P04 Hoofdartikel Door Lilly van Geest MVO in ijskast bij economisch ...

P04 Hoofdartikel
Door Lilly van Geest
MVO in ijskast bij
economisch zwaar weer
Hoogleraar ziet rol voor christelijk
geloof bij duurzaam ondernemen
In 2002 stond het congres van CNV Dienstenbond in het teken van maatschappelijk verantwoord
ondernemen. Inmiddels gaat het met de economie een stuk minder. Is er dan nog ruimte voor
maatschappelijk verantwoord ondernemen Kunnen christelijke waarden een rol spelen bij
duurzaamheid Een gesprek met hoogleraar Economie, onderneming en ethiek aan de
Universiteit van Tilburg, J.J. Graafland.
- Als hoogleraar zegt u in een eerder interview: ‘Ethisch ondernemen kan
kostenbesparend zijn’. Legt u dit eens uit. Wat koopt een ondernemer voor ethische principes
en christelijke waarden Is er in onze huidige maatschappij die in grote mate is
geseculariseerd, überhaupt nog ruimte voor christelijk geïnspireerde ondernemingsethiek
‘ Ik ben ervan overtuigd dat een bedrij f dat niets aan principes doet op de lange termij n meer
moeite heeft om de continuïteit te waarborgen. Op lange termij n werkt ethisch ondernemen dus
kostenbesparend. Integriteit en transparantie komen uiteindelij k de kracht van de onderneming ten
goede. Verder blij ft het voor een christelij k geïnspireerd ondernemerschap altij d heel belangrij k
hoe j e een onderneming voert, welke cultuur j e handhaaft, voor welke strategische beslissingen j e
kiest, en of er de bereidheid is qua rendement met iets minder genoegen te nemen dan het
maximale. De ruimte die daarvoor is, is afhankelij k van de marktsituatie. Een machinefabriek die
geavanceerde technische produkten maakt en steeds sterkere Chinese concurrentie ervaart, zou op
den duur om te overleven 24 uur per dag, zeven dagen in de week zij n machines moeten gebruiken.
Hoe houd j e dan de collectieve rustdagen in stand Om op termij n die belangrij ke waarden overeind
te houden, dat vereist bewust nadenken. Bij voorbeeld door planning in de weekenden zo te maken
dat er minder personeel nodig is. Is de concurrentie zwaar, dan is er minder ruimte voor invulling
van de christelij ke waarden. Zolang de concurrentie niet perfect is, bestaat er de strategische
vrij heid om op een bepaalde manier een eigen positie in te nemen.’
- Hoe kijkt u aan tegen de relatie overheid-bedrijfsleven, en welke rol ziet u weggelegd
voor de vakbond
‘ Voor de drie verschillende waarden waar maatschappelij k verantwoord ondernemen (MVO) voor
staat, de financiële, ecologische en sociale waarden geldt een verschillende benadering. Bij de
financiële waarde speelt een goede, betrouwbare reputatie een belangrij ke rol. Betrouwbaar zij n
en transparant, zij n als normen en waarden ook harde wettelij ke verplichtingen voor
ondernemingen. Investeren in sociale en ecologische waarden is meer afhankelij k van de markt en
economisch klimaat. Hoe reageren de stakeholders Hebben ze er wat voor over Mag een MVOprodukt
wat meer kosten
De marktbasis is niet sterk genoeg om MVO helemaal aan bedrij ven over te laten. De overheid moet
zo’ n marktstructuur bevorderen. Het zij n externe factoren die bepalen of er voordeel is voor een
markt. Bij voorbeeld door een reputatie van een bedrij f op het gebied van MVO in ecologische en
sociale waarden. Als verschillende belanghebbenden zoals consumenten en werknemers bereid zij n
in hun koop- en werkgedrag daar rekening mee te houden, dan is MVO succesvol. Laten MVOinspanningen
zich niet terugverdienen, dan speelt de overheid een belangrij ke rol. Door wetgeving
en belastingprikkels kan de overheid corrigerend optreden. De overheid is ook vooral belangrij k in
het creëren van randvoorwaarden. Op het gebied van Arbo- en milieuwetgeving is daar ook veel aan
gedaan. Vooral nationaal heeft de overheid veel kunnen betekenen, internationaal is de overheid
niet zo sterk. Op het gebied van globalisering heeft de overheid veel minder mogelij kheden. Daar
moet wel aan gewerkt worden via internationale overheidsorganisaties. En de rol van andere
maatschappelij ke organisaties, NGO’ s, vakbonden, internationale verbonden zij n daarbij heel
welkom. Het hangt uiteindelij k van deze spelers af of bedrij ven ook werkelij k op hun werkwij ze
worden afgerekend.

De overheid staat daarbij voor de moeilij ke taak niet eenzij dig de concurrentie te proberen te
versterken op de markt. Dat maakt het voor bedrij ven namelij k moeilij k om aan MVO te doen. Met
name de innovatieve bij drage aan duurzaamheid is afhankelij k van de marktmacht die j e hebt. Is de
concurrentie te sterk, dan gaan bedrij ven op safe spelen. De speelruimte op het gebied van MVO
voor bedrij ven neemt dan af.‘
- Supermarktconcern Ahold vond maatschappelijk verantwoord ondernemen dermate
belangrijk dat onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen achter de schermen mee
mochten kijken om te achterhalen of een gezond beleid voor mens en milieu eigenlijk wel
meetbaar is. Na 24 februari 2003, de dag van de onheilstijding voor het concern door de
boekhoudfraude, ging het duurzame beleid bij Ahold overboord, zo is te lezen in de Volkskrant
van 20 november j.l. Het onderzoek gaat pas weer verder als de rust is weergekeerd. Het
duurzame jaarverslag van Ahold wordt dit jaar niet uitgebracht. Toch geeft Ahold aan het MVO
zeker niet te zijn vergeten. Is MVO als eerste het kind van de rekening in economisch barre
tijden Wordt MVO dan geofferd als er andere belangen in het spel zijn
‘Zoals gezegd is de marktbasis voor MVO vaak niet zo heel sterk. Ahold is een heel specifieke
situatie. Ik weet niet wat daar de redenen zij n. Maar als voor een bedrij f moeilij ke tij den
aanbreken, probeert men in eerste instantie voor continuïteit op de korte termij n te zorgen. MVOinspanningen
worden dan even bevroren om door deze periode heen te komen. Dit was ook het
geval bij andere bedrij ven die pro-actief opereerden en voorop liepen. Bij economisch zwaar weer
worden MVO-activiteiten bevroren om de concurrentie-positie te versterken. Bij Ahold kan een
extra reden zij n dat het vanwege onethisch gedrag in kwaad daglicht is komen te staan. Het is dan
verstandig om een stapj e terug te doen: laat j e niet voorstaan op MVO, zorg dat eerst de zaken op
orde zij n. Daar zien we weer de prioriteitsstelling in MVO. Want in eerste instantie is het belangrij k
dat j e als bedrij f betrouwbaar bent, dat de wet gehandhaafd wordt, de eerder genoemde financiële
waarde. In tweede instantie kan er, pas later, een bij drage geleverd worden op sociaal en
ecologisch gebied.’
- Onno Ruding, ex-minister van Financiën en onlangs gepensioneerd na zijn loopbaan te
hebben afgesloten met het vice-presidentschap van Citicorp/Citibank in New York, heeft 25
november de derde Edmund Burke-lezing (de Edmund Burke Stichting werpt zich op als hoeder
van het conservatieve gedachtegoed) gehouden over Markt en Moraal. Over de relatie tussen
het ideaal van de vrije markt en de noodzaak economische activiteit moreel en cultureel in te
bedden. In de Volkskrant 22 november j.l. zegt Ruding, hoewel voorstander van zelfregulering,
niet zo in gedragscodes te geloven als middel om bijvoorbeeld salarissen van topmanagers te
beteugelen. Op de vraag wie de markt uiteindelijk wel aan zijn moraal helpt, antwoordt hij dat
dat niet het individu zal zijn. Volgens hem redden we het niet met individuele deugden, want
zoals Adam Smith al schreef, moet verantwoord handelen worden aangeleerd. Op de ‘grote
school van zelfbeheersing’ moeten we onze impulsen volgens hem leren onderwerpen. Markt,
overheid, maatschappelijke groeperingen en individuele ondernemers moeten samen een
moreel kompas vinden. Want, stelt Ruding, de waarheid ligt in het midden. Denken dat de
wereld beter wordt omdat mensen nobel zijn, is naïef. En alleen aan jezelf denken is asociaal.
Maar verlicht eigenbelang mag best voorop staan. Conclusie: ondernemers en managers moeten
de koopman en de dominee in zich verenigen. Hoe luidt uw visie
‘Op zich kan ik daarmee instemmen. In toenemende mate wordt er aandacht voor deugden
gevraagd. Niet alleen gericht op het individu maar ook op organisaties, hoe veranker j e daar
deugden De cultuur in zij n geheel moet op deugden aangestuurd worden. Gedragscodes zij n daarbij
meer een instrument die gecombineerd moeten worden met normen en waarden. Cultuur en
deugden moeten gevoed worden vanuit de totale onderneming. De top van het managementteam,
maar ook de managers op andere lagen in de organisatie hebben in deze een voorbeeldfunctie. En
wat de verhouding tussen eigenbelang en deugden betreft: enerzij ds is het mooi als goed
ondernemerschap zich laat combineren met eigenbelang. Als de markt prikkels biedt om op een
winstgevende manier duurzaam te ondernemen is dat prima. Maar anderzij ds, als er zich situaties
voordoen waarbij er niet direct een win-win-situatie aanwezig is, dan komt het aan op de integriteit
van de onderneming. Houdt die vast aan principes Als het reputatiemechanisme niet werkt en er
geen dreiging is van een slecht imago, hoe integer is een bedrij f dan nog Het effect van het
reputatiemechanisme is dat als j e iets goed doet voor een ander, j e er zelf van profiteert. Het is

eigenbelang waarbij j e rekening houdt met de gevolgen. Het is te vergelij ken met de ‘prudence’ ,
de voorzichtigheid van Adam Smith: als ik schade toebreng aan een ander, dan slaat dat op den
duur terug op miin eigen geluk. Een actor houdt zo rekening met de schadelij ke gevolgen. Als het
reputatiemechanisme dan niet werkt, gaat vervolgens voor MVO het licht uit. Dan kom j e er niet.
Ruding zoekt in zij n stelling teveel het midden op. Dat is niet het middel, dat is teveel eigenbelang.
De intrinsieke waarde die men eraan hecht om bij te dragen aan ‘common good’ moet de drij fveer
zij n. Zoals ook rechtvaardigheidsgevoelens algemeen gedeeld worden door mensen. Daar gaat het
niet om eigenbelang. Bij voorbeeld het hechten aan een gelij ke inkomensverdeling, daar is het te
doen om gevoelens die intrinsiek zij n, los van eigenbelang. Verlicht eigenbelang, dan denk ik aan
‘prudence’ van Adam Smith, een drij fveer die tekortschiet.’
- Het tweejaarlijkse congres van CNV Dienstenbond stond vorig jaar in het teken van
maatschappelijk verantwoord ondernemen. In dat kader heeft de bond opdracht gegeven voor
een onderzoek naar met name de sociale dimensie van MVO in de financiële sector en
detailhandel. De andere twee dimensies van MVO, de financieel-economische en ecologische,
zijn buiten beschouwing gelaten. Dit onderzoek is uitgevoerd door een onderzoeksteam van
CNV Vakcentrale. MVO is daarbij gedefinieerd als de verantwoordelijkheid van ondernemingen
ten opzichte van de omgeving. De waardering van MVO binnen zowel eigen onderneming als
nationaal en internationaal lag in de financiële dienstverlening en de detailhandel rond het
rapportcijfer zes. Dat betekent dat volgens leden in die sectoren werkgevers zich dus
voldoende inzetten voor MVO, maar het houdt niet over. Opmerkelijke uitkomst was ook dat er
binnen de organisaties te weinig wordt gecommuniceerd over wat MVO in het algemeen
betekent, en in het bijzonder voor de werknemers zelf. Wat moet er in ondernemingen volgens
u gebeuren om dit rapportcijfer hoger te laten zijn bij een volgend onderzoek
‘Bedrij ven hebben het moeilij k in deze periode van economische laagconj unctuur. Duurzaam
ondernemen heeft bij verschillende bedrij ven minder prioriteit. Dat maakt dat MVO op de korte
termij n lastig is te realiseren. Maar een aantal maatschappelij ke actoren zoals vakbonden kunnen
druk uitoefenen. Bij voorbeeld door in pensioenfondsen te letten op de criteria voor MVO, door het
bewust maken van ondernemingraden, door het debat te zoeken, door MVO op te nemen in CAO’ s.
De tegendruk van de samenleving is een belangrij ke factor om bedrij ven te prikkelen. En intern
binnen bedrij ven is het, zoals Ruding ook stelt, belangrij k hoe top en middenkader denkt en
handelt. Hoe zorg j e dat mensen een brede waardenoriëntatie hebben en vandaaruit ondernemen
Dat is een maatschappelij k proces over waarden en normen. Die waarden en deugden die als geheel
belangrij k worden gevonden komen tot ons via opvoeding, onderwij s, en via wat overheid, NGO’ S en
media naar ons communiceren.’
- Wat vindt u van de stelling dat MVO vooral wordt ingezet als PR-instrument
‘Enerzij ds denk ik dat dat waar is. Bij grote bedrij ven zie j e op een gegeven moment een hele
hausse van aandacht voor MVO ontstaan, mede gemotiveerd door de wens om de reputatie hoog te
houden. Het reputatiemanagement om MVO heen, het voeren van een public affairs policy is
belangrij k. Anderzij ds is het schrij ven van een public code en deze naar buiten communiceren één,
maar in de tweede plaats gaat het om het implementatieproces van maatregelen die daadwerkelij k
de duurzaamheid versterken. Bij voorbeeld door een keurmerk af te geven: komen tot een lagere
milieu-uitstoot en daardoor tot een hogere sociale waardecreatie, blij kend uit een ISO-certificaat.
Ik zie dat dit soort zaken daadwerkelij k gebeuren. Dus MVO is dan niet alleen een pr-instrument.’
- Tot slot: welke trend voorspelt u voor de toekomst van MVO
‘De mens heeft in toenemende mate de capaciteit de natuur te beheersen. Vroeger konden we met
kleine vissersbootjes de zee niet leeg vissen. Nu, met grote boten wel. Dit zal steeds erger worden.
Steeds meer zal men na moeten denken, dus ook de individuele visser, wat het eigen handelen voor
gevolgen heeft voor de ander. Als actoren dat uit eigenbelang niet doen, zij n er prikkels nodig,
vanuit de overheid of de bedrij fstak. Het christelij k geloof kan daarbij een rol spelen: ondernemen
en tegelij kertij d nadenken over het belang van de ander, niet alleen het eigenbelang vooropstellen.
Intrinsiek gemotiveerd zij n en verantwoordelij k voor eigen daden en medemens!’

Foto o.s.
Hoogleraar J.J. Graafland