Bijzondere jeugdzorg: terugblik en toekomstbeeld - Weliswaar

In 2003 was het exact vijftien jaar
geleden dat de Staatshervorming
met de Bijzondere Wet van 1980,
gewijzigd door de Bijzondere Wet
van 8 augustus 1988, zorgde voor
een ommezwaai in het beleid van
de Vlaamse Gemeenschap. Voortaan
werden de Gemeenschappen
bevoegd voor het uitvoeringsbeleid
van de jeugddelinquentie.
De federale wet over de jeugdbescherming
is van 1965 en geldt
nog steeds. Toch heeft Vlaanderen
een eigen uitvoeringsbeleid ontwikkeld.
De evaluatie van dit beleid
staat centraal in het rapport van
Hilde Geudens van de
Ondersteuningstructuur
Bijzondere Jeugdbijstand (OSBJ).
Een huis
in volle
verbouwing
malige ministers Marc Verwilghen
(Justitie) en Mieke Vogels (Welzijn,
Gezondheid en Gelijke Kansen) van 26
maart 2001 vermeld worden. Dat protocol
behandelde de krachtlijnen van een verdere
samenwerking op het grensgebied tussen
welzijn en justitie. Het protocolakkoord
is belangrijk omdat onder meer ook
de afhandeling van jeugddelinquentie
ten opvang voor delinquente minderjarigen.
Ook bij deze gesloten opvang geldt de ‘sui
generis’-benadering, waarbinnen de kenmerken
in hun hoofdzakelijkheid kunnen
evolueren. Omwille van het meestal aanvankelijke
kenmerk van maatschappijbeveiliging,
zal een financiële en logistieke ‘joint
venture’ prioritair worden onderzocht. Er
zal worden gestreefd naar een structureel
In het eerste deel van het rapport wordt
een basiskader geschetst: de basisregelgeving
en drie maatschappelijke ontwikkelingen
die een belangrijke impact hebben
gehad op het beleid van de Vlaamse
Gemeenschap. In een tweede deel wordt
ingegaan op de vernieuwingen in het
Vlaamse uitvoeringsbeleid. Een aantal
kernthema’s wordt eruit gelicht: preventie,
hulpverlening, projecten, open en gesloten
residentiële voorzieningen.
Basiskader
Dankzij de Staatshervorming hebben de
gemeenschappen een eigen beleid kunnen
uitwerken, zij het met een begrensde
speelruimte. Enerzijds is er de complexiteit
en de versnippering van de bevoegdheidsverdeling.
Anderzijds bleef een aantal
belangrijke maatschappelijke thema’s uit
de Bijzondere Jeugdzorg een federale
bevoegdheid. De vraag is of professor
Patrick Senaeve niet de vinger op de
wonde legt wanneer hij stelt dat een congruent
en kwaliteitsvol jeugdbeschermingbeleid
pas mogelijk is als de gemeenschappen
meer bevoegdheden krijgen, of vice
versa, als alles terug in handen van de
federale overheid wordt gelegd. 1 Anders
gezegd: zijn homogene bevoegdheidspakketten
geen voorwaarden voor een coherente
aanpak In afwachting van die
homogene bevoegdheden zijn de overheden
aangewezen op overleg. In dit verband
moet het protocolakkoord tussen de toen-
Bijzondere Jeugdzorg
in Vlaanderen: terugblik
en toekomstbeeld
wordt vernoemd. Beide ministers konden
over een aantal essentiële zaken, zoals de
aanpak van jeugddelinquentie, de violen
stemmen: “Beide ministers gaan in hun
bilateraal overleg uit van de principieel ‘sui
generis’-afhandeling van jeugddelinquentie.
Dwang kan bij alle vormen van overheidsinterventie
instrumenteel aangewend
worden in functie van het hoofdzakelijke
kenmerk van de interventie. Bij de afhandeling
van jeugddelinquentie moet het herstelgericht
denken ruime aandacht krijgen.
Gelet op de diverse betekenissen en aspecten
van deze herstelgerichte benadering,
zullen beide ministers in onderling overleg
de bevoegdheids- en taakafbakening ter
zake verder uitklaren. Het subsidiërings- en
erkenningsbeleid van de respectieve
ministers zal in de toekomst zoveel als
mogelijk op elkaar worden afgestemd.
Beide partijen plegen voorafgaandelijk
overleg inzake nieuwe initiatieven. Beide
ministers knopen dringend overleg aan over
de opportuniteit en organisatie van geslo-
overlegplatform inzake de antwoorden op
delinquentie door minderjarigen gepleegd.
Aan dit platform dienen alle betrokken partijen
te participeren. Beide ministers nemen
hierin gemeenschappelijk initiatief.” 2
Vervolgens wordt in de parlementaire resolutie,
ingediend op 20 juni 2002 en aangenomen
door de plenaire vergadering op 9
juli 2002, aan de Vlaamse regering onder
meer uitdrukkelijk gevraagd om “er bij de
federale overheid op aan te dringen dat
onverwijld een ontwerp van wet houdende
antwoorden op delinquent gedrag door minderjarigen
wordt gefinaliseerd […]. Bij
deze nieuwe wetgeving dient de Vlaamse
bevoegdheid maximaal te worden uitgeput
teneinde de grootst mogelijke homogeniteit
inzake de bevoegdheid over het uitvoeringsbeleid
te garanderen […].” 3
In tal van officiële documenten staat
geschreven dat de Vlaamse overheid werk
wil maken van een nieuw jeugdrecht, geen
jeugdsanctierecht of -strafrecht, maar een
jeugdrecht dat vertrekt vanuit een sui
weliswaar 11

onderzoek 2004
generis-model met drie belangrijke premissen:
responsabilisering, herstel én de
bescherming van de maatschappij. De
Vlaamse Gemeenschap hakte de knoop
door en besliste om niet langer te wachten
op de federale hervorming van de jeugdbescherming
en om een eigen beleid voor
jeugd(delinquentie) uit te bouwen.
Na de Staatshervorming werden tal van
specifieke voorzieningen opgericht en
maatregelen uitgewerkt om het welzijn
van het cliënteel van de BJB te vergroten.
Mede naar aanleiding van het
Internationaal Verdrag van de Rechten van
het Kind kwam een fundamentele discussie
op gang over de wijze waarop kinderen
en jongeren in onze samenleving worden
behandeld. Steeds meer is het kind in onze
samenleving niet alleen het object van
rechtsbescherming, maar ook de drager
van rechten. Dit is voor de hulpverlening
een grote uitdaging. De BJB streeft naar
een zo groot mogelijke participatie van
kinderen en jongeren in de hulpverlening,
en wil zichzelf op termijn overbodig
maken. “Zonder de subjectieve behoeften
van de cliënt uit het oog te verliezen, streven
we ernaar de afhankelijkheid te verminderen
en de gedragsalternatieven te
verruimen door een mobilisatie van al
zijn/haar krachten.” 4
Vernieuwingen in het Vlaamse
uitvoeringsbeleid
De Bijzondere Jeugdzorg is een sector die
voortdurend zoekt naar een betere afstemming
van de hulp- en dienstverlening aan
jongeren en ouders. Theoretische ontwikkelingen
worden op de voet gevolgd en zo
nodig vertaald naar het beleid en de dagelijkse
praktijk. Vele vernieuwingen in de
BJZ groeien uit de praktijk, andere worden
al dan niet na wetenschappelijk onderzoek
gestuurd door de overheid. Vaak kruisen
beide paden elkaar. In het tweede deel van
het rapport van Hilde Geudens wordt
getracht thematisch de evolutie te schetsen
sinds de gecoördineerde decreten van
1990. Zonder een exhaustief overzicht te
maken, worden per thema telkens enkele
voorbeelden gegeven ter illustratie van de
vernieuwingen in de Bijzondere
Jeugdzorg. De preventie komt als eerste
topic aan bod. Op het eerste gezicht lijkt
dit misschien ver af te staan van de focus
van het rapport, de jeugddelinquentie. Een
degelijk uitgebouwd preventie- en hulpverleningsbeleid
is echter onontbeerlijk
om zoveel mogelijk te voorkomen dat jongeren
delicten plegen en met justitie in
aanraking komen. Daarnaast plukken de
Hilde Geudens: “De uitdaging voor de toekomst ligt ongetwijfeld in het integreren van
open, kwaliteitsvol en coherent geheel.”
jongeren die omwille van delinquent
gedrag in de BJB zitten de vruchten van
wat voor de jeugdigen in een problematische
opvoedingssituatie werd gerealiseerd,
aangezien zij dezelfde voorzieningen
delen. Nadat de evolutie in de preventie en
hulpverlening is toegelicht, belicht het
rapport het steeds wijzigende beleid inzake
de alternatieve afhandelingen van
jeugddelinquentie. Nadien komen de private
residentiële voorzieningen aan bod. Tot
slot wordt er ingegaan op de gesloten
instellingen (gemeenschapsinstellingen en
De Grubbe).
Bij elk onderwerp wordt er ook aandacht
besteed aan de bedenkingen en aanbevelingen
die de ad hoc-commissie Bijzondere
Jeugdzorg formuleerde. In 1998 richtte het
Vlaams Parlement die commissie op. Ze
evalueerde de wijzigingen in de Bijzondere
Jeugdzorg. Ter voorbereiding werd in
opdracht van het Vlaams parlement een
discussienota 5 opgesteld aan de hand van
een bevraging van diverse actoren uit het
ruime werkveld. Op 31 maart 1999 werd de
definitieve versie van de motie van aanbeveling
bij de maatschappelijke beleidsnota
Bijzondere Jeugdzorg aangenomen door
het Vlaams Parlement. 6 In het Regeerakkoord
van 13 juli 1999 7 verbindt de
Vlaamse Regering er zich toe de motie van
aanbeveling van het Vlaams Parlement om
te zetten in een daadwerkelijk beleid. Het
rapport verwijst hiernaar bij elk onderwerp.
Dat is nodig omdat de ad hoc-commissie
op dat ogenblik een belangrijk synthesemoment
vormde voor de aan de gang
zijnde evoluties in de bredere jeugdzorg en
omdat de uitvoering van de motie van aanbeveling
is opgenomen in het Vlaamse
regeerakkoord. Bijzondere aandacht gaat
naar de kwaliteitszorg omdat het de andere
thema’s overstijgt.
Eigen Vlaams beleid
Tot voor de opeenvolgende fases van de
staatshervorming tussen 1980 en 1988
vormde de wet op de jeugdbescherming
van 1965 de enige wettelijke basis om te
werken met jongeren die als misdrijf
12 weliswaar

onderzoek 2004
alle bouwstenen en concepten tot een
omschreven feiten plegen. Na de staatshervorming
en na heel wat decreetgevend
werk bouwde de Vlaamse Gemeenschap
een eigen beleid uit. Allerlei diensten en
voorzieningen werden hervormd en/of
opgericht. Om het geheel wat aanschouwelijker
te maken, wordt het Vlaamse beleid
in het rapport van Geudens voorgesteld als
een gebouw. Jongeren die delicten plegen
(de zogenaamde MOF-jongeren) en jongeren
in problematische opvoedingssituaties
(de zogenaamde POS-jongeren) leefden in
dat gebouw samen; alle kamers konden
worden gedeeld. Vele jaren voldeed dit
huis grotendeels aan de behoeften en wensen
van haar bewoners. In de loop van de
jaren ‘90 waren er echter belangrijke maatschappelijke
ontwikkelingen waarop de
Vlaamse overheid een gepast antwoord
zocht. In 1992 vond de ratificatie van het
Kinderrechtenverdrag plaats. Enkele jaren
later volgde het armoederapport. Naast de
aanvankelijke kritiek op de wet op de
jeugdbescherming kwamen er ook meer
globale voorstellen om jeugddelinquentie
anders aan te pakken. De Vlaamse
Gemeenschap hield rekening met die ontwikkelingen.
Ze voerde een vernieuwend
beleid inzake de jeugddelinquentie,
waardoor de beschermingsvisie in de praktijk
niet meer allesbepalend is. In de metafoor
van het gebouw betekent dit dat vandaag
bepaalde kamers alleen toegankelijk
zijn voor jongeren die delicten plegen. De
bevoegdheidsverdeling tussen de federale
overheid en de Gemeenschappen maakte
er het werk voor de Vlaamse Gemeenschap
niet makkelijker op. Niettemin werd een
eigen Vlaams beleid uitgewerkt, in de verwachting
dat er snel duidelijkheid zou
komen bij de federale overheid. Die verwachting
heeft ook een plaats gekregen in
het decreet van 19 juli 2002. De opzegging
van het samenwerkingsakkoord van 30
april 2002 wordt immers in het vooruitzicht
gesteld als “er uiterlijk op 31
augustus 2004 geen federale wet is bekendgemaakt
in het Belgisch Staatsblad die antwoorden
biedt op delinquent gedrag
gepleegd door jongeren”.
Besluit
De Vlaamse overheid wenst haar hulp- en
dienstverlening aan jongeren en ouders zo
optimaal mogelijk af te stemmen. Ook de
sector zelf kwam met vele nieuwe ideeën
voor de pinnen. De overheid heeft hier
gepast op ingespeeld. Er is, kortom, een
niet aflatende zoektocht naar vernieuwing.
Het Vlaamse huis stond voortdurend
in de steigers. Het tweede deel van het
rapport van Geudens beschrijft deze vernieuwingen
per thema. Eerst komt de preventie
aan bod, daarna de hulpverlening,
vervolgens de alternatieve reactiewijzen
op jeugddelinquentie en de (overige) projecten,
om te eindigen met de (open en
gesloten) residentiële voorzieningen. Per
onderwerp zijn de bedenkingen en de
adviezen van de ad hoc-commissie
Bijzondere Jeugdzorg en eventueel ook
van andere auteurs beschreven. Bijna elk
onderwerp wordt besloten met een blik op
de toekomst. Tezelfdertijd komt de term
‘kwaliteit’ steeds meer centraal te staan.
De Vlaamse Gemeenschap maakt werk van
een kwaliteitsvolle aanpak van de jeugd.
Het huis van de Bijzondere Jeugdzorg
onderging (soms noodgedwongen) allerhande
verbouwingen en herstelwerken.
Steeds meer kamers zijn exclusief toegankelijk
voor jongeren die een misdrijf hebben
gepleegd. Dit ligt niet voor de hand
aangezien de federale overheid bevoegd
blijft voor de opgave van maatregelen die
kunnen genomen worden bij delinquente
minderjarigen. Op het
dak van huis werd tot
slot nog een torenkamer gebouwd: de
gesloten federale instelling De Grubbe te
Everberg.
Net na de eeuwwisseling ziet het Vlaamse
gebouw er als volgt uit: een aantal verdiepingen
wordt gedeeld door MOF- en POSjongeren,
van bepaalde kamers beschikken
alleen de MOF-jongeren over een sleutel,
bovenop het dak prijkt Everberg, exclusief
voor jongens die ernstige delicten hebben
gepleegd. Zodra een kamer in de gesloten
gemeenschapsinstellingen vrijkomt, moet
de jongere de trap naar beneden nemen.
De uitdaging voor de toekomst ligt ongetwijfeld
in het samenbrengen van alle
(oude en nieuwe) bouwstenen en concepten
tot een open, kwaliteitsvol en coherent
geheel. Om dit te realiseren en om
toekomstige vernieuwing mogelijk te
maken, is er minstens één belangrijke
voorwaarde: de federale vernieuwing van
het jeugdrecht. Dit zal de basis vormen
waarop de Vlaamse gemeenschap een eigen
consequent beleid kan bouwen.
Hilde Geudens | Vlaams beleid inzake
jeugddelinquentie |
Rapport maart 2003 - november 2003.
Zie: Ondersteuningsstructuur
Bijzondere Jeugdzorg www.osbj.be
1 Senaeve, P., ‘Stand van zaken betreffende de bevoegdheidsverdeling
in het jeugdbeschermingsrecht’ in Senaeve, P. en
Peeters, J. (eds.), De hervorming van het jeugdbeschermingsrecht.
Commentaar op de wet van 2 februari 1994 en de gecoördineerde
decreten van 4 april 1990, Leuven, Acco, 1994,
256 p.
2 Protocolakkoord van 26 maart 2001 tussen de federale
minister van Justitie, Marc Verwilghen en de Vlaamse minister
van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen, Mieke Vogels houdende
de krachtlijnen van de verdere samenwerking op het
grensgebied welzijn-justitie,www.wvc.vlaanderen.be/
welzijnenjustitie/beleid/protocolakkoord.htm
3 Vlaams Parlement, 2001-2002, nr 1256, nr 3.
4 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Bijzondere
Jeugdbijstand in Vlaanderen, 39.
5 Berx, E., Discussienota bijzondere jeugdzorg, november 1998
6 Maatschappelijke Beleidsnota Bijzondere Jeugdzorg, Parl. St.
Vl. Parl., 1998-1999, 1354, nr. 2.
7 Vlaamse Regering, Vlaams Regeerakkoord van 13 juli 1999,
Hoofdstuk 2. Meer welzijn met een actief zorgbeleid.
weliswaar 13