Cel- en Weefseltherapie - VIB
Cel- en Weefseltherapie - VIB
Cel- en Weefseltherapie - VIB
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
e e n kijk op biote chnologie<br />
9<br />
<strong>Cel</strong>- <strong>en</strong> weefseltherapie<br />
E<strong>en</strong> inforeeks van
e e n kijk o p<br />
<strong>Cel</strong>- <strong>en</strong> weefseltherapie<br />
<strong>VIB</strong> is e<strong>en</strong> non-profit onderzoeksinstituut in de lev<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>.<br />
Zo'n 1100 wet<strong>en</strong>schappers <strong>en</strong> technici verricht<strong>en</strong><br />
basisonderzoek naar de moleculaire mechanism<strong>en</strong> die instaan<br />
voor de werking van het m<strong>en</strong>selijk lichaam, plant<strong>en</strong> <strong>en</strong> microorganism<strong>en</strong>.<br />
Door e<strong>en</strong> hecht partnerschap met vier Vlaamse<br />
universiteit<strong>en</strong> - UG<strong>en</strong>t, K.U.Leuv<strong>en</strong>, Universiteit Antwerp<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Vrije Universiteit Brussel - <strong>en</strong> e<strong>en</strong> stevig investeringsprogramma<br />
bundelt <strong>VIB</strong> de kracht<strong>en</strong> van 65 onderzoeksgroep<strong>en</strong> in één<br />
instituut. Hun onderzoek heeft tot doel de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van onze<br />
k<strong>en</strong>nis fundam<strong>en</strong>teel te verlegg<strong>en</strong>. Met zijn technologie-transfer<br />
beoogt <strong>VIB</strong> de omzetting van onderzoeksresultat<strong>en</strong> in product<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> di<strong>en</strong>ste van de consum<strong>en</strong>t <strong>en</strong> de patiënt. <strong>VIB</strong> ontwikkelt <strong>en</strong><br />
verspreidt e<strong>en</strong> breed gamma aan wet<strong>en</strong>schappelijk onderbouwde<br />
informatie over alle aspect<strong>en</strong> van de biotechnologie. Meer info<br />
op www.vib.be.<br />
www.vib.be • info@vib.be<br />
2009, eerste druk.<br />
Moderne g<strong>en</strong>eeskunde wil<br />
beschadigde weefsels vervang<strong>en</strong><br />
door gezonde, functionele<br />
weefsels die liefst e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong><br />
lang meegaan.<br />
2
e<strong>en</strong> kijk op<br />
<strong>Cel</strong>- <strong>en</strong> weefseltherapie<br />
reserve-onderdel<strong>en</strong> op bestelling<br />
Het m<strong>en</strong>selijk lichaam telt meer dan ti<strong>en</strong>duiz<strong>en</strong>d<br />
miljard cell<strong>en</strong>. Elk met heel specifieke functies. Zo<br />
hebb<strong>en</strong> we lever-, huid-, haar-, z<strong>en</strong>uw- <strong>en</strong> darmcell<strong>en</strong>.<br />
<strong>Cel</strong>l<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zich sam<strong>en</strong> ord<strong>en</strong><strong>en</strong> tot weefsels,<br />
verschill<strong>en</strong>de types weefsel vorm<strong>en</strong> op hun beurt<br />
organ<strong>en</strong>.<br />
Ons lichaam functioneert alle<strong>en</strong> goed als alle cell<strong>en</strong><br />
hun werk naar behor<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong>. Kwetsur<strong>en</strong>, ziekte<br />
of ouderdom gaan vaak gepaard met het verlies van<br />
weefsels <strong>en</strong> cell<strong>en</strong>. Gelukkig heeft ons lichaam e<strong>en</strong><br />
herstelsysteem dat ervoor zorgt dat bijvoorbeeld<br />
e<strong>en</strong> wonde g<strong>en</strong>eest. Bij te grote schade, bijvoorbeeld<br />
e<strong>en</strong> ernstige brandwonde of nierfal<strong>en</strong>, schiet ons<br />
eig<strong>en</strong> herstelsysteem tekort <strong>en</strong> moet de g<strong>en</strong>eeskunde<br />
ingrijp<strong>en</strong>.<br />
3
e e n kijk o p<br />
<strong>Cel</strong>- <strong>en</strong> weefseltherapie<br />
Van orgaantransplantatie tot celtherapie<br />
Vandaag zijn we al in staat om volledige organ<strong>en</strong> te vervang<strong>en</strong>,<br />
d<strong>en</strong>k maar aan e<strong>en</strong> niertransplantatie. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> nier<br />
verlor<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> de giftige afvalstoff<strong>en</strong> in het bloed niet<br />
meer zelf filter<strong>en</strong>. Meerdere mal<strong>en</strong> per week moet de patiënt naar<br />
het ziek<strong>en</strong>huis om aan de kunstnier te ligg<strong>en</strong>, de zog<strong>en</strong>aamde<br />
dialyse. Als het meezit, vind<strong>en</strong> arts<strong>en</strong> e<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>de donornier die<br />
kan word<strong>en</strong> ingeplant bij de patiënt: e<strong>en</strong> transplantatie met e<strong>en</strong><br />
donororgaan. Hierdoor kan de patiënt opnieuw zelf de toxische<br />
stoff<strong>en</strong> uit zijn bloed filter<strong>en</strong>.<br />
Krap bij kas<br />
De vraag naar donorweefsels (<strong>en</strong> -organ<strong>en</strong>) is echter veel groter<br />
dan het aanbod. De wachtijst<strong>en</strong> voor orgaantransplantatie zijn<br />
soms zo lang dat er m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> sterv<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> hart of lever<br />
vrijkomt. Nierpatiënt<strong>en</strong> overbrugg<strong>en</strong> de wachtperiode met dialyse.<br />
De gemiddelde wachttijd in België voor e<strong>en</strong> niertransplantatie<br />
bedraagt twee tot drie jaar.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn er heel wat aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> (zoals de ziekte van<br />
Parkinson) of gevall<strong>en</strong> van weefselschade (bijvoorbeeld grote<br />
brandwond<strong>en</strong>) waarvoor transplantaties niet bat<strong>en</strong>. Er zijn dus<br />
andere b<strong>en</strong>adering<strong>en</strong> nodig.<br />
De Eurotransplant International<br />
Foundation (www.eurotransplant.nl)<br />
is e<strong>en</strong> wettelijk erk<strong>en</strong>de organisatie<br />
die orgaantransplantaties in België,<br />
Nederland, Luxemburg, Duitsland,<br />
Oost<strong>en</strong>rijk, Kroatië <strong>en</strong> Slov<strong>en</strong>ië<br />
coördineert.<br />
Niertransplantaties in Eurotransplant-regio <strong>en</strong> aantall<strong>en</strong> op de wachtlijst<br />
14000<br />
12000<br />
10000<br />
8000<br />
6000<br />
4000<br />
2000<br />
0<br />
1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1991 1993 1995 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008<br />
Wachtlijst<br />
Transplantaties met<br />
lev<strong>en</strong>de donor<strong>en</strong>.<br />
Transplantaties met<br />
overled<strong>en</strong> donor<strong>en</strong><br />
4<br />
Bron: Eurotransplant International Foundation
Het werk lat<strong>en</strong> do<strong>en</strong> door <strong>en</strong>kele cell<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> veelbelov<strong>en</strong>d alternatief is celtherapie. In plaats van e<strong>en</strong><br />
volledig orgaan te vervang<strong>en</strong>, transplanteert m<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel orgaanspecifieke<br />
cell<strong>en</strong> naar het orgaan in kwestie: de hartspier na<br />
e<strong>en</strong> infarct, het gewricht bij artrose, de pancreas bij diabetes<br />
of het rugg<strong>en</strong>merg bij bepaalde vorm<strong>en</strong> van verlamming.<br />
M<strong>en</strong> hoopt dat de cell<strong>en</strong> zich daar installer<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich<br />
verm<strong>en</strong>igvuldig<strong>en</strong>.<br />
Van waar kom<strong>en</strong> weefsels <strong>en</strong> cell<strong>en</strong>?<br />
Heel wat weefsels <strong>en</strong> cell<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> de basis van e<strong>en</strong><br />
behandeling vorm<strong>en</strong>. Maar het is alle<strong>en</strong> mogelijk<br />
die te ontwikkel<strong>en</strong> wanneer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bereid zijn<br />
weefsels of cell<strong>en</strong> te doner<strong>en</strong> voor wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
onderzoek <strong>en</strong>/of g<strong>en</strong>eeskundige toepassing<strong>en</strong>.<br />
De donatie van cell<strong>en</strong> <strong>en</strong> weefsels moet kosteloos<br />
zijn. Donor<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> vergoed word<strong>en</strong> voor<br />
gemaakte onkost<strong>en</strong>.<br />
toepassing<strong>en</strong>, t<strong>en</strong>zij hier verzet teg<strong>en</strong> aangetek<strong>en</strong>d<br />
werd. Dezelfde regeling geldt voor het gebruik<br />
van lichaamsmateriaal dat overgeblev<strong>en</strong> is na e<strong>en</strong><br />
diagnostische of heelkundige ingreep: het kan<br />
gebruikt word<strong>en</strong> voor wet<strong>en</strong>schappelijk onderzoek,<br />
t<strong>en</strong>zij de patiënt hierteg<strong>en</strong> bezwaar heeft.<br />
Het afgestane lichaamsmateriaal wordt gecodeerd<br />
of zelfs geanonimiseerd om de persoonlijke lev<strong>en</strong>ssfeer<br />
van de donor te verzeker<strong>en</strong>. Vervolg<strong>en</strong>s wordt<br />
dit zorgvuldig opgeslag<strong>en</strong> in weefselbank<strong>en</strong> of<br />
biobank<strong>en</strong> tot gebruik in e<strong>en</strong> medische toepassing<br />
of onderzoek.<br />
Zowel de afname als de opslag van cell<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
weefsels, is aan str<strong>en</strong>ge kwaliteitsbewaking <strong>en</strong><br />
regelgeving onderworp<strong>en</strong>. Voor de afname wordt<br />
e<strong>en</strong> onderscheid gemaakt tuss<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>de <strong>en</strong> dode<br />
donor<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds, <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> het gebruik voor<br />
medische toepassing<strong>en</strong> <strong>en</strong> onderzoek anderzijds.<br />
Zo moet<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>de donor<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrije, geïnformeerde<br />
toestemming gev<strong>en</strong> voor het gebruik van hun<br />
lichaamsmateriaal voor g<strong>en</strong>eeskundige toepassing<strong>en</strong>.<br />
Lichaamsmateriaal van e<strong>en</strong> overled<strong>en</strong> donor kan<br />
m<strong>en</strong> in principe gebruik<strong>en</strong> voor g<strong>en</strong>eeskundige<br />
5
e e n kijk o p<br />
<strong>Cel</strong>- <strong>en</strong> weefseltherapie<br />
Soort<strong>en</strong> cel- <strong>en</strong> weefseltherapie<br />
Autologe <strong>en</strong> allog<strong>en</strong>e celtherapie<br />
Wanneer m<strong>en</strong> cell<strong>en</strong> of weefsel bij één <strong>en</strong> dezelfde<br />
persoon afneemt <strong>en</strong> opnieuw toedi<strong>en</strong>t, sprek<strong>en</strong> we van<br />
autologe therapie.<br />
Bij allog<strong>en</strong>e therapie zijn de donor <strong>en</strong> de te behandel<strong>en</strong><br />
patiënt twee verschill<strong>en</strong>de person<strong>en</strong>. Hierdoor bestaat<br />
er e<strong>en</strong> risico op afstoting. Om dit te voorkom<strong>en</strong> zoekt<br />
m<strong>en</strong> steeds donormateriaal dat zo goed mogelijk<br />
overe<strong>en</strong>stemt met het weefsel van de patiënt.<br />
Deze overe<strong>en</strong>komst is <strong>en</strong>kel bij e<strong>en</strong>eiige tweeling<strong>en</strong><br />
volledig. De meeste patiënt<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> daarom na<br />
e<strong>en</strong> transplantatie lev<strong>en</strong>slang afweeronderdrukk<strong>en</strong>de<br />
medicatie nem<strong>en</strong>.<br />
<strong>Cel</strong>- <strong>en</strong> weefseltherapie:<br />
e<strong>en</strong> breed spectrum<br />
1. Pure transplantatie<br />
• Het hoornvlies is het doorzichtige deel aan<br />
de buit<strong>en</strong>kant van het oog <strong>en</strong> kan door infectie,<br />
beschadiging, e<strong>en</strong> aangebor<strong>en</strong> afwijking of<br />
ouderdom troebel word<strong>en</strong>. De patiënt kijkt<br />
dan als het ware door e<strong>en</strong> beslag<strong>en</strong> voorruit.<br />
Transplantatie met e<strong>en</strong> gezond (helder) hoornvlies<br />
voorkomt of corrigeert blindheid.<br />
• Bij hartpatiënt<strong>en</strong> vervangt m<strong>en</strong> soms de hartklepp<strong>en</strong><br />
door donorklepp<strong>en</strong>.<br />
2. Transplantatie na bewerking<br />
• Bij brandwond<strong>en</strong> of op<strong>en</strong> wond<strong>en</strong> kan donorhuid<br />
soelaas bied<strong>en</strong>; liefst huid van de patiënt zelf,<br />
omdat de kans op afstoting anders te groot is.<br />
M<strong>en</strong> kan echter maar e<strong>en</strong> beperkte hoeveelheid<br />
huid wegnem<strong>en</strong>. De kleine stukjes gezonde huid<br />
van bijvoorbeeld 1 cm² word<strong>en</strong> in het lab in drie<br />
autologe therapie<br />
allog<strong>en</strong>e therapie<br />
6<br />
Hoornvlies van e<strong>en</strong> oog<br />
Gekweekte huid
wek<strong>en</strong> tijd verm<strong>en</strong>igvuldigd tot grote stukk<strong>en</strong> huid<br />
van ongeveer 800 cm², voldo<strong>en</strong>de om grote brandwond<strong>en</strong><br />
te herstell<strong>en</strong>.<br />
3. Geavanceerde cel- <strong>en</strong> weefseltherapie<br />
• E<strong>en</strong> grote uitdaging is het driedim<strong>en</strong>sionaal<br />
kwek<strong>en</strong> van kraakbe<strong>en</strong>weefsel, d<strong>en</strong>k hierbij aan<br />
de reconstructie van oor of luchtpijp.<br />
• De constructie van biologische hartklepp<strong>en</strong> door<br />
de normale celbekleding van de hartklep op e<strong>en</strong><br />
driedim<strong>en</strong>sionale structuur te lat<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>, gaat<br />
e<strong>en</strong> stapje verder. Voor e<strong>en</strong> goede hartklep zijn<br />
twee celtypes nodig: myofibroblastcell<strong>en</strong>, voor<br />
e<strong>en</strong> stevige spierstructuur, <strong>en</strong> <strong>en</strong>dotheelcell<strong>en</strong>,<br />
als beschermlaag aan het oppervlak.<br />
4. Product<strong>en</strong>, afgeleid van cell<strong>en</strong> of weefsels<br />
• Binn<strong>en</strong>kort zijn gevriesdroogde gekweekte huidcell<strong>en</strong><br />
van allog<strong>en</strong>e oorsprong als zalfje te koop<br />
in de apotheek. Vooral voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met chronische<br />
wond<strong>en</strong> - zoals bij diabetici - is dit e<strong>en</strong> veelbelov<strong>en</strong>d<br />
product.<br />
Wat past bij wie?<br />
HLA-typering (weefseltypering) geeft<br />
het antwoord. HLA staat voor Humaan<br />
Leukocyt<strong>en</strong> Antige<strong>en</strong>. Je kan het<br />
vergelijk<strong>en</strong> met de indeling van<br />
bloedgroep<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s het ABOsysteem.<br />
Twee k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> (A <strong>en</strong> B)<br />
gev<strong>en</strong> aanleiding tot 4 verschill<strong>en</strong>de<br />
bloedgroep<strong>en</strong>, afhankelijk van welke<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> aanwezig zijn op de rode<br />
bloedcell<strong>en</strong>: A, B, A <strong>en</strong> B of ge<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>merk.<br />
Het HLA-systeem is veel complexer dan<br />
het ABO-systeem, omdat het rek<strong>en</strong>ing<br />
houdt met bijna 2000 k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>.<br />
Er zijn dus miljo<strong>en</strong><strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
combinatiemogelijkhed<strong>en</strong>. De kans dat<br />
twee m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die ge<strong>en</strong> familie van<br />
elkaar zijn, dezelfde HLA-typering<br />
hebb<strong>en</strong>, is dus vrijwel nihil.<br />
7
e e n kijk o p<br />
<strong>Cel</strong>- <strong>en</strong> weefseltherapie<br />
Stamcell<strong>en</strong>, de ideale cell<strong>en</strong> voor celtherapie?<br />
Het zou mooi zijn om over e<strong>en</strong> breed ars<strong>en</strong>aal<br />
van cell<strong>en</strong> te beschikk<strong>en</strong> die verlor<strong>en</strong> of slecht<br />
werk<strong>en</strong>de cell<strong>en</strong> in het lichaam kunn<strong>en</strong><br />
vervang<strong>en</strong>. De meeste lichaamscell<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
echter e<strong>en</strong> beperkte delingscapaciteit. Dit<br />
maakt h<strong>en</strong> minder geschikt voor celtherapie.<br />
Gelukkig beschikt het lichaam over e<strong>en</strong> voorraad<br />
cell<strong>en</strong> die wel nog kunn<strong>en</strong> del<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar<strong>en</strong>bov<strong>en</strong><br />
weinig gespecialiseerd zijn: stamcell<strong>en</strong>.<br />
Embryonale stamcell<strong>en</strong><br />
‘’ Vroeg of laat is bijna elke cel<br />
aan vervanging toe’’<br />
8<br />
Onderzoeker met microscoop<br />
Opslag van lichaamsmateriaal
<strong>Cel</strong>l<strong>en</strong> del<strong>en</strong> <strong>en</strong> differ<strong>en</strong>tiër<strong>en</strong><br />
Voor de ontwikkeling van e<strong>en</strong> bevruchte eicel tot<br />
e<strong>en</strong> klein m<strong>en</strong>sje ‘met alles erop <strong>en</strong> eraan’, zijn twee<br />
process<strong>en</strong> onontbeerlijk: del<strong>en</strong> <strong>en</strong> differ<strong>en</strong>tiër<strong>en</strong>.<br />
Binn<strong>en</strong> de dertig uur na de bevruchting deelt<br />
de bevruchte eicel zich tot twee dochtercell<strong>en</strong>,<br />
vervolg<strong>en</strong>s tot vier, acht, zesti<strong>en</strong> cell<strong>en</strong> <strong>en</strong>zovoort.<br />
Na e<strong>en</strong> viertal dag<strong>en</strong> heb je ongeveer honderd cell<strong>en</strong><br />
die zich in de baarmoederwand nestel<strong>en</strong>, om op<br />
neg<strong>en</strong> maand<strong>en</strong> tijd e<strong>en</strong> baby te word<strong>en</strong>.<br />
Del<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> is echter onvoldo<strong>en</strong>de. Het m<strong>en</strong>sje<br />
dat gebor<strong>en</strong> wordt, bestaat immers uit allerlei<br />
verschill<strong>en</strong>de weefsels met hooggespecialiseerde<br />
cell<strong>en</strong>. Die ontwikkeling naar gespecialiseerde<br />
cell<strong>en</strong> noem<strong>en</strong> we differ<strong>en</strong>tiatie. Dit proces verloopt<br />
geleidelijk: de bevruchte eicel is nog volledig<br />
‘ongediffer<strong>en</strong>tieerd’, haar nakomeling<strong>en</strong> zull<strong>en</strong><br />
zich stapsgewijs omvorm<strong>en</strong> tot steeds verder<br />
gespecialiseerde cell<strong>en</strong>.<br />
Het moleculaire mechanisme achter deze<br />
stapsgewijze evolutie vindt plaats in het DNA<br />
(erfelijk materiaal) van de cel. Al onze cell<strong>en</strong><br />
bevatt<strong>en</strong> hetzelfde DNA. E<strong>en</strong> cel gebruikt echter<br />
<strong>en</strong>kel dat DNA dat relevant is om zijn specifieke<br />
functie uit te oef<strong>en</strong><strong>en</strong>. Spiercell<strong>en</strong> moet<strong>en</strong><br />
bijvoorbeeld ge<strong>en</strong> maagzuur kunn<strong>en</strong> producer<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> daarom dat deel van hun databank<br />
(DNA) als het ware afgeslot<strong>en</strong>. Deze progressieve<br />
afsluiting<br />
In de <strong>VIB</strong>-brochure<br />
'Wat is biotechnologie?'<br />
lees je meer over DNA<br />
afsluiting van g<strong>en</strong>etisch materiaal is de motor<br />
achter differ<strong>en</strong>tiatie. Hoe gespecialiseerder e<strong>en</strong> cel<br />
is, hoe meer DNA - <strong>en</strong> dus mogelijkhed<strong>en</strong> - hij heeft<br />
afgeslot<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong>maal e<strong>en</strong> bepaalde richting is ingeslag<strong>en</strong>, is er<br />
ge<strong>en</strong> weg meer terug. Zo kan e<strong>en</strong> volwass<strong>en</strong> levercel<br />
zich niet omvorm<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> z<strong>en</strong>uwcel of<br />
e<strong>en</strong> bloedcel. E<strong>en</strong> huidcel kan ge<strong>en</strong> spiercel of<br />
pancreascel meer word<strong>en</strong>. <strong>Cel</strong>l<strong>en</strong> verliez<strong>en</strong> als het<br />
ware de pot<strong>en</strong>tie om andere celtypes te vorm<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> volwass<strong>en</strong>, volledig gespecialiseerde cel - e<strong>en</strong><br />
z<strong>en</strong>uwcel bijvoorbeeld - verliest daar<strong>en</strong>bov<strong>en</strong> de<br />
capaciteit om verder te del<strong>en</strong>. Darm-, huid- of<br />
bloedcell<strong>en</strong> overlev<strong>en</strong> slechts <strong>en</strong>kele dag<strong>en</strong> tot<br />
wek<strong>en</strong>. Andere cell<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> langer, maar vroeg of<br />
laat is bijna elke cel aan vervanging toe. En voor<br />
die vervanging is er in ons lichaam e<strong>en</strong> voorraad<br />
stamcell<strong>en</strong> aanwezig. Ze zitt<strong>en</strong> verschol<strong>en</strong> in de<br />
weefsels <strong>en</strong> zorg<strong>en</strong> voor de perman<strong>en</strong>te reg<strong>en</strong>eratie<br />
van afgestorv<strong>en</strong> cell<strong>en</strong>.<br />
9
e e n kijk o p<br />
<strong>Cel</strong>- <strong>en</strong> weefseltherapie<br />
Wat is e<strong>en</strong> stamcel?<br />
E<strong>en</strong> stamcel is e<strong>en</strong> cel die zichzelf kan<br />
del<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarnaast nog in staat is om uit<br />
te groei<strong>en</strong> (te differ<strong>en</strong>tiër<strong>en</strong>) tot één of<br />
meer gespecialiseerde celtypes.<br />
• De ultieme stamcel is totipot<strong>en</strong>t. D<strong>en</strong>k maar aan<br />
de bevruchte eicel die in staat is uit te groei<strong>en</strong> tot<br />
e<strong>en</strong> volledig individu. Ook de cell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
achtcellig embryo zijn nog totipot<strong>en</strong>t. Bij e<strong>en</strong><br />
splitsing van dit embryo kan elk deel uitgroei<strong>en</strong><br />
tot e<strong>en</strong> volledige m<strong>en</strong>s; je krijgt e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>eiige<br />
tweeling.<br />
• Na dit achtcellig stadium beginn<strong>en</strong> de totipot<strong>en</strong>te<br />
cell<strong>en</strong> zich te specialiser<strong>en</strong>. Ongeveer vier dag<strong>en</strong><br />
na de bevruchting vormt er zich e<strong>en</strong> blastocyst:<br />
e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>ste laag cell<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> aantal cell<strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong>in. Deze laatste cell<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> uitgroei<strong>en</strong><br />
tot bijna alle celtypes: ze zijn pluripot<strong>en</strong>t. Als<br />
ze in kweek word<strong>en</strong> gebracht, noem<strong>en</strong> we ze<br />
embryonale stamcell<strong>en</strong> (ES-cell<strong>en</strong>).<br />
• Multipot<strong>en</strong>te stamcell<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> differ<strong>en</strong>tiër<strong>en</strong><br />
tot de verschill<strong>en</strong>de celtypes die in één specifiek<br />
weefsel voorkom<strong>en</strong>. Ze moet<strong>en</strong> de cell<strong>en</strong> in<br />
darm<strong>en</strong>, lever, huid, spier<strong>en</strong>, bloedvat<strong>en</strong> of<br />
hers<strong>en</strong><strong>en</strong> hernieuw<strong>en</strong>. Het be<strong>en</strong>merg bevat<br />
bijvoorbeeld multipot<strong>en</strong>te stamcell<strong>en</strong> die elke<br />
dag opnieuw instaan voor de productie van zowat<br />
200 miljard rode bloedcell<strong>en</strong>, 200 miljard<br />
bloedplaatjes <strong>en</strong> 60 miljard witte bloedcell<strong>en</strong>.<br />
• Orgaanspecifieke stamcell<strong>en</strong>, zoals die van het<br />
hoornvlies, kunn<strong>en</strong> zich slechts ontwikkel<strong>en</strong> tot<br />
één celtype. Ze zijn unipot<strong>en</strong>t.<br />
• Naast stamcell<strong>en</strong> bestaan er ook voorlopercell<strong>en</strong>.<br />
Ze zijn verder gediffer<strong>en</strong>tieerd <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zich<br />
nog del<strong>en</strong>, maar bevatt<strong>en</strong> nog niet alle<br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van de te vorm<strong>en</strong> gerijpte cel.<br />
Ook al zijn dit ge<strong>en</strong> echte stamcell<strong>en</strong> meer,<br />
toch bied<strong>en</strong> voorlopercell<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tieel voor celtransplantatie,<br />
omdat ze zich - in teg<strong>en</strong>stelling<br />
tot volledig gediffer<strong>en</strong>tieerde cell<strong>en</strong> - nog kunn<strong>en</strong><br />
del<strong>en</strong>.<br />
Oorsprong <strong>en</strong> ontwikkelingsmogelijkhed<strong>en</strong> van stamcell<strong>en</strong> voor medische toepassing<strong>en</strong><br />
Totipot<strong>en</strong>t:<br />
uit e<strong>en</strong> cel kan e<strong>en</strong><br />
nieuw individu ontstaan<br />
Pluripot<strong>en</strong>t:<br />
niet meer in staat om e<strong>en</strong><br />
individu te vorm<strong>en</strong>, maar<br />
voorloper van e<strong>en</strong> zeer<br />
groot aantal celtypes<br />
Multipot<strong>en</strong>t:<br />
in staat om slechts<br />
bepaalde celtypes<br />
te vorm<strong>en</strong><br />
Pot<strong>en</strong>tieel van<br />
de stamcell<strong>en</strong><br />
Bevruchte<br />
eicel<br />
Vier- tot achtcellig<br />
stadium<br />
Blastocyst<br />
Foetus<br />
Jonge m<strong>en</strong>s,<br />
volwass<strong>en</strong>e<br />
Oorsprong<br />
Embryonale<br />
stamcell<strong>en</strong><br />
Foetale<br />
stamcell<strong>en</strong><br />
Volwass<strong>en</strong><br />
stamcell<strong>en</strong><br />
Stamceltype<br />
Differ<strong>en</strong>tiatie<br />
10<br />
Pancreascell<strong>en</strong><br />
(insuline)<br />
Be<strong>en</strong>merg Z<strong>en</strong>uwcell<strong>en</strong> Hart- <strong>en</strong><br />
spiercell<strong>en</strong>
Stamcell<strong>en</strong> uit lichaamsmateriaal<br />
Embryonale stamcell<strong>en</strong>, pluripot<strong>en</strong>t<br />
M<strong>en</strong> kan stamcell<strong>en</strong> uit de binn<strong>en</strong>ste celmassa<br />
van blastocyst<strong>en</strong> isoler<strong>en</strong> <strong>en</strong> in kweek br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>,<br />
zo krijgt m<strong>en</strong> ES-cell<strong>en</strong>. Dit gebeurde voor het eerst in<br />
1998. Vandaag zijn restembryo’s de belangrijkste bron<br />
van ES-cell<strong>en</strong>. Het zijn de embryo’s die overblijv<strong>en</strong><br />
na in-vitrofertilisatie (IVF). Bij IVF word<strong>en</strong> immers<br />
verschill<strong>en</strong>de eicell<strong>en</strong> tegelijk bevrucht. Eén embryo<br />
wordt ingeplant <strong>en</strong> de overtollige embryo’s van<br />
goede kwaliteit vriest m<strong>en</strong> in bij -196°C. Deze<br />
embryo’s kunn<strong>en</strong> gebruikt word<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>de<br />
zwanger-schap. Indi<strong>en</strong> de ouders ge<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>de<br />
zwanger-schap meer plann<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun toestemming<br />
gev<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> de rester<strong>en</strong>de embryo’s gebruikt<br />
word<strong>en</strong> voor wet<strong>en</strong>schappelijk onderzoek, zoals<br />
bijvoorbeeld stamcelonderzoek.<br />
Volwass<strong>en</strong> stamcell<strong>en</strong>, multipot<strong>en</strong>t<br />
Elk orgaan bevat e<strong>en</strong> kleine voorraad volwass<strong>en</strong><br />
stamcell<strong>en</strong>. Ze zorg<strong>en</strong> voor de aanvoer van ‘verse<br />
cell<strong>en</strong>’ of help<strong>en</strong> bij het herstel van beschadigde<br />
weefsels. Er zijn indicaties dat hart, pancreas,<br />
spier<strong>en</strong>, huid, darm<strong>en</strong>, bloedvat<strong>en</strong>, tand<strong>en</strong>, lever,<br />
netvlies, teelball<strong>en</strong> <strong>en</strong> hers<strong>en</strong><strong>en</strong> zo’n voorraadjes<br />
stamcell<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Volwass<strong>en</strong> stamcell<strong>en</strong> zijn echter<br />
niet meer in staat om tot alle celtypes uit te<br />
groei<strong>en</strong>. Het bek<strong>en</strong>dste weefsel met volwass<strong>en</strong><br />
stamcell<strong>en</strong> is het be<strong>en</strong>merg, waarin zich onder<br />
andere bloed-vorm<strong>en</strong>de stamcell<strong>en</strong> bevind<strong>en</strong>.<br />
Buit<strong>en</strong> alle verwachting<strong>en</strong> zijn wet<strong>en</strong>schappers<br />
er in geslaagd om in kweekschaaltjes in het lab<br />
z<strong>en</strong>uw-, hartspier-, lever-, long- <strong>en</strong> huidcell<strong>en</strong> af<br />
te leid<strong>en</strong> uit bloedvorm<strong>en</strong>de stamcell<strong>en</strong> uit het<br />
be<strong>en</strong>merg.<br />
Foetale stamcell<strong>en</strong>, multipot<strong>en</strong>t<br />
In de zich ontwikkel<strong>en</strong>de foetus (waarin je al e<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>sje begint te herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>) zijn veel meer<br />
multipot<strong>en</strong>te stamcell<strong>en</strong> aanwezig dan bij e<strong>en</strong><br />
pasgebor<strong>en</strong> baby. Door de ethische problematiek<br />
die ermee gepaard gaat <strong>en</strong> de wissel<strong>en</strong>de<br />
beschikbaarheid van deze stamcell<strong>en</strong>, word<strong>en</strong><br />
stamcell<strong>en</strong> uit foetale organ<strong>en</strong> minder geschikt<br />
geacht.<br />
Stamcell<strong>en</strong> uit navelstr<strong>en</strong>gbloed hebb<strong>en</strong><br />
echter nog maar voor weinig aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
hun nut bewez<strong>en</strong>. Net zoals<br />
de stamcell<strong>en</strong> uit be<strong>en</strong>merg kunn<strong>en</strong><br />
stamcell<strong>en</strong> uit navelstr<strong>en</strong>gbloed ingezet<br />
word<strong>en</strong> voor de behandeling van<br />
leukemie <strong>en</strong> erfelijke bloedarmoede.<br />
Navelstr<strong>en</strong>gstamcell<strong>en</strong>, multipot<strong>en</strong>t<br />
Het gebruik van embryonale <strong>en</strong> foetale stamcell<strong>en</strong><br />
is ethisch omstred<strong>en</strong>. Multipot<strong>en</strong>te stamcell<strong>en</strong> uit<br />
de navelstr<strong>en</strong>g zijn ethisch meer aanvaardbaar.<br />
Normaal gezi<strong>en</strong> wordt de navelstr<strong>en</strong>g kort na de<br />
geboorte sam<strong>en</strong> met de plac<strong>en</strong>ta weggegooid.<br />
E<strong>en</strong> navelstr<strong>en</strong>g bevat relatief veel stamcell<strong>en</strong><br />
van hoge kwaliteit. Die kunn<strong>en</strong> vrij e<strong>en</strong>voudig<br />
zonder pijn of risico verzameld <strong>en</strong> bewaard word<strong>en</strong>.<br />
Navelstr<strong>en</strong>gstamcell<strong>en</strong> zijn in de regel minder aangetast<br />
door viruss<strong>en</strong> of andere omgevingsfactor<strong>en</strong>,<br />
zoals bestraling, dan volwass<strong>en</strong> stamcell<strong>en</strong>. Ze<br />
hebb<strong>en</strong> dus meer groeipot<strong>en</strong>tieel dan de klassieke<br />
stamcell<strong>en</strong> van volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Ziek<strong>en</strong>huisbank<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> de stamcell<strong>en</strong> uit<br />
navelstr<strong>en</strong>gbloed ter beschikking aan wie ze<br />
het eerst nodig heeft.<br />
Bepaalde bedrijv<strong>en</strong> bewar<strong>en</strong> stamcell<strong>en</strong> uit<br />
navelstr<strong>en</strong>gbloed voor autoloog gebruik, weliswaar<br />
teg<strong>en</strong> betaling. De Belgische wet voorziet<br />
wel dat deze stamcell<strong>en</strong> beschikbaar moet<strong>en</strong><br />
blijv<strong>en</strong> voor allog<strong>en</strong>e therapie.<br />
11
e e n kijk o p<br />
<strong>Cel</strong>- <strong>en</strong> weefseltherapie<br />
Techniek<strong>en</strong> om stamcell<strong>en</strong><br />
te mak<strong>en</strong><br />
• Therapeutisch klon<strong>en</strong>, pluripot<strong>en</strong>t<br />
Bij therapeutisch klon<strong>en</strong> gaat het erom ES-cell<strong>en</strong><br />
te mak<strong>en</strong> met hetzelfde g<strong>en</strong>etische materiaal<br />
als de patiënt. Uit deze ES-cell<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dan<br />
cell<strong>en</strong> <strong>en</strong> weefsels word<strong>en</strong> gemaakt die de patiënt<br />
niet afstoot.<br />
Uit e<strong>en</strong> gediffer<strong>en</strong>tieerde cel van de patiënt wordt<br />
de celkern met het g<strong>en</strong>etische materiaal gehaald<br />
<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> ‘lege’ eicel – zonder kern - gebracht.<br />
Deze ‘sam<strong>en</strong>gestelde’ eicel neemt de rol van<br />
e<strong>en</strong> bevruchte eicel op zich <strong>en</strong> begint zich te<br />
del<strong>en</strong>. De blastocyst wordt niet ingeplant in de<br />
baarmoeder, maar di<strong>en</strong>t als bron van ES-cell<strong>en</strong>.<br />
Aangezi<strong>en</strong> klon<strong>en</strong> ethische vrag<strong>en</strong> oproept <strong>en</strong> de<br />
techniek nog niet optimaal werkt, gaat m<strong>en</strong> op<br />
zoek naar andere techniek<strong>en</strong> om stamcell<strong>en</strong> te<br />
mak<strong>en</strong>.<br />
Eicel<br />
De kern wordt uit<br />
de eicel gehaald<br />
• Geïnduceerde pluripot<strong>en</strong>te stamcell<strong>en</strong><br />
(iPS-cell<strong>en</strong>), pluripot<strong>en</strong>t<br />
<strong>Cel</strong>l<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> volwass<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s zijn in principe<br />
volledig gediffer<strong>en</strong>tieerd. Zo kunn<strong>en</strong> huidcell<strong>en</strong><br />
zich niet meer omvorm<strong>en</strong> tot andere celtypes.<br />
In 2007 werd e<strong>en</strong> methode ontwikkeld om<br />
gediffer<strong>en</strong>tieerde cell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> volwass<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s –<br />
huidcell<strong>en</strong> bijvoorbeeld – te herprogrammer<strong>en</strong><br />
tot pluripot<strong>en</strong>te cell<strong>en</strong>. De onderzoekers voegd<strong>en</strong><br />
specifieke m<strong>en</strong>selijke g<strong>en</strong><strong>en</strong> aan de huidcell<strong>en</strong><br />
toe die ‘uit’ staan in gediffer<strong>en</strong>tieerde cell<strong>en</strong>,<br />
maar actief zijn in pluripot<strong>en</strong>te cell<strong>en</strong>. Hieruit<br />
onstond<strong>en</strong> pluripot<strong>en</strong>te iPS-cell<strong>en</strong> die ze<br />
vervolg<strong>en</strong>s kond<strong>en</strong> omzett<strong>en</strong> in andere celtypes,<br />
zoals spiercell<strong>en</strong> <strong>en</strong> z<strong>en</strong>uwcell<strong>en</strong>.<br />
iPS-cell<strong>en</strong> zijn, net zoals ES-cell<strong>en</strong>, pluripot<strong>en</strong>t,<br />
met e<strong>en</strong> aantal voordel<strong>en</strong> er bov<strong>en</strong>op. Ze zijn<br />
onbeperkt beschikbaar. ES-cell<strong>en</strong> afkomstig van<br />
IVF-restembryo’s, zijn daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> beperkt<br />
beschikbaar <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> ethisch omstred<strong>en</strong>.<br />
iPS-cell<strong>en</strong> zijn afkomstig van de<br />
patiënt zelf, waardoor de kans<br />
op afstoting kleiner wordt. Deze<br />
techniek staat nog in de kinderscho<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />
maar m<strong>en</strong> verwacht dat<br />
uit iPS-cell<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de weefsels<br />
ontwikkeld kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Het DNA van de<br />
huidcel wordt in<br />
de eicel geplaatst<br />
(kernceltransplantatie)<br />
Huidcel van de patiënt<br />
De eicel deelt tot<br />
blastocyst. Stamcell<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> geïsoleerd uit<br />
de binn<strong>en</strong>ste celmassa.<br />
In de <strong>VIB</strong>-brochure ‘Klon<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
celkerntransplantatie’ lees je<br />
meer over deze technologie<br />
De stamcell<strong>en</strong><br />
groei<strong>en</strong> - onder invloed<br />
van verschill<strong>en</strong>de<br />
groeifactor<strong>en</strong> - uit tot<br />
verschill<strong>en</strong>de celtypes of<br />
weefsels die bij de patiënt<br />
kunn<strong>en</strong> gebruikt word<strong>en</strong><br />
als celtherapie.<br />
12
Stamcell<strong>en</strong> help<strong>en</strong> ons lev<strong>en</strong>sprocess<strong>en</strong> beter te begrijp<strong>en</strong><br />
Stamcell<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> vandaag al e<strong>en</strong> belangrijke<br />
bijdrage aan fundam<strong>en</strong>teel onderzoek. Ze kunn<strong>en</strong><br />
funger<strong>en</strong> als modelsysteem voor de eerste fas<strong>en</strong> van<br />
de m<strong>en</strong>selijke ontwikkeling. Zoogdierembryo’s,<br />
zoals dat van de m<strong>en</strong>s, nestel<strong>en</strong> zich in de<br />
baarmoeder <strong>en</strong> mak<strong>en</strong> zich zo moeilijk toegankelijk<br />
voor onderzoek. Embryonale stamcell<strong>en</strong> zijn<br />
toegankelijker <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ons veel ler<strong>en</strong> over de<br />
eerste process<strong>en</strong> in de m<strong>en</strong>selijke ontwikkeling. Dit<br />
onderzoek kan help<strong>en</strong> om onvruchtbaarheid <strong>en</strong><br />
geboorte-afwijking<strong>en</strong> te verhelp<strong>en</strong>.<br />
Verder kunn<strong>en</strong> stamcell<strong>en</strong> ingezet word<strong>en</strong> om<br />
medicijn<strong>en</strong> te test<strong>en</strong>. Zo schroeft m<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> het<br />
proefdiergebruik terug, maar kan m<strong>en</strong> medicijn<strong>en</strong><br />
zorgvuldiger test<strong>en</strong> alvor<strong>en</strong>s ze op m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te test<strong>en</strong>.<br />
Stamcell<strong>en</strong> zijn ook bruikbaar als ziektemodel.<br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> ernstige aando<strong>en</strong>ing in de familie<br />
kiez<strong>en</strong> vaak voor in-vitrofertilisatie. Alle<strong>en</strong> embryo’s<br />
die de erfelijke afwijking niet verton<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bij<br />
de moeder ingeplant. Wanneer de afwijking wel<br />
aantoonbaar is, kan m<strong>en</strong> het embryo gebruik<strong>en</strong><br />
om stamcell<strong>en</strong> te kwek<strong>en</strong>. Ze funger<strong>en</strong> dan als<br />
ziektemodel. Voor erfelijke aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> zoals<br />
mucoviscidose (taaislijmziekte), myotone dystrofie<br />
(e<strong>en</strong> spierziekte) <strong>en</strong> de ziekte van Huntington<br />
(e<strong>en</strong> neurologische ziekte) zijn al embryonale<br />
stamcellijn<strong>en</strong> gemaakt. Maar ook iPS-cell<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
als ziektemodel di<strong>en</strong><strong>en</strong>. Ze verton<strong>en</strong> exact dezelfde<br />
g<strong>en</strong>etische afwijking(<strong>en</strong>) als de patiënt.<br />
Onderzoekers gebruik<strong>en</strong> stamcell<strong>en</strong> om nieuwe inzicht<strong>en</strong><br />
in ziekteprocess<strong>en</strong> te verwerv<strong>en</strong><br />
13
e e n kijk o p<br />
<strong>Cel</strong>- <strong>en</strong> weefseltherapie<br />
Bij welke ziekt<strong>en</strong> kan celtherapie e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong>?<br />
Tal van ziekt<strong>en</strong> word<strong>en</strong> veroorzaakt door cell<strong>en</strong> die<br />
afsterv<strong>en</strong> of slecht functioner<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> succesvolle<br />
vervanging van deze cell<strong>en</strong> zou tot e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>slange<br />
g<strong>en</strong>ezing kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong>. Enkele voorbeeld<strong>en</strong>...<br />
Be<strong>en</strong>mergtransplantatie bij leukemie:<br />
de meest gek<strong>en</strong>de ‘traditionele’<br />
stamceltherapie<br />
Leukemie is e<strong>en</strong> verzamelterm voor be<strong>en</strong>mergkankers<br />
met e<strong>en</strong> ontregelde groei van verschill<strong>en</strong>de<br />
soort<strong>en</strong> witte bloedcell<strong>en</strong>.<br />
Met chemo- <strong>en</strong> radiotherapie tracht m<strong>en</strong> de<br />
kwaadaardige witte bloedcell<strong>en</strong> te vernietig<strong>en</strong>.<br />
Maar in één beweging sterv<strong>en</strong> ook de gezonde bloedstamcell<strong>en</strong><br />
in het be<strong>en</strong>merg af. Deze bloedstamcell<strong>en</strong><br />
staan in voor de aanmaak van witte bloedcell<strong>en</strong><br />
die het lichaam bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> infecties. De<br />
therapie vernietigt met andere woord<strong>en</strong> ook het<br />
immuunsysteem van de patiënt.<br />
Dit kan m<strong>en</strong> opvang<strong>en</strong> door na afloop van de<br />
therapie bloedstamcell<strong>en</strong> aan de patiënt toe te<br />
di<strong>en</strong><strong>en</strong> om de nodige nieuwe bloedcell<strong>en</strong> aan te<br />
mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo het immuunsysteem terug op te<br />
krikk<strong>en</strong>. De bron voor bloedstamcell<strong>en</strong> is be<strong>en</strong>merg.<br />
Daarom neemt m<strong>en</strong> net voor de radio- of<br />
chemotherapie be<strong>en</strong>merg bij de patiënt weg. Om<br />
(pijnlijke) be<strong>en</strong>mergpuncties te vermijd<strong>en</strong>, kan m<strong>en</strong><br />
bloedstamcell<strong>en</strong> tijdelijk uit het be<strong>en</strong>merg in het<br />
bloed do<strong>en</strong> terechtkom<strong>en</strong> door groeihormon<strong>en</strong> toe te<br />
di<strong>en</strong><strong>en</strong>. E<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudige bloedafname levert dan<br />
voldo<strong>en</strong>de bloedstamcell<strong>en</strong>. De meeste patiënt<strong>en</strong><br />
beschikk<strong>en</strong> echter niet over voldo<strong>en</strong>de gezonde eig<strong>en</strong><br />
bloedstamcell<strong>en</strong>. Voor h<strong>en</strong> kan navelstr<strong>en</strong>gbloed of<br />
e<strong>en</strong> be<strong>en</strong>mergdonor e<strong>en</strong> alternatief bied<strong>en</strong>.<br />
De patiënt<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dit opvang<strong>en</strong> door meermaals<br />
per dag insuline in te spuit<strong>en</strong>. De ideale dosis is<br />
echter moeilijk te bepal<strong>en</strong> <strong>en</strong> varieert met de<br />
suikerspiegels in het bloed. Helaas voorkomt de<br />
huidige therapie niet dat diabetespatiënt<strong>en</strong> op lange<br />
termijn complicaties zoals oogziekt<strong>en</strong> of chronische<br />
wond<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
In België onderzoekt het ‘JDRF C<strong>en</strong>ter for Beta <strong>Cel</strong>l<br />
Therapy’ (www.betacelltherapy.org) de mogelijkheid<br />
om gedoneerde β-cell<strong>en</strong> te transplanter<strong>en</strong> naar de<br />
pancreas van diabetespatiënt<strong>en</strong>. Voor deze - allog<strong>en</strong>e -<br />
therapie is er echter nog steeds e<strong>en</strong> groot aanbod<br />
aan m<strong>en</strong>selijke pancreass<strong>en</strong> nodig.<br />
In de toekomst kan m<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> β-cell<strong>en</strong><br />
afleid<strong>en</strong> van de eig<strong>en</strong> stamcell<strong>en</strong> van de patiënt om<br />
zo tot autologe celtherapie te kom<strong>en</strong>. Deze cell<strong>en</strong><br />
producer<strong>en</strong> de juiste hoeveelheid insuline om de<br />
suikerspiegels in het bloed onder controle te houd<strong>en</strong>.<br />
Diabetes<br />
Glucose (ook wel bloedsuiker g<strong>en</strong>oemd) is de<br />
noodzakelijke brandstof voor cell<strong>en</strong>. Lichaamscell<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> insuline nodig om glucose uit het bloed<br />
te hal<strong>en</strong>. Insuline wordt aangemaakt door de<br />
β-cell<strong>en</strong> van de pancreas. Bij jeugddiabetes (type 1)<br />
zijn de β-cell<strong>en</strong> beschadigd, waardoor ze te weinig<br />
insuline producer<strong>en</strong>.<br />
14<br />
Stamcell<strong>en</strong> uit de navelstr<strong>en</strong>g kunn<strong>en</strong> ingezet word<strong>en</strong> bij leukemie
Beta-<strong>Cel</strong>l<br />
Beta-<strong>Cel</strong>l is e<strong>en</strong> Belgisch Biotechbedrijf dat werkt<br />
aan behandeling van diabetes. Het richt zich in de<br />
eerste plaats op β-cell<strong>en</strong>, de insulineproducer<strong>en</strong>de<br />
cell<strong>en</strong> uit de pancreas. Beta-<strong>Cel</strong>l ontwikkelde zelf<br />
de technologie om β-cell<strong>en</strong> uit vark<strong>en</strong>sfoetuss<strong>en</strong> te<br />
isoler<strong>en</strong> <strong>en</strong> met succes bij muiz<strong>en</strong> te transplanter<strong>en</strong>.<br />
De getransplanteerde cell<strong>en</strong> normaliseerd<strong>en</strong> het<br />
suikergehalte in het bloed van de muiz<strong>en</strong>. Vraag is<br />
nu of dit ook bij m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zou lukk<strong>en</strong>.<br />
Als β-cell<strong>en</strong> uit vark<strong>en</strong>sfoetuss<strong>en</strong><br />
in de toekomst<br />
ook bij m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
ingeplant, doorbreek je de<br />
barrière tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> dier<br />
(x<strong>en</strong>otransplantatie).<br />
In de <strong>VIB</strong>-brochure<br />
‘X<strong>en</strong>otransplantatie:<br />
het beest in de m<strong>en</strong>s…’<br />
lees je hier meer over<br />
15
e e n kijk o p<br />
<strong>Cel</strong>- <strong>en</strong> weefseltherapie<br />
Hartinfarct<br />
Bij e<strong>en</strong> hartaanval sterft e<strong>en</strong> deel van de hartspiercell<strong>en</strong>,<br />
omdat het bloedvat dat h<strong>en</strong> van<br />
zuurstof voorziet, geblokkeerd raakt. De overblijv<strong>en</strong>de<br />
spiercell<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> dan harder werk<strong>en</strong>. Vaak leidt<br />
dit op lange termijn tot hartfal<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfs overlijd<strong>en</strong>.<br />
Cardiolog<strong>en</strong> will<strong>en</strong> het dode weefsel graag vervang<strong>en</strong><br />
door nieuw gezond hartspierweefsel. Maar e<strong>en</strong>voudig<br />
is dit niet. Voorlopig tracht m<strong>en</strong> vooral het<br />
nog functionele hartspierweefsel zo goed mogelijk<br />
te bescherm<strong>en</strong>. In vergevorderde stadia van hartfal<strong>en</strong><br />
gaat m<strong>en</strong> over tot de transplantatie van e<strong>en</strong><br />
compleet hart. Misschi<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> stamcell<strong>en</strong> ook hier<br />
ingeschakeld word<strong>en</strong>? Maar welke stamcell<strong>en</strong>? Op<br />
deze vraag bestaat er nog ge<strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidig antwoord.<br />
<strong>VIB</strong>-onderzoekers aan de K.U.Leuv<strong>en</strong> onderzocht<strong>en</strong><br />
patiënt<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> hartinfarct die, naast de standaardtherapie,<br />
ook met stamcell<strong>en</strong> uit hun eig<strong>en</strong> be<strong>en</strong>merg<br />
werd<strong>en</strong> behandeld. De wet<strong>en</strong>schappers zag<strong>en</strong> dat het<br />
hartletsel kleiner was bij de groep die met stamcell<strong>en</strong><br />
werd behandeld dan bij de controlegroep die<br />
<strong>en</strong>kel de standaardbehandeling had gekreg<strong>en</strong>. Dit<br />
was het gevolg van e<strong>en</strong> betere doorbloeding in het<br />
getroff<strong>en</strong> hartweefsel. De be<strong>en</strong>mergcell<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />
zich gediffer<strong>en</strong>tieerd tot bloedvat<strong>en</strong>.<br />
Waarschijnlijk zal het niet mogelijk zijn om be<strong>en</strong>mergstamcell<strong>en</strong><br />
te lat<strong>en</strong> uitgroei<strong>en</strong> tot volwaardige<br />
hartspiercell<strong>en</strong> zonder specifieke manipulaties uit<br />
te voer<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> hoopt wel om in de toekomst e<strong>en</strong><br />
betere doorbloeding <strong>en</strong> herstel van de hartspiermassa<br />
te bekom<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> combinatie van<br />
verschill<strong>en</strong>de stamceltypes toe te di<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Cardio3 BioSci<strong>en</strong>ces<br />
Cardio3 BioSci<strong>en</strong>ces is e<strong>en</strong> Belgisch biotechbedrijf<br />
dat stamceltherapie wil inzett<strong>en</strong> voor de<br />
behandeling van hart- <strong>en</strong> vaatziekt<strong>en</strong>. Het bedrijf<br />
beschikt over e<strong>en</strong> methode om uit eig<strong>en</strong><br />
be<strong>en</strong>mergstamcell<strong>en</strong> cell<strong>en</strong> te producer<strong>en</strong>, zo<br />
id<strong>en</strong>tiek mogelijk aan de cell<strong>en</strong> die verlor<strong>en</strong> zijn<br />
gegaan bij e<strong>en</strong> hartinfarct. Het bedrijf ging van<br />
start met klinische proev<strong>en</strong> (proev<strong>en</strong> op m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>)<br />
om de veiligheid <strong>en</strong> doeltreff<strong>en</strong>dheid van deze<br />
mogelijke behandeling te test<strong>en</strong>.<br />
In de <strong>VIB</strong>-brochure<br />
‘Biotechnologie: gezondheid’<br />
lees je meer over de weg die<br />
e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eesmiddel moet<br />
aflegg<strong>en</strong> alvor<strong>en</strong>s het<br />
beschikbaar is op de markt<br />
16
Kraakbe<strong>en</strong>letsels<br />
Sport<strong>en</strong> is gezond, maar soms kan e<strong>en</strong> ongelukkige<br />
beweging leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> kraakbe<strong>en</strong>letsel. In<br />
de toekomst kunn<strong>en</strong> kraakbe<strong>en</strong>transplantaties<br />
misschi<strong>en</strong> soelaas bied<strong>en</strong>. Voor zo’n transplantatie<br />
moet m<strong>en</strong> lichaamseig<strong>en</strong> kraakbe<strong>en</strong>cell<strong>en</strong> in het<br />
lab bewerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> tot grote aantall<strong>en</strong> opkwek<strong>en</strong>. Na<br />
4 tot 6 wek<strong>en</strong> kan m<strong>en</strong> deze cell<strong>en</strong> inplant<strong>en</strong> in het<br />
kraakbe<strong>en</strong>letsel. Deze techniek wordt nog niet<br />
standaard toegepast.<br />
TiG<strong>en</strong>ix<br />
TiG<strong>en</strong>ix is e<strong>en</strong> Belgisch biomedisch<br />
bedrijf dat zich toelegt op het<br />
succesvolle herstel <strong>en</strong> de functionele<br />
reg<strong>en</strong>eratie van beschadigd m<strong>en</strong>selijk<br />
weefsel, in eerste instantie kraakbe<strong>en</strong>weefsel.<br />
Zo kunn<strong>en</strong> gewrichtsoppervlaktedefect<strong>en</strong><br />
hersteld word<strong>en</strong><br />
door kraakbe<strong>en</strong>vorm<strong>en</strong>de cell<strong>en</strong> die<br />
van lichaamseig<strong>en</strong> weefsel werd<strong>en</strong><br />
afgeleid, in te plant<strong>en</strong>. Deze methode<br />
werd in klinische studies reeds succesvol<br />
uitgetest bij patiënt<strong>en</strong>.<br />
Ziekte van Parkinson<br />
Bij de ziekte van Parkinson sterv<strong>en</strong> de dopamineproducer<strong>en</strong>de<br />
z<strong>en</strong>uwcell<strong>en</strong> af. Dopamine is ess<strong>en</strong>tieel<br />
voor de communicatie tuss<strong>en</strong> de z<strong>en</strong>uwcell<strong>en</strong> die<br />
onze spierbeweging<strong>en</strong> regel<strong>en</strong>.<br />
Bij muiz<strong>en</strong> met de ziekte van Parkinson leidt stamcelinjectie<br />
tot e<strong>en</strong> duidelijke verbetering van hun<br />
conditie. De stamcell<strong>en</strong> verplaats<strong>en</strong> zich naar het<br />
beschadigde hers<strong>en</strong>deel <strong>en</strong> verander<strong>en</strong> onder invloed<br />
van groeifactor<strong>en</strong> die de hers<strong>en</strong><strong>en</strong> zelf aanmak<strong>en</strong>, in<br />
het gew<strong>en</strong>ste celtype.<br />
M<strong>en</strong> onderzoekt ook transplantatie van foetale<br />
hers<strong>en</strong>cell<strong>en</strong> bij m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. De studies lever<strong>en</strong><br />
gem<strong>en</strong>gde resultat<strong>en</strong> op. Sommige patiënt<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
er beter van, bij ander<strong>en</strong> verloopt de regulatie van de<br />
dopamineproductie veel minder goed <strong>en</strong> tred<strong>en</strong> er<br />
ernstige bijwerking<strong>en</strong> op.<br />
En het rijtje kan nog aangroei<strong>en</strong><br />
Ondertuss<strong>en</strong> is er e<strong>en</strong> hele lijst van aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
waarvan we vermoed<strong>en</strong> dat ze ooit met stamcell<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> behandeld word<strong>en</strong>. Voor sommige daarvan<br />
is m<strong>en</strong> al gestart met klinische onderzoek<strong>en</strong>, zoals<br />
voor de ziekte van Crohn (chronische darmziekte),<br />
macula-deg<strong>en</strong>eratie (ouderdomsblindheid) <strong>en</strong> dwarslaesies<br />
(verlamming).<br />
17
e e n kijk o p<br />
<strong>Cel</strong>- <strong>en</strong> weefseltherapie<br />
Obstakels <strong>en</strong> uitdaging<strong>en</strong> bij celtherapie<br />
<strong>Cel</strong>therapie biedt e<strong>en</strong> groot pot<strong>en</strong>tieel voor tal van<br />
ziekt<strong>en</strong>. Maar er moet nog e<strong>en</strong> hinderniss<strong>en</strong>parcours<br />
word<strong>en</strong> afgelegd. Deze hinderniss<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zowel<br />
praktisch als fundam<strong>en</strong>teel zijn. Enkele voorbeeld<strong>en</strong>…<br />
Afstoting<br />
Afstoting blijft e<strong>en</strong> belangrijk probleem, ook bij<br />
celtherapie. Het weefseltype (de HLA-typering) van<br />
donor <strong>en</strong> ontvanger moet immers nag<strong>en</strong>oeg<br />
gelijk zijn. Met therapeutisch klon<strong>en</strong>, iPS-cell<strong>en</strong> of<br />
(gepersonaliseerde) celbanking met navelstr<strong>en</strong>gbloed<br />
kunn<strong>en</strong> de afstotingsproblem<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong><br />
beperkt of zelfs vermed<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Ongew<strong>en</strong>ste effect<strong>en</strong><br />
Experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> waarbij ongediffer<strong>en</strong>tieerde ES-cell<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> ingespot<strong>en</strong> bij proefdier<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> aangetoond<br />
dat ze niet altijd uitgroei<strong>en</strong> tot de gew<strong>en</strong>ste<br />
cell<strong>en</strong>. Ze groei<strong>en</strong> soms uit tot teratom<strong>en</strong>,<br />
goedaardige tumor<strong>en</strong> die gediffer<strong>en</strong>tieerde weefsels<br />
bevatt<strong>en</strong> zoals haar, huid, tand<strong>en</strong>, spier<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
z<strong>en</strong>uw<strong>en</strong>. En soms kan zo’n tumor kwaadaardig<br />
word<strong>en</strong>.<br />
Ook bestaat het gevaar dat cell<strong>en</strong> die langdurig<br />
in het lab gekweekt werd<strong>en</strong>, g<strong>en</strong>etische schade<br />
hebb<strong>en</strong> oplop<strong>en</strong> die aanleiding kan gev<strong>en</strong> tot het<br />
ontwikkel<strong>en</strong> van tumor<strong>en</strong>.<br />
Complexe aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
Zal celtherapie ooit ingezet kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> voor<br />
meer complexe aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, die diverse celtypes<br />
tegelijk aantast<strong>en</strong>? De ziekte van Alzheimer bijvoorbeeld<br />
gaat niet <strong>en</strong>kel gepaard met afsterv<strong>en</strong>de<br />
hers<strong>en</strong>cell<strong>en</strong>, maar ook met afzetting van eiwitt<strong>en</strong><br />
(plakk<strong>en</strong>) in de hers<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Bioreactor<strong>en</strong><br />
Om weefsels <strong>en</strong> organ<strong>en</strong> op grote schaal onder<br />
gecontroleerde omstandighed<strong>en</strong> op te kwek<strong>en</strong>, zijn<br />
bioreactor<strong>en</strong> nodig. Het zijn volledig afgeslot<strong>en</strong> vat<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> optimaal klimaat waarin m<strong>en</strong> cell<strong>en</strong>,<br />
groeifactor<strong>en</strong> <strong>en</strong> drager sam<strong>en</strong>br<strong>en</strong>gt. De cell<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> zonder risico op besmetting uitgroei<strong>en</strong> tot<br />
nieuw weefsel. Mom<strong>en</strong>teel gebruikt m<strong>en</strong> al bioreactor<strong>en</strong><br />
voor de productie van botconstruct<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
kunsthartklepp<strong>en</strong>.<br />
Mom<strong>en</strong>teel zijn draagstructur<strong>en</strong> vervaardigd uit synthetische<br />
biomaterial<strong>en</strong> populair omwille van hun mechanische robuustheid <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong>voudige synthese. Maar m<strong>en</strong> wil biomaterial<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong> met<br />
specifieke bioactieve werking. Door groeifactor<strong>en</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eesmiddel<strong>en</strong> in<br />
de material<strong>en</strong> in te bouw<strong>en</strong>, hoopt m<strong>en</strong> de groei van weefsel te stimuler<strong>en</strong>.<br />
In 2009 ontdekte m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hers<strong>en</strong>tumor bij e<strong>en</strong><br />
patiënt die vier jaar voordi<strong>en</strong> behandeld werd met<br />
neuronale stamcell<strong>en</strong>. De tumorcell<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> zich<br />
ontwikkeld uit de donorcell<strong>en</strong>. Of dit lag aan de<br />
behandeling van de getransplanteerde cell<strong>en</strong> of<br />
aan e<strong>en</strong> gebrek aan karakterisatie van deze cell<strong>en</strong>, is<br />
niet duidelijk. Ook de verlaagde immuniteit van<br />
de patiënt kan e<strong>en</strong> rol gespeeld hebb<strong>en</strong>. Eén ding<br />
is wel duidelijk: verder onderzoek naar de veiligheid<br />
van stamceltherapie is absoluut noodzakelijk<br />
alvor<strong>en</strong>s toepassing op de m<strong>en</strong>s.<br />
18
Wat kan (stam)celtherapie ons bied<strong>en</strong>?<br />
Stamcell<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> vandaag al e<strong>en</strong> belangrijke<br />
bijdrage aan fundam<strong>en</strong>teel onderzoek. Ze kunn<strong>en</strong><br />
ons help<strong>en</strong> om biologische process<strong>en</strong>, zoals de<br />
eerste fas<strong>en</strong> van de m<strong>en</strong>selijke ontwikkeling <strong>en</strong><br />
ziekteprocess<strong>en</strong>, beter te begrijp<strong>en</strong>. En ze kunn<strong>en</strong><br />
ingeschakeld word<strong>en</strong> om g<strong>en</strong>eesmiddel<strong>en</strong> te test<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> meer gedetailleerde k<strong>en</strong>nis van process<strong>en</strong> zoals<br />
celdeling <strong>en</strong> differ<strong>en</strong>tiatie, zal leid<strong>en</strong> tot methodes<br />
om verschill<strong>en</strong>de celtypes <strong>en</strong> weefsels te kwek<strong>en</strong>,<br />
uitgaande van lichaamseig<strong>en</strong> (stam)cell<strong>en</strong>. Deze<br />
zull<strong>en</strong> ingezet kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> om weefselschade te<br />
herstell<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal concrete toepassing<strong>en</strong> zijn op<br />
relatief korte termijn te verwacht<strong>en</strong>.<br />
Will<strong>en</strong> we (stam)celtherapie e<strong>en</strong> toekomst gev<strong>en</strong>,<br />
dan moet<strong>en</strong> we blijv<strong>en</strong> invester<strong>en</strong> in verder<br />
basisonderzoek, in de ontwikkeling van ziektemodell<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> in goed opgezette klinische studies.<br />
Dit alles moet binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> transparant <strong>en</strong> rechtszeker<br />
wettelijk kader vall<strong>en</strong> dat <strong>en</strong>erzijds onderzoek <strong>en</strong><br />
ontwikkeling stimuleert, <strong>en</strong> anderzijds voldo<strong>en</strong>de<br />
bescherming biedt aan de donor<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontvangers.<br />
In de toekomst zal m<strong>en</strong> met nieuwe techniek<strong>en</strong><br />
stamcell<strong>en</strong> in grote hoeveelhed<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> kwek<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
wellicht de afstotingsreacties van het lichaam<br />
omzeil<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> aantal<br />
aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> zal m<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
standaard(stam)celtherapie<br />
kunn<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong>. Maar zover<br />
zijn we nog niet.<br />
19
e e n kijk o p<br />
<strong>Cel</strong>- <strong>en</strong> weefseltherapie<br />
Ons lichaam functioneert alle<strong>en</strong> goed als alle cell<strong>en</strong><br />
hun werk naar behor<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong>. Kwetsur<strong>en</strong>, ziekte<br />
of ouderdom gaan vaak gepaard met het verlies van<br />
weefsels <strong>en</strong> cell<strong>en</strong>. Gelukkig heeft ons lichaam e<strong>en</strong><br />
herstelsysteem dat ervoor zorgt dat bijvoorbeeld e<strong>en</strong><br />
wonde g<strong>en</strong>eest. Bij te grote schade, bijvoorbeeld e<strong>en</strong><br />
ernstige brandwonde of nierfal<strong>en</strong>, schiet ons eig<strong>en</strong><br />
herstelsysteem te kort <strong>en</strong> moet de g<strong>en</strong>eeskunde<br />
ingrijp<strong>en</strong>. Moderne g<strong>en</strong>eeskunde wil beschadigde<br />
weefsels vervang<strong>en</strong> door gezonde, functionele<br />
weefsels die liefst e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> lang meegaan.<br />
Andere info over biotechnologie?<br />
<strong>VIB</strong> beschikt over verschill<strong>en</strong>de brochures:<br />
1. Erfelijkheid bij de m<strong>en</strong>s: aan g<strong>en</strong><strong>en</strong> zijde<br />
2. Wat is biotechnologie?<br />
3. Biotechnologie: gezondheid<br />
4. Biotechnologie <strong>en</strong> plant<strong>en</strong><br />
5. Klon<strong>en</strong> <strong>en</strong> celkerntransplantatie<br />
6. De veiligheid van g<strong>en</strong>etisch gewijzigde gewass<strong>en</strong><br />
7. X<strong>en</strong>otransplantatie: het beest in de m<strong>en</strong>s...<br />
8. Enzym<strong>en</strong>: in je lijf <strong>en</strong> in je lev<strong>en</strong><br />
9. <strong>Cel</strong>- <strong>en</strong> weefseltherapie<br />
10. G<strong>en</strong>therapie: g<strong>en</strong><strong>en</strong> g<strong>en</strong>ez<strong>en</strong><br />
Je kan ze gratis aanvrag<strong>en</strong> bij <strong>VIB</strong> op onderstaand adres<br />
of download<strong>en</strong> via www.biotechnologie.be<br />
www.vib.be<br />
Voor meer informatie kan je contact opnem<strong>en</strong> met <strong>VIB</strong>:<br />
Rijvisschestraat 120, 9052 G<strong>en</strong>t<br />
Tel. +32 9 244 66 11 / Fax +32 9 244 66 10<br />
info@vib.be<br />
design: IciLaba Gedrukt in België op FSC-papier.