Vergrijzing en krapte op de arbeidsmarkt - Werk.nl

Vergrijzing en krapte
op de arbeidsmarkt
Arbeidsmarktregio Twente

Vergrijzing en krapte op de arbeidsmarkt
Arbeidsmarktregio Twente
Inleiding
Het thema krapte op de arbeidsmarkt keert in snel
tempo terug op de agenda’s van overheid, ondernemers
en onderwijs. Op landelijk niveau, maar ook
regionaal en lokaal. In branches en sectoren, maar ook
bij afzonderlijke bedrijven. Vergrijzing kan daarbij een
rol spelen, maar is niet de enige mogelijke oorzaak
voor het ontstaan van kraptes op de arbeidsmarkt. Het
is wel een factor die belangrijker wordt, die nauwelijks
te beïnvloeden is en die (mede daardoor) in hoge mate
voorspelbaar is. Bovendien werkt vergrijzing door in
alle regio’s en in alle sectoren, op korte en op langere
termijn. Vergrijzing op de arbeidsmarkt stopt niet bij de
uittocht van de babyboomers. Redenen genoeg om hier
speciaal aandacht te besteden aan de vergrijzing.
Werkgevers hebben in dubbel opzicht met vergrijzing te
maken. Via een veranderende vraag naar producten en
diensten én via de gevolgen op de arbeidsmarkt. Vergrijzing
kan in korte tijd leiden tot een flink verlies van
kennis en ervaring. Tegelijkertijd kan het werven van
nieuw personeel moeilijker worden doordat geschikt
aanbod schaarser wordt. Aan het eind van dit stuk
wordt een aantal manieren genoemd hoe werkgevers,
individueel of samen met andere partijen, kunnen
reageren of anticiperen op kraptes in het algemeen en
vergrijzing van de arbeidsmarkt in het bijzonder. Geen
kant-en-klaar recept, maar voorbeelden die duidelijk
maken dat er uiteenlopende mogelijkheden zijn.
ties om vraag en aanbod bij elkaar te brengen vergroot
de kansen om vacatures te vervullen en vergroot de
inzetbaarheid van mensen op de arbeidsmarkt.
De vraag is nu waar, wanneer en waardoor kraptes op
de arbeidsmarkt precies gaan optreden en hoe groot ze
dan zijn. Het antwoord op deze vraag hangt van verschillende
factoren af en kan verschillen per moment,
per regio, per sector en zelfs per bedrijf of organisatie.
Doordat “de” arbeidsmarkt een verzameling van deelmarkten
is kunnen er ook tegelijkertijd tekorten en
overschotten op de arbeidsmarkt bestaan. De rol van
vergrijzing daarbij verschilt per regio.
Regionale verschillen
Bevolkingsprognoses van het CBS uit 2010 tot 2060
laten zien hoe de komende jaren het tempo van de
vergrijzing verdubbelt. De totale bevolking groeit nog
tot 2040, maar de potentiële beroepsbevolking 2 gaat
vanaf 2012 dalen. Of dat leidt tot krapte op de arbeidsmarkt
hangt ook af van de vraag naar arbeid.
Eventuele kraptes nemen op termijn af doordat mensen
en partijen op de arbeidsmarkt zich aanpassen naar
een nieuw evenwicht toe.
afbeelding 1 Aantal 50-65 jarigen per 0-15 jarige (2010)
Na een gedeelte over algemene ontwikkelingen op de
arbeidsmarkt wordt nader ingegaan op de vergrijzing in
Twente 1 . Onder andere de volgende vragen worden
beantwoord. Hoe sterk is de vergrijzing op de arbeidsmarkt?
In welk tempo ontwikkelt de vergrijzing zich?
Wat zijn nu de meest vergrijsde sectoren?
Spanning en verandering op de arbeidsmarkt
Het Centraal Planbureau (CPB) verwacht zelfs bij een
gematigde economische groei dit jaar en volgend jaar
een verdere daling van de werkloosheid in Nederland.
Volgens het CPB is er dan al weer sprake van evenwicht
en bijna van krapte op de arbeidsmarkt.
Krapte is vaak niet alleen kwantitatief, maar ook en
vooral kwalitatief. Hierbij spelen diverse veranderingen
een rol. Naast de vergrijzing is dat bijvoorbeeld het
groeiend aandeel van werkgelegenheid in dienstensectoren
(profit en non-profit). Ook de ontwikkeling naar
een kenniseconomie stelt andere en hogere eisen aan
medewerkers. De arbeidsmarkt wordt flexibeler en
krijgt vorm in steeds meer combinaties van zelfstandigheid,
zekerheid en flexibiliteit. Werkzekerheid is belangrijker
dan baanzekerheid. Het gebruik van competen-
1 Voor elk van de 30 arbeidsmarktregio’s en voor Nederland
als geheel is een aparte uitgave gemaakt. Die zijn te vinden op
www.werk.nl bij de regionale arbeidsmarktinformatie.
Bron: CBS
Afbeelding 1 laat zien dat de arbeidsmarkt in Twente op
dit moment relatief matig vergrijsd is in vergelijking
met veel andere regio’s. Dat wordt hier afgemeten aan
de verhouding tussen de leeftijdsgroep van 50-65 jaar
en de groep van 0-15 jaar. Dit is globaal het verschil
tussen de groep die geleidelijk de arbeidsmarkt verlaat
2 Definitie CBS: de potentiële beroepsbevolking is het deel van
de bevolking dat gelet op zijn leeftijd in aanmerking komt voor
deelname aan het arbeidsproces.
Vergrijzing en krapte, arbeidsmarktregio Twente | mei 2011 | pagina 1

en de groep die daar de komende jaren voor in de
plaats komt.
afbeelding 2
140.000
120.000
100.000
80.000
60.000
40.000
20.000
Bevolkingsontwikkeling 1988-2040
Arbeidsmarktregio Twente
In afbeelding 3 wordt ingezoomd op de potentiële
beroepsbevolking van 15 tot 65 jaar. De afgelopen tien
jaar is in Twente vooral het aandeel van de groep van
15 tot 45 jaar afgenomen en het aandeel 55+ toegenomen.
De vergrijzing en ontgroening waren in Twente
allebei gelijk aan het gemiddelde in Nederland. Voor de
komende tien jaar wordt een toename van het aandeel
55+ verwacht en een afname van het aandeel 15-45
jarigen. De gemiddelde leeftijd van de 45-plussers
neemt dus toe.
afbeelding 3
Potentiële beroepsbevolking naar leeftijd
Arbeidsmarktregio Twente
0
Bron: CBS
1988
1993
1998
2003
Bevolking 0-15 jaar
Bevolking 50-65 jaar
2008
2013
2018
2023
2028
2033
Bevolking 0-15 jaar (prognose)
Bevolking 50-65 jaar (prognose)
In afbeelding 2 is de ontwikkeling van diezelfde verhouding
weergegeven tot 2040. Sinds 2007 is in Twente
de bevolkingsgroep van 0-15 jaar kleiner dan de
groep van 50-65 jaar. Dit verschil groeit snel door de
combinatie van vergrijzing en ontgroening. Het verschil
is rond 2022 het grootst.
De totale bevolking in Twente zal vanaf 2031 licht gaan
krimpen. De potentiële beroepsbevolking van Twente
krimpt al sinds 2006, wat eerder is dan landelijk.
Of de feitelijke beroepsbevolking 3 dan ook krimpt,
hangt vooral af van de bruto participatie 4 . De afgelopen
jaren vertoonde die participatie ook in Twente een
opwaartse trend. Dit komt door de toename van het
gemiddelde opleidingsniveau (de participatiegraad
neemt toe met het opleidingsniveau), maar ook door
een inhaalslag bij vrouwen en ouderen. Bij deze twee
groepen is nog steeds ruimte voor verhoging van de
bruto participatie. Net als bij andere groepen zoals
gedeeltelijk arbeidsgeschikten en niet-westerse allochtonen.
2038
Bron: CBS
21%
15%
2000
64%
Bevolking 15-45 jaar
19%
22%
2010
59%
Bevolking 45-55 jaar
21%
22%
2020
57%
Bevolking 55-65 jaar
Langer doorwerken, qua leeftijd, impliceert ook langer
in mensen investeren om voldoende productief te
blijven. Een leven lang leren is ontstaan door de steeds
snellere veranderingen in de samenleving. Kennis en
kunde verouderen dan ook sneller en moeten
tussentijds up to date worden gehouden. Langer
doorwerken gaat nog een stapje verder. Investeren in
kennis en vaardigheden, maar ook in
arbeidsomstandigheden en personeelsbeleid.
De ouderen die de arbeidsmarkt verlaten nemen ook
hun kennis en ervaring mee. Gezien het tempo en de
omvang van de vergrijzing wordt het nog belangrijker
voor bedrijven om te zorgen dat kennis en ervaring
goed worden overgedragen of vastgelegd. Dat vergt tijd
en aandacht.
Het nieuwe evenwicht dat zich rond 2034 aftekent ligt
op een iets lager niveau dan in 2007. Dit is vergelijkbaar
met de landelijke ontwikkeling. Dit duidt voor de
tussenliggende periode op krimp van de beroepsbevolking
in Twente. In tijden van economische teruggang
dempt dat de werkloosheidsgroei, maar in tijden van
economische groei kan dat sneller en sterker tot kraptes
leiden. Twente heeft bovendien te maken met een
uitgaand pendelsaldo: er werken meer mensen uit de
Twente in andere regio’s dan andersom. Hogere arbeidsparticipatie
en bijvoorbeeld tijdelijke arbeidskrachten
uit het buitenland zullen dat niet volledig compenseren.
3 CBS: de beroepsbevolking omvat personen die ten minste 12
uur per week werken en personen die verklaren dat ze ten
minste 12 uur per week willen werken, daarvoor beschikbaar
zijn en actief zijn om dat werk te vinden.
4 CBS: bruto-participatie is het aandeel van de werkzame én
werkloze beroepsbevolking in de potentiële bevolking. Het
geeft het direct inzetbare arbeidsaanbod weer.
Sectorale verschillen
Regionale verschillen in de impact van de vergrijzing op
de arbeidsmarkt hangen ook samen met de verdeling
van de werkgelegenheid naar sectoren. Afbeelding 4
laat zien in welke sectoren in Twente de vergrijzing het
grootst is. Het gaat hier om aantallen personen die
wonen in Twente en die in loondienst werken (ongeacht
het aantal uren werk per week). Ter vergelijking het
landelijke beeld in afbeelding 5.
De sector industrie is sterker dan gemiddeld vergrijsd
in Twente en heeft ook een groter dan gemiddeld
aandeel in de werkgelegenheid. Andere sectoren die
sterk vergrijsd zijn, zijn overheid, onderwijs en vervoer
en telecom.
Vergrijzing en krapte, arbeidsmarktregio Twente | mei 2011 | pagina 2

afbeelding 4
Landbouw
Industrie
Bron: UWV Polisadministratie, 31-10-2010
Werkenden (in loondienst) per sector naar leeftijdsgroep
Arbeidsmarktregio Twente
Bouw
Handel
Horeca
Vervoer en telecom
Financiële instellingen
Zakelijke dienstverlening
Overheid
Onderwijs
Zorg en welzijn
Overige dienstverlening
afbeelding 5
Landbouw
Industrie
Bron: UWV Polisadministratie, 31-10-2010
0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000
< 27 jaar 27 - 45 jaar >= 45 jaar
Werkenden (in loondienst) per sector naar leeftijdsgroep
Nederland, oktober 2010
Bouw
Handel
Horeca
Vervoer en telecom
Financiële instellingen
Zakelijke dienstverlening
Overheid
Onderwijs
Zorg en welzijn
Overige dienstverlening
0 200 400 600 800 1.000 1.200 1.400 1.600 1.800
aantal x1000
< 27 jaar 27 - 45 jaar >= 45 jaar
Van de vier grootste sectoren in Twente krimpt de
werkgelegenheid momenteel met name in de industrie.
Dat betekent dat een deel van de mensen die met
pensioen gaan niet vervangen hoeft te worden. Het
betekent ook dat ouderen die in deze sectoren werkloos
worden minder kans hebben om in dezelfde sector weer
aan de slag te komen. Omschakeling naar werk in
andere sectoren kost meestal extra tijd en inspanning.
Zoveel oorzaken, zoveel oplossingen
Neutraal geformuleerd is er sprake van krapte op de
arbeidsmarkt als op een bepaald moment, in een
bepaald gebied het aanbod van arbeid kwantitatief of
kwalitatief kleiner is dan de vraag naar die arbeid.
Alle onderdelen van deze formulering bepalen samen
de uitkomst: krapte of geen krapte. Vergrijzing is één
van de mogelijke oorzaken voor krapte.
Afhankelijk van de oorzaken voor krapte kunnen
verschillende oplossingen ingezet worden. Dit vraagt
allereerst om een goede probleemanalyse. Voor
individuele werkgevers kan dat beginnen bij een
productieplanning op basis waarvan hij of zij de
(toekomstige) personeelsbehoefte bepaalt: hoeveel
mensen en met welke kwaliteiten. Confrontatie met het
huidige personeelsbestand laat zien waar eventueel
kraptes te verwachten zijn.
Hieronder een aantal mogelijke oplossingen en
oplossingsrichtingen op uiteenlopende niveaus. In
willekeurige volgorde. In veel gevallen helpt
afstemming en samenwerking met andere partijen om
tot de beste oplossing te komen.
· Beschikbaar aanbod optimaal benutten
Krapte op de arbeidsmarkt biedt extra kansen voor
werkzoekenden met een overbrugbare afstand tot
de arbeidsmarkt, mits ze de kans krijgen zich te
bewijzen. Met regionale arbeidsmarktpartijen zijn
vaak arrangementen mogelijk om werklozen en
gedeeltelijk arbeidsgeschikten aan een baan te
helpen. Voor werkgevers biedt dit extra kansen om
vacatures te vervullen met geschikte kandidaten.
· Arbeidsparticipatie verhogen
Meer mensen bewegen om zich aan te bieden op de
arbeidsmarkt. Dan neemt het beschikbare aanbod
van arbeid toe. De meeste ruimte voor verhoging
van de participatiegraad zit nog bij vrouwen,
ouderen, niet-westerse allochtonen en gedeeltelijk
arbeidsgeschikten. Een andere mogelijkheid is om
deeltijders te stimuleren meer uren per week te
gaan werken.
Waar het in essentie allemaal om gaat is deelname
aan de arbeidsmarkt, benadrukte minister Kamp
van Sociale Zaken en Werkgelegenheid dit voorjaar
nog op het SZW-congres “de arbeidsmarkt in 2020,
veranderende paradigma’s”.
· Scholing/training van zittend personeel
Kan kwalitatieve kraptes oplossen of voorkomen.
Voor de effectiviteit is het belangrijk rekening te
houden met de verschillende manieren waarop
mensen leren. Belangrijk is ook om de opgedane
kennis en kunde van medewerkers zo goed
mogelijk vast te leggen en te delen binnen het
bedrijf. Dat maakt het bedrijf minder kwetsbaar
voor groter verloop van personeel in een krappe en
flexibele arbeidsmarkt.
· Arbeidsproductiviteit verhogen
Per eenheid arbeid meer produceren. Soms kan dat
door werk efficiënter te organiseren, soms door
extra inzet van techniek en automatisering.
· Mobiliteit vergroten
Daarbij valt te denken aan het bevorderen van
mobiliteit van bedrijvigheid en arbeid tussen regio’s
en tussen sectoren. Dat kan ook betekenen dat
productie naar het buitenland wordt verplaatst of
uitbesteed. Op individueel bedrijfsniveau kan juist
het inperken van mobiliteit een oplossing zijn door
onnodig verloop tegen te gaan.
· Imago/aantrekkelijkheid als werkgever verhogen.
De tegenhanger van verloop is de werving van
nieuw personeel. Als arbeid schaarser wordt neemt
in principe de concurrentie tussen werkgevers toe.
Om te concurreren is inzicht nodig in wat
(potentiële) medewerkers belangrijk vinden.
Volgens het TNO-onderzoek “Arbeidsvoorwaarden
in goede aarde” vindt 97 procent van de
werknemers in ons land het hebben van een goede
leidinggevende net zo belangrijk als het salaris.
Vergrijzing en krapte, arbeidsmarktregio Twente | mei 2011 | pagina 3

· Arbeidskrachten uit het buitenland aantrekken
Een vorm van vergroting van het aanbod. Het CBS
gaat in haar bevolkingsprognoses landelijk uit van
een beperkte netto instroom (meer immigranten
dan emigranten). Daarnaast kunnen, bij ontbreken
van voldoende aanbod in eigen land, tijdelijke
krachten uit het buitenland helpen om seizoens- of
conjunctuurpieken op te vangen. Echter, ook deze
andere landen hebben te maken met een
vergrijzende (beroeps)bevolking.
· Langer doorwerken
Dat begon met het ontmoedigen van vervroegde
uittreding en wordt nu uitgebreid met verhoging
van de pensioenleeftijd. Dit vergroot in principe het
aanbod van arbeid, maar heeft alleen zin als dit
aanbod ook kwalitatief op peil blijft in verhouding
tot de vraag.
Afstemmen en samenwerken
Zoals gezegd is het voorgaande geen uitputtende
opsomming. Het gaat er hier om te laten zien dat er
een grote diversiteit aan mogelijkheden is om te
reageren op te verwachten gevolgen van kraptes en
vergrijzing op de arbeidsmarkt.
Het SER-advies “Bevolkingskrimp benoemen en benutten”
(maart 2011) laat zien dat steeds meer regio’s zich
op tal van terreinen moeten aanpassen aan een situatie
van bevolkingskrimp. Dat geldt ook voor Twente. De
uitdaging voor krimpregio’s is om met minder mensen
ook in de toekomst een vitale economie in stand te
houden. De verschillen tussen de (krimp)regio’s onderling
vragen om ruimte voor regionaal maatwerk in
beleid en uitvoering. De SER doet aanbevelingen voor
herstructureringen, ook op het terrein van de arbeidsmarkt.
Accenten liggen op integraal (krimp)beleid,
regionaal samenwerken en tijdig anticiperen.
De arbeidsmarkt als geheel wordt krapper, dynamischer
en complexer. Bovendien zijn er veel partijen en
spelers actief. Die hebben soms gemeenschappelijke
belangen, soms tegengestelde belangen. Ze kunnen
elkaar helpen en versterken of juist beconcurreren. Een
regionale arbeidsmarktagenda kan helpen om het
gezamenlijke resultaat te optimaliseren door
coördinatie en afstemming op basis van een gedeelde
probleemanalyse. Het initiatief hiervoor ligt in beginsel
bij gemeenten, maar het kan alleen slagen met actieve
inzet van alle belanghebbenden. Een goed voorbeeld
hiervan in Twente is het Platform Onderwijs
Arbeidsmarkt (POA).
Vergrijzing op de arbeidsmarkt is op zichzelf niet het
probleem, maar kan wel ongewenste gevolgen hebben
voor de verhouding tussen vraag en aanbod op de
arbeidsmarkt. De komende jaren krimpt de potentiële
beroepsbevolking, terwijl de kwalitatieve eisen aan
werknemers gemiddeld toenemen. Daardoor kan het
vaker extra moeite kosten en langer duren om
voldoende geschikt personeel te vinden. Dat betekent
voor werkgevers dat wervingssuccessen uit heden en
verleden geen garanties meer bieden voor de toekomst.
Colofon
Themanummer Vergrijzing en krapte op de arbeidsmarkt, mei 2011
Dit is een eenmalige uitgave van UWV.
Arbeidsmarktregio samenstelling
De arbeidsmarktregio Twente omvat de vestigingen in Almelo, Enschede en Hengelo van UWV WERKbedrijf. De
gemeenten Almelo, Borne, Dinkelland, Enschede, Haaksbergen, Hellendoorn, Hengelo, Hof van Twente, Losser,
Oldenzaal, Rijssen-Holten, Tubbergen, Twentrand en Wierden, maken deel uit van deze arbeidsmarktregio.
Redactie
Roland Keiren, Jeroen van den Berg.
Contactpersonen
Jörgen Zegel Jorgen.Zegel@uwv.nl 06 – 52 64 40 48
Saskia Grit Saskia.Grit@uwv.nl 06 – 54 78 31 53
Redactieadres
UWV WERKbedrijf, Afdeling Arbeidsmarktinformatie
p/a Christiaan Geurtsweg 10
Postbus 73
7300 AB Apeldoorn
Alles uit deze uitgave mag worden overgenomen, echter uitsluitend met bronvermelding.
Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend.
© UWV WERKbedrijf, Amsterdam
Vergrijzing en krapte, arbeidsmarktregio Twente | mei 2011 | pagina 4

werk.nl
uwv.nl
UWV
Juni 2011
Aan deze uitgave kunnen geen rechten
worden ontleend.