vijf vakdisciplines
(werktuigbouw, scheepsinterieurbouw, pijpmontage, metaal-
College. “We nodigen nieuwe praktijkopleiders bij de start van
een nieuw leerjaar uit om kennis te maken met hun contactpersonen
op school.”
Bij leerbedrijf Saffier in Den Haag (een van de drie genomi neer -
de leerbedrijven) heeft elke leerling een praktijk begeleider.
Vanuit het roc kan hij terecht bij de studieloop baan begeleider.
Overigens zou het contact tussen beide begeleiders intensiever
kunnen, vindt opleidings functionaris John Nieboer van
Saffier. “Het komt voor dat docenten te weinig tijd hebben en
soms kun je ze niet snel bereiken.” Nieboer merkt dat
leerlingen niet altijd weten wat een stage inhoudt. Hij oppert
om hen in het eerste jaar werkbezoeken te laten afleggen aan
zorginstellingen. “De school is een laboratoriumsituatie. In de
praktijk gaat het vak pas leven.”
Jan Boonstra, coördinator initiële opleidingen bij het Wenckebach
Institituut in Groningen, onderdeel van het UMCG, werkt
samen met het Noorderpoortcollege, het Alfa-college en ROC
Menso Alting. In het UMCG, beste leerbedrijf van 2006, lopen
zowel bol-studenten als bbl-studenten stage. Zij moeten voor
het begin daarvan een goedgekeurd werkplan laten zien.
Boonstra: “Daarin staan hun leerdoelen, zoals klantgerichtheid
of initiatief leren nemen. Hun leerproces houden ze op die
manier duidelijk voor ogen.” Stagiaires hebben werk begeleiders,
die ondersteund worden door regieverpleeg kundigen.
Vanuit het instituut zelf hebben bbl’ers een praktijkdocent als
mentor.
De afdeling Mens en Maatschappij van ROC Mondriaan in
Den Haag steekt veel tijd in contacten met het werkveld.
Studenten van de nieuwe keuzeopleiding Sport en Bewegen
(4-jarige opleiding tot bewegingsagoog) lopen het eerste jaar
al een paar uur per week stage bij een voetbalclub, zwembad
of op een skipiste. Volgens coördinator beroepspraktijk-
bewerking en schilderen) elk een eigen leermeester. Zij zijn
het eerste aanspreekpunt van de leerlingen in de werkplaats.
Verder letten ze erop dat leerlingen hun stage-taken goed
uitvoeren en tekenen ze de werkboeken af. Bol-stagiaires
krijgen een ‘maat” mee, die hen één op één begeleidt bij het
werk. Leerlingen vinden het een voordeel dat het theoriedeel
binnen het bedrijf in de praktijk kan worden toegepast. Aan
het eind van de stage is er een gesprek, waarin leerlingen
wordt gevraagd wat er beter kan aan de stage. Over het
algemeen zijn ze erg te spreken over de begeleiding en de
werksfeer, aldus Marion Vestering van Royal van Lent Shipyard.
>
10 MBO MAGAZINE: april 2008 MBO MAGAZINE: april 2008 11

Jan Berkhout, directeur techniek van ROC Leiden, wil de link
tussen school en praktijk samen met een leerbedrijf vormgeven,
vertelt hij. “Een deel van de theorie van de opleiding
scheepsmetaal- en pijpenbewerker wordt twee jaar bij
Royal van Lent Shipyard zelf gegeven. De opleiding moet 1 op
1 aansluiten op de praktijk.” Hij beschouwt het bedrijfs leven
als partner om voldoende arbeidskrachten in de techniek te
genereren. Over de stages was de communicatie helder, stelt
hij. Leerlingen wisten wat er van hen werd verwacht en tot wie
ze zich konden wenden als er iets mis ging. “De leermeester
binnen het bedrijf kan de betreffende docent direct bellen.”
Op het Noorderpoortcollege in Groningen worden leerlingen
van de secretariële opleidingen in fases voorbereid op hun
stage. Er wordt informatie gegeven over de stages, maar
leerlingen nemen zelf contact op met een bedrijf. “Soms
voeren ze verscheidene sollicitatiegesprekken”, licht teammanager
Eddie Olsder toe. De bpv-docent bezoekt de
stagiaires minimaal twee keer per jaar. “Indien nodig drie
keer”, onderstreept Olsder. “We laten de leerling niet los.”
School en bedrijf hebben elkaar nodig. “Leerlingen moeten uit
de schoolse sfeer komen. In de praktijk merken ze dat een
taalfout in een brief meer gevolgen heeft dan wanneer dat op
school gebeurt.” Ook werken stagiaires met logboeken,
waarin staat omschreven welke taken en opdrachten ze
hebben uitgevoerd. “Dit geeft een beeld van de ontwikkeling
die er in hun werkzaamheden zit.”
Bij Saffier worden elke week begeleidingsgesprekken gevoerd
met de stagiaires. “Dan kijken we wat gelukt is, geven leerlingen
complimenten, zodat hun zelfvertrouwen toeneemt”,
vertelt opleidingsfunctionaris John Nieboer. De praktijkopdrachten
worden door roc en Saffier gezamenlijk
vastgesteld.
Van Lent heeft een vast contactpersoon voor de opleiding.
“De voorbereidingen van de stage gaat daardoor haast
vanzelf”, zegt Jan van Kalkeren van ROC van Amsterdam.
“Twee keer per jaar nemen we de leerlingen door met de
leidinggeven den, personeelszaken en de leermeesters. We
vullen dan een evaluatieformulier in waarin we onder meer
inzet en motivatie beoordelen. De leerling zelf kan dan ook
zijn mening geven. Die formulieren tellen mee voor de
eindevaluatie.”
Binnen het UMCG moeten stagiaires zelf hun leerproces in de
gaten houden. Er zijn werkbegeleiders, maar in hun van
tevoren goedgekeurde werkplan moeten leerlingen zelf
omschrijven welke leerdoelen ze op een dag of gedurende
een periode willen halen. In de praktijk werkt dit goed, stelt
Jan Boonstra. Hoewel hij twee praktijkbezoeken van de
stage docent bij bol-leerlingen in de praktijk te weinig vindt.
Dat is een kwestie van tijd. Er is een tussenevaluatie en een
eindevaluatie door docenten en werkbegeleiders. “Waar een
leerling aan wil werken, daar nemen we de tijd voor.
Afdelingen hebben inwerkmodules. Stagiaires moeten eerst
basiszorg kunnen geven voor ze medisch-technische
handelingen kunnen uitvoeren”, zegt Boonstra.
Bij Royal van Lent Shipyard lopen bol-leerlingen tien weken
stage, vier dagen per week. “Wij kijken hoe we de opdrachten
van school kunnen inpassen”, vertelt Marion Vestering. Als
een leerling het lassen onvoldoende onder de knie heeft,
wordt hij daarin door een oudere werknemer 1 op 1 begeleid.
“Iemand die tegen zijn vut aanzit, vindt het prachtig om zo’n
jongen dat bij te brengen.”
Samenwerking
bedrijfsleven
De vierdejaars elektrotechniek van ROC Leiden
die een ‘dommeltje” ontwierp (een
computerstick) voor een laptop, had meteen
een baan. De bol-leerling ontwikkelde als
proeve van bekwaamheid een apparaatje
waarmee via spraak herkenning de radio kon
worden aangezet. Directeur techniek Jan
Berkhout van ROC Leiden: “Hij maakte soft- en
hardware en bedacht een schrijfprogramma op
grond van gesproken tekst. Hij kon direct na
zijn opleiding aan de slag bij een
automatiserings bedrijf.” Het is een sprekend
voorbeeld hoe school en werkvloer op elkaar
kunnen aansluiten.
Het kan een voordeel zijn als een docent van een roc zelf
lesgeeft binnen een leerbedrijf, zoals Henny Duyvestein dit
doet bij de SVGB. Hij heeft wel enige kritiek op de aansluiting
theorie-praktijk. Zo gebruikt zijn bedrijf een computer
waarmee een mal en leest worden ontworpen, terwijl hiervoor
op de meeste roc’s weinig tot geen aandacht voor is. “Daar
gebruikt men nog een conservatieve maakwijze.” De oplossing
zou kunnen zijn om leerkrachten vaker stage te laten
lopen in het bedrijfsleven, stelt hij. “Dan kunnen ze zelf zien
dat de praktijk snel verandert.” Niettemin is hij enthousiast
over het opleidingencentrum SVGB. “Het heeft oor voor wat
>
MBO MAGAZINE: april 2008
13

kinderopvang op ROC Mondriaan aangepast, zodat die beter
aansluit op de eisen die er in de praktijk aan mede werkers
worden gesteld. “Elke groepsleider moet tegenwoor dig ook
iets van bewegen afweten.” Met penitentiaire inrichtingen is
afgesproken dat bewegings agogen moeten beschikken over
meer improvisatievermogen. De Kreij: “In gevangenissen weet
je nooit hoe veel mensen er naar de sportzaal komen.
Bovendien willen gedetineerden snel kunnen kiezen. In je
opdrachten op school moet je daar aandacht aan geven,
zodat leerlingen sneller kunnen inspelen op een situatie.”
Loes van Denderen, opleidingsmanager unit zorg en welzijn
van het Alfa-college in Groningen, is te spreken over de
samenwerking met het UMCG. “We zitten samen sinds vijf jaar
in een denktankje om de opleiding tot verpleegkundige
samen vorm te geven.” Soms leidt dit tot aanpassingen. “De
combinatie leren en werken bleek in de praktijk te zwaar”,
licht Van Denderen toe. Een gevolg was veel uitval. Er wordt
een andere constructie gezocht. “We hebben samen gebrainstormd
en leerlingen gaan nu eerder op stagebasis aan het
werk op een afdeling. Maar dan wel als boventallige. Daardoor
verwachten we minder uitval.” Om de stage op een hoger
plan te brengen ontwikkelt het Alfa-college met het Martiniziekenhuis
en de thuiszorg in Groningen een eigen leerafdeling
binnen de instelling. Studenten van de niveaus 2, 3
en 4 van zorg en welzijn worden in het tweede jaar in groepjes
geplaatst op een afdeling. Na een aantal weken nemen ze de
zorg geheel over van de vaste medewerkers. Van Denderen:
“Dit is een heel krachtige vorm van leren.” Dat docenten van
het Alfa-college lesgeven binnen de instelling zelf is volgens
haar “gigantisch stimulerend’. “Het bij elkaar in de keuken
kijken werkt heel positief. Soms geeft iemand van de instelling
wel eens een gastles’.
bedrijven willen. Zo is de opleiding aangepast op het
onderdeel leestenmaken.” Binnenkort is er op initiatief van
Duyvestein een gesprek tussen de directie van het centrum en
zijn bedrijf.
Leerlingen van ROC Mondriaan die bij zorginstellingen van de
stichting Saffier stage liepen voor de opleiding tot helpende,
verzorgende of verpleegkundige waren goed toegerust om de
vereiste basiszorg te geven, zegt opleidingsfunctionaris
John Nieboer. Sinds roc’s zijn gestart met competentiegericht
onderwijs is de afstemming met de praktijk verbeterd, zegt hij.
“De meeste leerlingen zijn nu in staat contacten met bewoners
te leggen. Vroeger waren stagiaires afwachtender. Ze
durven nu meer initiatieven te nemen. Je merkt dat het onderwijs
beter is afgestemd op de stage.” De bewoners vinden de
nieuwe gezichten op de afdelingen leuk, weet Nieboer. “Het
zijn jonge, frisse mensen die levendigheid meebrengen en de
bewoners extra aandacht geven. De kwaliteit van de zorg
neemt hierdoor toe.”
Nieboer vindt dat klagen over een slechte aansluiting theoriepraktijk
niet productief is. “Je kunt beter input leveren, zodat
scholen hun leerprogramma’s kunnen bijstellen. En dat
gebeurt meestal ook.”
Jan van Kalkeren, docent schilderen en industrieel lakverwerken
van ROC van Amsterdam, zoekt samen met zijn leerlingen
naar oplossingen. “Dat maakt het leuk”, vertelt hij. Met het
beste leerbedrijf van 2007 is een perfecte samen werking,
vertelt hij. “Toen er voor niveau vier (chef lakkerij) geen lesstof
was, hebben we daarvoor bij Van Lent een werkboek
geschreven met zeven jongens. Ik verzon de opdrachten en zij
voerden die uit. Nu gebruiken andere opleidingen hem ook.
Een mooier compliment is er niet. Een schoolvoorbeeld van
competentiegericht leren!”
Jan Boonstra van het Wenckebach Instituut, onderdeel van
het UMCG, signaleert af en toe lacunes in de kennis van
stagiaires over bijvoorbeeld anatomie en fysiologie. “Soms
moeten we leerlingen uitleggen hoe een hart werkt.” Hij wijt
dit aan een te snelle invulling van het zelfstandige leren. “Je
moet leerlingen eerst goed sturen en ze pas daarna zelf op
zoek laten gaan. Je mag zelfstandigheid verwachten, maar je
moet ze wel goed coachen.” Een pluspunt is, aldus Boonstra,
dat opleidingen “heel erg bereid” zijn zaken aan te passen.
Bij andere hiaten, zoals op gebied van rekenen, heeft het
UMCG zelf modules ontwikkeld. “Misschien een beetje
eigenwijs van ons, maar het is in het belang van de stagiaire
zelf.” Het initiatief is door de scholen goed ontvangen, voegt
hij eraan toe. “De modules worden nu ook gebruikt op de
opleidingen.”
De kritiek op het mbo doet stage-coördinator Arie de Kreij van
ROC Mondriaan pijn. Hij vindt dat dit onderwijs onder gewaardeerd
wordt. Onlangs sprak hij hierover met staatssecretaris
Van Bijsterveldt van Onderwijs. “Bij ons gaat het wel goed,
maar we krijgen nauwelijks de kans dit te vertellen. Gelukkig
wil Van Bijsterveldt verder met ons praten.” Bij ROC Mondriaan
wordt veel geld gestoken in stages. Docenten gaan naar
buiten en onderhouden contacten met het werkveld. Juist bij
de keuzeopleiding Sport & Bewegen is de wisselwerking
tussen school en het werkveld intensief. De Kreij: “De arbeidsmarkt
bepaalt de inhoud van de stof. Bij het onderdeel life
guard is de volgorde van lessen veranderd op verzoek van de
zwembaden, waar leerlingen stage liepen. De lessen moesten
meer parallel lopen met de stages, vonden de leerbedrijven.
Dat hebben we toen aangepast.” Net zoals de te ruime
aandacht voor drijfmiddelen, op verzoek van het werkveld
werden afgeschaft. De Kreij: “Kinderen moeten leren vertrouwen
op hun eigen lijf.” Ook bij andere onderdelen wordt er
goed geluisterd naar de werkvloer. Zo wordt de opleiding
Duidelijke afspraken in
begrijpelijke taal
In de praktijkovereenkomst worden de
afspraken over de inhoud van de BPV, de
begeleiding en de beoordeling tussen school,
leerbedrijf en leerling vastgelegd. Bij sommige
scholen is dit contract vrij compact en bevat het
alleen het brood nodige, stelt directeur Jan
Berkhout van ROC Leiden. Zo is een stagiaire in
sommige gevallen werknemer en moeten er
goede afspraken in staan over bij voorbeeld de
verzekering en wie waarvoor aansprakelijk is.
Henny Duyvestein vindt de praktijkovereenkomsten goed, al
moeten ze wel tijdig geëvalueerd worden. “Soms komen
opdrachten niet meer overeen met de praktijk op de
werkvloer.” John Nieboer van Stichting Saffier vindt de
praktijkovereenkomst vrij summier. “Je zou afspraken kunnen
maken over de inbreng van docenten, welke begeleiding de
instellingen zelf willen geven.” Het UMCG hanteert behalve
praktijkovereenkomsten ook stageovereenkomsten. Die zijn
gekoppeld aan de cao voor werkenden in de gezondheidszorg.
Stagiaires krijgen namelijk een stagevergoeding.
De praktijkovereenkomst is een raamovereenkomst. “We
hebben niet zo’n behoefte om alle zaken tot achter de komma
vast te leggen”, stelt Ron Ides van opleidingscentrum SVGB.
Vooral kleinere leerbedrijven, vaak ZZP’ers, kunnen nauwelijks
voldoen aan de gestelde eisen als er in de overeenkomst te
veel wordt dichtgetimmerd. Ides: “De praktijkopleiders doen
al heel veel. Ze geven gastcolleges, participeren in het maken
van lesmateriaal en worden betrokken bij het examineren.”
Op het Noorderpoortcollege in Groningen is onlangs juist een
nieuw begeleidingsinstrument voor de BPV opgesteld. Het
betreft een onderdeel van het werkboek, waarin precies staat
omschreven wat er van leerling, praktijkopleider en stage
-docent verwacht wordt. Standaardisering van de instructie is
volgens Eddie Olsder, stagecoördinator van de secretariële
opleidingen van het Noorderpoortcollege, belangrijk. In het
nieuwe document staat dat een praktijkopleider eens in de
twee weken een evaluatiegesprek met de stagiaire voert. Of
dat een leerling zelf na vier weken een tussenevaluatieformulier
naar zijn stagedocent stuurt. Olsder: “Zo’n overeenkomst
biedt houvast.”
In 2006 heeft de MBO Raad samen met COLO (de vereniging
kenniscentra beroepsonderwijs bedrijfsleven), JOB (Jongerenorganisatie
Beroepsonderwijs), de werkgevers vereniging
AWVN en de Stichting van de Arbeid een servicedocument
‘Stages in het mbo” gepubliceerd. Daarin staan onder meer
model praktijk- en vergoedingenovereenkomsten. Ook
worden aan de BPV gerelateerde onderwerpen zoals
verzekeringen voor stagiaires toegelicht. Het document is te
downloaden van www.mboraad.nl/stage.
14 MBO MAGAZINE: april 2008 MBO MAGAZINE: april 2008 15