Scan 3, juni 2003 - UMC Utrecht

3/03
juni
SPINA BIFIDA
Neurologische bypass voor spina bifida
>> Zenuwomleiding maakt penis gevoelig
HART- EN VAATZIEKTEN
Miskraam wijst op vernauwde buikslagader
>> Ook jonge vrouwen hebben soms etalagebenen
NEUROLOGIE
Minder breinschade na beroerte
>> Gefaseerde neuroprotectie

cover
Neurologische bypass
voor spina bifida
pagina 18
In dit nummer
Voor meer informatie over de onderwerpen in dit nummer kunt u contact opnemen met
de stafgroep In- en Externe Communicatie van het UMC Utrecht, telefoon (030) 250 74 83
3
kort nieuws
Scan is een uitgave van het Universitair
Medisch Centrum Utrecht, dat bestaat uit het
Academisch Ziekenhuis Utrecht, de Medische
Faculteit Utrecht en het Wilhelmina
Kinderziekenhuis. Scan verschijnt 6 keer per
jaar in een oplage van 13.500 exemplaren.
4
Miskraam wijst op vernauwde buikslagader
Jonge vrouwen met ‘spierpijn’ in de benen en een geschiedenis van een of meer
miskramen hebben vaak een lokale vernauwing van de buikslagader. Rookt de
vrouw en heeft ze familieleden met hart- en vaatziekten, dan wordt die kans alleen
maar groter.
Redactie
Hoofdredacteur: Pieter Lomans
Eindredacteur: Joost van der Gevel
Redactieadres
Redactie Scan
UMC Utrecht
Huispostnummer D01.343
Postbus 85500
3508 GA Utrecht
Telefoon (030) 250 87 68
6
8
9
10
klinische toxicologie
Vraagbaak voor vergiftigingen
promoties
commentaar
Auto-immuunziekten uithongeren
immunotherapie
Doping pept de afweer op
Fax (030) 250 54 10
E-mail Scan@azu.nl
1 12 Minder breinschade na beroerte
Aan dit nummer werkten verder mee
Tekst: Rob Buiter, Marianne Heselmans
en Manou van de Zande
De hersenschade die ontstaat door een geblokkeerd bloedvat, verloopt in fasen.
Wouter Veldhuis zocht voor elke fase een neuroprotector om de schade van een
beroerte in te dammen.
Fotografie: Chris Timmers, Medische
Technologie & Multimedia, cluster Multimedia,
UMC Utrecht (MTM)
Coverfoto
Chris Timmers, MTM
15
16
opinie
DNA-piraterij
neuro-endocrinologie
Door de moleculaire rem getrapt
Ontwerp en layout
x-hoogte, Tilburg
Druk
Hoonte Bosch & Keuning, Utrecht
1 18 Neurologische bypass voor spina bifida
Mannen met spina bifida hebben vaak geen gevoel in hun penis. Door een lieszenuw
aan te sluiten op de penis ontstaat dat gevoel alsnog. De eerste resultaten
van een experimentele behandeling.
ISSN
1385-2167
De artikelen in Scan vallen onder verantwoordelijkheid
van de redactie. Zij weerspiegelen
niet noodzakelijkerwijs het formele bestuurlijke
standpunt van het UMC Utrecht.
Het overnemen van artikelen uit Scan is
geoorloofd met bronvermelding en na overleg
met de redactie.
20
21
22
24
virologie
Aidsremmer uit aspirine
terzijde
Een pure denkdaad
plastische chirurgie
Dijbeen leert plassen
stelling
Spieren doof voor geluid
l nr 6 december 2002 l 2

mix
kort nieuws
Koortsbehandeling bezweert geelzucht
Een koortsmachine reactiveert het
immuunsysteem van uitbehandelde
hepatitis C-patiënten, waardoor de
krachteloze standaardbehandeling
ineens wél aanslaat. Patiënten zijn
na een jarenlange chronische infectie
ineens vrij van het virus.
Hepatitis C wordt standaard behandeld met een
combinatie van interferon- en ribaverine. Die
behandeling is maar bij tweederde van de patiënten
succesvol. Bij één op de drie geeft het
immuunsysteem de strijd tegen het virus op en
onderneemt het geen pogingen meer het virus
op te ruimen. Bij deze patiënten blijft de lever
tientallen jaren ontstoken, waardoor zoveel littekenweefsel
ontstaat dat de lever niet meer
functioneert. Uiteindelijk leidt dit tot de dood.
Bovendien ontstaat in deze ‘verlittekende’ levers
vaak kanker.
Koorts kan een aangeslagen immuunsysteem echter
een enorme oppepper geven, dat is algemeen
bekend. Door de eeuwen heen schrijven dokters
en medicijnmannen al koortsopwekkende kruiden
voor. Hoogleraar hepatologie Jan van Hattum
probeerde daarom het immuunsysteem van hepatitis
C-patiënten met kunstmatige koorts opnieuw
te activeren. Het lichaam van de patiënten werd
opgewarmd tot 41,80 graden Celsius.
Van Hattum: “We wilden weten wat koorts precies
doet. Bij de eerste serie patiënten keken we
daarom heel nauwkeurig naar de reactie in het
immuunsysteem.” Hyperthermie, de koortsbehandeling,
activeert het immuunsysteem in
twee stappen, volgens Van Hattum. Eerst wordt
het in staat van paraatheid gebracht. Daarna ontstaat
er een specifieke reactie tegen de indringer
van dat moment. In het experiment was dat
hepatitis C. Na een paar weken was de immuunreactie
bij alle dertien patiënten honderd keer zo
sterk als normaal. Normaal is hun reactie constant,
maar heel laag. Door de koortsbehandeling daalde
de hoeveelheid virus flink, maar het virus verdween
nog niet helemaal.
De onderzoekers probeerden daarom de nieuw
opgewekte immuunactiviteit te versterken met
de gebruikelijke therapie. “Bij een ‘verse’ infectie
heb je nog een goede immuunreactie en is er een
goede reactie op antivirale behandeling”, verduidelijkt
Van Hattum. “Met hyperthermie boots je
die verse immuunreactie na. Je reactiveert het
immuunsysteem. Inmiddels hebben we acht ‘uitbehandelde’
patiënten met hyperthermie én standaardtherapie
behandeld. Zes van hen zijn nu het
virus kwijt. Als het virus wegblijft, hebben we een
nieuwe behandeling voor de mensen met hepatitis
C die niet reageren op de standaardbehandeling.”
Erwt veroorzaakt pinda-allergie
Mensen met een pinda-allergie hebben vaak ook
antistoffen in het bloed tegen andere peulvruchten,
zonder dat dit tot klachten leidt. Een erwtallergie
is bijvoorbeeld zeldzaam, terwijl veel
mensen toch antistoffen hebben tegen erwten.
In een onderzoek naar pinda-allergie vond dermatoloog-in-opleiding
Marjolein Wensing echter
drie mensen die na het eten van erwten in het
ziekenhuis waren opgenomen. “Een kruisreactie
tussen pinda en erwt die werkelijk ernstige
klachten geeft, komt niet vaak voor”, vertelt ze.
“Waarschijnlijk zijn deze mensen via erwten
allergisch geworden voor pinda’s.”
Allergische reacties worden veroorzaakt door
overgevoeligheid voor een eiwit. In pinda’s
zitten bijvoorbeeld drie van zulke eiwitten die
een allergische reactie kunnen veroorzaken.
Eén van die drie pinda-eiwitten lijkt sterk op
een eiwit dat ook in erwten zit. Wensing:
“De drie mensen die wij hebben onderzocht,
zijn overgevoelig voor dat specifieke eiwit en
daardoor ook allergisch voor pinda’s.”
foto: Chris Timmers, MTM
Epilepsie en zwangerschap
Vrouwen met epilepsie moeten tijdens de zwangerschap
vaak anti-epileptica blijven gebruiken.
Verreweg de meeste kinderen van deze vrouwen
worden gezond geboren. Toch vergroten deze
medicijnen de kans op ernstige aangeboren
afwijkingen. De divisie Biomedische Genetica van
het UMC Utrecht werkt daarom mee aan een
groot Europees onderzoek (Eurap) naar antiepilepticagebruik
tijdens de zwangerschap.
Om de effecten van deze medicijnen op het
ongeboren kind in beeld te brengen, zijn zoveel
mogelijk deelnemers en gegevens nodig.
Wilt u meer weten over dit onderzoek of u
aanmelden voor deelname? Kijk dan op
www.eurap.nl of neem contact op met Klara
ten Berg, de projectleider van dit onderzoek,
telefoon 030 - 250 38 00 of e-mail eurap@azu.nl
l nr 3 juni 2003 l 3

tekst > Marianne Heselmans
foto > Chris Timmers, MTM
Miskraam wijst op vernauwde
Jonge vrouwen met ‘spierpijn’ in de
benen en een geschiedenis van
een of meer miskramen hebben vaak
een lokale vernauwing van de buikslagader.
Rookt de vrouw en heeft ze
familieleden met hart- en vaatziekten,
dan wordt die kans alleen maar groter.
Vrouwen die lijden aan slagaderverkalking in de
benen, ook wel etalagebenen genoemd, kunnen
jaren met klachten lopen zonder dat de oorzaak
ervan wordt onderkend. Etalagebenen komen
meestal voor bij wat oudere mensen, maar ook
jonge vrouwen hebben soms last van deze vorm
van perifeer arterieel vaatlijden. Ze klagen over
pijn in de benen wanneer ze lang achter elkaar
lopen. De dokter vermoedt meestal spierpijn,
en stuurt ze naar de fysiotherapeut.
Pas jaren later belanden de vrouwen in het ziekenhuis,
waar de specialist slagaderverkalking
vaststelt. Maar dan zijn de vrouwen al chronisch
ziek. Perifeer arterieel vaatlijden is moeilijk te
behandelen. Artsen kunnen met looptraining,
dotteren, een stent of een bypass het afzetten
van het been vaak wel voorkomen, maar de
patiënten blijven vastzitten aan frequent ziekenhuisbezoek.
Minder zuurstof
Van deze bij jonge vrouwen nog steeds zeldzame
ziekte was tot voor kort niet zoveel bekend.
Daarom vergeleken arts-assistent radiologie
Maurice van den Bosch en arts-epidemioloog
Yolanda van der Graaf, allerlei risicofactoren bij
patiënten en gezonde vrouwen. “Arterieel perifeer
vaatlijden bij jonge vrouwen komt meer
voor dan gedacht”, concludeert Van den Bosch
op het Juliuscentrum voor gezondheidswetenschappen
en eerstelijns geneeskunde in het UMC
Utrecht. “Bij deze vrouwen gaat het meestal niet
l nr 3 juni 2003 l 4

uikslagader
Ook jonge vrouwen hebben soms etalagebenen
om diffuse slagaderverkalking, waarbij de slagaders
in het been op meerdere plaatsen dichtslibben,
maar om een zeer lokale verkalking in
de buikslagader waardoor er te weinig zuurstof
naar de benen gaat. Vanwege de pijn blijven
patiënten soms voor een etalage staan om op
adem te komen. Daaraan dankt de ziekte haar
naam.”
Vaak wordt aangenomen dat arterieel vaatlijden
vooral bij oudere mannen voorkomt. Vrouwen
zouden hiertegen hormonaal beschermd zijn.
Maar dat is dus niet altijd het geval. Van den
Bosch schat dat het in het UMC Utrecht gaat om
ongeveer vijftig vrouwen per jaar. Volgens de
cijfers van de Nederlandse Hartstichting werden
in 2001 10.096 mannen met de aandoening in
het ziekenhuis opgenomen, tegen 5004 jonge
en oudere vrouwen.
Pilgebruik
In de studie, uitgevoerd in samenwerking met
de afdeling radiodiagnostiek, stond aanvankelijk
de vraag centraal in hoeverre pilgebruik de kans
op arterieel vaatlijden verhoogt. Hiertoe ging
een uitgebreide vragenlijst naar 152 patiënten
tussen de 18 en 49 jaar, die tussen 1990 en 1995
waren opgenomen in een van de deelnemende
ziekenhuizen. Ook een controlegroep van 925
gezonde vrouwen in
gens de onderzoekers ook niet het meest verrassende.
Véél verrassender was, dat de patiënten
vaak een opmerkelijke geschiedenis achter de
rug hadden van een of meer miskramen.
Meer miskramen
Om dit verband te checken, verspreidden de
onderzoekers vragenlijsten onder 77 patiënten
met een lokale vernauwing in de buikslagader,
125 patiënten met diffuus vaatlijden en 466
gezonde vrouwen. Daaruit bleek dat 42 procent
van de patiënten met een lokale verkalking in
de buikslagader die ooit zwanger waren
geweest, één of meer miskramen achter de rug
had. Onder de patiënten met diffuse slagaderverkalking
in de benen had maar 11 procent een
miskraam gehad, bij de controlegroep was dit
21 procent. Daarnaast bleek ook de groei van
de foetus in de eerste groep patiënten achter te
blijven: gemiddeld waren de baby’s bij geboorte
2872 gram, vergeleken met 3119 gram bij de
tweede patiëntengroep en 3119 gram bij de
controlegroep.
Maurice van den Bosch: “Wij denken dat door
het lokaal dichtslibben van de buikslagader de
bloedtoevoer naar de placenta wordt verminderd.
Dat proces kan al jaren aan de gang zijn
voordat de vrouwen klachten krijgen. Maar er
verwacht. Niet minder dan álle patiënten met een
lokale vernauwing in de buikslagader rookten (73
procent) of hadden gerookt (27 procent). Onder
de tweede groep patiënten met diffuus vaatlijden
was dit respectievelijk 52 en 40 procent. Van de
gezonde vrouwen rookte eenderde, en had eenzelfde
deel voorheen ooit gerookt. Daarnaast
bleek dat wanneer in de naaste familie hart- en
vaatziekten voorkwamen, de vrouwen ook meer
kans hadden om voor het vijftigste levensjaar
perifeer vaatlijden te ontwikkelen. Overgewicht
bleek geen risicofactor. In tegenstelling tot hartpatiënten
zijn patiënten met arterieel vaatlijden
vaak geen dikke, ronde types, maar slanke mensen.
Wel hadden deze patiënten net als hartpatiënten
vaker een hoog cholesterolgehalte, diabetes of
een verhoogde bloeddruk.
Risicoprofiel
“Eén risicofactor leidt nog niet tot een zorgelijke
kans op arterieel vaatlijden”, zegt Yolanda van der
Graaf, “want de ziekte komt op zich maar weinig
voor. Maar elk extra risico maakt de kans groter.”
Zo raadt ze het voorschrijven van de pil aan rokende
vrouwen met een familiegeschiedenis van harten
vaatziekten sterk af. Het was al jaren bekend
dat je beter niet kunt roken als je de pil gebruikt.
Dit onderzoek bevestigt dat nog eens overduidelijk.
dezelfde leeftijdscategorie
vulde de lijst in.
>> Lokaal dichtslibben van de buikslagader vermindert de bloedtoevoer naar de placenta
Onder vrouwen die de eerste generatie pil slikten
bleek de kans op arterieel vaatlijden bijna
negen keer zo hoog. Voor de tweede en derde
generatie pil was dat respectievelijk 2,6 en drie
keer zo hoog. ”Met alleen pilgebruik is het absolute
risico op arterieel vaatlijden overigens nog
steeds heel klein”, relativeert Yolanda van der
Graaf. “Als je het afweegt tegen een ongewenst
kind, kun je nog altijd beter de pil gebruiken.”
De fabrikanten zeggen dat de pil geen risico
oplevert voor arterieel vaatlijden. Maar dit verband,
onlangs gepubliceerd in het vakblad
Journal of Thrombosis and Haemostasis, is vol-
zijn ook mensen die menen dat de aorta daar te
veel reservecapaciteit voor heeft. De verhoogde
kans op een miskraam en het lagere geboortegewicht
zouden dan komen door risicofactoren
waar de vrouwen met slagaderverkalking ook
aan bloot staan, zoals roken. Roken veroorzaakt
arterieel vaatlijden, maar het vermindert óók de
bloedtoevoer naar de baarmoeder.”
Slanke mensen
Miskramen zijn dus een teken aan de wand. Maar
de onderzoekers ontdekten ook een nóg sterker
verband tussen roken en arterieel vaatlijden dan
Voor huisartsen is nu dus een risicoprofiel beschikbaar
voor perifeer arterieel vaatlijden. Als een
vrouw van rond de dertig bij hen komt met pijn
in de benen en ze heeft eerder ook een miskraam
gehad, dan is het de moeite waard te laten onderzoeken
of ze tot die zeldzame groep van vrouwen
behoort met een lokale vernauwing in de buikslagader.
Zeker als ze ook nog rookt en naaste familieleden
met hart- en vaatziekten heeft.
l nr 3 juni 2003 l 5

tekst > Joost van der Gevel
foto > Chris Timmers, MTM
Vraagbaak voor vergiftigingen
Nationaal Vergiftigingen Informatie Centrum
Het Nationaal Vergiftigingen Informatie Centrum is bij veel
toxicologische calamiteiten een belangrijke hulpverlener.
Het is dé landelijke vraagbaak voor vergiftigingen.
Het Nationaal Vergiftigingen Informatie
Centrum (NVIC) werkt als rookmelder en vraagbaak
voor de samenleving. Enkele verdachte vragen
uit het land zijn al genoeg voor het vergiftigingencentrum
om de Keuringsdienst van Waren
te waarschuwen voor gevaarlijke bijwerkingen
van een product. In het centrum is alle kennis
over vergiftigingen gebundeld en beschikbaar
voor de hele Nederlandse gezondheidszorg.
Artsen kunnen er terecht met vragen over een
patiënt met onbekende vergiftigingsverschijnselen.
En ook de brandweer of politie weten bij
rampenbestrijding binnen een paar minuten hoe
ze zich moeten beschermen tegen vrijkomende
stoffen en welke eerste hulp ze slachtoffers kunnen
verlenen.
Het centrum is onderdeel van het RIVM
(Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu),
maar zetelt binnen de muren van het UMC
Utrecht. De telefonische hulplijn van het vergiftigingencentrum
is vierentwintig uur per dag
bemand. De medewerkers hebben toegang tot
een database waarin ze de meest uiteenlopende
vergiftigingen tot in detail kunnen opzoeken.
Binnen vijf minuten heeft de beller een antwoord
op zijn vraag. Nader onderzoek van stoffen
of patiënten vindt plaats in het UMC Utrecht
of in de laboratoria van het RIVM.
Sterrenmix en anti-rain
Vorig jaar veroorzaakte sterrenmix, een kruidenthee
die veel wordt gedronken in Nederland, de
nodige onrust. Het vergiftigingencentrum kreeg
een paar vragen over epileptische aanvallen na
het drinken van de thee en sloeg alarm. “We
proberen in zo’n geval altijd wat van het product
in handen te krijgen, zodat we het kunnen
onderzoeken”, vertelt dr. Jan Meulenbelt, hoofd
van het NVIC. Wat bleek: de steranijs, het ingrediënt
waaraan de thee zijn naam dankt, was niet
goed leverbaar geweest en vervangen door een
andere, zwaar giftige soort. De Keuringsdienst
van Waren liet de thee uit de schappen halen.
Sinds eind vorig jaar krijgt het centrum meldingen
van mensen met ademhalingsmoeilijkheden
en longschade door het gebruik van anti-rain
sprays, waarmee schoenen of jassen worden
geïmpregneerd. Meulenbelt: “Vroeger hadden
dergelijke sprays zo’n afstotende geur, dat je ze
wel in de buitenlucht móest gebruiken. Sinds
vorig jaar zijn de sprays geurloos waardoor mensen
ze nu ook binnen gebruiken, hoewel duidelijk
op de verpakking staat dat ze moeten sprayen
in een goed geventileerde ruimte. Doen ze
dat niet, dan ademen ze teveel van de gevaarlijke
gassen in, met longbeschadiging als gevolg.”
Inmiddels hebben er waarschuwingen in de kranten
gestaan en zijn hele partijen teruggehaald.
Angst voor aanslagen
De hulp van het vergiftigingencentrum wordt
vaak ingeroepen voor groepen, bijvoorbeeld
vanwege de inademing van rookgassen bij de
vuurwerkramp in Enschede. Of bij de inademing
van chloorgassen tijdens werk aan een zwembad,
de blootstelling aan methylbromide bij
ongediertebestrijding, het vrijkomen van
benzeen in de Rotterdamse haven of het ontsnappen
van acrylonitril na een explosie bij een
opslagplaats … Bij veel incidenten is het centrum
betrokken.
Meulenbelt: “Momenteel speelt de angst voor
terroristische aanslagen met vuile bommen,
radioactieve straling, biologische en chemische
stoffen. Het vergiftigingencentrum verstrekt de
medische informatie over ioniserende straling en
blootstelling aan chemische stoffen. Daarvoor
kunnen wij weer terugvallen op andere RIVMafdelingen
en verschillende afdelingen binnen
de universiteit en het UMC Utrecht.”
Doe-het-zelf-vergiftiging
Het meest wordt het vergiftigingencentrum
geraadpleegd voor individuele patiënten.
De Nederlander is een fervent doe-het-zelver en
daardoor gebeuren nogal wat ongelukjes. Ook
met gevaarlijke stoffen. Meulenbelt heeft voorbeelden
te over. Een man die sterft door het
bestrijdingsmiddel paraquat, dat hij in een
donkergroene portfles heeft opgeborgen.
Gedachteloos neemt hij een slok. Zodra hij
proeft wat hij drinkt, is het al te laat. Hij overlijdt
enkele dagen later in het ziekenhuis. Een
ander schenkt zichzelf in de schuur van een
vriend een kop koffie in, neemt wat suiker en
een lepeltje poedermelk. In de bus van de poedermelk
bewaart zijn vriend echter een rattengif.
Ternauwernood, dankzij vijfentwintig keer
defibrilleren in het ziekenhuis, overleeft de man
het kopje koffie.
Artsen weten vaak niet wat de effecten kunnen
zijn van blootstelling aan een giftige stof en wat
eraan te doen is. Meulenbelt: “Als de stof
bekend is, kunnen wij dat zo voor ze opzoeken.
Maar we worden ook vaak gebeld om te helpen
bij het stellen van de diagnose. Daarvoor is het
van belang dat we niet alleen kennis hebben
van de klinische toxicologie, maar ook van de
interne geneeskunde. Hoe verlopen de pathologische
processen in het menselijk lichaam?
Regelmatig stellen wij een andere diagnose dan
de arts en helpen we met het opstellen van een
behandelplan.”
Analyse
“Onze analyse is geen standaardscreening”,
vervolgt Meulenbelt. “Meestal wijken de symptomen
van een vergiftiging net iets af van vergelijkbare
ziektesymptomen. Zodra je vermoedt
dat er sprake is van een vergiftiging, probeer je
door kleine details als pupilverschil of een afwijkende
temperatuur te bepalen wat er aan de
hand is. Bij morfine en heroïne heb je bijvoorbeeld
nauwe pupillen en vaak een lagere
lichaamstemperatuur, bij cocaïne wijde pupillen
en een normale tot hogere lichaamstempera-
l nr 3 juni 2003 l 6

v
tuur. In de klinische toxicologie zoek je over de
normale grenzen heen. Maar het bewijs wordt
pas geleverd als de stof wordt aangetoond in
het lichaam. Vaak kun je al wel met de behandeling
beginnen.”
Ook in ziekenhuizen gaat wel eens wat mis.
Bijvoorbeeld bij een te hoge dosis lidocaïne, een
lokaal verdovingsmiddel om infuuslijnen te prikken
of thoraxdrains in te brengen. Bij een tweede
dosering kun je al de toegestane waarde
overschrijden en komt er teveel lidocaïne in de
bloedbaan. Dat kan epileptische aanvallen en
hartritmestoornissen
veroorzaken. Daar wordt
niet altijd rekening mee
gehouden. Als het ziekteverloop opeens afwijkt
bij routineactiviteiten, kan er sprake zijn van een
vergiftiging. Meulenbelt: “Het bloedsuikerver-
>> Verhoogde bloeddruk door teveel drop
lagende middel metformine, dat een tijdlang in
onbruik is geweest, begint incidenteel ook weer
problemen te geven. Metformine wordt uitsluitend
uitgescheiden via de nieren. Mensen met
een gestoorde nierfunctie scheiden het middel
niet uit en mogen het dus niet krijgen. Als dit
l nr 3 juni 2003 l 7
˘˘

˘˘
soort problemen zich vaker voordoen, moeten
zijn database. Meulenbelt: “Die informatie kan
zuur dat in de bloedcirculatie komt en kan lei-
wij dat dus snel signaleren en de behandelend
wereldwijd invloed hebben op de behandeling.
den tot een verhoogde bloeddruk. De stof wordt
artsen via publicaties informeren of zorgen dat
Maar je moet er vroeg bij zijn. Je moet van het
met de gal uitgescheiden. Zodra je gaat eten
de bijsluiterteksten van medicijnen worden aan-
begin af aan kunnen uitsluiten dat er geen
stoot de galblaas de stof weer uit en ontstaat er
gepast.”
andere ziekte in het spel is. En je moet zoveel
een tweede piek door een hernieuwde opname
mogelijk gegevens verzamelen, zoals bloed- en
via de darm in de bloedbaan. “Wij bepalen nu
Dialysaat
urinemonsters, en het verloop van de sympto-
de veilige dosis glycyrrhizine in drop. Een gehal-
Echt interessant wordt het voor het vergiftigin-
men in de tijd in beeld brengen. Bij dialyse
te van 0,15 procent wordt bijvoorbeeld risicovol
gencentrum zodra onbekende verschijnselen
bemonsteren we bijvoorbeeld ook het dialysaat
bij een dagelijkse inname van 125 gram”, vertelt
opduiken. Nieuwe geneesmiddelen worden
dat wij uit het bloed filteren. Ter verificatie van
Meulenbelt. “Door dit soort onderzoek leren wij
bijvoorbeeld uitgebreid onderzocht, maar de
gemiste bloedwaarden. Door een bloedbepaling
veel over de kinetiek van deze stoffen, en hun
verschijnselen van overdosering zijn onbekend.
op een verkeerd tijdstip kun je net een waarde
gedrag in het menselijk lichaam.”
Meulenbelt: “Zodra een nieuw geneesmiddel op
missen en daardoor geen halfwaardetijd bepa-
“Dat is de rode draad door al onze activiteiten:
de markt komt, zien wij de overdoseringen voor-
len. Resten van de stof in het dialysaat kunnen
hoe gedraagt een stof zich in het menselijk
bijkomen. Dat zijn bijna altijd zelfmoordpogin-
dan helpen de gedragingen van de stof in het
lichaam, welke effecten geeft zij en kunnen
gen. Naar overdoseringen hoeft de industrie
lichaam te begrijpen.”
we die beïnvloeden?”, verduidelijkt hij. “In de
geen placebogecontroleerd dubbelblind onder-
studie geneeskunde wordt tegenwoordig nog
zoek te doen. Vanuit ethisch oogpunt is dat
Hoge dropdruk
maar weinig aandacht besteed aan farmacologie
logisch. Maar daardoor is dat soort ontsporingen
Het NVIC functioneert niet alleen als vraagbaak,
en nog minder aan klinische toxicologie. Geen
voor ons dus de enige manier om informatie te
maar doet ook onderzoek. Bijvoorbeeld naar
enkele Nederlandse medische faculteit heeft bij-
krijgen.”
verhoogde bloeddruk door drop. In sommige
voorbeeld nog een leerstoel klinische toxicologie.
Het vergiftigingencentrum brengt de verschijn-
theesoorten en snoepjes, waaronder drop, zit
Artsen weten er daardoor minder van. Het vergif-
selen heel nauwkeurig in kaart en slaat ze op in
glycyrrhizine. Dit wordt omgezet in glycyrrhetine-
tigingencentrum vult de gaten in die kennis.”
Promoties
NIET LANGER DOOF
VOOR DE DIKKE DARM
Ongeveer tien procent van de mensen heeft het prikkelbare
darmsyndroom (PDS). Zij kampen van jongs af aan met
klachten, zoals krampen of pijn in de buik. Gastro-enteroloog
Cees Clemens onderzocht of de peristaltische beweging,
waarmee de darmen hun inhoud naar beneden
stuwen, afwijkt bij mensen met PDS. Hij legde bij proefpersonen
en patiënten vierentwintig uur lang zowel de
beweeglijkheid als het gevoel in de dikke darm vast.
“We vonden slechts kleine veranderingen in de beweeglijkheid,
maar een heel duidelijk onderscheid in gevoel”, stelt
Clemens. “Normaal voel je de bewegingen van de dikke
darm niet. Maar mensen met PDS voelen de peristaltische
beweging wél. Dáár hebben ze last van. Laboratoriumonderzoek
gaf daar al aanwijzingen voor, maar wij hebben
dit nu bij natuurlijke samentrekkingen aangetoond. Vooral
de pieken in de peristaltiek zijn pijnlijk voor PDS-patiënten.”
Clemens deed ook onderzoek bij patiënten met diverticulosis,
met uitstulpingen van de dikke darm. Bijna iedereen
krijgt deze op latere leeftijd, maar dat leidt lang niet altijd
tot klachten. Clemens vergeleek mensen die door diverticulosis
krampen in hun buik en een wisselend ontlastingspatroon
hebben, met proefpersonen zonder klachten. Het
opblazen van een ballonnetje in de darm was pijnlijk voor
de mensen met klachten. Zij hadden – net als patiënten met
PDS – een sterke toename van het gevoel in de darm, maar
geen aantoonbaar andere beweeglijkheid. De andere proefpersonen
niet, zij hadden ondanks hun diverticulosis ook
geen pijn.
Cees Clemens – Sensorische en motorische functie van het
colon bij het prikkelbaar darmsyndroom en diverticulosis
HET VOORSPELLEN VAN
HART- EN VAATZIEKTEN
Epidemioloog Lydia Vos onderzocht of het mogelijk is toekomstige
hartpatiënten al vroeg op te sporen. Dit is belangrijk
voor een goede preventie van hart- en vaatziekten.
Volgens de fetal origins hypothesis van de Engelsman Barker
hebben baby’s met een laag geboortegewicht een grotere
kans op hartklachten. De bevindingen van Lydia Vos steunen
Barkers hypothese, maar het effect van een laag geboortegewicht
is te klein om preventie tegen hart- en vaatziekten
alleen te richten op de ontwikkeling vóór de geboorte.
Een postnatale verandering van het lichaamsgewicht,
overgewicht op jongvolwassen leeftijd, lijkt meer impact
te hebben op de ontwikkeling van hart- en vaatziekten.
Vos ontdekte ook een relatie tussen een verhoogde bloeddruk
tijdens de adolescentie en hoge bloeddruk bij jongvolwassenen.
Bij meisjes kan de bloeddruk op dertienjarige
leeftijd onderscheid maken tussen degenen die later wel of
geen hoge bloeddruk zullen krijgen. Bij jongens niet, maar
bij hen voorspelt deze bloeddruk wel de kans op hartziekten
tien jaar later. Screenen van de bloeddruk tijdens de adolescentie
maakt het dus mogelijk jongeren te selecteren met
een verhoogd risico op hart- en vaatziekten. “Verhoogde
bloeddruk bij meisjes van dertien jaar voorspelt hoge bloeddruk
op jongvolwassen leeftijd beter dan dat het NOS-journaal
het weer (respectievelijk 74 en 68 procent)”, stelt Vos.
Lydia Vos – Vroege determinanten van cardiovasculair risico
bij jongeren: Twee Nederlandse cohorten
GROEIVERTRAGING DOOR
ONTSTEKINGSREMMERS
Glucocorticoïden zijn krachtige ontstekingsremmers die aan
kinderen worden voorgeschreven voor chronische aandoeningen,
zoals astma. Een vervelende bijwerking van deze
medicijnen is dat ze de groei vertragen. Die groeivertraging
begint al na een korte behandeling, ontdekte Jeske Smink.
Zij onderzocht in muizen vooral het effect van de ontstekingsremmers
op de insuline-achtige groeifactor I (IGFI).
“IGFI speelt een belangrijke rol in de groeivertraging door
glucocorticoïden. Die groeivertraging is afhankelijk van de
leeftijd en de duur van de behandeling. Vooral bij jonge
muizen zie je een afname van de groei door glucocorticoïden.”
Botten groeien vanuit kraakbeen groeischijven. In die
groeischijven, die aan de botuiteinden zitten, vindt celdood
plaats. De buitenste cellen sterven af en worden omgezet in
bot, dat moet worden voorzien van bloedvaatjes. De groeifactor
IGFI is een belangrijke bemiddelaar bij de aanleg van
bloedvaatjes en celdood. Glucocorticoïden dwarsbomen
deze groeifactor echter en ontregelen daardoor de aanleg
van bloedvaatjes en celdood. Er sterven teveel cellen waardoor
de balans verstoord raakt en de groei vertraagt. Smink
zag dat vooral in het begin van de behandeling de hoeveelheid
groeifactor snel afneemt. Later stijgt die juist weer en
lijkt hij de groeivertraging te willen compenseren.
Jeske Smink – Glucocorticoïd-geïnduceerde effecten op de
groeischijf en het IGF-systeem
Een volledig overzicht van de promoties is te vinden op internet: www.uu.nl onder nieuws en agenda.
l nr 3 juni 2003 l 8

Helpt vasten tegen auto-immuunziekten?
Italiaanse onderzoekers ontdekten
dat leptine, een hormoon dat
een rol speelt in de regulatie van het
lichaamsgewicht, ook de ontstekingsprocessen
bij auto-immuunziekten
tekst > Joost van der Gevel, foto > Chris Timmers, MTM
beïnvloedt. Volgens neuroloog Leonard
van den Berg verdient die dubbelrol
van leptine extra aandacht en verder
onderzoek.
“
Het onderzoek van Veronica Sanna en
collega’s komt voort uit een klinische observatie.
Patiënten met auto-immuunziekten zeggen dat
hun klachten verminderen als ze vasten.
Patiënten met multiple sclerose (MS) melden
Auto-immuunziekten uithongeren
minder aanvallen met uitval, reumapatiënten
minder pijn. Mogelijk leidt vasten tot minder
intensieve ontstekingen, een mildere immuunreactie
en dus tot een minder ernstig verloop
van de ziekte. De Italiaanse onderzoekers
begonnen daarom een fundamenteel onderzoek
bij proefdieren.
Ze gebruikten daarvoor muizen waarbij ze een
experimentele vorm van encefalomyelitis (EAE)
opwekten. Dat is de muizenvariant van MS. De
onderzoekers spoten de muizen stukjes myeline
in, de beschermlaag die om zenuwen zit. De
muizen maken antistoffen tegen dat ingespoten
myeline, maar die antistoffen vallen ook de
myeline van hun eigen zenuwen aan. Datzelfde
gebeurt bij patiënten met MS, waar het eigen
immuunsysteem ook de beschermlaag van de
zenuwen aanvalt.
Nadat je myeline inspuit, scheiden vetcellen leptine
uit. Dat leptine activeert T-cellen – afweercellen
– en de muis krijgt EAE. Een zwaarlijvige
muizenstam die veel leptine aanmaakt blijkt bijvoorbeeld
vatbaarder voor EAE dan lichtere muizenstammen.
De onderzoekers haalden T-cellen
uit het bloed van zieke muizen en injecteerden
veerde T-cellen kregen deze dieren ook EAE.
Maar muizen die twee dagen hadden gevast,
kregen de ziekte niet. Net zo min als genetisch
gemanipuleerde muizen die geen leptine kunnen
aanmaken.
Leptine zet T-cellen aan tot de productie van
ontstekingsactiverende cytokinen, terwijl T-cellen
bij te weinig leptine juist meer ontstekingsrémmende
cytokinen produceren. Zonder leptine
dus geen auto-immuunreactie. Kennelijk maken
muizen die gevast hebben, net als de genetisch
gemanipuleerde muizen, meer ontstekingsremmende
cytokinen en ontwikkelen ze daardoor
geen MS.
Dat bewijs is vrij overtuigend. Leptine wordt
gemaakt door vetcellen. Verlies je vet dan scheid
je minder hormoon uit, waardoor de autoimmuunreactie
vermindert. De T-cellen activeren
de ontsteking dan niet, maar remmen haar juist.
Vasten heeft dus invloed op die balans. Maar dit
wil nog niet zeggen dat leptine bij elke autoimmuunziekte
een rol speelt.
Het geeft wel aan dat het hele immuunsysteem
veel ingewikkelder in elkaar zit dan wij vaak
denken. Naast de bekende immunologische
een dubbelrol. Neuronale cellen hebben bijvoorbeeld
een receptor voor oestrogenen. Als je die
activeert, beïnvloed je ook andere mechanismen.
Leptine heeft ook zo’n dubbelrol, want het
regelt naast de ontsteking immers ook de vethuishouding.
En misschien is het bij nog meer
processen betrokken. Zodra je de hoeveelheid
leptine in het lichaam beïnvloedt, grijp je daar
dus ook op in en bestaat een grote kans op bijwerkingen.
De conclusie dat iedereen moet gaan vasten is
dan ook wat overhaast. Mensen zijn natuurlijk
geen muizen en vasten is op zich niet gezond.
Dat is iets heel anders dan op dieet gaan. Sanna
heeft het over ‘starvation’. Die muizen krijgen
twee dagen geen eten. Zeker op een muizenleven
is dat geen afvallen of lijnen, maar hongeren.
Het onderzoek toont wél de invloed van
voeding aan. Beïnvloeding van leptine kan een
goed uitgangspunt voor een therapie zijn. In
nieuwe onderzoeken naar de invloed van voeding
op het ontstaan van ziektes moeten we leptine
zeker meten. Maar we moeten eerst achterhalen
in welke processen leptine verder nog een
rol speelt, voor we daarmee een medicijn tegen
deze bij andere muizen. Door alleen die geacti- processen spelen kennelijk allerlei hormonen auto-immuunziekten kunnen maken.
”
l nr 3 juni 2003 l 9
commentaar opinie terzijde

van verschillende afweerstimulerende stoffen
een beter resultaat oplevert.”
Stimulerende mix
Dat lijkt het geval, al zal het volgens Natascha
Verra nog zeker tien jaar duren voordat afweerversterkende
cocktails grootschalig zullen wortekst
> Marianne Heselmans
foto > Chris Timmers, MTM
Doping
pept de afweer op
Immunotherapie tegen tumoren
Het afweersysteem van kankerpatiënten
is vaak niet sterk genoeg om tumoren te
verwijderen. Een stimulerende cocktail
kan het immuunsysteem versterken en
de kans op uitzaaiingen verminderen, zo
ontdekte medisch bioloog Natascha Verra.
Van nature is ons afweersysteem slim genoeg om
tumorcellen te herkennen als lichaamsvreemd en
ze, net als binnengedrongen virussen of bacteriën,
op te sporen en te vernietigen. Het gebeurt
ook wel dat kankerpatiënten spontaan hun
gevaarlijke cellen kwijtraken. Maar helaas zijn
tumorcellen vaak slimmer dan het afweersysteem.
Ze zorgen er bijvoorbeeld voor dat ze de
eiwitten op de celwand waarmee ze zichzelf verraden
niet meer aanmaken. Of ze vormen een
cordon aan stoffen om zich heen dat het werk
van de immuuncellen bemoeilijkt. Maar wanneer
je het afweersysteem sterker maakt, kan het misschien
toch winnen van de tumoren.
Medisch bioloog Natascha Verra promoveerde
onlangs bij Gijsbert de Gast, hoogleraar klinische
immunotherapie. Verra onderzocht of je het
immuunsysteem van patiënten met tumoren kunt
versterken met afweerstimulerende stoffen. Dit is
vooral belangrijk voor patiënten met nierkanker
en patiënten met een melanoom, een vorm van
huidkanker die ontstaat vanuit een moedervlek.
Bij niertumoren helpt chemotherapie niet, omdat
niercellen zijn gespecialiseerd in het tegenhouden
van giftige stoffen. Bij melanomen helpt
chemotherapie maar zeer beperkt. Reden waarom
bij nierkanker en melanoom al een tijdje
immunotherapie wordt toegepast. In de VS is dat
vaak een injectie met een hoge dosis interleukine-2,
een stof die T-cellen stimuleert. T-cellen zijn
de ‘opruimers’ van het afweersysteem. In Europa
wordt wel interferon-alfa toegediend, een stof
die de gevoeligheid van tumorcellen voor het
afweersysteem verhoogt. “Een hoge dosis interleukine-2
werkt nog het best”, vertelt de promovenda,
“maar dat leidt tot zeer zware griepverschijnselen
en een te lage bloeddruk. Sommige
patiënten komen zelfs op de intensive care
terecht. We onderzochten daarom of een cocktail
l nr 3 juni 2003 l 10

den ingezet. De onderzoeksgroep ontwierp een
cocktail van drie verschillende afweerstimulerende
stoffen: interleukine-2, interferon- en GM-CSF,
een stof die de zogeheten dendritische cellen stimuleert.
Dendritische cellen vormen de basis van
de afweer. Zij nemen dode kankercellen op en
hakken die in kleine eiwitstukjes, die peptiden
worden genoemd. Daarna tonen ze die stukjes
aan de buitenkant van hun cel waar ze worden
waargenomen door bepaalde T-cellen. Pas wanneer
dat is gebeurd, ontstaat het legertje T-cellen
dat in het lichaam gaat rondreizen om cellen
rest van het lichaam. Met antilichaam-therapie
wordt al gewerkt. Farmaceutische bedrijven
gebruiken al een antilichaam voor het eiwit
EpCam om interleukine-2 uitsluitend bij tumoren
in de borst en darmen te krijgen.
met dit verdachte peptide te vernietigen.
Verra bekeek het effect van twee keer twaalf
dagen toediening van de cocktail bij 63 patiënten
met een uitgezaaide nierkanker. Het effect
was vergelijkbaar met de toediening van een
hoge dosis interleukine-2. Bij negen procent van
de patiënten verdwenen de tumoren voor meer
dan vijfenzeventig procent, bij ongeveer tien
procent voor meer dan vijfentwintig procent.
Tachtig procent reageerde niet op de therapie.
Uitzaaiingen voorkomen
Immunotherapie kan ook de kans op uitzaaiingen
na een operatie verkleinen. Het immuunsysteem
krijgt tijdens een zware operatie een
enorme klap en werkt tijdelijk slechter. Op zo’n
moment kunnen nog niet gesignaleerde, kleine
uitzaaiingen of kankercellen die tijdens de operatie
per ongeluk in het bloed komen hun kans
grijpen om uit te groeien. Ongeveer dertig tot
Omdat bij de cocktail minder
interleukine-2 nodig
is, worden de patiënten
>> De T-cellen vechten zich tússen de tumorcellen
daar beduidend minder ziek van. Sommigen
kropen wel met griepverschijnselen in bed, maar
anderen gingen tijdens de therapie nog gewoon
voetballen. Een ander voordeel van de cocktail is
dat patiënten na twee dagen behandeling in het
ziekenhuis, de rest van de injecties thuis kunnen
krijgen.
veertig procent van de patiënten ontwikkelt na
de operatie een uitzaaiing. Verra denkt dat een
afweerstimulerende cocktail dit kan voorkomen.
Een direct bewijs heeft ze nog niet, maar onderzoek
op celniveau is zeer veelbelovend.
In het tumorweefsel van dertien patiënten die
de afweerstimulerende cocktail hadden gehad,
vond ze meer en verder gerijpte dendritische cellen
Boodschappermoleculen
Toch vindt Natascha Verra de cocktail nog niet
rijp voor klinische testen. “De respons moet veel
hoger kunnen. Het effect verschilt nu nog te
weinig van de behandeling met alleen de hoge
dosis interleukine-2.” Ze denkt aan nog bredere
afweerstimulerende cocktails. Bijvoorbeeld met
thalidomide, betere bekend als softenon, een
stof die de groei van nieuwe bloedvaatjes remt
zodat tumoren moeilijker groeien. De stof kan
natuurlijk niet gebruikt worden bij zwangere
vrouwen, gezien de slechte ervaringen met softenon
in de jaren zestig.
Ook een combinatie met een antilichaam-therapie
is denkbaar. Antilichamen zijn eiwitten die
zich vastgrijpen aan één ander eiwit waarop ze
precies passen. Op bijna alle niertumoren komt
het eiwit G250 voor: een antilichaam dat past op
G250 kun je dan inzetten als een boodschappermolecuul.
Maak interleukine-2 vast aan zo’n
antilichaam tegen G250 en je kunt gericht een
hogere dosis interleukine-2 bij de niertumoren
brengen zonder dat het verstorend werkt in de
dan in het omringende weefsel. In patiënten
met de hoogst gedoseerde cocktail zag Verra
een toename van de zogeheten cytotoxische
T-cellen, die vreemde eiwitten herkennen.
Verder zag ze bij de tien controlepatiënten die
geen cocktail hadden gekregen, dat de T-cellen
zich alleen ophielden in het bindweefsel rond de
tumorcellen. In de behandelde patiënten bevonden
de T-cellen zich ook tússen de tumorcellen.
Dit onderzoeksresultaat is nog niet voldoende
om meteen met klinische testen te beginnen,
vindt Verra. “Een praktisch probleem is dat de
patiënten door de cocktail koorts krijgen en met
koorts mogen ze eigenlijk niet worden geopereerd.
In ons ziekenhuis konden we dat op die
kleine schaal toch doen, omdat duidelijk was dat
de koorts niet werd veroorzaakt door een infectie
maar door de therapie. We kijken nu of het
mogelijk is de cocktail niet rond, maar al vóór
de operatie toe te dienen. Als dit hetzelfde gunstige
effect geeft, dan lijkt het een hele goede,
veelbelovende strategie om het immuunsysteem
sterk te houden.”
l nr 3 juni 2003 l 11

tekst > Joost van der Gevel
foto’s > Chris Timmers, MTM
Minder breinschade na
Gefaseerde neuroprotectie
l nr 3 juni 2003 l 12

eroerte
De hersenschade die ontstaat door een geblokkeerd bloedvat, verloopt in fasen.
Wouter Veldhuis zocht voor elke fase een neuroprotector om de schade van een beroerte in te dammen.
Een bloedprop in een hersenvat belemmert de
bloedtoevoer. De neurologische schade die daardoor
ontstaat neemt geleidelijk toe. Onderzoeker
Wouter Veldhuis bracht de ‘levensloop’
van dat schadelijke proces in kaart en zocht
voor elk stadium naar een passend medicijn.
Direct na de blokkade van een hersenvat sterven
gevuld. Zodra de bloedtoevoer stokt, ontstaat er
een energietekort in de neuronen en stoten ze
massaal de neurotransmitter glutamaat uit. Er
stroomt calcium de cellen binnen, waarop zij
antwoorden met de uitstoot van nog meer glutamaat.
Door het gebrek aan glucose en zuurstof
kunnen de hersencellen zich echter niet herstellen
de daarachter gelegen cellen af door gebrek
en dit proces onder breken. Ze komen
aan zuurstof en voedingsstoffen. Dat is de acute in een vicieuze cirkel terecht en worden vergiftigd
fase. Wanneer
de bloedtoevoer
weer is
>> De cellen komen in een vicieuze cirkel terecht
hersteld, veroorzaakt de hernieuwde aanvoer
van zuurstof extra schade en komt er een
ontstekingsreactie op gang, waarbij witte bloedcellen
ook nog eens flink onder de gekwetste
hersencellen huishouden. De bijkomende
beschadiging van de bloed-hersenbarrière vergroot
bovendien de dreiging van een bloeding.
door overstimulatie: nog meer glutamaat
leidt tot nog meer calcium, leidt tot nog meer
glutamaat, enzovoort. Uiteindelijk sterven de
cellen van uitputting.
“Die vicieuze cirkel kun je misschien doorbreken
door de signaaloverdracht van glutamaat te
beperken”, denkt Veldhuis. “Er zijn middelen
die de signaaloverdracht volledig blokkeren.
Bloedprop knippen
Een beroerte leidt tot sterfte van hersencellen. De
behandeling van een beroerte moet daarom zijn
afgestemd op de bescherming van die cellen of,
in de woorden van Veldhuis, op neuroprotectie.
Omdat de neurologische schade gefaseerd ontstaat,
moet de protectie of bescherming ook op
die verschillende stadia zijn afgestemd. Elke fase
vraagt waarschijnlijk om een ander medicijn.
Maar daarmee leg je de hersencellen zodanig
lam dat de bijwerkingen verdere behandeling
onmogelijk maken.” Daarom probeert Veldhuis
de overproductie van glutamaat te verminderen
met marihuana. THC, de werkzame stof in
marihuana, beperkt de glutamaatuitstoot in een
lichte mate. De stof is goedgekeurd en op de
Amerikaanse geneesmiddelenmarkt verkrijgbaar
onder de naam Marinol.
Die behandeling begint met een snel herstel van
de bloedtoevoer om de acute schade aan het
weefsel te beperken. Het enige medicijn voor
patiënten met een beroerte is weefsel plasminogeen
activator (tPA). tPA activeert een enzym
dat bloedstolsels in stukken knipt. Het kan
binnen drie uur na het ontstaan van de beroerte
worden gegeven om de bloedtoevoer te herstellen.
Daarna is dit te riskant, omdat herstel van de
bloedtoevoer met tPA de bloed-hersenbarrière
zodanig verzwakt dat de kans op bloedingen te
groot wordt.
Hennep en Spaanse pepers
Veldhuis en zijn collega’s onderzochten de werking
van THC bij proefdieren met een beroerte
en toonden aan dat de acute schade inderdaad
voor een belangrijk deel wordt veroorzaakt door
teveel glutamaat. THC vermindert die schade
aanzienlijk. De volgende stap is onderzoek naar
de lichaamseigen variant van THC. Veldhuis: “Als
er in het brein een receptor is voor een plantenstof,
moet er ook een lichaamseigen stof zijn
voor die receptor. Dat is de stof anandamide.”
Veldhuis kijkt daarom of anandamide het
Vergiftigd door overstimulatie
Veldhuis zoomt eerst in op de acute schade. Wat
is het effect van het tekort aan zuurstof en voedingsstoffen?
De energievoorraden in de hersencellen
zijn klein en moeten continu worden aan-
lichaam ook beschermt tegen de acute schade
van een beroerte. Dat doet het lichaamseigen
marihuana inderdaad, maar het lijkt breder te
werken dan THC. Anandamide activeert ook de
vanilloïdreceptor. Deze receptor – waarvan pas
sinds kort bekend is, dat hij ook in het brein
voorkomt – lijkt eveneens een rol te spelen. Dat
test Veldhuis met de stoffen capsaicin en arvanil,
die ook aan deze receptor binden. Capsaicin, het
pikante bestanddeel uit hete chilipepers, is een
goedgekeurd medicijn tegen pijn bij reumatoïde
artritis, osteoartritis, herpes zoster, en bij sommige
zenuwpijnen. Arvanil is een kruising tussen
anandamide en capsaicin.
Slimme truc
Veldhuis constateert dat capsaicin, anandamide,
arvanil én THC allemaal de acute schade beperken.
Arvanil werkt op beide receptoren en is het
meest effectief. Misschien kan deze stof worden
ingezet in de acute fase van een beroerte en is
ze al in de ambulance toe te dienen.
>> Nieuwe toepassing
oud medicijn
Wouter Veldhuis richt zijn onderzoek
op geneesmiddelen die al voor andere
aandoeningen worden gegeven. Veel
werkingen en bijwerkingen van deze
stoffen zijn dus al bekend; blijken ze in
proefdieren ook effectief tegen een
beroerte, dan kunnen ze sneller in de
kliniek worden toegepast. Tegelijkertijd
probeert Veldhuis het mechanisme van
hun werking te ontrafelen.
Het UMC Utrecht heeft inmiddels een
patent op de toepassing van interferon-
als ontstekingsremmer bij beroerte.
Veldhuis: “Wij hebben in proefdieren
aangetoond dat interferon- ook werkt
tegen ontsteking na een beroerte. Nu
moet toepassing in de kliniek worden
onderzocht. Het middel is al goedgekeurd
voor humaan gebruik én de
nieuwe toepassing is gepatenteerd.
Dit vergroot de kans op interesse van
de farmaceutische industrie voor onderzoek
naar deze toepassing.”
˘˘
l nr 3 juni 2003 l 13

MRI-beelden van rattenhersenen. Contrastvloeistof die de beschadigde
bloed-hersenbarrière is gepasseerd, is zichtbaar als lichte vlekken.
De met IFN behandelde ratten op de onderste rij foto's hebben
minder schade. Foto's: Wouter Veldhuis
Kleuring van ontstekingscellen in rattenhersenen. Foto links na toediening van
interleukine-8, foto rechts na toediening van interleukine-8 en interferon-.
˘˘
“Maar”, relativeert Veldhuis, “zover is het nog
lang niet. We hebben de werking van die stoffen
onderzocht in een model voor verhoogde glutamaatuitstoot.
Dat is een trucje om uitsluitend
dat ene proces onder de loep te nemen, zonder
de ruis van andere ingewikkelde processen
eromheen. We kijken dus niet naar de werkelijke
ziekte en doen het onderzoek bovendien niet in
mensen maar in ratten. Toepassing in de kliniek
is dus nog ver weg. Maar bij de ontwikkeling
van een medicijn tegen de acute schade moet je
absoluut naar deze receptoren kijken.”
Doorbroken barrière
Zolang de bloedtoevoer geblokkeerd blijft, gaat
het schadelijke proces gestaag door. Het opheffen
van de blokkade heeft dus de hoogste prioriteit.
Veldhuis: “Hoe eerder je de bloedtoevoer herstelt,
hoe meer er nog te redden valt. Maar dan komt
de paradox: herstel van de bloedtoevoer brengt
juist éxtra schade met zich mee.”
De toegestroomde zuurstof vormt vrije radicalen
met de uit beschadigde cellen vrijgekomen stoffen.
Vrije radicalen zijn schadelijke moleculen
die in het wilde weg reacties aangaan. Bovendien
worden de neutrofielen wakker geschud. Deze
witte bloedcellen krijgen signalen dat er wat
aan de hand is en trekken massaal naar het
beschadigde hersengebied, waar ze de bloedhersenbarrière
doorbreken en een verwoestende
ontsteking veroorzaken. De bloed-hersenbarrière
wordt gevormd door de wanden van de bloedvaten.
Deze houden de bloedcellen buiten de hersenen.
Door beschadiging van de bloedvatwand
neemt ook de kans op een hersenbloeding toe.
Schoon
Kun je de ontsteking en de beschadiging van de
bloed-hersenbarrière voorkomen, dan is de schade
na het herstel van de bloedtoevoer dus aanzienlijk
te beperken. Voor deze zogeheten reperfusie-fase
focust Veldhuis zich op het medicijn
interferon- (IFN). Interferon- wordt gebruikt
voor multiple sclerose en werkt tegen chronische,
langzame ontstekingen. Het is een antiviraal
eiwit dat door het lichaam wordt aangemaakt
na een virusinfectie.
Bij met IFN behandelde ratten is het herseninfarct
zeventig procent kleiner dan bij hun niet
behandelde soortgenoten. Dat percentage is
ontstekingscellen. Veldhuis: “Het lijkt er dus
inderdaad op dat dit interferon de ontstekingscellen
uit het brein weghoudt.”
Interferon lijkt te voorkomen dat de ontstekingscellen
door de bloed-hersenbarrière glippen.
Neutrofielen maken de stof matrix metalloproteïnase-9
(MMP9) om die barrière te slechten.
Normaal opent de wand van een hersenbloedvat
zich alleen plaatselijk om een bekende cel door
te laten en sluit hij zich daarna weer. Maar een
afhankelijk
van >> Interferon- houdt de ontstekingscellen uit het brein
het tijdstip
van behandeling, maar het suggereert in elk
geval dat de schade behoorlijk te beperken is
door de ontsteking aan te pakken. In het aangetaste
hersenweefsel zitten nauwelijks ontstekingscellen
teveel aan neutrofielen en een teveel aan MMP9
sloopt de barrière: er vallen gaten in, waardoor
neutrofielen massaal het brein binnenkruipen en
bloedingen kunnen ontstaan.
en bovendien lijkt op MRI-beelden
de bloed-hersenbarrière nog intact. Veldhuis
vraagt zich af hoe interferon- precies werkt:
pakt interferon- de ontsteking aan, of voorkomt
het schade aan het brein waardoor de
ontsteking uitblijft?
Voorbijdrijven
Interferon- voorkomt een ontstekingsreactie
door de uitstoot van MMP9 door neutrofielen te
verhinderen. Daardoor kunnen neutrofielen het
brein niet infiltreren en lijkt IFN het aangewezen
medicijn om de ontstekingsreactie na een beroerte
Bloed in het brein
Om die vraag te beantwoorden gebruikt hij een
model van ontsteking in de hersenen, zonder
een beroerte op te wekken. Op die manier sluit
je tussenkomst van andere door beroerte veroorzaakte
processen uit, waardoor het mogelijk is
heel zuiver de invloed van interferon- op de
instroom van ontstekingscellen vast te stellen.
Neutrofielen, de ontstekingscellen die bij onraad
het eerste ter plekke zijn, worden aangetrokken
door de signaalstof interleukine-8 (IL8). Door IL8
bij gezonde ratten in te spuiten, lok je de neutrofielen
naar de hersenen. Spuit je al eerder
interferon in, dan blijft een ontsteking met
neutrofielen uit. Zonder voorafgaande behandeling
aan te pakken.
De specifieke aanpak van MMP9 maakt het middel
bovendien tot de ideale compagnon voor de
stolseloplosser tPA. tPA verhoogt onder andere
het niveau van MMP9 in het bloed en kan mede
daardoor alleen in de eerste drie uur na een
beroerte gegeven worden. Daarna is de kans te
groot dat de bloed-hersenbarrière nog verder
beschadigt waardoor een hersenbloeding
optreedt. Gelijktijdige remming van MMP9 door
interferon- lijkt een prachtige oplossing.
Interferon- ontzegt niet alleen de ontstekingscellen
de toegang tot het beschadigde gebied,
maar na de huidige limiet van drie uur kan misschien
ook nog antistolling worden toegediend.
met interferon, wemelt het echter van
de
l nr 3 juni 2003 l 14

Het recht op privacy weegt zwaar. Wij beschouwen
ons huis als een burcht. Wordt deze fysieke
beschermingswal geslecht, dan kunnen we ons
nog altijd verschuilen in ons eigen lichaam.
De onschendbaarheid van lijf en leden is een
onvervreemdbaar recht. Niemand mag zomaar
met ons bloed, onze levers of gedachten aan
de haal. We hebben niet voor niets patenten,
octrooien, copyright en de Wet op de Geneeskundige
Behandelingsovereenkomst in het leven
geroepen.
Toch bieden de muren van ons huis en de grenzen
van ons lichaam steeds minder bescherming.
Zoals wel vaker zijn criminelen de drijvende
kracht achter de ontmanteling van onze privacy.
Namens ons, de oppassende burgers, grijpt de
overheid graag zoveel mogelijk criminelen in de
kraag. Daartoe worden niet zelden de grenzen
DNA-piraten
opgezocht van wat kan en mag. Soms worden
die zelfs een beetje overschreden. In naam van
de gerechtigheid en de vooruitgang.
Onlangs heeft de Eerste Kamer een wetsvoorstel
goedgekeurd, dat justitie het recht geeft DNA te
gebruiken om het uiterlijk van een verdachte te
achterhalen. DNA werd al gebruikt, maar slechts
als een streepjescode. De code van een verdachte
kon worden vergeleken met de DNA-code die op Via het DNA van de haarwortels zou vastgesteld
de plaats van het misdrijf was gevonden. Of met kunnen worden of prins Charles werkelijk de
de DNA-codes in de databank van justitie.
vader is van prins Harry of dat die eer gegund
Voortaan mag justitie van de genetische informatie
dus een mooi daderprofiel boetseren. Op prinses Diana.
moet worden aan James Hewitt, de minnaar van
basis van één huidschilfer zoekt de politie een Claims dat de eerste menselijke klonen inmiddels
lange, magere, blanke man met rood haar, een zijn geboren, heeft de angst onder prinsen en
krachtige kaaklijn en een kuiltje in de kin. Het prinsessen, sportlieden, popsterren en andere
speeksel aan de postzegel maakt duidelijk dat VIP’s sterk aangewakkerd. Niet alleen overspel
de dreigbrief is verstuurd door een kleine, dikke en sluimerende ziektes zijn in het gekaapte DNA
vrouw uit Zuid-Oost-Azië. Volgens haar genen af te lezen, maar voor je het weet zet iemand
heeft ze diabetes en aanleg voor borstkanker en een kloontje van Bill Clinton, Ruud Gullit,
schizofrenie. Maar die informatie mag officieel Madonna of Katja Schuurman op de wereld.
nog niet worden afgelezen en gebruikt.
Met een beetje moeite haalt iedere fan een
Wat justitie kan, kan iedereen. De kennis die kopie van zijn eigen idool in huis. Om VIP’s daartegen
te beschermen ontstond in San Francisco
gebruikt wordt om daderprofielen aan het DNA
te ontfutselen, is in principe voor iedereen toegankelijk.
In het kielzog van de genetische ken-
Institute. VIP’s kunnen via het DCI copyright aan-
het bedrijf DCI, wat staat voor DNA Copyright
nis boekt niet alleen justitie vooruitgang. Ook vragen op hun eigen, unieke DNA. Om diefstal
het bedrijfsleven ziet kansen. Een Britse krant en misbruik te voorkomen.
zou al een detectivebureau hebben ingehuurd Het is de vraag of dat lukt. Het recht op privacy
om enkele rode haarsprietjes van prins Harry, de staat voor het recht op afzondering, geheimhouding
en een persoonlijke levenssfeer. De zoon van Charles en Diana, te pakken te krijgen.
genetica
ondermijnt dat recht, omdat we van nature onze
privacy te grabbel gooien. We kunnen niet
anders. U en ik verstuiven per dag talloze huidschilfers,
die ons hele DNA-bestand bevatten.
Tranen, speeksel, zweet, snot, urine en poep
bevatten lichaamscellen met uw complete doopceel.
Die cellen maken de integriteit van ons
lichaam tot een lachertje.
Geef daarom geen hand aan de verzekeringsagent
bij wie u een nieuwe ziektekostenverzekering wilt
afsluiten. Uw achtergebleven huidschilfers in zijn
hand jagen de premie misschien omhoog. Lees
geen boeken uit de bieb zonder handschoenen.
Gebruik géén papieren wegwerpzakdoekjes! Gaat
u op stap, doe dan zoals president Bill Clinton toen
hij een bezoek bracht aan Dublin. Nadat hij in een
pub een Guinness had gedronken, kocht zijn
gevolg het glas om te voorkomen dat iemand het
presidentiële DNA te pakken kreeg. DNA-piraten
en genetische hackers vernietigen onze privacy.
Pieter Lomans........
foto > Chris Timmers, MTM
commentaar opinie terzijde
Reageren? E-mail: scan@azu.nl of UMC Utrecht • Redactie scan / D 01.343 • Postbus 88550 • 3508 GA Utrecht
l nr 3 juni 2003 l 15

tekst > Rob Buiter
foto’s > Chris Timmers, MTM
Door
de
Mankement in melanocortinereceptor leidt tot overgewicht
Melanocortines vormen een groep
hormonen met uiteenlopende werkgebieden:
van pigmentvorming en pijnprikkelgeleiding
tot regulering van de
stofwisseling. Vooral de relatie met
eetstoornissen maakt deze hormonen
ook commercieel interessant.
Promovendus Wouter Nijenhuis zocht
en vond een aantal stoffen die een
receptor van deze hormonen heel selectief
stimuleren of remmen. Handig voor
toekomstige medicijnen.
Hormonen en hun receptoren zijn hot. In de
enorme brij van genetische informatie die de
laatste jaren over ons is uitgestort, zijn commerciële
bedrijven vooral op zoek naar genen die
coderen voor een of andere hormoonreceptor.
Heb je de code voor een receptor en weet je wat
het bijpassende hormoon in het lichaam doet,
dan kun je met een remmende of een stimulerende
stof op de receptor die functie misschien
sturen. Of je kan zoeken naar een ziektebeeld
waarbij de betreffende receptor een sleutelrol
speelt, om daar vervolgens een medicijn op maat
bij te maken. Hoe dan ook, wie als eerste een
octrooi krijgt op een receptorcode, kan in tweede
instantie nog wel uitzoeken of daar farmacotherapeutisch
iets mee te doen is.
Melanocortines zijn misschien niet de meest
bekende hormonen, maar dat maakt ze niet
minder interessant. 'Melano' geeft aan dat ze
iets doen met de pigmentcellen, de melanocyten.
'Cortine' geeft aan dat het hormoon ook
een relatie heeft met de cortex van de bijnier.
Melanocytstimulerend hormoon, MSH, dat bijvoorbeeld
de vachtkleur van dieren beïnvloedt,
en het bijnierschorsstimulerend hormoon ACTH
waren dan ook de eerste hormonen uit de klasse
l nr 3 juni 2003 l 16

moleculaire rem getrapt
van melanocortines die werden ontdekt. Net als
andere melanocortines worden ze in de hersenen
gemaakt door van het pro-opiomelanocortine
een peptide, een korte keten van aminozuren,
af te knippen.
Dikke muizen
Op verschillende plaatsen in het lichaam zitten
receptoren waar melanocortines aan kunnen
binden. Afhankelijk van plaats en aard van de
receptor hoort daar een eigen lichaamsfunctie
bij. Toen Wouter Nijenhuis in 1998 op het Rudolf
Magnus
hele goede stoffen voortgekomen. Ook het werk
van Nijenhuis was waardevol: “Ons werk heeft
een aantal stoffen opgeleverd, zogenoemde
liganden, die heel specifiek de MC4-receptor
remmen of stimuleren. Toegegeven, anderen
hebben ook liganden gemaakt die nog specifieker
binden aan de receptor. Maar met ons moleculaire
onderzoek hebben wij ook een aantal
wetmatigheden beschreven waaraan moleculen
moeten voldoen, willen ze heel selectief aan de
MC4-receptor kunnen binden. Levert dit onderzoek
ooit een medicijn tegen eetstoornissen op,
hersenen waar het via de MC4-receptor de
eetlust remt. Toch heeft het geen zin om dikke
mensen extra leptine te geven. Blijkbaar zitten
elders in het systeem weer terugkoppelingsmechanismen
die het effect van de extra leptine
ongedaan maken.”
Gemanipuleerde trek
Met suggesties voor verder onderzoek is het
werk van Wouter Nijenhuis afgesloten. “Dit was
zuiver preklinisch werk en anderen zullen hier
ongetwijfeld klinische studies mee gaan uitvoeren.
Misschien levert dat een
Instituut voor
neurowetenschappen
>> Een signaal van de MC4-receptor werkt als een rem op de eetlust medicijn op om mensen
met overgewicht te helpen
aan zijn promotieonderzoek begon,
was de belangrijkste vraag dan ook: zoek naar
een stof die heel selectief één van de vijf bekende
melanocortinereceptoren, MC4R, aan of uit
kan zetten. “Wanneer je MSH of ACTH inspuit
bij een proefdier, dan reageren alle receptoren.
Op die manier kun je dus niet ontdekken wat de
specifieke functie is van één bepaald type receptor.
Maar met een stof die maar één van de
receptoren beïnvloedt, kun je wél heel gericht
de functie van die ene receptor bestuderen. Wat
gebeurt er bijvoorbeeld met een proefdier wanneer
ik het signaal van de receptor versterk of
verzwak. In een later stadium kun je eventueel
ook een medicijn ontwikkelen voor kwalen
waarbij die ene receptor een belangrijke rol
speelt”, aldus Nijenhuis.
Hoe hot zijn promotieonderzoek was, merkte
Nijenhuis toen in de toonaangevende bladen
ineens artikelen verschenen over de link tussen
'zijn' MC4-receptor en overgewicht. Jonge
mensen met overgewicht hebben vrij vaak een
mutatie in het gen voor de MC4-receptor. Ook
muizen met een verknutselde MC4-receptor zijn
veel dikker dan hun muizenbroers of -zussen
met een intacte receptor. Een signaal van de
MC4-receptor, zo wordt nu verondersteld, werkt
als een rem op de eetlust. Valt die rem weg,
bijvoorbeeld door een gemuteerd gen, dan gaat
de drager van die mutatie meer eten.
Moleculaire wetten
Door de link tussen MC4R en eetstoornissen
kwam er ineens extra interesse en geld voor dit
onderzoek. Toch betekende dit niet dat het
carrièrebedje van de promovendus ineens comfortabel
gespreid was. “Er doken veel instituten
met veel meer geld op dit onderwerp”, zo herinnert
Nijenhuis zich. Uit die onderzoeken zijn
dan zullen farmaceuten het liever niet in de
peptiden zoeken, waar de meeste liganden nu
uit zijn gemaakt. Het liefst gebruiken ze nog
kleinere moleculen. De door ons beschreven
moleculaire wetten helpen bij het zoeken naar
zo'n klein molecuul.”
Celoppervlak
Daarnaast probeerde Nijenhuis te achterhalen
volgens welk mechanisme een mutatie in het
MC4-receptorgen uitdraait op vraatzucht.
“Een receptor zit normaal gesproken aan de buitenkant
van een cel te wachten op circulerend
hormoon. Door cellen met een MC4-mutatie in
het laboratorium te kweken en te bestuderen,
hebben wij ontdekt dat er met de gemuteerde
receptor op zich niet veel mis is. Hij wordt alleen
niet meer naar het celoppervlak getransporteerd.
En binnen in de cel heb je niet veel aan een
receptor. Hij kan alleen aan het celoppervlak
zijn werk doen. Toch is dit nog niet het
ultieme bewijs dat een gebrekkig receptortransport
inderdaad de oorzaak is
van een falende rem op de eetlust
bij een deel van de mensen met
overgewicht”, zo stelt Nijenhuis.
De receptoren zijn onder laboratoriumomstandigheden
getest,
maar je wilt ook aantonen dat
die mensen inderdaad minder
receptoren op het celoppervlak
hebben. “Je kunt bij mensen met
overgewicht ook de MC4-receptor
stimuleren met een van de gevonden
liganden. Dan weet je meteen of
het concept werkt. Maar succes is hier
niet verzekerd. Ruim tien jaar geleden werd
bijvoorbeeld ontdekt dat in vetweefsel de stof
leptine wordt gemaakt. Leptine gaat naar de
die ook een gemuteerd MC4-gen hebben.
De groep mensen met overgewicht zónder zo'n
mutatie is echter veel groter: naar schatting achtennegentig
procent. Maar misschien kun je met
een MC4-stimulator juist deze enorm grote groep
wel veel beter helpen. Hun 'rem' is in principe
intact, maar er is een andere reden waardoor ze
te dik worden. Bij hen kan een medicijn misschien
iets harder op de eetlust-rem trappen.”
Het zijn allemaal paden die anderen ongetwijfeld
met sponsoring van de industrie gaan onderzoeken.
Zo niet Nijenhuis. Laat staan dat hij zich
uitlaat over de ethische vraagtekens die je kan
zetten bij het farmacotherapeutisch manipuleren
van de eetlust bij verder gezonde mensen.
“Ik was nieuwsgierig naar de moleculaire kant
van dit verhaal en die is tijdens mijn promotie
voor een belangrijk deel bevredigd.”
l nr 3 juni 2003 l 17

tekst > Pieter Lomans
foto > Chris Timmers, MTM
Neurologische
bypass voor
Mannen met spina bifida hebben vaak
geen gevoel in hun penis. Door een
lieszenuw aan te sluiten op de penis
ontstaat dat gevoel alsnog. De eerste
resultaten van een experimentele
behandeling.
Spina bifida, ook wel ‘open rug’ genoemd, ontstaat
door afwijkingen aan de neuraalbuis. Die
neuraalbuis wordt in embryo’s in de derde week
van de zwangerschap aangelegd. Uit dit kleine
buisje ontwikkelen zich de hersenen, het ruggenmerg
en de bijbehorende vliezen. Is het buisje
niet goed gesloten, dan raakt het ruggenmerg
beschadigd.
Onder het niveau van de beschadiging, heeft
maar een deel van de zenuwen contact met de
hersenen. Bij spina bifida gaat het dus om een
‘rafelige breuk’, die minder scherp is dan het volledig
doorgesneden ruggenmerg van een dwarslaesiepatiënt.
Dwarslaesiepatiënten hebben
onder de laesie geen controle over hun lichaam
en de zintuiglijke informatie komt ook niet meer
door. Bij spina bifidapatiënten is die grens minder
scherp, waardoor de uitvalsverschijnselen ook
meer verspreid zijn.
Dove erectie
Die uitvalsverschijnselen zijn sterk afhankelijk
van de plaats van het letsel. Hoe hoger het letsel,
hoe meer uitval en hoe ernstiger de symptomen.
Spina bifidapatiënten met laag rugletsel hebben
vaak problemen met lopen en vrijwel altijd een
gestoorde functie van de blaas, endeldarm en
kringspieren. Ook spasticiteit komt vaak voor.
Bijna alle patiënten krijgen te maken met een
neuroloog, kinderarts, uroloog, orthopeed,
neurochirurg en revalidatiearts. Om het overzicht
te bewaren worden patiënten op gezette
tijden bekeken door de spina bifidawerkgroep
in locatie Wilhelmina Kinderziekenhuis, waar
ook fysiotherapie, maatschappelijk werk en verpleegkundige
ondersteuning aanwezig is.
l nr 3 juni 2003 l 18

spina bifida
Omleiding van lieszenuw geeft penis gevoel
Kinderuroloog Tom de Jong maakt deel uit van
de werkgroep. Jaren geleden signaleerde hij dat
de meeste patiënten geen gevoel hadden in hun
penis. “De problemen met plassen, poepen en
lopen kenden we”, zegt hij, “maar over de
gevoelloosheid in de penis, en met name in de
eikel, was nog bijna nooit gesproken of geschreven.
Toch komt die gevoelloosheid vaak voor.
Veel pubers en volwassen mannen met spina
bifida krijgen een erectie, soms ook een zaadlozing,
maar ze voelen daar niets bij. Het gaat
niet gepaard met een erotisch of seksueel gevoel,
het is geen prettige of onprettige ervaring maar
een doof gevoel. Het is iets dat zich afspeelt
zonder enige lichamelijke gewaarwording.”
Geen contact
De Jong nam contact op met plastisch chirurg
Moshe Kon met de vraag of dat gevoel via een
chirurgische ingreep alsnog tot stand is te brengen.
Max Overgoor, die op dat moment assistent
was in de groep van Kon maar inmiddels als
plastisch chirurg werkt bij de Isala-klinieken in
Zwolle, wierp zich op het onderwerp. Hij bestudeerde
de literatuur, waarin het probleem nauwelijks
wordt besproken, en verdiepte zich in de
anatomie van de penis, de lies en de onderste
regionen van het ruggenmerg.
Overgoor: “Vanuit de basis van de penis lopen
twee zenuwbanen naar de eikel, eentje links
en eentje rechts, die voor de gevoeligheid in
de eikel zorgen. Bij spina bifidapatiënten zijn
die zenuwbanen wel aangelegd, maar functioneren
ze niet omdat het contact met de hersenen
is onderbroken.”
Liesomleiding
Plastisch chirurgen zijn bedreven in het hechten
van zenuwen. Als ze een gezonde zenuw konden
aansluiten op de zenuwbundels naar de
eikel, zou die zenuw dan uitgroeien naar de
eikel? Zou die zenuw dan prikkels kunnen
opvangen, waardoor de eikel gevoelig wordt?
Overgoor: “Die mogelijkheid bestaat. Sommige
geopereerd,
de vierde
volgt binnenkort.
Overgoor: “We hebben
bij de jongens slechts een van
>> Ze kunnen nu warm en koud onderscheiden,
maar ook scherp en stomp, en hard en zacht
spina bifidapatiënten hebben wel gevoel in de immers altijd uit de lies. Overgoor: “In de eerste
lies, maar niet in de eikel. Dat komt doordat de maanden na de operatie plaatsen de jongens
zenuwbanen naar de lies veel hoger in het ruggenmerg
ontspringen dan de zenuwbanen naar gen die we het laatste hebben geopereerd vindt
het gevoel inderdaad in de lies. Maar bij de jon-
de eikel. Bij die patiënten is het in principe
nu langzaam een verschuiving plaats naar de
mogelijk om de goed werkende lieszenuw door penis. Kennelijk bezit het brein voldoende soepelheid
en is het plastisch genoeg om zo’n cor-
te snijden en vast te hechten aan de ‘loze’ zenuw
naar de eikel.”
rectie door te voeren.”
Na de nodige voorbereidingen gaf de Medisch Overgoor hoopt dat die plasticiteit nog verder
Ethische Toetsingscommissie (METC) toestemming
voor de behandeling van vier jongens van gevoel, maar ook een seksueel, erotisch gevoel
doorzet. “Omdat je in de penis niet alleen
zestien jaar of ouder. Drie jongens zijn inmiddels wilt hebben. Dat zo’n gevoel ontstaat is niet uit-
de twee zenuwbanen aangesloten, omdat de gesloten. De lies is ook een erotische regio, dus
peniszenuw misschien toch een rol zou kunnen kunnen de hersenen die koppeling misschien
spelen bij de erectie. Het resultaat na de operatie
is verbluffend. Alle jongens hebben nu voor taten goed blijven, kun je de behandeling mis-
toch tot stand brengen. Op termijn, als de resul-
het eerst in hun leven gevoel in hun eikel. Ze schien bij jongere spina bifidapatiënten uitvoeren,
zodat ze vanaf hun vroege jeugd als vanzelf
kunnen warm en koud onderscheiden, maar ook
scherp en stomp, en hard en zacht. Het gevoel in met gevoel in hun penis opgroeien.”
de eikel versterkt het besef dat de penis een
wezenlijk onderdeel uitmaakt van hun lichaam. Meisjes en dwarslaesies
Dat idee, dat je bent wat je voelt, kan door dat Na deze eerste positieve resultaten zien De Jong
plotselinge penisgevoel ook belangrijke psychologische
en seksuele consequenties hebben. Deze hoeft de ingreep niet tot jongens en mannen te
en Overgoor meer toepassingen. Overgoor: “Je
aspecten worden onderzocht door psycholoog beperken. Meisjes en vrouwen met spina bifida
Peggy Cohen-Kettenis, die vanaf het begin nauw hebben vaak een vergelijkbaar probleem met de
bij het project is betrokken.”
clitoris. Daar lopen anatomisch gezien dezelfde
zenuwen naartoe. Ongevoeligheid van de clitoris
Soepel brein
zou je met zo’n ingreep dus ook kunnen aanpakken.”
Het gevoel in de eikel ontstaat niet onmiddellijk
na de operatie. De doorgesneden en op de penis De Jong ziet mogelijkheden voor mensen met
aangesloten lieszenuw moet eerst door de
een lage dwarslaesie. “Die laesie ontstaat vaak
zenuwbanen naar de eikel groeien. Pas als die op volwassen leeftijd, waardoor de patiënten
ingroei heeft plaatsgevonden, ontstaat er
het seksuele gevoel al hebben ontwikkeld.
gevoel. Maar dat is aanvankelijk een heel merkwaardig
gevoel. Een aanraking van de eikel maar zonder het bijbehorende seksuele, eroti-
Na zo’n laesie krijgen ze nog wel een erectie,
voelt aan als een aai in de lies, omdat de hersenen
nog niet in de gaten hebben dat de zenuw in de lies, dan is deze totaal nieuwe ingreep
sche gevoel. Beschikken ze nog wel over gevoel
is omgeleid! Prikkels van die zenuw kwamen waarschijnlijk ook bij hen toe te passen.”
l nr 3 juni 2003 l 19

tekst > Joost van der Gevel
foto > Chris Timmers, MTM
Aidsremmer uit aspirine
Cândida da Fonseca Pereira ontwikkelt een
nieuwe aidsremmer op basis van aspirine.
Aspirine is een ontstekingsremmer, die het ontstekingseiwit
cyclooxygenase-2 (COX-2) remt. In
hoge concentraties is aspirine ook een hiv-remmer,
maar niet bruikbaar voor patiënten.
“Omdat ze dan buizen vol aspirines moeten slikken”,
verklaart onderzoeker Cândida da Fonseca
Pereira. “In zulke hoge doseringen is aspirine
giftig, omdat het ook andere eiwitten remt,
zoals COX-1. Dat eiwit heb je onder andere
nodig voor de bescherming van de maag.”
Om dergelijke bijwerkingen te omzeilen is in
het verleden een aantal derivaten van aspirine
gemaakt, zoals het middel APHS. Dit derivaat
remt geen COX-1, maar wel COX-2 en doet dat
zelfs nog beter dan aspirine. Kortom: APHS is
een goede vervanger van aspirine omdat het
niet alleen uitstekend werkt, maar ook minder
bijwerkingen heeft.
Kandidaat aidsremmer
Opmerkelijk genoeg kan APHS ook hiv remmen.
Zelfs honderd keer beter dan aspirine. “APHS
remt hiv ergens vóórdat het virus geïntegreerd is
in het cellulair DNA. Dus in het eerste deel van op een ander punt in dit omzettingsproces ingrijpt.
de levenscyclus, ergens tussen de binding aan de Hiv muteert snel en is daardoor moeilijk aan te
celwand en de integratie in het cellulaire DNA”, pakken. Om resistentie tegen te gaan worden
stelt Da Fonseca Pereira, die deels op het onderzoek
naar APHS promoveerde. Ze ging op zoek medicijnen gegeven. Da Fonseca Pereira pro-
aidsremmers altijd in cocktails van minstens drie
>> APHS remt hiv vóórdat het virus integreert in het cellulair DNA
naar het precieze aangrijpingspunt van die werking
in de levenscyclus van hiv.
remmers. “APHS werkt andere aidsremmers niet
beerde uit hoe APHS reageert op andere aids-
Voordat hiv een cel binnendringt moet het binden
aan de celwand. Da Fonseca Pereira testte cocktail alleen maar krachtiger. Bovendien remt
tegen”, vertelt ze. “Integendeel, het maakt de
of APHS die binding tegenging. Dat was niet het APHS de replicatie van een aantal virussen dat
geval. Het virus drong ongehinderd de cellen resistent is tegen andere aidsremmers.”
binnen.
Dosis kleinkrijgen
Synergie in de cocktail
“In het laboratorium gebruik ik echter hoeveelheden
die duizend keer zo groot zijn als die
Ze ontdekte dat APHS vooral actief is in de fase
waarin de reverse transcriptie van virus-RNA van de gebruikelijke aidsremmers”, schetst
naar DNA plaatsvindt. APHS remt de productie Da Fonseca Pereira. “Om die hoge dosis te
van viraal DNA. Onduidelijk is nog of APHS het verminderen maken we nieuwe derivaten van
enzym reverse transcriptase remt – het virale APHS, die krachtiger en minder giftig zijn.
enzym dat dit proces aanzwengelt – of dat APHS Wij komen steeds dichter bij het beste stofje.”
l nr 3 juni 2003 l 20

De filosoof Plato ziet het lichaam als kerker van de geest. De vrij zwevende
geest kan elke denkbare gedachte produceren en laat zich door niets inperken.
Behalve door het lichamelijke omhulsel waarin al die vrije gedachten
opborrelen. Volgens de oude Griek wordt een in alle opzichten superieure
geest geknecht door een vreselijk, vleselijk omhulsel.
Mooie woorden van een gerenommeerde filosoof, dacht hij, maar hij wist
wel beter. Een geest zonder lichaam is zwaar gehandicapt. Hij wist het uit
eigen ervaring. Hij had een lichaam dat niet naar hem luisterde, eigenlijk
helemaal niks meer deed. Het loze lichaam liet zijn geest helemaal vrij.
De spieren gehoorzaamden niet meer, waardoor de band tussen lichaam
en geest feitelijk was doorgeknipt. Het lichaam hield op eigen houtje nog
wat essentiële levensprocessen in stand, maar luisterde verder nergens
meer naar. Zijn leven was geest. Hij had Plato’s paradijs bereikt.
Elk paradijs valt tegen zodra het werkelijk wordt bereikt. Hij dacht dan
ook héél anders over het lichaam dan Plato. Bewoog het maar weer,
deed het maar weer iets. Zodat zijn geest zich weer kon uiten. Zodat hij
duidelijk kon maken wat er in zijn hoofd omging.
Natuurlijk was het lichaam geen kerker. Integendeel. Het lichaam is de
mond van de geest. Elke beweging is een gematerialiseerde gedachte.
Zo keek hij er tenminste tegenaan. Juist de geest zónder luisterend
lichaam is gekerkerd.
Een pure denkdaad
Neurologen en fysiologen bestuderen hersenen om te kijken hoe ze een
geest in een verlamd lichaam weer aan de praat kunnen krijgen. Het toverwoord
is elektriciteit. Gedachten ontstaan in zenuwcellen. Die zenuwcellen
produceren elektriciteit.
Als je het elektrisch patroon van een gedachte kunt bepalen, dacht hij,
dan moet je in principe ook gedachten kunnen lezen. Want elke gedachte
heeft een eigen, kenmerkend patroon.
Een aantal Amerikaanse hersenonderzoekers was met zo’n project bezig,
wist hij. Bij ratten. Het ging om een eenvoudige gedachte. Zes ratten leerden
op een hefboom drukken. De hefboom activeerde een robotarm die
water uit een reservoir liet stromen, waarna de ratten hun dorst konden
lessen. De onderzoekers luisterden de hersenactiviteit van de ratten die
op de hefboom drukten zéér nauwkeurig af en kregen zo een elektrisch
signaal in handen dat het lichaam commandeerde.
Daarna deden de onderzoekers iets opmerkelijks. Ze sloten het hersensignaal
rechtsreeks aan op de robotarm, zonder tussenkomst van de
hefboom. Drukten de ratten nu op de nutteloze hefboom, dan opende
de robotarm tóch het waterreservoir! Met afgetapte gedachten commandeerde
de rattengeesten nu rechtstreeks de robotarm.
Zijn geest veerde op. Kennelijk kon je dingen doen zonder lichamelijke
bemoeienis. Een pure denkdaad!
foto > Chris Timmers, MTM
De ratten pasten zich snel aan de nieuwe situatie aan. Ze zagen dat
het reservoir vaak al openging, vóórdat ze op de hefboom duwden.
De opdracht was al uitgevoerd voordat het lichaam in actie kwam.
Al snel verzette de slimste rat geen poot meer wanneer hij dorst had.
Hij wist, dat alleen het denken aan het doen al voldoende was.
Zou Plato dát bedoeld hebben, vroeg hij zich af.
Pieter Lomans
commentaar opinie terzijde
l nr 3 juni 2003 l 21

Tijdens een proef met honden bleek dat een
spierplastiek in combinatie met die slimme
stimulator een vollopende blaas op dezelfde
manier en bijna net zo lang onder controle kan
houden als een natuurlijke kringspier. Goed
nieuws voor stomapatiënten? “Het is nog niet
zover dat het zakje van de stoma af kan”, zegt
Zonnevylle. “Meer binnen bereik ligt, dat een
stomapatiënt naar een concert van een paar uur
kan gaan zonder zich druk te maken over onvertekst
> Manou van de Zande
foto > Chris Timmers, MTM
Dijbeen leert plassen
Elektronische controle over nagemaakte sluitspieren
Een kringspier maken van een dijbeenspier
kan. Deze getransplanteerde spier zijn
nieuwe functie laten uitoefenen is een
ander verhaal. Een assistent plastische
chirurgie met wat natuurkunde en computerprogrammeertaal
in zijn bagage kwam met
een elektronische oplossing.
Spieren die kleine en grote boodschappen
ophouden en doorlaten zijn moeilijk na te
bootsen. Een kringspierplastiek laten werken,
bijvoorbeeld zoals een pacemaker het hart laat
slaan, is een kunststukje waar meer dan alleen
chirurgische kennis voor nodig is. Assistent plastische
chirurgie Erik Zonnevylle combineerde zijn
vakkennis met natuurkunde en computertechnologie
en bouwde een zelfdenkende elektronische
stimulator.
wachte genante geluiden van zijn oncontroleerbare
stoma.”
Een pats stroom
Elektronische stimulatie van spieren is niet nieuw.
Een vrij eenvoudig voorbeeld is de pacemaker, die
de hartspier steeds een zetje geeft. De hartspier
werkt heel simpel: hij heeft maar één tikje nodig
om de impuls door te geven aan het hele hart.
Bij andere spieren gaat dat minder makkelijk.
l nr 3 juni 2003 l 22

Zonnevylle: “Skeletspieren zijn bijvoorbeeld veel
complexer. De spiervezels liggen stuk voor stuk
geïsoleerd en elk groepje spiervezels wordt apart
aangestuurd. Als je zo’n spierbundel in beweging
wilt krijgen, dan is de enige oplossing er een
enorme hoeveelheid stroom door jassen. Nadeel
één: dat kost veel elektriciteit en de batterij die je
bij je draagt is snel leeg. Nadeel twee: de spier
verkrampt in één keer en gaat dus van complete
rust naar een forse krachtsinspanning.
hoe zet je hem harder en zachter? Zonnevylle:
“Onze eigen sluitspieren staan ook niet voortdurend
onder spanning. Neem je blaas: bij een
lege blaas heb je geen spierkracht nodig, bij een
halflege iets meer en met een volle blaas moet
je flink knijpen.” De natuurlijke kringspier corrigeert
zichzelf constant, en dat wilde Zonnevylle
zoveel mogelijk nabootsen. Met behulp van zijn
programmeerkunde ontwikkelde hij een zogenaamd
feedbackprogramma waarmee dat aardig
Dat houdt een spier
niet lang vol. Probeer
maar eens een accu van
>> Een gezonde spierbundel verdeelt zijn krachten
vijfentwintig kilo met uitgestrekte arm vast te
houden. Dat houd je nog geen minuut uit.”
Een gezonde spierbundel verdeelt zijn krachten.
Hij ontziet het ene groepje spiervezels en belast
het andere tot het ene weer is bijgekomen. Die
lukte. “Daarnaast maakten we de stimulator
slimmer, zodat deze kan leren hoe de verschillende
spiervezels vermoeid raken: welke spier
meer of minder stroom nodig heeft, welk segment
ontzien of juist extra belast kan worden.”
harmonieuze afstemming wilden Zonnevylle en
zijn medeonderzoekers graag zo dicht mogelijk
benaderen. “Tot nu toe konden we alleen een
grote pats stroom geven die alle spiervezels
tegelijk op scherp zette. Wij wilden onderzoeken
of het mogelijk was een stimulator te maken die
verschillende impulsen afgeeft, zodat sommige
spiervezels even kunnen uitrusten en ze niet
allemaal tegelijk strak staan.”
Hondenblaas
Bij acht honden testte Zonnevylle het ‘plas
ophouden’ – met hun echte eigen sluitspieren
en met getransplanteerde spierplastieken.
De plastieken kregen elektrische impulsen van
de slimme stimulator en reageerden goed op
een snel veranderende druk op de blaas. “Dat is
goed nieuws, want een sluitspier moet heel snel
kunnen reageren. Als die zich pas na drie seconden
Willy Wortel
Zonnevylle ging als een Willy Wortel aan de
gang met oude computers, soldeerbouten, twee
programmeertalen én wat elektronisch inzicht.
“Om een goed controleerbaar elektrisch veld te
maken, heb je tenminste twee elektrodes nodig.
Dat heet een bipolaire toepassing. Daarnaast
zorgen meerdere van deze elektrodeparen voor
meerdere elektrische velden die verschillende
delen van de spieren achter elkaar kunnen laten
samentrekken (sequentiële stimulatie). Vanuit
de stimulator, die bestaat uit een behuizing en
batterij, lopen diverse elektrodedraadjes naar
de spier toe. Zo maak je kleine elektrische veldjes
waar je controle over hebt.” Zonnevylle en co
testten dit op een eenvoudige spier en het resultaat
bleek twintig keer zo goed als de conventionele
alles-of-niets-methode. “Wij zagen volop
mogelijkheden.”
Maar toen ze iets hoger grepen, en de stimulator
testten op de veel ingewikkelder na te maken
sluitspier, bleek het ei van Columbus nog niet
gevonden te zijn. “Onze methode werkte hier
nog maar drie keer zo goed als de conventionele.”
Om een sluitspier na te bootsen, gebruiken
chirurgen meestal een gracilisspier, een spier uit
de binnenkant van het dijbeen.
De nieuwe stimulator vroeg dus om verfijning:
aanspant, heeft de patiënt al een natte
broek.” In vergelijking met de echte sluitspieren
kwamen de plastieken in combinatie met de
slimme stimulator er goed vanaf. “Bij veertig
centimeter waterdruk deed onze sluitspier het
zelfs beter. Vreselijk interessant dus om die elektronisch
aangestuurde sluitspier in de mensenpraktijk
te gaan toepassen.”
Een implanteerbare sequentiële stimulator met
feedback is vrij makkelijk te maken, denkt
Zonnevylle. “We willen een apparaatje ontwikkelen
dat we kunnen testen op mensen. Eerst
moeten we nog uitgebreidere en chronische
experimenten met proefdieren doen. Maar als je
bedenkt dat zo’n apparaatje veel simpeler in
elkaar steekt dan een mobiele telefoon, dan
moet daar op den duur dus makkelijk iets kleins
à la de pacemaker van te maken zijn.” De assistent
plastische chirurgie is enthousiast over het
verder kijken dan je eigen vakgebied. “Ik kan
veel mensen aanwijzen die beter kunnen opereren
dan ik, veel beter in natuurkunde zijn of
echt briljant kunnen programmeren, maar als
verschillende vakgebieden elkaar nooit raken
mis je veel kansen. Het probleem is dat technici
niet goed kunnen spreken met artsen en vice
versa. Ze spreken een andere taal. Dát houdt
progressie in de wetenschap tegen.”
>>
Spierplastieken:
meer dan gatenvullers
Een spierplastiek is, simpel gezegd, meestal
een constructie om een gat mee te vullen.
Met spierweefsel uit een ander deel van het
lichaam wordt een defect gevuld. Dat defect
kan veroorzaakt zijn door een ongeluk. Een
motorrijder verbrijzelt tijdens een verkeersongeval
bijvoorbeeld een been. Vroeger
moest dat been geamputeerd worden.
Botten aan elkaar zetten kan wel, maar
zonder laagje spieren en huid eroverheen
gaat het bot dood.
Sinds de intrede van de microchirurgie begin
jaren zeventig kunnen vernielde spieren
soms vervangen worden door andere,
misbare spieren uit het lichaam van de
onfortuinlijke motorrijder. Misbare spieren
zijn bijvoorbeeld de grote rugspier, kleinere
spieren aan de binnenkant van het dijbeen,
of een ‘wasbord’-spier uit de buik.
Schouders, benen en buik functioneren
nog steeds prima als de chirurg deze spieren
weghaalt en aansluit op de bloedvaten in
het beschadigde gebied.
Plastisch chirurgen zinnen al enige tijd op
manieren om hun plastieken meer te laten
zijn dan gatenvullers. Hoe kunnen ze zo’n
getransplanteerde spier in zijn nieuwe
omgeving ook laten wérken? Rugspieren
hebben andere instructies meegekregen
dan armspieren. Hoe kun je de hersenfuncties
nabootsen die opdracht geven aan de
spieren? Een manier is het geven van elektronische
impulsen, de methode die Erik
Zonnevylle gebruikt. Het lichaam foppen is
een andere manier. Dat kan bijvoorbeeld bij
een halve aangezichtsverlamming. Een deel
van de aangezichtszenuw aan de goede
kant wordt gebruikt om aan de verlamde
kant het correcte signaal te geven, waardoor
een naar het aangezicht getransplanteerde
spier symmetrisch werkt. Dit is een
microchirurgisch hoogstandje, dat ook met
enige regelmaat in het UMC Utrecht wordt
toegepast.
l nr 3 juni 2003 l 23

S T E L L I N G
Spieren doof voor geluid
tekst > Joost van der Gevel
foto > Jan Hendrik Demmink
Het huidige gebruik
van ultrageluid in de
fysiotherapie is
milieuvervuiling
Promovendi leveren bij hun proefschriften
vaak een aantal stellingen.
Fysiotherapeut Jan Hendrik Demmink
licht een van zijn stellingen toe.
“
Warmte geeft een betere elasticiteit en
rekbaarheid in spieren en pezen, en minder pijn.
Fysiotherapeuten gebruiken daarom technieken
die warmte afgeven, zoals ultrageluid. Maar wat
wij in de fysiotherapie doen aan warmtebehandeling
met ultrageluid, levert nauwelijks warmte
op. We werken dus met geluid, terwijl er níets
uitkomt. Als je iets alleen hard aanzet zonder
resultaat, is het milieuvervuiling. Dat mensen
ultrageluid toevallig niet horen, betekent
immers niet dat het er niet is. Honden en katten
horen het wel.
Het probleem met ultrageluidbehandelingen is,
dat het weefsel verbrandt als je de kop waar het
geluid uitkomt stilhoudt. Vergelijk het met een
strijkijzer, dat brandt ook door de stof als je het
niet beweegt. Om de warmte te verdelen draai
je rondjes met de geluidskop, maar daardoor
krijg je minder warmte. Onze handelingen werken
dus noodgedwongen de warmtewerking
tegen in plaats van die te bevorderen. De warmtewerking
is afhankelijk van de snelheid en de
manier van bewegen. Iedere fysiotherapeut doet
dat anders. Het ultrageluid zoals wij dat nu
gebruiken, werkt daardoor niet gelijkmatig en
is dus niet precies.
Auditieve varkensspier
Ik onderzocht het effect van ultrageluid op verschillende
spieren van een varken. Elke spier
heeft een andere warmtewerking, waardoor je
het gebruik van ultrageluid steeds moet aanpassen.
Dat gebeurt niet. Fysiotherapeuten zijn dus
eigenlijk de hele tijd met een experiment bezig,
terwijl de patiënt daar nota bene voor betaalt.
Dat kan niet. Behandelaars moeten weten wat
ze doen.
We zouden ultrageluid moeten focussen zoals
dat kan met een lichtstraal. Als je daar een
brandglas voor zet, bundel je het licht in een
centrale plek: het brandpunt. Op een vergelijkbare
manier kun je ook het geluid richten, waar-
door je – zolang je de ultrageluidsintensiteit
laag houdt – weefsels kunt verwarmen zonder
verbranding.
Binnen de fysiotherapie is veel onderzoek
gedaan om het effect van behandelingen te
meten. Heeft een behandeling te weinig effect,
dan wordt daar vaak direct mee gestopt.
Onderzoek naar een mogelijke verbétering
wordt niet gedaan. Dat geldt in Nederland
bij uitstek voor ultrageluid. Het wordt steeds
minder gebruikt nadat de Gezondheidsraad in
1999 het gebruik ervan helemaal afkeurde.
Die conclusie gaat me toch iets te ver.
Ook geen warmte
De Gezondheidsraad heeft dit besloten op grond
van een paar wetenschappelijke artikelen. In die
artikelen is aangetoond dat een behandeling
met ultrageluid niet het gewenste resultaat had
op spieren en pezen, en dat pijn daardoor niet
afnam. Maar in die onderzoeken gaf de ultrageluidbehandeling
óók geen warmte. De
Gezondheidsraad kon zich destijds nog niet
baseren op onderzoek waarbij ultrageluid wél
het beoogde warmte-effect geeft, en daarna de
werking op spieren, pezen en pijn toetsen.
In de rest van de wereld wordt ultrageluid nog
veel gebruikt. Ook met succes, bijvoorbeeld bij
reumapatiënten. Maar het succes is heel afhankelijk
van wie het toepast en hoe. Als fysiotherapeuten
vinden dat ze warmte moeten geven,
moet er onderzoek naar warmtebehandelingen
komen. De fysiotherapie moet wetenschappelijker
gaan werken. Daar sta ik vierkant achter. Dat
betekent ook, dat je de technieken en instrumenten
moet blijven evalueren. Dat je die steeds
probeert te verbeteren. Dan kan ook ultrageluid
nog een heel nuttige techniek zijn.
”
Jan Hendrik Demmink werkt al dertig jaar in Noorwegen,
waar hij verbonden is aan de hogeschool van Bergen.
Hij promoveerde onlangs in Utrecht.