Rijnland model - Koen Van den Heuvel

Toegepaste
Christendemocratie:
het
Rijnland
model

This is a joint publication of the Centre for European
Studies and the CD&V. This publication receives
funding from the European Parliament.
The Centre for European Studies, CD&V and the
European Parliament assume no responsibility for
facts or opinions expressed in this publication or
any subsequent use of the information contained
therein. The author is solely responsible for the
content of this publication. ©2010
2

Woord
vooraf
Deze tekst is een discussietekst. Het is het
startpunt, niet het eindpunt van een proces
van debat, meer debat en nog meer debat. Een
verzameling van ideeën en bedenkingen die
geenszins de pretentie heeft om ‘dé waarheid’
te zijn. Eerder dan kant en klare antwoorden
te formuleren, gaan we op zoek naar de juiste
vragen.
De tekst neemt ook wat afstand van het dagdagelijkse
beleid. Al te snel verliezen we de
voeling met het bredere kader door een zeer
specifieke focus op een zeer specifiek dossier.
Standpunten worden soms nogal ad hoc
ingenomen. Omdat er zich een gebeurtenis
voordoet en op basis van de informatie die op
dat moment voorhanden is. Al te vaak gaan
we achteraf pas op zoek naar de rode draad
in beslissingen om het kader weer duidelijker
af te lijnen. De directe aanleiding voor deze
denkoefening was de evaluatie na de verkiezingsnederlaag
van juni 2010. Het ontbreken
van een duidelijk lange termijn verhaal kwam
daarin als één van de zwakke punten naar
voor.
België is geen eiland in de wereld. De Christendemocratie
in Vlaanderen staat niet los
van de Christendemocratie op andere plaatsen
in Europa. Heel wat van de uitdagingen
waar wij voor staan, vinden we ook terug in
andere Europese lidstaten. Daarom kaderen
we deze oefening ook in een samenwerking
met het ‘Center for European Studies’ (CES),
de denktank van de EVP. Dat kan het debat alleen
maar rijker maken.
Koen Van den Heuvel,
Niko Gobbin,
Bart Ooghe,
Kurt Van Raemdonck,
Frederic Reynaert,
Wim Soons,
Sven Vaneycken
Met deze tekst knopen we aan met de christendemocratische
principes in het sociaaleconomisch
beleid. We geven ze meteen ook
een actuele invulling. Deze geactualiseerde
principes zouden de leidraad moeten zijn in
onze besluitvorming. De dagelijkse toepassing
van die principes, zeg maar. In de tekst
nemen we bewust geen beleidsaanbevelingen
op. ‘First things first’. Eerst de lijnen uitzetten,
en dan pas beginnen met de inkleuring.
3

‘Never waste
a good crisis’
pag. 6

Naar een ander
Rijnlandmodel

De financieel-economische crisis van het najaar
van 2008 was met voorsprong de zwaarste
sinds het midden van de vorige eeuw. Ons
financieel systeem balanceerde op de rand
van de afgrond. Onze economie kraakte in
haar voegen. Intussen is de hemel weer wat
opgeklaard. Toch zou zomaar terugkeren
naar ‘business as usual’ ronduit onverstandig
zijn. Niet alleen omdat de budgettaire gevolgen
van de crisis en de kostprijs van het anticrisisbeleid
nog lang zichtbaar zullen zijn in
de begroting. Een schok van dergelijke omvang
verplicht ons om grondig na te denken
over de fundamenten van ons sociaaleconomisch
model. Was dit een (extreem) ‘accident
de parcours’ of is er meer aan de hand.
Zo’n bezinningsmoment maakt snel duidelijk
dat de crisis niet de oorzaak is van alle problemen.
Door een aantal zaken op scherp te stellen,
kan ze wel resulteren in een versnelling
van de broodnodige hervormingen. Ook hier
geldt de wijsheid ‘never waste a good crisis’.
werkt ook niet. Dat bewees het falen van het
socialistisch model.
Impliciet vertrekt het Rijnlandmodel van de
band tussen welzijn en geluk enerzijds en
welvaart anderzijds. We beseffen dat die band
helemaal niet zo evident is. Een gebrek aan
welvaart maakt mensen meestal ongelukkig.
Maar meer en meer welvaart, betekent zeker
niet meer en meer geluk. De overheid kan via
een goed sociaal beleid zorgen dat welvaart
en welzijn samen evolueren. Maar dan nog
kunnen alleen mensen ‘geluk maken’. Het
Rijnlandmodel kadert in een totaalvisie op de
maatschappij. Een maatschappij die mensen
ondersteunt in hun zoektocht naar meer geluk.
Waar mensen elkaar daar ook in bijstaan.
De economie is een zeer belangrijke schakel
in de keten. Maar het zou totaal verkeerd zijn
om de keten te herleiden tot die ene schakel.
Net zoals het totaal verkeerd zou zijn om de
schakel er uit te halen.
Het Rijnlandmodel heeft in België, net als
in andere continentaal Europese landen,
sinds Wereldoorlog II bijgedragen tot een
periode van ongekende welvaartscreatie en
stabiliteit sinds. Dit model vertrekt vanuit
het inzicht dat welvaart en welzijn per definitie
over een lange termijn bekeken moeten
worden. Winstbejag op korte termijn wreekt
zich altijd op de langere termijn. Een les die
nogmaals bewezen werd door de vernietigende
gevolgen van de wanpraktijken in de
financiële wereld. Aan de basis van duurzame
welvaart ligt een brede maatschappelijke
consensus. Een consensus die daarnaast ook
garant staat voor evenwicht en stabiliteit. De
individuele aanpak van het neoliberalisme
kan op korte termijn zeer succesvol lijken,
maar het is een conflictmodel en geen duurzaam
recept. Maar het volledig miskennen
van individuele verwachtingen en motieven
6

Zeven
principes
In zijn boek ‘Het Rijnland model:
voor een duurzame en sociale
welvaart’ lijst Yves Leterme zeven
principes op die het Rijnlandmodel
kenmerken:
Een sterk geloof in de vrije markt om
welvaart te creëren. Maar overheidstussenkomst
is essentieel om tot een faire
uitkomst te komen.
Privé-initiatief moet steeds samen gaan
met persoonlijke verantwoordelijkheid.
Het tripartiete overleg (werknemers,
werkgevers, overheid) draagt in belangrijke
mate bij tot de welvaartsgroei.
De overheid organiseert zelf sociale
voorzieningen, maar stimuleert tegelijkertijd
het privé-initiatief in de uitvoering
(de social-profit).
Subsidiariteit is een leidend principe.
Stabiliteit inzake publieke financiën,
groei, sociaal klimaat, enz. wordt nagestreefd.
Er bestaat een langetermijnvisie op
waardecreatie met oog voor de belangen
van alle stakeholders.
7

Het is meteen duidelijk dat sommige principes
flagrant genegeerd werden in de aanloop
naar de voorbije crisisperiode. Soms was
er overduidelijk nood aan ‘meer Rijnland’.
Wanneer banken spaargeld ophalen om te
investeren in abstracte producten en de lokale
economie links laten liggen, dan past dit
overduidelijk niet in het Rijnlandmodel. Van
een duurzaam evenwicht tussen belangen
van spaarders, consumenten, ondernemers,
banken en de staat was geen sprake. Individuele
vrijheid werd totaal ontkoppeld van persoonlijke
verantwoordelijkheid.
De stappen die intussen werden gezet om het
toezicht op de financiële wereld aan te scherpen,
hebben de slinger weer wat laten terugkeren.
De crisis heeft – alvast tijdelijk – een
einde gemaakt aan de roep naar almaar meer
liberalisering, zelf- en deregulering.
Toch zijn het niet de staat, niet de markt,
maar de bankiers en aandeelhouders zelf die
door zich verantwoordelijk op te stellen en
niet inhalig te willen zijn, het vertrouwen
echt kunnen herstellen. Ook dat gegeven van
verantwoordelijkheidsbesef staat centraal
in het Rijnlandmodel. In die zin is de snelle
terugkeer van de bonuscultuur een verontrustend
signaal. Winst is goed, maar zonder
maatschappelijke verantwoordelijkheid
wordt het hebzucht.
Een evaluatie van het Rijnlandmodel gaat natuurlijk
verder dan het aanvinken van principes
op een checklist. Vragen of het Rijnlandmodel
vandaag nog dienst kan doen als onze
economische GPS, is in eerste instantie ook
vragen in welke mate deze principes nog relevant
zijn. En vervolgens kijken naar de vertaling
van die principes in het beleid. Zonder de
fundamenten van het Rijnlandmodel in vraag
te stellen, kunnen we ernstige bedenkingen
formuleren bij de concrete toepassing ervan.
Ook op stevige funderingen kan een bouwvallige
constructie geplaatst worden.
8

Een belangrijke vaststelling is dat de omgeving
anno 2010 niet meer dezelfde is als de
omgeving in 1950. De maatschappij is zeer
grondig veranderd. Denken we maar aan de
globalisering van de economie en de demografische
ontwikkelingen. Veranderingen die
niet zonder gevolgen blijven voor het beleid.
Vaak ligt de oplossing voor nieuwe problemen
niet in de oplossingen van het verleden.
Meer zelfs: die oplossingen hebben op hun
beurt nieuwe problemen gecreëerd.
Dat is zeer duidelijk het geval op het vlak van
de impact op het leefmilieu. Zoals we reeds
opmerkten, heeft het Rijnlandmodel altijd
als hoofddoelstelling gehad om alle mensen
te laten delen in de welvaart en op die manier
ook hun welzijn te verhogen. Hetzij via
participatie aan de arbeidsmarkt, hetzij via
een zeer goede sociale bescherming voor wie
niet kan werken. Die doelstelling werd vooral
bereikt door het instrument van de economische
groei. Welvaart creëren om te kunnen
verdelen. Daarbij werd onvoldoende rekening
gehouden met de negatieve effecten op
het leefmilieu. Het leefmilieu staat vandaag
zeer zwaar onder druk door economische en
maatschappelijke activiteiten. Vlaanderen is
een productieve en geïndustrialiseerde, energie-intensieve,
materiaalintensieve, dicht bevolkte,
dicht bebouwde, verkeersintensieve
en landbouwintensieve regio. Bij uitbreiding
geldt die vaststelling voor heel wat ontwikkelde
regio’s in Europa en de wereld. Die regio’s
veroorzaken heel wat ecologische overlast,
ook buiten de eigen grenzen.
We kunnen niet anders dan vaststellen dat het
Rijnlandmodel zoals wij het in de voorbije zes
decennia hebben ingevuld niet altijd strookt
met het christendemocratische idee van rentmeesterschap.
Iedere nieuwe generatie heeft
de wereld slechts tijdelijk in beheer en heeft
de plicht om ze in goede staat door te geven
aan de volgende generatie. Maar er bestaat tot
op vandaag een ‘suprematie van het sociale’
in de concrete invulling van de principes van
het Rijnlandmodel. Duurzaamheid werd en
wordt zeer snel naar de achtergrond geduwd.
Heel wat schade aan het leefmilieu is intussen
onomkeerbaar. Net als in de financiële wereld
moeten we ons de vraag stellen of dit wel een
houdbare strategie is. De klimaatverandering
leidt nu reeds tot een verarming van de bevolking
in sommige derde wereldlanden. En
het risico is groot dat ze ook bij ons tot een
verarming zal leiden van de toekomstige generaties
die genoodzaakt zullen zijn om nog
drastischer in te grijpen.

Niet bijsturen
staat dan ook haaks
op de principes van
het Rijnlandmodel.
De reactie
kan dubbel zijn:
Optie 1
We wijzen economische groei af. De limieten
van wat de aarde kan verdragen zijn bereikt en
reeds overschreden. Dus moeten we afkicken
van onze verslaving aan economische groei.
Een stelling die vooral bij de ecologische
partijen een voedingsbodem vindt. Maar die
stelling is niet vrijblijvend. Er moet ook een
duidelijk antwoord komen op de vraag welk
model van sociale bescherming daar tegenover
staat. Hoe verdelen we welvaart, zonder
ze te creëren In zo’n model zullen er overduidelijk
winnaars en verliezers zijn: de taart
wordt immers niet groter, maar wordt anders
verdeeld. Of kiezen we nu voor een duidelijke
suprematie van het ecologische op het sociale
Eerst ecologie en dan pas herverdeling.
10

Optie 2
We kiezen voor een andere, groenere groei.
‘Verstandig groen’ als leidraad. De overheid
corrigeert de uitkomst van de vrije markt.
Maar niet alleen inzake inkomensverdeling.
Economische en menselijke activiteiten oefenen
een druk uit op het leefmilieu en brengen
het leefmilieu derhalve schade toe. Net zoals
de markteconomie op sociaal vlak faalt, faalt
ze op ecologisch vlak. De taak van de overheid
strekt zich er dan ook toe om het leefmilieu
te beschermen door een leefmilieucorrectie
uit te voeren. De overheid kan daartoe verschillende
types van beleidsinstrumenten
gebruiken. Via fiscale en sociaaleconomische
instrumenten (zoals subsidies) kan je zorgen
voor de nodige impulsen om tot een nieuw
gedrag over te gaan. Normatieve instrumenten
(zoals energieprestatienormen) hebben
dan weer een dwingend karakter. We erkennen
dat een negatieve impact van de economie
op het leefmilieu onvermijdelijk is. Maar
we beperken die wel zoveel als mogelijk en
maken een correcte afweging van maatschappelijke
kosten en baten, met inbegrip van de
ecologische aspecten.
11

De tweede optie sluit nauw aan bij het concept
van duurzame ontwikkeling ofwel die
ontwikkeling die voorziet in de behoeften
van de huidige generatie zonder daarmee
voor toekomstige generaties de mogelijkheden
in het gedrang te brengen om ook in hun
behoeften te voorzien. Haar verwezenlijking
vergt een veranderingsproces waarin het gebruik
van hulpbronnen, de bestemming van
investeringen, de gerichtheid van technologische
ontwikkeling en institutionele structuren
worden afgestemd op zowel toekomstige
als huidige behoeften. Ze impliceert
ook een andere hiërarchie op het vlak van
doelstellingen. De sociale correctie mag niet
langer systematisch domineren op de ecologische
correctie zoals in het verleden de facto
het geval was. Soms zullen er keuzes nodig
zijn: ecologische correcties zijn niet altijd sociaal.
Zo rijden arme gezinnen met meer vervuilende
wagens rond of wonen ze in slecht
geïsoleerde woningen.
Europa kiest met haar strategie EU2020 – de
opvolger van de Lissabonstrategie – alvast
voor de tweede optie. Via een toename van de
werkgelegenheidsgraad met kwaliteitsvolle
jobs en versterking van de kenniseconomie,
streeft de EU naar een sterke sociale samenhang.
Meer jobs betekent immers minder
armoede en meer middelen voor sociale bescherming.
Tegelijk wil Europa een voortrekker
blijven in de internationale aanpak van de
klimaatproblemen. Onder andere door in te
zetten op hernieuwbare energie, meer energie-efficiëntie
en minder uitstoot van schadelijke
stoffen.
Duurzame ontwikkeling sluit naadloos aan
bij de basis van het Rijnlandmodel. Daarin
werd economische groei niet gezien als een
motief voor uitbuiting van de werknemers
door de kapitalisten. Maar wel als een opportuniteit
om iedereen te laten delen in de
welvaart. Ook nu kan groei bijdragen aan het
realiseren van meer duurzaamheid. Het grote
potentieel van de zogenoemde ‘groene sectoren’
illustreert dit zeer duidelijk.
12

Hoewel de zeven principes van
het Rijnlandmodel volgens ons
meer dan ooit relevant zijn, is de
correcte omzetting ervan naar
beleid dus cruciaal. Die vertaling
moet gebeuren op een wijze die
rekening houdt met de aanzienlijke
maatschappelijke veranderingen
van de voorbije decennia.
Behouden van wat we hebben is
niet hetzelfde als behouden van
het beleid van het verleden.
In het resterende gedeelte van
deze discussienota gaan we
dieper in op drie belangrijke
thema’s: de rol van de overheid
in de economie, de evolutie naar
een moderner sociaal overleg en
de uitdagingen voor de sociale
zekerheid en de arbeidsmarkt.
Op het einde van de tekst lijsten
we een aantal pertinente vragen
op voor het debat.
13

Welke overheid
willen we
Een overheid die zoveel mogelijk aan de kant
gaat staan en alle ruimte laat aan het private initiatief
Een overheid die zich beperkt tot het bewaken
van eigendomsrechten Een overheid die
alleen maar tussenkomt om branden te blussen,
zoals in de recente bankencrisis Of een overheid
die toch maar zelf het roer in handen neemt
op zoveel mogelijk domeinen

Overheid
en economie

Kortom: het Rijnlandmodel
biedt aan een
overheid een leidraad
Het Rijnlandmodel erkent de meerwaarde
van een overheid die een actieve rol opneemt
in de economie en de samenleving. Maar
die tegelijk ook goed beseft wat ze niet kan
of moet doen en daar ook naar handelt. Een
overheid die zoekt naar de sterktes in het
economisch weefsel en die volop durft uitspelen.
Een overheid die niet blind is voor de
zwaktes, maar integendeel helpt zoeken naar
gepaste remedies. En ervoor zorgt dat de remedies
ook gekend zijn.
om na te denken
over de invulling van
de eigen kerntaken.
Maar het eindresultaat
zal in ieder land
verschillend zijn.
Dat impliceert ook dat iedere overheid verschillend
zal handelen. Elk land, elke regio
heeft een aantal eigen kenmerken. België is
klein, open en centraal gelegen. Een goede
logistiek is dus logischerwijs een troef, maar
ook een noodzaak. Hoge belastingen zijn dan
weer minder evident: de buurlanden zijn
nooit veraf. Zowel om te winkelen, als om te
ondernemen. Scandinavische landen hoeven
daar net iets minder van wakker te liggen.
Nochtans zal in een open economie de
maatschappelijke vraag naar goede sociale
bescherming (en dus ook herverdeling) vaak
groter zijn: de economie is immers sterk onderhevig
aan schommelingen van de internationale
conjunctuur. België heeft ook amper
grondstoffen. We kunnen dus niet anders
dan inzetten op scholing en innovatie. België
heeft een kleine thuismarkt: internationalisering
ligt voor de hand.
Die overheid is in het Rijnlandmodel geen
statisch begrip. De bestaansreden van de
overheid is rechtstreeks gebonden aan haar
capaciteit om de welvaart van de mensen
duurzaam te verhogen. De Rijnland-overheid
is een dienstbare overheid. Dat vereist een
overheid die waakzaam blijft voor veranderingen
en daar ook snel op kan inspelen. De
uitdagingen van vandaag zijn niet altijd dezelfde
als de uitdagingen van 60 jaar geleden.
De overheid van vandaag kan dan ook niet dezelfde
zijn als 60 jaar geleden.
16

Wat moet
de overheid
niet doen
Het is niet de overheid die onderneemt. De
overheid is niet de motor van de economische
groei. Ondernemende mensen, in de rol van
bedrijfsleider of werknemer, creëren de welvaart.
Maar de overheid kan hen daarin wel
ondersteunen.
Het is ook niet aan de overheid om te kiezen
welke sectoren ontwikkeld worden. Het is aan
ondernemers om in te spelen op de kansen die
zich aandienen. De overheid legt zich vooral
toe op het creëren van een goede omgeving
voor dat privé-initiatief. Niet vanuit een ivoren
toren, maar luisterend naar en in overleg
met wie een onderneming wil bouwen op die
fundamenten. De overheid kan (start)kansen
creëren of stimuleren in waardevolle domeinen
waar het privé-initiatief niets of te weinig
onderneemt. En bij gebrek aan enig initiatief,
kan ze uitzonderlijk zelf een aanzet geven.
Maar de overheid kan en moet sectoren ondersteunen
door een antwoord te helpen zoeken
op hun concrete problemen. Net zoals de
overheid op zoek kan gaan naar de bestaande
sterke punten om daar vervolgens nog meer
op in te spelen.
Een overheid moet steeds ruimte laten voor
eigen initiatief en creativiteit. Ze mag het
denken van individuen nooit in een bepaalde
richting dwingen. Ze mag ook niet de verwachting
scheppen dat ze alle problemen kan
oplossen: dit leidt onvermijdelijk tot ontgoocheling
en zelfs wantrouwen.
17

Wanneer
moet de
overheid
tussenkomen
Indien de markt faalt. Dat de overheid
krachtdadig, zowel curatief als preventief,
moet tussenkomen als de markt faalt,
werd door de financiële crisis nogmaals in de
verf gezet. Onvolledige, onduidelijke en vaak
ronduit foutieve informatie in de financiële
sector hebben de volledige economie aan de
rand van de afgrond gebracht. Regulering en
controle door de overheid zijn onmisbaar als
de markten onvoldoende transparant zijn.
Ordehandhaving en een justitioneel ingrijpen
dat het gevoel van straffeloosheid bestrijdt,
zijn cruciaal. Hetzelfde geldt voor een
goede inning van belastingen en een effectieve
strijd tegen fraude. Dit zijn de ‘superkerntaken’
van een overheid. Een goede uitvoering
ervan is essentieel voor het vertrouwen binnen
de samenleving. Ook de arbeidsmarkt
kan falen als vraag en aanbod elkaar niet vinden
of dat slechts doen tegen een te hoge of
te lage prijs.
18

Indien een grote speler de
markt domineert. Ook wanneer een
grote speler de markt domineert of verschillende
spelers de markt vervalsen, kan de overheid
maar beter een oogje in het zeil houden.
Een stevig mededingingsbeleid behoort zeker
tot de economische kerntaken. De overheid
moet ook zorgen dat nieuwe intrede niet
ontmoedigd maar integendeel gestimuleerd
wordt.
Indien de maatschappelijke baten
(kosten) sterk afwijken
van de private baten (kosten).
Een mooi voorbeeld is het onderwijs: wanneer
elke ouder zelf zou moeten instaan voor
de organisatie, zouden heel wat kinderen onvoldoende
geschoold worden. En een goedgeschoolde
bevolking is duidelijk een troef voor
een economie. Dergelijke positieve externe
effecten spelen ook op het vlak van ondernemerschap
en innovatie. Individuele bedrijven
houden te weinig rekening met zogenoemde
netwerkeffecten. De activiteiten van een bedrijf
zijn vaak positief voor andere ondernemers
of voor de maatschappij in haar geheel.
Denken we ook aan innovatie inzake cleantech
en medische onderzoek. De overheid
zal ondernemerschap en innovatie moeten
stimuleren als ze een optimale uitkomst voor
de samenleving wil bereiken. Te meer omdat
investeringen in innovatie vaak zeer conjunctuurgevoelig
zullen zijn. Een negatief voorbeeld
vinden we terug in het klimaatdebat.
Individuele producenten zullen onvoldoende
rekening houden met de klimaatgevolgen
van hun productie.
De overheid kan ook een belangrijke rol spelen
in het verspreiden van innovatie. Bijv. via
ondersteuning van ‘open innovatie’ of via
de incubatiecentra waar bedrijven wegwijs
gemaakt worden in nieuwe technieken. Pas
wanneer innovatie breed verspreid wordt,
zullen de externe baten voor de maatschappij
maximaal zijn. Ook dat is een belangrijk element:
de overheid steunt bedrijven niet omdat
ze meer winst zouden kunnen maken. Ze
doet dat omdat de baten voor de maatschappij
zo groot mogelijk zouden zijn.
19

Voor het welzijn van de mensen.
De marktuitkomst is niet altijd fair.
Een belangrijke doelstelling van het Rijnlandmodel
is de graad van welzijn en geluk
van de bevolking te handhaven en liefst nog
te verhogen. Niet iedereen heeft dezelfde kansen.
Niet iedereen kent evenveel geluk tijdens
het leven. In eerste instantie moet de overheid
preventief optreden. Door goede scholing
voor iedereen toegankelijk te maken, wordt
toekomst belangrijker dan afkomst. Door
levenslang leren mogelijk te maken, kunnen
mensen hun kansen gaaf houden tijdens
de loopbaan. Maar dan nog zullen ‘ongelijke
mensen’ nooit perfect gelijke kansen hebben.
Fysieke en intellectuele capaciteiten zijn nu
eenmaal ongelijk verdeeld. Gelijke kansen
zijn geen garantie op een gelijke uitkomst.
Daarom moet de overheid ook bijsturen via
de sociale zekerheid en de belastingen. Zonder
evenwel de individuele verantwoordelijkheid
weg te nemen. Iedereen is verantwoordelijk
voor de uitbouw van de persoonlijke en
de maatschappelijke welvaart. Herverdeling
mag daaraan niks veranderen. Een overheid
herverdeelt niet om mensen te helpen die
hun kansen niet grijpen en vooral rekenen
op de inzet van anderen, maar om mensen te
ondersteunen die wel maximaal hun talenten
uitspelen.
20

Hoe moet
de overheid
tussenkomen
Minstens even
belangrijk als weten
wanneer de overheid
(niet) moet tussenkomen,
is het besef hoe
ze dat best doet.
De overheid als bewaker van de
kerntaken waakt over de kwaliteit
van de eigen dienstverlening,
en zorgt voor stabiele
publieke financiën. Kerntaken die
zo efficiënt mogelijk georganiseerd worden
op lokaal, provinciaal, regionaal, federaal
of Europees niveau. Subsidiariteit blijft ook
vandaag een erg belangrijk uitgangspunt. De
publieke dienstverlening hoort thuis op het
juiste bestuursniveau, in de nabijheid van
de bevolking en het bedrijfsleven. Ongeacht
of deze nabijheid gecreëerd wordt door ‘fysische’
subsidiariteit van bestuursniveaus of
elektronisch door e-governement applicaties,
het vertrekken vanuit het standpunt van de
betrokkene is van belang. Doel is niet alleen
een overheid die de dingen goed doet, maar
die de goede dingen doet. Wat die goede dingen
zijn, vergt permanente actualisering en
bijsturing.
Diezelfde permanente actualisering is nodig
om te bepalen op welk bestuursniveau een bevoegdheid
zich het best bevindt. Problemen
die vóór het tijdperk van de globalisering perfect
op nationaal niveau aangepakt konden
worden, worden nu soms beter benaderd op
het Europees niveau. In bepaalde dossiers is
een intensievere coördinatie zelfs een noodzaak
om een ‘race-to-the-bottom’ te vermijden.
En als dat het geval is, moeten we ook
bereid zijn om bevoegdheden af te staan. Omgekeerd
moeten we de vraag durven stellen
of beleidsniveaus nog wel voldoende meerwaarde
hebben: weegt de extra kost van het in
stand houden van een beleidsniveau nog wel
op tegen de baat van de bevoegdheid weg te
houden van een ander niveau In de voorbije
decennia waren er wel degelijk verschuivingen
van belangrijke bevoegdheden, denken
we maar aan de Europese integratie. Maar
het volledig schrappen van een bestaand beleidsniveau
werd nauwelijks overwogen. Het
21

volstaat niet dat een bestuurslaag ‘goed werk
verricht’. De relevante vraag is of ze daartoe
ook het best geplaatst is. Het Rijnlandmodel
verwerpt een overheid die vooral handelt om
zichzelf in stand te houden. Een overheid is
altijd een instrument, geen doel op zich.
Het Rijnlandmodel
zet resoluut in op
subsidiariteit.
Bevoegdheden
moeten aan het juiste
beleidsniveau
toegewezen worden.
Zoveel mogelijk bevoegdheden moeten toegekend
worden aan het lokale niveau, de
meest nabije bestuurslaag. Hiervoor zijn bestuurskrachtige
gemeentebesturen nodig.
Hoe meer taken we aan de lokale besturen
doorschuiven, hoe krachtiger die besturen
moeten zijn. Schaalvergroting en soepelere
procedures voor intergemeentelijke samenwerkingsverbanden
dringen zich dan ook op.
Sterkere lokale besturen zullen de vraag naar
de bestaansreden van intermediaire bestuurslagen
scherper stellen. Sterke lokale/nabije
besturen en efficiëntiewinsten kunnen en
moeten samengaan.
Stabiliteit in publieke financiën dient op een
doordachte en verstandige wijze bekomen
te worden. Een eerste stap daarin is alvast
dat de overheid de eigen kerntaken zo efficiënt
mogelijk organiseert. Dat staat niet gelijk
aan een pleidooi voor de ‘minimal state’.
In landen met een Angelsaksische traditie
wordt te vaak alleen maar gefocust op de inputzijde.
Het Rijnlandmodel hanteert een
meer evenwichtige benadering en kijkt ook
naar de outputzijde: de overheid mag belastingmiddelen
inzetten om haar kerntaken op
een kwaliteitsvolle manier te kunnen uitvoeren.
Zolang ze daarbij zo efficiënt mogelijk te
werk gaat. De overheid kiest voor haar eigen
werking en binnen haar eigen organisaties
voor een aanpak die zuinig omspringt met
de beschikbare middelen. Een moderne overheid
voert een verstandig, doordacht en toekomstgericht
budgettair-, IT- en personeelsbeleid.
Ze maakt gebruik van een efficiënte
personeelsplanning en zet werkkrachten in
waar ze nodig zijn. Ze vervangt de ambtenaren
die op pensioen gaan niet zomaar. Ook
laat ze de concurrentie spelen waar mogelijk.
Uiteraard dient de overheid wel te beschikken
over de noodzakelijke toekomstgerichte competenties
om blijvend als strategische partner
te kunnen optreden. Haar positie in een krappe
arbeidsmarkt en een kenniseconomie mag
niet onder druk komen, zo niet zal de dienstverlening
daaronder lijden. Ook hier moet gezocht
worden naar een duurzaam evenwicht
met de private sector.
Het spreekt voor zich dat een intensieve
samenwerking over de grenzen van de bestuursniveaus
heen een noodzaak is.
22

De overheid als regelgever
hoedt zich voor overdreven
regulering. Ondernemen moet mogelijk
blijven. Het is verleidelijk om regels op
te stellen die ieder misbruik uitsluiten. Maar
vaak verhinderen die ook beloftevolle nieuwe
initiatieven. We moeten een juiste afweging
durven maken omtrent hoeveel het de samenleving
mag kosten om het laatste beetje
risico weg te nemen. 100% uitsluiten dat er
ooit een nieuwe bankencrisis zal voorvallen,
is onmogelijk tenzij we de banksector willen
herleiden tot het louter omzetten van spaargeld
in leningen. Maar dan betalen we daar
een zware prijs voor: financiële innovatie was
in het verleden een krachtige stimulans voor
ondernemerschap, ook al bleken bepaalde
financiële activiteiten niet altijd voldoende
duurzaam te zijn. Een goede regulering moet
de kans dat een nieuwe crisis optreedt drastisch
verkleinen en financiële activiteiten
een duurzamer karakter geven, zonder een te
zware hypotheek te leggen op de dynamiek
van de banksector. Hetzelfde geldt voor het
milieubeleid: een verstandig groen beleid kan
heel wat meer vruchten afwerpen dan blinde
regulering. Het is beter om een correcte prijs
te zetten op vervuiling, dan om zeer beperkende
wetgeving te installeren die in de praktijk
niet controleerbaar is. Een overheid die
betere regels maakt met minder administratieve
lasten, versterkt de concurrentiepositie
van ons land en van onze bedrijven.
De overheid mag ook geen excuus zijn om
persoonlijke verantwoordelijkheid af te wijzen.
Het is niet omdat de overheid iets toelaat
of niet bestraft, dat het ook maatschappelijk
aanvaardbaar is.
23

De overheid als partner kan
een extra duwtje in de rug geven.
Bijvoorbeeld door te waken over de
band tussen onderwijs en bedrijfsleven. Maar
ook hier kiest de overheid beter voor een
plaats in de tweede lijn. Duidelijke doelstellingen
(bijv. inzake ondernemerschap) worden
gekoppeld aan financiering en gerichte
ondersteuning. De overheid als financier
van private projecten stelt duidelijke criteria
voorop. Geen financiering zonder beloftevol
en levensvatbaar project. Financiering door
de overheid is geen synoniem van subsidiëring.
Vooral projecten omgeven door grote
onzekerheid, zoals hoogtechnologische starters,
kunnen een actieve participatie door de
overheid vergen. De overheidsinvestering gebeurt
altijd met het oog op een exit: eens de
onzekerheid afneemt, moet de private sector
de rol van financier kunnen overnemen.
De overheid als sociale beschermer
zorgt ervoor dat
mensen een risico kunnen en
durven nemen. Zonder dat ze in armoede
vervallen als het verkeerd uitdraait. De
overheid werkt mee aan een sociaal vangnet
dat fungeert als springplank; niet als hangmat.
Herverdelen is een wezenlijk kenmerk
van het Rijnlandmodel. Dit omvat o.a. organisatie
van sociale zekerheid, minimale arbeidsvoorwaarden,
minimumlonen, …
Tegenover sociale bescherming staat de individuele
plicht om te willen bijdragen aan
onze welvaart.
Ook het principe van de rechtvaardige overheid
moet bewaakt worden. Effectieve inspectiediensten,
een doorgedreven strijd
tegen de sociale en fiscale fraude, enz. zijn
noodzakelijk om het vertrouwen in die overheid
en in de sociale bescherming hoog te
houden. Landen waarin dit vertrouwen hoog
is, zoals de Scandinavische landen, presteren
economisch ook sterker.
24

De overheid als gesprekspartner
neemt actief deel aan het
sociaal overleg. Al ligt de eerste
verantwoordelijkheid bij de sociale partners.
Goede arbeidsomstandigheden, permanente
vorming, investeringen in innovatie zijn zonder
meer een gedeelde verantwoordelijkheid.
De overheid handelt niet alleen, maar in samenspraak
met alle stakeholders en betrokkenen.
Een breed maatschappelijk draagvlak
voor overheidsbeleid (waarvan het sociaal
overleg slechts een onderdeel is ) vergroot de
kans op een goede uitkomst.
De overheid als consument/
trendsetter neemt een voorbeeldrol
op als maatschappelijk
verantwoord werkgever.
De overheid moet een voorbeeldfunctie op
zich nemen als grootste consument van de
Belgische economie. Een kwaliteitsvolle overheid
kan geen facturen onbetaald laten (of
laattijdig betalen). Een duurzame overheid
moet het voorbeeld geven door bijvoorbeeld
zijn werknemers en (politieke) vertegenwoordigers
met milieuvriendelijke wagens te laten
rijden. Door innovatief aan te besteden, creëert
ze ook een markt voor vernieuwende ondernemingen.
De overheid garandeert gelijke
kansen voor iedereen die deelneemt aan een
selectie voor een overheidsjob. Als attractieve
werkgever promoot ze een krachtig en leeftijdsbewust
personeelsbeleid.
25

Sociaal overleg
en het
Rijnlandmodel
zijn zo goed als
synoniemen.
Terwijl andere economische organisatiesystemen
vertrekken van het primaat van de politiek
of van een strijd tussen de klassen, is het sociaal
overleg tussen werkgevers en werknemers de
basis van economische en sociale organisatie in
het Rijnlandmodel. Werknemersorganisaties en
werkgeversorganisaties trachten gemeenschappelijke
belangen te vinden en bereiken. In plaats
van een compromis waarbij iedereen iets verliest,
is het de bedoeling om een win-win situatie
tot stand te brengen.

Sociaal
overleg

In België
komt het
sociaal
overleg op
drie niveaus
tot uiting:
Inspraak van de werknemers in individuele
ondernemingen.
Overleg over loon- en arbeidsvoorwaarden
op sectoraal en interprofessioneel
vlak, en in mindere mate ook op regionaal
en Europees vlak.
Medebeheer door de sociale partners van
de instellingen van sociale zekerheid.
Het overleg op ondernemingsniveau werd
recent uitgebreid naar kleine ondernemingen,
het beheer van de instellingen van sociale
zekerheid werd geprofessionaliseerd door
de introductie van beheersovereenkomsten.
Vandaag is vooral het interprofessionele overleg
aan een modernisering toe.
28

Botst het
sociaal
overleg
op haar
limieten
In de eerste decennia na Wereldoorlog II was
de basis voor ieder akkoord een afruil tussen
productiviteitsverhogingen, inkomensverhogingen
en versterkingen van de sociale
zekerheid. Aan de basis lag het ‘ontwerp van
overeenkomst tot sociale solidariteit’ uit 1944.
Zeer opmerkelijk daarin is de tekstpassage:
“de weg te openen naar sociale vooruitgang
die tegelijk moet voortvloeien uit de economische
bloei van een tot vrede teruggekeerde
wereld en uit een rechtvaardige herverdeling
van het inkomen uit een toenemende productie”.
Dit verwoordt het hele paradigma van
een zichzelf voedende en sociale groei die het
economische succes uitmaakte van de naoorlogse
periode.
Vanaf midden jaren ’70 begon dit model te
stokken onder druk van de petroleumcrisis.
Ondernemingen werden toen ook vragende
partij voor akkoorden, maar dan om
de competitiviteit te vrijwaren. Dit mondde
uiteindelijk uit in de wet van 1996 over het
concurrentievermogen. Naast kwalitatieve
kaderafspraken over o.a. werkgelegenheid,
vorming en de gelijke behandeling van vrouwen,
waren er sindsdien steevast kaderafspraken
over de loonontwikkeling, rekening
houdend met de evolutie in de buurlanden.
Doorheen al die jaren bleef de rode draad dat
werknemers en werkgevers samenwerkten in
dit model van sociaal overleg op alle niveaus
om collectieve economische vooruitgang te
bereiken.
De afgelopen jaren kreeg het klassieke overlegmodel
het steeds moeilijker. Dit hangt
samen met de toenemende globalisering en
het bereiken van limieten inzake productiviteitswinsten,
of toch de vertraging ervan. Ongetwijfeld
spelen er ook bredere maatschappelijke
ontwikkelingen zoals het tanend
draagvlak voor solidariteit, of het gebrek aan
vertrouwen in de hervormingskracht van de
sociale en politieke instellingen.
Het verleden leert ook dat akkoorden vooral
tot stand komen wanneer er financiële marges
zijn, terwijl geen of slechts zeer beperkte
akkoorden mogelijk zijn als het economisch
slecht gaat. Dit illustreert nogmaals dat economische
groei tot op heden het instrument
bij uitstek was om de doelstellingen van het
Rijnlandmodel te realiseren.
Het klassieke interprofessionele onderhandelingsmodel
heeft in recente jaren ingeboet
aan geloofwaardigheid en efficiëntie. Recente
akkoorden waren weinig ambitieus en weinig
effectief. Ze werden bovendien cash betaald
door de belastingbetaler. De competitiviteit
van onze ondernemingen herstelde nauwelijks.
Gebrekkige jobcreatie maakt het onmogelijk
om lasten op arbeid substantieel te verlagen
zonder de factuur door te schuiven naar
de volgende generaties. Bovendien leidt de
combinatie van minder jobs en meer uitkeringen
tot een weinig rooskleurig financieel
plaatje voor de sociale zekerheid. Ondernemingen,
werknemers en staat zijn schijnbaar
terecht gekomen in een klassieke ‘lose-loselose’
situatie.
29

Het kader dat de wet van 1996 schetst, lijkt te
beperkt en te beperkend. Het debat is verengd
tot een loonnorm, terwijl er geen globale
strategie ontwikkeld wordt inzake werkgelegenheidsevolutie,
vorming, sociaal beleid,
onderzoek en ontwikkeling, enz. De wet van
1996, de globalisering en de economische
ontwikkeling hebben de werknemers en bedrijven
laten wennen aan een defensieve opstelling.
Iedereen verdedigt de eigen positie
ten opzichte van de ander, langs de frontlijn
van de loonvorming. Beide zijden verliezen
zo te vaak uit het oog dat we terrein verliezen
op tal van andere vlakken. Een offensieve, gemeenschappelijke
strategie zou snel vruchten
kunnen afwerpen voor alle partijen.
Het sociaal overleg houdt zich ook zeer sterk
aan de nationale grenzen, terwijl de concurrentie
hoe langer hoe internationaler wordt.
Terwijl de bewegingsruimte van de nationale
sociale partners door de internationale druk
verkleint, is er geen sociaal overleg op internationaal
niveau. Dit brengt een negatieve
spiraal op gang, vergelijkbaar met het protectionisme
dat aan vroegere economische vooruitgang
een einde maakte. Is een duurzame
economische groei mogelijk met dalende lonen,
lage rentevoeten, monetaire conflicten
en internationale onevenwichten
•
30

Naar een
modern
sociaal
overleg
Ondernemingsconflicten anders
aanpakken. We stellen een toename
vast van het aantal ondernemingsconflicten
waar aan beide zijden overdreven
reacties tot stand komen. Ondanks duidelijke
afspraken (het ‘Herenakkoord’ uit 2002)
stappen werkgevers vaker naar de rechtbank
om een staking te breken. Wilde stakingen
of ongeoorloofde stakingspraktijken zoals
gijzelingen komen frequenter voor. Sociaal
bemiddelaars zouden een actievere en meer
preventieve rol kunnen opnemen om deze
praktijken tegen te gaan. Er is ook nood aan
een verzoening van het stakingsrecht met
persoonlijke verantwoordelijkheid. Acties
bij bijv. het openbaar vervoer resulteren bijna
automatisch in grote maatschappelijke en
economische schade. En vaak lijkt het motief
voor die acties niet in verhouding te staan
tot die schade. Een duurzaam sociaal overleg
vereist dat een evenwicht wordt gevonden
tussen de rechten van de actievoerders en de
belangen van de samenleving.
Internationaliseren van het
sociaal overleg. De internationale
concurrentie neemt voortdurend toe, ook op
markten die daar totnogtoe immuun voor
waren. Er is voor heel wat problemen geen
internationale aanpak, met als ultiem voorbeeld
het loonoverleg. Dit leidt voor ieder
land tot een aantal externe factoren waar men
in een TINA-model (‘there is no alternative’)
opgesloten geraakt. Noch de nationale sociale
partners, noch de nationale overheid
houden beleidskeuzes over. Wie weerstand
biedt, betaalt een hoge prijs aan verliezen van
marktaandeel of werkgelegenheid. Wie geen
weerstand biedt, bouwt zijn sociaal model
af, maar wint misschien wel wat aan werkgelegenheid.
Ultiem wordt de internationale
inkomensongelijkheid zo ‘geïmporteerd’. Het
aantal verliezers is hoog. Is het daarom niet in
ieders belang om een Europees gericht overlegmodel
op te starten In een eerste fase kan
gestreefd worden naar Europese sociale minima
(bijv. op vlak van arbeidsduur en minimumlonen).
Ook de aanpak van herstructureringen
van multinationals kan beter op een
gecoördineerd Europees vlak gebeuren, om
te vermijden dat landen tegen elkaar worden
uitgespeeld.
Sociaal overleg op Belgisch,
Vlaams of Europees niveau
Naarmate bevoegdheden meer versnipperd
geraken, wordt een ‘centraal’ sociaal overleg
een vreemd begrip. Dit levert ook onderhandelingstechnische
problemen op: enerzijds
zijn de mogelijkheden beperkt door de internationalisering,
anderzijds is een klassieke
ruil moeilijker, doordat de ‘ruilmiddelen’
zich op een ander niveau bevinden dan waar
het overleg plaatsvindt. Het vraagstuk van de
subsidiariteit duikt dus ook op in het sociaal
overleg.
31

Uitbreiding van de thematiek.
Vandaag is het interprofessioneel, maar ook
sectoraal sociaal overleg vaak beperkt tot een
loonoverleg. Kwalitatieve thema’s als opleiding
of procedurele aspecten van het arbeidsrecht
komen wel aan bod, maar het blijft
meestal bij algemene aanbevelingen. Andere
thema’s als innovatie, duurzaamheid, enz.
worden helemaal stiefmoederlijk behandeld.
Een actievere rol voor de
overheid. In een steeds internationalere
en complexere samenleving, zal een overleg
dat zich beperkt tot werkgevers en werknemers
nooit het gewenste resultaat opleveren.
De overheid moet als volwaardige partner
aanschuiven. En niet alleen in de rol van financier
zoals in het recente verleden het geval
was.
Duidelijke prioriteiten en meer
ambitie. De afgelopen jaren is het sociaal
overleg al te vaak een ‘verdelingsconferentie’
geweest, waar de ter beschikking gestelde
middelen een bestemming kregen. Achter
die verdeling zat niet altijd een visie. Laat
staan een gemeenschappelijke visie van de
sociale partners over het te voeren sociaal- of
arbeidsmarktbeleid. In tegenstelling tot de
buurlanden spraken de sociale partners nooit
een gemeenschappelijke ambitie uit over de
noodzakelijke structuurhervormingen. Dit
vormt een grote handicap voor de onderhandelingen.
Met gemeenschappelijke doelstellingen
en een gemeenschappelijke ambitie is
vaak veel meer mogelijk. Net die consensus
zou de sterkte van het Rijnlandmodel moeten
zijn.
Naar een nieuw type loonoverleg.
Onderhandelingen over een
klassieke interprofessionele loonnorm kunnen
ook vandaag nog verlopen met het oog
op een ‘win win win’ situatie op de lange
termijn. Maar het is belangrijk dat we dat
kader verduidelijken en moderniseren. Twee
premissen zijn essentieel: ten eerste worden
de lastenverlagingen die de competitiviteit
moeten herstellen vervangen door belastingverminderingen
die mogelijk worden
eens de competitiviteit is hersteld. Zowel het
instrument als de chronologie worden dus
omgedraaid. Ten tweede moet de overheid
door dit systeem een volwaardige partner
worden van het interprofessioneel akkoord.
Dit wil zeggen: niet diegene die de factuur
op het einde betaald, maar wel de facilitator
en diegene die de return van de investering
van de partners in termen van hogere competitiviteit
waarborgt. Echte loonmatiging
dus. Met een garantie dat de werknemers de
vruchten plukken van de extra jobs die zo gecreëerd
worden. Zo wordt tegelijk vermeden
dat steeds meer productiviteitswinsten nodig
32

zijn om netto loonsverhogingen mogelijk te
maken. Productiviteitswinsten zijn immers
moeilijker geworden in de huidige economische
realiteit. Dienstensectoren, die aan relatief
belang winnen in onze economie, lenen
zich daar minder toe dan de industrie. Bovendien
moet de productiviteit vooral verhoogd
worden door eigen innovatie. De marge voor
imitatie van betere technologieën uit het buitenland
is sterk afgenomen. Ook de ambitie
om ook mensen met een lagere productiviteit
in te schakelen in het arbeidsproces, zet een
rem op productiviteitsstijgingen.
Van defensief naar offensief
overleg. Met een focus op loonmatiging
richten we al jaren de energie en de middelen
op het beschermen van bestaande werkgelegenheid
in bestaande sectoren met bestaande
producten. Het kost steeds meer energie en
geld om die inspanning succesvol te laten
zijn. Structurele arbeidsmarkthervormingen
en strategieën voor economische innovatie
kunnen sneller tot een hoger rendement leiden.
Op voorwaarde dat ze breed gedragen
worden door de sociale partners.
33

Het Rijnlandmodel
heeft als
finale doelstelling
om alle mensen
te laten delen
in de welvaart.

Sociale zekerheid
en arbeidsmarkt

Het Rijnlandmodel heeft als finale
doelstelling om alle mensen te laten
delen in de welvaart. Hetzij via
participatie aan de arbeidsmarkt.
Een arbeidsmarkt met kwaliteitsvolle
jobs. Hetzij via het toekennen
van menswaardige uitkeringen.
Er bestaan belangrijke linken tussen
de arbeidsmarkt en de sociale
zekerheid. Sociale bijdragen op
arbeid staan in voor het gros van
de inkomsten voor de sociale zekerheid.
Arbeid opent vaak ook
het recht op een uitkering. Bovendien
staat in het Rijnlandmodel het
principe voorop dat een goede
sociale bescherming vereist dat
mensen er geen onnodig gebruik
van maken. Iedereen moet zich
integendeel maximaal inspannen
om een bijdrage te leveren aan de
creatie van welvaart. Met andere
woorden: sociale zekerheid vangt
vaak een ‘gebrek aan arbeid’ op.
De economische rol van arbeid is in het
Rijnlandmodel dus duidelijk dubbel. Niet
alleen zorgt arbeid voor een inkomen voor
het individu en voor de productie en de toegevoegde
waarde van een onderneming,
arbeid is daarnaast ook essentieel als financieringsbron
van de sociale zekerheid. Meer
mensen aan het werk is dus een middel om
de welvaart van de werkenden én de welvaart
van de niet-werkenden te verhogen. Arbeidsmarkthervormingen
kunnen dus ook best
die beide benaderingen van arbeid (de intrinsieke
welzijnscomponent en de economische
component) integreren. Zo bevorderen we
het welzijn en de welvaart van de individuele
werkende en van de samenleving.
In het licht van de vergrijzing van de bevolking,
de lage participatie aan de arbeidsmarkt
van heel wat groepen en de krapte die
nu reeds bestaat op de arbeidsmarkt voor bepaalde
beroepen en sectoren is het duidelijk
dat een versterking van het arbeidsaanbod
zich opdringt. Zonder die versterking zullen
we nooit in staat zijn om onze economische
groei op peil te houden. Eventueel kan ook
gerichte migratie een oplossing zijn voor
bepaalde knelpuntvacatures. Maar ook de bestaande
migratiestromen moeten meer dan
vandaag ingepast worden in de ontwikkeling
van onze welvaart. Migratie wordt vaak vernauwd
tot de problematiek van asielzoekers
en een verhaal van solidariteit alleen. Maar
participatie van migranten op de arbeidsmarkt
draagt ook bij aan welvaartscreatie.
De overheid moet dit proces begeleiden via
een actief arbeidsmarktbeleid en door het
bestrijden van discriminatie. In het publieke
debat moet dit rechten en plichten verhaal
weer meer op de voorgrond komen. Dat zal
de maatschappelijke verdraagzaamheid ten
aanzien van migratie (in al haar vormen) ten
goede komen.
36

Arbeid mag natuurlijk niet herleid worden tot
de pure economische kwaliteiten. Menselijk
contact, individuele ontplooiing, menselijke
waardigheid, solidariteit en samenwerking
met anderen zijn slechts enkele waarden die
het hebben van een job met zich meebrengt.
De werknemer, zelfstandige of ambtenaar is
dus nooit enkel een economische factor, hij
is ook steeds een mens die door zijn arbeid
bijdraagt aan de verwezenlijking van persoonlijke,
ethische en maatschappelijke doelstellingen.
Welvaartscreatie zonder welzijnscreatie
is een te schrale invulling van arbeid
en economie.
In wat volgt gaan we vooral
dieper in op de organisatie
van de sociale zekerheid.
Maar daarbij overschrijden
we meermaals en zonder
schroom de grenzen van het
arbeidsmarktbeleid.
Want in het Rijnlandmodel
zijn die twee onlosmakelijk
met elkaar verbonden.
•
37

Omgeving
en risico’s in
beweging
Onze sociale zekerheid werd na Wereldoorlog
II stap voor stap ontwikkeld in antwoord op
een aantal risico’s. In essentie moest de sociale
zekerheid zorgen voor voldoende financiële
zekerheid, ook wanneer mensen met pech en
overmacht af te rekenen hebben.
Enerzijds via inkomensvervangende uitkeringen
die een verlies aan loon compenseren.
Een pensioen bood een antwoord op het
risico dat iemand door grote ouderdom niet
meer in staat is om een inkomen te verdienen
uit arbeid. De pensioenleeftijd werd daarom
van bij de start vastgelegd op 65 jaar wat
amper afweek van de gemiddelde levensverwachting.
Ook het risico op inkomensverlies
door ziekte, arbeidsongeschiktheid of verlies
van werk werd ondervangen.
belastinggeld nu reeds goed voor ruim 1/3de
van de middelen. Dit betekent ook dat sociale
zekerheid niet langer een zaak is van de sociale
partners alleen. Ook de overheid is een
volwaardig aandeelhouder geworden.
Sociale bescherming is ook ruimer dan sociale
zekerheid. Buiten de sociale zekerheid
om werden een aantal bijstandsmechanismen
ontwikkeld die volledig gefinancierd
worden vanuit de schatkist: de inkomensgarantie
voor ouderen (IGO), het leefloon, de
tegemoetkoming voor hulp aan bejaarden
(THAB), … Ook in het onderwijs zijn er sociale
tegemoetkomingen via de studiebeurzen.
Vaak zijn die tegemoetkomingen buiten de
sociale zekerheid om ook onderhavig aan een
voorafgaande inkomenstoets. Hetzelfde geldt
voor het aanbod van gesubsidieerde diensten
zoals kinderopvang en rusthuizen.
Anderzijds via kostencompenserende uitkeringen
als een aanvulling op het loon zodat
vermeden werd dat de (vaak onvoorspelbare)
kosten verbonden aan het opvoeden van kinderen
of aan geneeskundige verzorging zouden
resulteren in een leven in armoede.
Bij de start werd expliciet gekozen voor een
sociale zekerheid met een duidelijke band
tussen enerzijds de opbouw van sociale rechten
en anderzijds werk. Dit in tegenstelling
tot o.a. het Verenigd Koninkrijk waar universele
sociale rechten het uitgangspunt waren.
Maar de band tussen arbeid en opbouw van
sociale rechten is zeker niet één-op-één. Kinderbijslag
en gezondheidszorgen zijn bijv.
universele rechten. Aan de inkomstenzijde is
38

De specificiteit van onze sociale
zekerheid heeft ook te
maken met een aantal omgevingsfactoren.
Omgevingsfactoren
die niet altijd stabiel
gebleven zijn over de laatste
decennia.
Nieuwe generaties waren in het verleden
systematisch groter dan hun voorgangers.
Financiering via repartitie lag dan ook
voor de hand. Door de hyperinflatie na WO
II werd repartitie een noodzaak: reeds opgebouwde
kapitalen waren niks meer waard.
Momenteel zetten vergrijzing en denataliteit
de financiering via repartitie zwaar onder
druk. Over enkele jaren staat tegenover elke
persoon die actief is op de arbeidsmarkt, iemand
die dat niet is. Gekoppeld aan lage en
relatief voorspelbare inflatiecijfers heeft dit
geleid tot een hernieuwde interesse in kapitalisatie.
De typische gezinssituatie na Wereldoorlog
II, het zogenoemde kostwinnersmodel,
staat centraal in de constructie van
de sociale zekerheid. De man ging werken, de
vrouw stond in voor de zorg voor het gezin.
Dit verklaart de keuze voor de afgeleide sociale
rechten zoals het gezinspensioen en het
overlevingspensioen. Gezinsvormen zijn nu
meer divers en minder stabiel. Mensen kunnen
ook minder terugvallen op de solidariteit
binnen het gezin. Dit heeft o.a. geleid tot een
vraag naar individuele en opgesplitste rechten:
sociale rechten die opeisbaar zijn los van
de rechten van de partner.
te hebben voor de overgangsproblemen. Veel
meer dan vandaag het geval is, waren jobs
voor het leven. Vandaag zijn gemengde loopbanen
en jobwissels de regel eerder dan de
uitzondering. Dit betekent dat er nood is aan
een sociale zekerheid die arbeidsmobiliteit
niet bemoeilijkt. Dat geldt in het bijzonder
voor internationale loopbanen (o.a. expats
en grensarbeiders) die ook almaar frequenter
voorkomen.
De concurrentie op de wereldmarkten
was al bij al beperkt waardoor lasten op arbeid
minder problematisch waren. Bovendien
domineerde de industrie de economische activiteit,
waardoor er ook heel wat jobs waren
voor laaggeschoolden. Maar de globalisering
vertaalt zich in een grotere neerwaartse druk
op de lonen, en dus een moeilijkere financiering
van de sociale zekerheid. Dat geldt in het
bijzonder voor de jobs voor laaggeschoolden.
Naarmate we onze economie richten op producten
met een hogere toegevoegde waarde -
waar prijsconcurrentie minder speelt - wordt
scholing nog belangrijker.
De Europese integratie laat zich
voelen. Met de invoering van de Vlaamse
zorgverzekering werd die impact zeer zichtbaar.
Sociale zekerheidsregelingen mogen
het vrij verkeer van werknemers, goederen en
diensten niet belemmeren. Sociale zekerheid
beperken op basis van (sub)nationaliteit is
bijv. niet mogelijk.
Een gemiddelde loopbaan was redelijk
stabiel. Men begon als werknemer in
de privé-sector, zelfstandige of ambtenaar en
bleef dat tot aan het pensioen. Dat liet toe om
parallel verschillende stelsels van sociale bescherming
te ontwikkelen, zonder echt oog
41

De omgeving anno 2010 verschilt fundamenteel
van deze net na WO II. Toch zijn de ‘oude
risico’s’ nog steeds aanwezig. Mensen willen
zich indekken tegen inkomensverlies en tegen
een aantal omvangrijke en onvoorspelbare
kosten.
Maar kunnen we de
oude risico’s nog wel
adequaat afdekken
in de gewijzigde
omgeving
De visie op het pensioen is fundamenteel
veranderd. Oorspronkelijk ging men
uit van een gemiddelde beroepsloopbaan ‘tot
aan de dood’. Het pensioen was een buffer
ingeval ouderdom dit scenario doorkruiste.
Vandaag verwachten we veel meer van dat
zelfde pensioen. Een pensioen moet mensen
in staat stellen om hun levensstandaard
vol te houden gedurende heel wat jaren na
een actieve loopbaan. De pensioenleeftijd is
onveranderd gebleven, terwijl de levensverwachting
door de vooruitgang van de medische
wetenschap zeer sterk is toegenomen.
De loopbaanduur werd dus relatief heel wat
korter. Relatief minder inkomsten staan zo
tegenover relatief meer uitgaven. Gekoppeld
aan de vergrijzing en denataliteit zet dit de
financiering van de pensioenen in het bijzonder,
en de sociale zekerheid in het algemeen,
zwaar onder druk. Doelstellingen van de sociale
zekerheid moeten onvermijdelijk weer in
lijn komen met de middelen.
Door de brede verspreiding van
betrouwbare anticonceptiva zijn de kosten
verbonden aan het opvoeden van kinderen
minder onvoorspelbaar dan vroeger. Bovendien
dekt kinderbijslag verre van alle kosten
verbonden aan het opvoeden van kinderen.
Dit voorbeeld toont aan dat een permanente
monitoring van doelstellingen, input en output
van onze sociale zekerheid noodzakelijk
is. Waar dat nodig is, moet het systeem ten
gronde gewijzigd worden om de gewenste sociale
bescherming te behouden.
Onze sociale zekerheid (en sociale
bescherming in het algemeen) slaagt er onvoldoende
om bepaalde groepen, zoals de
één-oudergezinnen en mensen die langdurig
van een vervangingsuitkering moeten leven,
uit de armoede te houden. Zetten we de
schaarse middelen onvoldoende gericht en
onvoldoende selectief in
40

Naast de ‘klassieke’
risico’s zagen ook
een aantal nieuwe
risico’s het licht:
Wie laag of verkeerd geschoold is,
geraakt maar moeilijk (terug) aan de slag. En
wie lang werkloos blijft, loopt een sterk verhoogd
risico op armoede. De evolutie naar
een kenniseconomie maakt dat werknemers
over andere vaardigheden moeten beschikken
(evolutie van handen- naar hoofdarbeid,
doorgedreven informatisering). Met andere
woorden: gebrek aan (gepaste) scholing is een
nieuw risico.
De combinatie van gezinstaken met
werk is heel wat lastiger geworden. Er zijn
almaar meer tweeverdieners / alleenstaande
ouders. Gebrek aan tijd is een nieuw risico.
Een risico dat reeds gedeeltelijk ondervangen
wordt door de thematische verloven en het
tijdskrediet.
41

Solidariteit
zonder grenzen
Wanneer de realisaties niet meer voldoende
beantwoorden aan de verwachtingen worden
mensen kritischer t.a.v. de sociale zekerheid.
Het draagvlak kalft geleidelijk af. Dat blijkt
ook uit de zeer sterke aangroei van private
verzekeringen (pensioen, hospitalisatie). De
solidariteit komt zo onder druk.
De solidariteit in
de sociale zekerheid
speelt zich af op
een aantal niveaus:
Het begrip ‘solidariteit’ vergt wel wat toelichting.
Het is bijv. niet zo dat het uitkeren van
een werkloosheidsuitkering of een ziekte-uitkering
automatisch betekent dat we solidair
zijn met werklozen of zieken. Solidariteit is er
pas wanneer mensen bereid zijn om een deel
van hun bijdrage aan de sociale verzekering
om te zetten in rechten voor andere mensen
(en dus te verzaken aan eigen rechten). In een
private verzekering bestaat er geen ‘pure’ solidariteit
omdat er een directe band bestaat
tussen de bijdrage die betaald wordt en de
uitkering die volgt als bijv. het huis afbrandt.
Wie niks betaalt, krijgt ook niks terug. Wie
veel betaalt, wordt in verhouding uitbetaald.
In de sociale zekerheid is dat anders. Dat betekent
ook dat de aanvullende verzekeringen
(2de en 3de pijler pensioenen, hospitalisatie)
niet thuishoren onder de noemer sociale zekerheid.
De ‘private sociale zekerheid’ is een
contradictio in terminis.
Solidariteit tussen hoge en lage inkomens.
Deze solidariteit volgt vooral uit het
feit dat bijdragen op de lonen onbegrensd
zijn, maar er wel een plafond bestaat voor
de berekening van de uitkering. In de feiten
vertaalt zich dat in een relatief klein verschil
tussen de minima en de maxima.
Solidariteit ten aanzien van gezinnen
met (en zonder) kinderen. Iedereen
draagt bij aan de financiering van de kinderbijslagen.
Het gezinspensioen is ook hoger
dan dat van alleenstaanden (zelfs als de bijdragen
tijdens de loopbaan identiek waren).
Solidariteit tussen mensen met een
normale beroepsloopbaan en mensen met
een korte beroepsloopbaan.
42

Solidariteit is niet altijd gewenst. Een eerste
vorm van ongewenste solidariteit kan volgen
uit een gebrek aan controle. Wanneer werklozen
bijv. onvoldoende inspanningen zouden
leveren om een nieuwe job te verwerven, dan
creëren ze ook vermijdbare uitgaven. En dus
een hogere premie voor de anderen. Hetzelfde
geldt voor mensen die zich schuldig maken
aan sociale fraude. Sociale zekerheid is
niet onvoorwaardelijk. Sociale rechten staan
tegenover sociale plichten. De regels van het
spel moeten door iedereen gerespecteerd
worden.
Maar soms staan ook de spelregels zelf ter
discussie. Ook de ‘pure’ solidariteit is niet
altijd meer gewenst. Grote groepen mensen
vinden dat ze zeer veel betalen en te weinig terugkrijgen.
De eindeloopbaan problematiek
illustreert dit duidelijk. Wie op jonge leeftijd
uit de arbeidsmarkt stapt, draagt minder bij
aan de sociale zekerheid en zal gedurende
langere periode een uitkering trekken. Dit
vertaalt zich ten dele in het pensioenbedrag:
een pensioen op basis van een onvolledige
loopbaan is lager dat een pensioen op basis
van een volledige loopbaan. Maar het verschil
blijft vaak redelijk beperkt. Dit probleem
wordt zeer duidelijk in geval van het brugpensioen:
niet alleen is de maatschappij solidair
door een werkloosheidsuitkering tot aan
de leeftijd van 65 jaar te financieren, er worden
over gans die periode ook nog volledige
pensioenrechten opgebouwd. De solidariteit
die gevraagd wordt aan mensen die op de arbeidsmarkt
blijven, is zeer groot. Is dit nog
verdedigbaar wanneer de gemiddelde uitkeringen
zwaar onder druk staan
43

Naar een
modernere
sociale
zekerheid
Een sociale zekerheid die meer
arbeidsgericht is. Sociale bescherming
moet een stevige onderbouw hebben.
We kunnen geen welvaart verdelen, zonder
ze eerst te creëren. De organisatie van de sociale
zekerheid moet werken aanmoedigen.
Daarmee draagt ze bij aan haar eigen lange
termijn houdbaarheid. Werken moet ook inzake
sociale rechten, in het bijzonder het pensioen,
meer renderen dan niet werken. Door
het verschil tussen een belasting en een sociale
bijdrage weer op scherp te stellen, vrijwaren
we ook het maatschappelijk draagvlak.
Bovendien mag de sociale zekerheid geen
aanleiding geven tot werkloosheids- of inactiviteitsvallen.
Mensen mogen niet financieel
ontmoedigd worden om opnieuw voor een
job te kiezen.
De werkloosheid is een brug naar werk. Daarom
maken we beter een onderscheid tussen
de werkloosheidsuitkering als tijdelijke overgangsuitkering
en de werkloosheidsuitkering
als bescherming tegen armoede voor wie langdurig
zonder werk blijft. Al moeten beide systemen
erop gericht zijn om mensen terug aan
de slag te krijgen. Ook ontslagbescherming
kan omgebouwd worden tot een instrument
voor loopbaanzekerheid. De manier waarop de
ontslagbescherming vorm krijgt, moet de exwerknemer
kansen geven op opleiding en outplacement.
Een opzegtermijn wordt dan geen
wachtperiode tot aan de werkloosheid, maar
een ‘herlanceringsperiode’.
Mensen moeten ook afstappen van het idee
dat een job voor het leven is. Chirurgen zullen
op hun 65ste misschien niet meer de
vaste hand hebben die nodig is voor een precisieoperatie.
Net zomin als bouwvakkers op
hun 65ste nog kunnen zeulen met bakstenen.
Maar is dat een reden om mensen reeds op
hun 55ste op non-actief te plaatsen Misschien
is het de gemakkelijkste oplossing,
maar ze is niet houdbaar als we een sociale
bescherming op hoog peil willen behouden.
Meer dan vandaag moeten carrièreveranderingen
overwogen en zelfs permanent voorbereid
worden. Een grotere professionele en
geografische mobiliteit kunnen hier zeker toe
bijdragen.
De sociale zekerheid kan zelf ook bijdragen
tot die langere loopbaan via een verstandige
aanwending van verlofstelsels. Dit sluit aan
op de flexizekerheidbenadering: de werknemer
is zeker dat hij kan terugvallen op een
goede sociale bescherming én op kwaliteitsvolle
jobs. De werkgever kan arbeid flexibeler
inzetten, maar ook de werknemer krijgt tijd
voor zijn of haar gezin.
Tegelijk moeten we erkennen dat niet iedereen
is in staat om mee te draaien in de ‘gewone’
economie. De verdere uitbouw van de sociale
economie is daarom noodzakelijk. Ook
dat draagt bij aan het draagvlak.
44

Meer uniformiteit nastreven.
Gemengde loopbanen zijn almaar meer de regel.
Grote verschillen tussen de verschillende
stelsels van sociale zekerheid verhinderen een
vlotte arbeidsmobiliteit. Hetzelfde geldt voor
het achterhaalde onderscheid in het arbeidsrecht
tussen arbeiders en bedienden.
Transparantie en verantwoordelijkheid
als kernbegrippen.
Mensen kunnen pas verantwoordelijk
gesteld worden voor hun keuzes,
als ze de implicaties ervan correct kunnen
inschatten. Informeren draagt ook bij aan het
besef dat een goede sociale bescherming geen
evidentie is maar inspanningen vergt van
iedereen. Maar de vraag naar transparantie
leidt ook naar lastiger vragen: draagt een roker
zelf verantwoordelijkheid voor bepaalde
aandoeningen Kunnen mensen verantwoordelijk
gesteld worden voor armoede M.a.w.
waar eindigt de individuele en waar start de
maatschappelijke verantwoordelijkheid
De transparantie kan ook verbeterd worden
aan de kant van de financiering: het tweepijler
systeem waarbij enkel arbeidsgerelateerde
risico’s nog gefinancierd worden via bijdragen
op arbeid zou het wezen van de sociale
zekerheid opnieuw scherper stellen. Dit impliceert
ook dat ook andere inkomstenbronnen
dan arbeid aangesproken worden om de
sociale zekerheid te financieren. De transparantie
kan ook verbeterd worden door de sociale
zekerheid te beperken tot de echte sociale
risico’s.
45

Een sociale zekerheid op maat
van alle gezinsvormen. Eén vraag
staat daarbij altijd voorop: wat is de maatschappelijke
verantwoordelijkheid In welke
situaties willen we als samenleving solidair
zijn Een vraag die bijv. pertinent is in geval
van pensioenrechten van beide partners:
moet de maatschappij bijbetalen als één van
de partners zelf geen rechten opgebouwd
heeft, of is dat de (gedeelde) verantwoordelijkheid
van de partner
Preventie en ondersteuning.
De tijd dat sociale zekerheid synoniem was
voor uitkeringen ligt achter ons. We moeten
vermijden dat mensen (langdurig) afhankelijk
worden van een uitkering. Dit betekent
o.a. een versnelling van de beweging richting
dienstverlening. Bijv. permanente vorming
maakt dat het risico op werkloosheid op latere
leeftijd drastisch verkleind wordt. Ook
loopbaanbegeleiding, loopbaan advies, coaching,
outplacement, … horen in dit rijtje van
dienstverlening thuis.
46

Realisme in de verwachtingen
is nodig. Noch de sociale zekerheid, noch
de overheid kan alle problemen van de mensen
oplossen. Als mensen én gezin én werk
én sport én cultuur én reizen én … willen
combineren, zullen er nooit genoeg verloven
zijn. Hetzelfde geldt voor de gezondheidszorgen:
onderzoek leidt tot nieuwe therapieën
en medicamenten. Vaak met een omvangrijk
prijskaartje. Is het haalbaar om deze uitgaven
te blijven verhalen op de sociale zekerheid
Meteen dringen zich zeer moeilijke vragen
op: wat is een aanvaardbare kostprijs voor een
extra levensjaar Liever middelen inzetten op
een grote groep patiënten dan op aandoeningen
die zelden voorkomen Of kiezen we voor
meer selectiviteit, bijv. via het mechanisme
van de maximumfactuur

Start
van het
debat …
Om de discussie aan te trekken, eindigen we
deze bijdrage met vijfentwintig vragen.
Misschien zijn het niet de meest dringende en
zeker niet de enige. Ze zijn vooral bedoeld ‘ter
inspiratie’.
Hoe staan we tegenover de opname
van een milieucorrectie als een nieuw
principe in het Rijnlandmodel Hoe ver willen
we daar in gaan Willen we een voortrekker
zijn als dit op korte termijn extra
kosten betekent of een competitief nadeel
met zich brengt
49

Hoe vermijden we meer sociale
ongelijkheid bij het doorvoeren van leefmilieucorrecties
Moet het sociale altijd primeren
op het ecologische
Zijn we bereid en in staat om beleidsniveaus
op te geven die geen duidelijke
meerwaarde meer hebben Zijn we ook bereid
om bevoegdheden af te staan als een
ander niveau die beter kan aanwenden
Dient de overheid aan sectorbeleid
te doen Met andere woorden: waar
liggen de grenzen van sectorkeuze en sectorondersteuning
Willen we een ‘zero-risk’ maatschappij
tegen gelijk welke kost Hoe moet
een overheid het verminderen van risico
afwegen tegen de stijging van de maatschappelijke
kost
50

Welke taken die de overheid momenteel
zelf uitvoert, zou ze beter niet langer
als taak opnemen
Op welke domeinen dient de overheid net
meer initiatief te nemen
Waar ligt de grens tussen bescherming
van de privacy en de plicht van
de overheid om fraude actief te bestrijden
Waar ligt de grens tussen therapeutische
vrijheid van een arts en controle op het
voorschrijfgedrag in het kader van een zuinig
beleid
Mag een overheid winst maken
met de economische activiteiten die ze opzet
Mag een overheid inkomsten blijven
genereren via de energiefactuur
Dient de overheid de bonussen
in de privé-sector aan banden te leggen
Kan ze rechtstreeks ingrijpen in de hoogte
van de vergoedingen of enkel in de toekenningscriteria
(toespitsen op de lange termijn)
Is een internationale aanpak nodig
51

Wat is de rol van het financieel
stelsel in onze economie Dient het financieel
stelsel enkel om ondernemers kapitaal
te verschaffen of kan dat stelsel ook zelf
bepaalde nevenactiviteiten ontwikkelen
(zoals beursspeculatie)
Moet de overheid een minimumdoelstelling
aanhouden inzake investeringen
in innovatie Ook als dat ten koste gaat van
de budgetten voor sociale voorzieningen
Wat is de rol van de overheid in
het financieel stelsel Laat de overheid
de markt spelen en hanteert zij correcties
wanneer die markt faalt of treedt ze proactief
op om onevenwichtigheden in het
financieel stelsel te voorkomen
Moet de overheid een grotere rol
spelen of opeisen in het sociaal overleg, en
niet vooral de akkoorden helpen financieren
52

Is langer werken voor eenzelfde
loon een middel om de competitiviteit van
onze economie te verhogen
Gaan we verder op het pad van het
sociaal Europa Bijv. via sociale minimumrechten
en een Europees sociaal overleg.
Is er een nieuwe consensus nodig
inzake ondernemingsconflicten Kunnen
manieren gevonden worden om met respect
voor het stakingsrecht acties niet te
laten uitmonden in te grote maatschappelijke
en economische schade
Willen we de solidariteit met de
korte beroepsloopbanen inperken Zijn we
bereid om mechanismen van vervroegde
uittreding op de arbeidsmarkt (zoals brugpensioen)
maximaal te ontmoedigen of helemaal
af te schaffen
53

Hoe kunnen we het arbeidsaanbod
versterken Kan dat ook door nietwerken
minder aantrekkelijk te maken en/
of werk meer te laten lonen
Hoe kunnen we de rechten en
plichten van de sociaal verzekerde terug
scherper stellen
Kan een goede ontslagbescherming
synoniem zijn van een ontslagbescherming
die werklozen ook activeert
Hoever willen we gaan in de gelijkschakeling
van de sociale stelsels (werknemer,
zelfstandige en ambtenaar)
54

de samenleving
Is er nood aan meer solidariteit in
Waar liggen de grenzen aan de solidariteit
in de gezondheidszorgen. Wat kan
de samenleving financieren Waar geldt de
persoonlijke verantwoordelijkheid
Hoe kunnen we een antwoord
bieden op het zeer hoge armoederisico bij
eenoudergezinnen
Is het nuttig om naar Duits voorbeeld
een ‘schuldenrem’ in te schrijven in de
grondwet: een beperking van de schuld die
een overheid mag aangaan
55

Verantwoordelijke uitgever / Responsable editor:
Niko Gobbin, Wetstraat 89, 1040 Brussels
Vormgeving: echgoed.be