Scan 1, februari 2002 - UMC Utrecht

tekst > Pieter Lomans
foto > Chris Timmers
Opening van faciliteit voor
gen- en celtherapie
Gentherapie bij patiënten? Het kweken van weefsel
uit eigen lichaamscellen? Tot voor kort leek
het onmogelijk. Inmiddels hebben onderzoekers
in het UMC Utrecht daar de nodige ervaring mee
opgedaan. De vertaling van het lab naar de
kliniek is een logische, volgende stap. Daar is echter
wel een speciale faciliteit voor nodig. Saskia
Ebeling, Anton Martens, Ineke Slaper-Cortenbach
en Frank Rynja vormden de kerngroep die de
bouw voorbereidde en begeleidde. Op 28 februari
wordt het resultaat, de Gen- en Celtherapie
Faciliteit, geopend. De opening onderstreept de
intensieve samenwerking tussen artsen en onderzoekers
om nieuwe grenzen in de geneeskunde
op te zoeken.
Medisch bioloog Ineke Slaper-Cortenbach, beheerder
van de nieuwe faciliteit: “We noemen haar de
Gen- en Celtherapie Faciliteit, de GCTF, omdat die
naam precies aangeeft wat er gebeurt. De faciliteit
biedt mogelijkheden die we niet eerder hadden.
We kunnen nu bijvoorbeeld onder optimale
omstandigheden menselijke cellen scheiden en
kweken. Daarmee komt weefselreparatie, ook wel
‘tissue-engineering’ genoemd, binnen handbereik.
Tegelijkertijd gaan we ook de stap zetten naar
gentherapie bij mensen. Met deze nieuwe faciliteit
kunnen we het gentherapeutische onderzoek uit
het lab concreet vertalen naar toepassingen voor
patiënten.”
Cel- en gentherapie vragen om speciale veiligheidsmaatregelen,
die de bestaande labs niet
bieden. Slaper-Cortenbach: “Genetisch gemodificeerde
cellen worden als potentieel gevaarlijk
beschouwd. Daarom moet er zeer zorgvuldig met
het materiaal worden omgegaan. Aan de ene
kant mag het niet ‘ontsnappen’. Aan de andere
kant moet het steriel zijn, omdat je het niet meer
voor patiënten kunt gebruiken als het besmet is
met micro-organismen zoals bacteriën, virussen of
schimmels.”
Sluis als stofzuiger
Beide eisen – veiligheid en zuiverheid – zijn verwerkt
in de nieuwe faciliteit, die ruim driehonderd
vierkante meter groot is en bestaat uit drie afzonderlijke
werkruimtes, zogeheten ‘clean air rooms’.
In die ruimtes heerst een lichte overdruk. Daardoor
stroomt de lucht altijd naar buiten en blijft de
ruimte zo schoon mogelijk. Die uitstroom van lucht
staat echter op gespannen voet met de eis om het
genetisch gemodificeerde materiaal in het lab te
houden. Daarvoor moet de druk juist buiten het
lab wat hoger zijn. Ziekenhuisapotheker Frank
Rynja: “Dat dilemma hebben we opgelost door
een sluis tussen het lab en ‘de buitenwereld’ te
bouwen. In die sluis creëren we onderdruk, waardoor
de sluis werkt als een centrale afvoerput.
Zowel verdwaalde stofdeeltjes uit de werkruimtes,
als verontreinigingen van buitenaf worden in die
onderdruk afgezogen.”
Niet alleen vanwege de veiligheidseisen, maar ook
omdat een genetisch gemodificeerde cel wordt
beschouwd als een geneesmiddel, werd Rynja
vanaf het eerste moment bij de bouw van het lab
betrokken. Rynja: “In nauw overleg met onze
eigen Technische Dienst heeft dat geleid tot een
uitgebreid systeem van kwaliteitsbewaking, dat
sterk is geautomatiseerd. Zo registreert het systeem
bijvoorbeeld continu de zuiverheid van de
lucht, de temperatuur, de luchtdruk, de luchtvochtigheid
en de juiste werking van de apparatuur.
Ontstaat een afwijking van de vastgestelde normen,
dan trekt het systeem onmiddellijk aan de
bel. Ook voor het omgaan met het materiaal
moest een nieuwe werkwijze worden ingevoerd.
Dat betekent bijvoorbeeld geen open glazen flesjes,
maar afgesloten plastic zakken.”
Biotechnologie
Door dat hele eisenpakket mag alleen speciaal
opgeleid personeel de faciliteit in. Toch gaat het
uitdrukkelijk om een ‘core facility’, waarvan alle
UMC-afdelingen gebruik kunnen maken die
aan cel- en gentherapie (willen) doen. Slaper-
Cortenbach: “De onlangs ingestelde Gen- en
Celtherapie Adviescommissie (GCTAC) helpt bij de
oriëntatie op onderzoeksmogelijkheden en adviseert
bij het opstellen van aanvragen. En in de
faciliteit kunnen we voor iedereen de bewerking
van het materiaal verzorgen. Voor de groepen in
huis, maar ook voor externe opdrachtgevers, zoals
biotechnologische bedrijven.”
Aan de officiële – virtuele – opening van de faciliteit
gaat een symposium vooraf. Naast presentaties
over Utrechtse projecten, zullen ook twee Amerikaanse
toponderzoekers een lezing geven: Margaret
Goodell spreekt over stamcellen en celtherapie,
Malcolm Brenner behandelt de (on)mogelijkheden
van gentherapie.
Symposium
Op de voorafgaande en volgende pagina’s zijn
twee Utrechtse projecten beschreven die ook tijdens
het symposium aan bod komen.
‘Gedresseerd zelfmoordgen helpt nieuw beenmerg’
gaat over gentherapie.
‘Stamcel restaureert bloedvat’ is een voorbeeld
van celtherapie.
nr 6 december 2001 16
Wilt u het symposium bijwonen of meer informatie
over de projecten? Neem contact op met:
Joukje van der Velde,
tel: 030-2507769
email: j.vd.velde@digd.azu.nl