Bijencahier 2010

Fascinerend, essentieel en bedreigd
Bijen
bio-wetenschappen en maatschappij
kwartaal 4 2010 € 6,–

Cahier 4 | 2010 | 29 e jaargang
Bijen
Het cahier is een
uitgave van Stichting
Bio-Wetenschappen en
Maatschappij (BWM) en
verschijnt vier maal per
jaar. Elk nummer is geheel
gewijd aan een thema uit
de levenswetenschappen,
speciaal met het oog op de
maatschappelijke gevolgen
ervan.
Stichting BWM is
ondergebracht bij de
Nederlandse organisatie
voor Wetenschappelijk
Onderzoek (NWO).
bestuur
Prof. dr. E. Schroten
(voorzitter), J.F.B.C.D.
van Oranje M.Sc. MBA
(vicevoorzitter),
dr. J.J.E. van Everdingen
(penningmeester), dr. A.
van der Auweraert, prof.
dr. P.R. Bär, prof. dr. J.M.
van den Broek, prof. dr. J.T.
van Dissel, prof. dr. J.P.M.
Geraedts, prof. dr. J.A.
Knottnerus, prof. dr. N.M.
van Straalen
beeldredactie
B en U
International Picture
Service, Diemen
vormgeving
Studio Bassa, Culemborg
druk
Groen Media Services,
Leiderdorp
informatie en
bestellingen
Stichting Bio-
Wetenschappen
en Maatschappij
Postbus 93402
2509 AK Den Haag
telefoon: 070-34 40 781
e-mail: bwm@nwo.nl
www.biomaatschappij.nl
© Stichting BWM
ISBN/EAN 978-90-73196-60-5
Stichting BWM heeft
zich ingespannen om alle
rechthebbenden van de
illustraties in deze uitgave
te achterhalen. Mocht u
desondanks menen rechten
te kunnen laten gelden, dan
verzoeken wij u vriendelijk
om contact met ons op te
nemen.
CU-COC-805008
redactie
Dr. Tjeerd Blacquière,
prof. dr. Nico van Straalen,
ir. Rob Buiter (eindredacteur)
bureau
drs. Saskia van Driel
Bio-Wetenschappen
en Maatschappij

Inhoud
Voorwoord 2
1 In den beginne was er
de honingbij 5
Voor den beginne was er de solitaire bij 8
2 Eén voor allen, allen voor één 13
Taken in het bijenvolk 14
Communicatie 17
3 De evolutie van bloemetjes
en bijtjes 23
Foeragerende bijen gezocht 25
Trouw aan een plant 28
7 Bedreigde bijen 65
Waarom verdwijnen de bijen 68
Epiloog 78
Begrippenlijst 80
Meer informatie 82
Auteurs 83
Illustratieverantwoording 84
4 Mag ik deze dans van u 33
5 Brood met honing 43
Honing is brandstof 45
6 De genen van de bij 51
Herkomst en verspreiding via genetica
ontrafeld 55
Genetica van verzamelgedrag 57
Bescherming tegen ziekten en gif 59

Voorwoord
In nederland zijn ongeveer 7.000 imkers
actief. Samen hebben zij bijna 80.000 bijenvolken
onder hun hoede, dat wil zeggen: in
de zomer. De overgrote meerderheid van deze
mensen houdt bijen als hobby. Slechts een tiental
is professional, bijvoorbeeld omdat ze in dienst
zijn van een zaadteeltbedrijf of een fruitteler.
Dat neemt niet weg dat ook al die hobbyisten een
professionele prestatie leveren. Hun bijenvolken
zorgen voor de bestuiving van fruitbomen, zoals
appel, kers en peer, van planten als aardbei en
courgette, en ook van een landbouwgewas als
koolzaad. Zouden er geen bijen en andere bestuivers
meer zijn, dan zou er 10% minder voedsel
geproduceerd worden. Voor Nederland kom je dan
tot een derving van ruim 1 miljard euro per jaar.
Omgerekend betekent dit dat één bijenvolk, van
een hobbyist of niet, ¤ 12.500,- opbrengt voor de
Nederlandse land- en tuinbouw.
Vergrijzende imkers en stervende bijen
Er was een tijd dat we veel meer imkers hadden
in Nederland. Kort na de Tweede Wereldoorlog
hadden we bijvoorbeeld 32.000 georganiseerde
imkers. Dat aantal ging lange tijd neer, en vervolgens
weer op. De definitieve terugloop werd
rond 1984 ingezet. Waar de rest van de land- en
tuinbouw minder boeren kreeg die samen net
zoveel of zelfs meer gingen produceren, liep in de
bijenhouderij zowel het aantal imkers terug, als
het totaal aantal bijenvolken. Voor een deel komt
deze terugloop door de vergrijzing van de imkerij.
De gemiddelde Nederlandse bijenhouder is zestig
jaar oud.
Daarbij komt een ander, vooralsnog ongrijpbaar
probleem: de wintersterfte onder de bijen. Iedere
winter sterft een deel van de volken. In de zomer
wordt dat probleem normaal gesproken vanzelf
weer opgelost. Maar de afgelopen jaren lijkt er
sprake van een veel grotere sterfte dan normaal.
Onderzoek, zowel in Nederland als daarbuiten,
heeft nog geen definitieve vinger op de zere plek
kunnen leggen.
Geen geld voor onderzoek
Ondanks hun professionele prestaties, wreekt
zich hier de hobbystatus van de meeste Nederlandse
imkers. Professor Jacobs, een autoriteit
op het gebied van bijen aan de Universiteit Gent,
becijferde ooit dat bijen na koeien en varkens de
grootste economische toegevoegde waarde hebben
van alle ‘landbouwhuisdieren’. Ondanks die
hoge economische status, kunnen de betrokken
hobbyisten onmogelijk het benodigde geld voor
2
kwartaal 4 december 2010 bijen

Bijen zorgen voor
de bestuiving van
gewassen als koolzaad.
meer kennis over dit ongekende talent onder brede
groepen in de samenleving wordt verspreid, hoe
beter. Want het is ondertussen wel duidelijk dat
het veel meer is dan een oude-mannenprobleem
wanneer de bijen uit ons land verdwijnen.
Voorzitter van de Nederlandse Bijenhouders
Vereniging
Jan Dommerholt
onderzoek opbrengen waarmee de praktische
problemen in de bijenhouderij onderzocht zouden
moeten worden.
De Nederlandse bijenhouders pleiten daarom,
naar goede Nederlandse traditie, voor een heus
Deltaplan, een Deltaplan Bijenhouderij. Zo vinden
de bijenhouders dat het landbouwonderwijs
weer, net als vroeger, bijenhouders moet opleiden.
Daarnaast moet er meer oog komen voor de zogenoemde
drachtplanten. Onder andere gemeenten
zouden meer ‘bijenbloemen’ in hun bermen en op
hun velden moeten planten en in Nederlandse bossen
zouden ook weer lindebomen moeten komen.
Daarnaast zou onze overheid het goede voorbeeld
van ondermeer de Duitsers moeten volgen en
meer geld moeten uittrekken voor onderzoek naar
de problemen van de bijenhouderij.
Ik ben erg enthousiast over het initiatief van
de Stichting Biowetenschappen en Maatschappij
om een cahier te maken over de bedreigde bij. Hoe
kwartaal 4 december 2010 bijen 3

Na een lange geschiedenis in onze cultuur
maakt de honingbij nu roerige tijden door.
Maar er zijn toch nog veel meer bijen dan
honingbijen alleen!
4
kwartaal 4 december 2010 bijen

1 In den beginne
was er de honingbij
de bijen verdwijnen.’ De krantenkoppen
liegen er niet om, de
laatste jaren. Imkers zien door mysterieuze
oorzaken hele bijenvolken ‘Help,
in het niets verdwijnen. En niemand die er iets aan
lijkt te kunnen doen. Hoe erg is dat
Hoe ver je ook teruggaat in de geschiedenis
van de moderne mens in Europa, altijd maakte de
honingbij er deel van uit. In onze regio is dat sinds
het terugtrekken van het landijs na de laatste
ijstijd, zo’n 10.000 jaar terug. Sommigen denken
dat de honingbij hier is gebracht door de Romeinen,
maar honingbijen kwamen hier van nature
al voor en werden door onze voorouders al van
hun honing bestolen. Wel brachten de Romeinen
kennis mee over bijenhouderij, iets wat hier nog
helemaal niet bestond. Je zou hooguit kunnen
zeggen dat latere erfgenamen van de Romeinse
cultuur – Spanjaarden, Portugezen, Engelsen en
Nederlanders – de honingbij naar werelddelen
hebben gebracht waar ze niet voorkwam: Amerika
en Australië.
De eerste bijenhouderij in Europa
Het is niet vreemd dat mensen snel ‘iets hadden’
met bijen. Een bijenvolk vertegenwoordigde
waardevolle producten, zoals honing en bijenwas.
Naast gedroogde zoete vruchten, was honing
eigenlijk de enige natuurlijke goed oogstbare
zoetstof. Bijenwas kon worden gebruikt voor het
dichtmaken van aardewerk keukengerei en boten
en voor het maken van kaarsen.
Aanvankelijk werden de bijenvolken die bijvoorbeeld
in een holle boom in het bos werden gevonden
simpelweg beroofd van hun honing en raten
met larven en poppen. Deze vorm van ‘honingjagen’
bestaat nog steeds in sommige delen van
Afrika en Azië. Later probeerde men bijenvolken
te lokken naar nissen in muren van huizen en
boerderijen. Weer later zette men gevlochten
korven op, waar bijenzwermen zich spontaan in
vestigden. Daardoor ontstond de mogelijkheid om
te gaan imkeren: je kon de volken wegbrengen
naar een plek waar op dat moment veel te halen
was voor de bijen, bijvoorbeeld naar de hei. Zo
verhoogde je de honingoogst.
Deze primitieve vorm van imkeren was tot
halverwege de negentiende eeuw nog gangbaar,
maar eigenlijk was het nog steeds vooral honingjagen.
Om de honing te oogsten moest je de korf
‘slachten’. Pas toen in de negentiende eeuw de
bijenruimte werd ontdekt (de afstand die bijen zelf
aanhouden tussen hun raten), kon een kast worden
ontworpen waarin de ramen los hangen. Door
kwartaal 4 december 2010 bijen 5

Het aanhouden van
‘bijenruimte’ maakt het
mogelijk raten uit de kast
te halen.
Bijen komen al in Egyptische
hiërogliefen voor.
vraag 1
Wat is het verschil tussen
een koe en een honingbij
de bijen te volgen in hun natuurlijke opbouw van
het nest werden de ramen niet meer aan elkaar
gebouwd. Daardoor kon de imker voortaan raten
uit de kast lichten, bijvoorbeeld om het broed te
bekijken, om ze daarna terug te hangen zonder het
broednest te beschadigen.
De allereerste imkers
Uit Egyptische hiërogliefen blijkt dat in de tijd
van de farao’s al een goed ontwikkelde imkerij
bestond. De liggende buizen van terracotta die je
op die afbeeldingen kunt zien, worden tot de dag
van vandaag gebruikt in het Midden-Oosten. Deze
‘bijenwoningen’ kennen geen losse ramen, maar
het is toch mogelijk honing te oogsten zonder
het volk te beschadigen. Bijen slaan de honing
op rondom het broednest, zo ver mogelijk van de
ingang. Door van de achterkant de honingraat
los te snijden kan geoogst worden zonder het
broednest te beschadigen. De bijen moeten dan
natuurlijk wel nieuwe honingraten bouwen. In
de Swattvallei (Pakistan) zijn dergelijke liggende
buizen soms geïntegreerd in de muur van het
huis, waarbij de achterkant vanuit de keuken kan
worden geopend.
Dode bijen meer dan ‘pech’
De afgelopen jaren is er veel aandacht in de media,
maatschappij en politiek voor de honingbijen.
Het zijn vooral verontrustende berichten over het
massaal sterven van bijenvolken en over de sterke
achteruitgang van de bijenhouderij in Europa en
Noord- Amerika. Is dat een typisch geval van ‘pech
gehad’ of is er meer aan de hand Je zou kunnen
zeggen dat zonder honing het leven gewoon doorgaat.
En er is toch ook nog riet- en bietsuiker
Naast het maken van zoetstof en was, is er nog
een derde ‘dienst’ die bijen verrichten; een dienst
die nog vele malen belangrijker is. De bestuiving
van bloemen door bijen die stuifmeel en nectar
oogsten is veel waardevoller dan alle honing en
bijenwas bij elkaar. Sterker nog: bestuiving is
onmisbaar. Oog voor het nut en de waarde van de
bestuiving ontstond pas in de tweede helft van
negentiende eeuw. In de eerste helft van de twintigste
eeuw werden vervolgens talloze onderzoeken
gedaan om het belang voor allerlei gewassen
vast te stellen.
Bijen zijn goed in massaproductie
De wereldbevolking groeit nog steeds als kool. De
wereldvoedselproductie zal mee moeten groeien.
Dit is alleen mogelijk als er schaalvergroting
optreedt. Dat betekent automatisch dat de afhankelijkheid
van de honingbij nog veel groter gaat
worden dan nu het geval is. Juist honingbijen rich-
6
kwartaal 4 december 2010 bijen

ten zich op grootschalig, massaal bloeiende planten,
desnoods ver van hun nestholte of bijenkast.
Alleen de honingbij kan worden aangevoerd bij
grootschalig geteelde bloeiende gewassen. Andere
bestuivers, zoals solitaire bijen en andere insecten,
opereren op een veel kleinere schaal vlakbij hun
nestjes, en zijn veelal moeilijk te verplaatsen.
De honingbij is niet te temmen
Op het eerste gezicht past de honingbij in het rijtje
hond, kat, koe en kip: het lijkt een gedomesticeerd
dier. Toch is de honingbij eigenlijk nooit een echt
huisdier geworden, laat staan een landbouwhuisdier.
Een zwerm honingbijen die werd gelokt of
gevangen, werd misschien eventjes huisdier, maar
een ontsnappende zwerm van een boer of imker
verdween in de natuur en werd net zo makkelijk
weer een wild volk. Eigenlijk was er geen verschil.
Zo werkt het nog steeds in Afrika en in Zuid-Amerika,
waar de meeste bijenvolken in het wild leven.
Wilde honingbij en getemde bij zijn dezelfde. De
honingbij valt niet te domesticeren.
Dat wil niet zeggen dat imkers niet hun best
hebben gedaan om bijen aan te passen aan hun
behoefte. Ze hebben gezocht naar ‘superkoninginnen’
waarmee ze hun volk zouden kunnen veredelen.
Daarmee hebben ze gezorgd voor vermenging
van de erfelijke eigenschappen van oorspronkelijk
van elkaar gescheiden ondersoorten. Erg ver zijn
ze niet gekomen met dat fokken en veredelen.
Deze fokkers hebben hooguit, en dan alleen nog
maar zo af en toe, een bijenvolk gecreëerd dat wat
minder steeklustig werd en wat minder de neiging
had om te zwermen. Selectie van honingbijen is
ook niet zo gemakkelijk. Paring van de – al dan
niet door de fokker geselecteerde – koningin met
wel 15 tot 20 darren gebeurt vrij in de lucht.
Uiteindelijk is de honingbij niet afhankelijk
geworden van de imker. Het gedrag is nauwelijks
veranderd, en bijen regelen hun voortplanting en
hun huishouden nog steeds onafhankelijk van de
boer of de imker. Bijen zorgen ook voor hun eigen
voorraad van stuifmeel en honing voor de winter.
Dat de imker ’s winters suiker moet bijvoeren is
alleen omdat hij die voorraad honing eerst heeft
‘gestolen’.
Ook natuur vaart wel bij de bij
Hoewel honingbijen belangrijk zijn voor de
bestuiving van landbouwgewassen, zijn die
landbouwgewassen op hun beurt maar een klein
onderdeel van het voedselpakket van de honingbij.
De meeste nectar en stuifmeel halen bijen van
wilde planten. Het kan dan ook niet anders zijn
dan dat de honingbij ook een belangrijke rol speelt
in de bestuiving van rijk bloeiende planten in de
natuur.
Wat heeft Einstein toch met bijen!
Typ ‘Einstein’ en ‘bijen’
in op Google: 236.000
hits. ‘Einstein’ en ‘bees’:
zelfs 541.000 hits. De
natuurkundige zou ooit
gezegd hebben dat de
mens binnen enkele
jaren na het verdwijnen
van de honingbij ook het
veld zou ruimen. ‘Zou’,
want een van de eerste
hits bij de Engelstalige
zoekopdracht stelt al
dat die ‘famous quote’
‘bogus’ is: kletskoek. Als
zo’n broodje aap eenmaal
rondgaat, dan is er
blijkbaar geen houden
meer aan.
De mens zal inderdaad
niet meteen verhongeren
zonder honingbijen,
maar recent onderzoek
laat wel zien dat we veel
moeten inleveren aan
gezonde voedselgewassen
als de bestuiving
door bijen en andere
bestuivers ophoudt:
groenten, noten en
ook genotmiddelen als
koffie en chocola zijn
afhankelijk van insecten
als bestuivers. Bovendien
is sinds de jaren
tachtig ons voedselpakket
wereldwijd aan het
veranderen. Het blijkt
vraag 2
Bijenhouders claimen
een belangrijke rol voor
hun honingbijen in de
wilde natuur. Maar die
natuur redde zich toch
ook prima vóór er imkers
waren!
Einstein had toch echt meer
met natuurkunde dan met
bijen.
dat we steeds meer
gewassen gebruiken
die afhankelijk zijn van
bestuiving.
kwartaal 4 december 2010 bijen 7

vraag 3
Waarom is een tuin in
een woonwijk aantrekkelijker
voor solitaire
bijen dan een agrarisch
gebied
Voor den beginne was er de solitaire bij
Al met al is en was de honingbij van groot belang
in onze cultuur en ook in de natuur. Toch kunnen
entomologen (biologen die zich bezighouden met
insecten) als door een bij gestoken reageren als
een gesprek over bijen alleen maar over de honingbij
gaat. Al ver voor de mens enig benul had van
bijen, honing of was, vlogen er letterlijk duizenden
verschillende soorten bijen op aarde rond.
De dierenklasse van de insecten is door biologen
ingedeeld in diverse zogenoemde ordes. Eén daarvan
wordt gevormd door de vliesvleugeligen (de
Hymenoptera). De bijen vallen samen met de wespen
en mieren onder die orde. Over de hele wereld
zijn maar liefst 20.000 soorten bijen bekend. Daar-
De bijensteek
Bijen verdedigen zichzelf
en hun volk door te steken.
Bijengif is een potent
gif, maar je lichaam kan
er ook aan wennen. De
meeste imkers hebben
na enige tijd met bijen te
hebben gewerkt geen last
meer van een bijensteek,
al zullen ze meestal wel
met een kap op werken
om hun gezicht en
ogen te beschermen.
De steek van een bij kan
gevaarlijk zijn wanneer
er een heftige allergische
reactie optreedt. Omdat
er weerhaakjes zitten
aan de angel van een bij,
blijft de angel met de
gifblaas in je huid achter
wanneer je door een bij
wordt gestoken. De bij
overleeft dat niet. Bijen
reageren ook op elkaar,
wanneer een ‘vijand’
wordt aangevallen. Dat
verklaart de verhalen van
hele zwermen dolle bijen.
Als bijen wespen steken,
of bijen uit een naburig
volk, kunnen ze hun angel
wel ongeschonden terugtrekken.
Onder de verschillende
ondersoorten van de
honingbij is er verschil in
de mate van agressie. Op
Schiermonnikoog wordt
bijvoorbeeld, onder de
min of meer quarantaineomstandigheden
van
een afgelegen eiland, het
ras carnica gekweekt. Dat
zou een minder steeklustig
ras zijn. Het andere
uiterste wordt gevormd
door de kruising van de
Afrikaanse honingbij
(Apis mellifera scutellata)
met verschillende
Europese ondersoorten.
Die ‘geafrikaniseerde
honingbij’ wordt vanwege
Als een bij een mens steekt
blijft de angel met de gifblaas
in de huid achter.
zijn relatieve agressie ook
wel killer bee genoemd.
Doet het altijd goed in
Hollywood.
Er zijn ook claims dat
bijensteken genezend
kunnen zijn, onder andere
voor patiënten met Multiple
Sclerose (MS) of artritis.
De schaarse pogingen
om deze claims op een
deugdelijke manier te
onderzoeken hebben
echter nooit solide bewijs
geleverd.
8
kwartaal 4 december 2010 bijen

van komen ongeveer 350 soorten voor in Nederland,
onderverdeeld in zes families en zesendertig
geslachten. De honingbij is één van die 350 soorten.
Naast de honingbij met de wetenschappelijke
naam Apis mellifera, heb je ook soorten met fraaie
namen als vilt-, dikpoot-, klokjes- of slobkousbijen.
Ook de hommels horen tot de bijenfamilie.
De levensloop van bijen
Verschillende soorten bijen hebben ook heel verschillende
levenscycli. Er zijn sociale, maar vooral
ook heel veel solitaire bijen. Solitair wil zeggen dat
een vrouwtje haar eigen nest maakt. Ze zoekt ook
haar eigen stuifmeel en nectar en in iedere broedcel
legt ze één eitje. Solitaire bijen leven maar een
paar weken. Wanneer een nest is gemaakt en de
eitjes zijn gelegd, dan sterft de bij.
Uit de eitjes komt een larve en na verpopping ontstaat
weer een nieuwe volwassen bij: de imago in
het jargon van de entomologen. De larven en poppen
van bijen zie je normaal gesproken niet omdat
ze in een nest of celletje leven, afgeschermd van de
buitenwereld. Volwassen bijen zie je bijna het hele
jaar door, behalve in de winter. De grote zijdebij,
diverse zandbijen en de wespbijen – die inderdaad
op wespen lijken – vliegen vaak in het voorjaar.
Groefbijen kun je in oktober nog tegenkomen.
Er bestaan verschillende manieren om de winter
door te komen. De ene soort doet dat als pop, de
ander als volwassen bij in een cel, afgesloten en
beschermd tegen de kou. Er zijn soorten die twee
generaties (cycli) per jaar hebben.
Overwinteren zonder honing
Solitaire bijen maken geen honing. In de wintermaanden
hebben ze immers geen voedsel nodig.
Solitaire bijen hebben ook een beperkte actieradius.
Ze vliegen maar een paar honderd meter
op zoek naar de juiste voedselplanten. Er zijn
bijensoorten die maar op één soort plant vliegen.
Dat maakt solitaire bijen heel afhankelijk van de
Wat is een ‘imker’
‘Imker’ is van oorsprong
een West-Germaans
woord dat nu alleen
nog in het Nederlands
bestaat. De herkomst is
onduidelijk. Wat zeker
is, is dat de eerste lettergreep
teruggaat op
‘imme’. Dit is een vooral
in de noordoostelijke
dialecten voorkomend
woord, waarvan de
biotoop waarin zij leven. Als de gewenste bloeiende
plant er niet meer is, bijvoorbeeld omdat een
terreinbeheerder te vroeg maait, dan kan zo’n bij
niet voor nageslacht zorgen en sterft de soort op
die locatie uit.
Een eigen nest bouwen of kraken
Een nest van een solitaire bij kan ongeveer tien
broedcellen bevatten. Nesten kunnen op verschillende
manieren worden gebouwd. Zandbijen
oudste betekenis ‘bijenzwerm’
lijkt te zijn. Het
tweede lid zou ontstaan
kunnen zijn uit ‘caer’,
dat ‘korf’ betekent.
De bleekvlekwespbij is een
zogenoemde koekoeksbij:
zij parasiteert nesten van
andere bijen.
kwartaal 4 december 2010 bijen 9

Een vrouwelijke groefbij,
voor de kenners iets heel
anders dan een honingbij!
De tuinhommel door de
ogen van de Hongaarse
post.
kiezen voor een nest in de grond, soms wel een
halve meter diep. Maskerbijen gebruiken vaak een
holle riet- of andere plantenstengel. Verschillende
bijensoorten gebruiken oude kevergangen in dood
hout en harsbijen bouwen van boomhars hun
eigen nest, hangend aan een steen of tak. Er zijn
zelfs bijen die zich hebben gespecialiseerd in het
kraken van een leeg slakkenhuisje. Sommige bijen
bestrijken hun nest met een vloeistof die, eenmaal
opgedroogd, op cellofaan lijkt. Dat zijn de zijdebijen.
Behangersbijen bijten stukjes uit een blad en
maken daar een kokertje van. Die kokertjes kun je
in gaten of spleten vinden.
Sociale bijen
Sommige soorten gedragen zich sociaal. Zo nestelen
zand- en roetbijen graag bij elkaar in de buurt.
Ze vormen hele kolonies. Andere soorten zijn in
principe solitair maar delen de nestingang met
een ander vrouwtje van dezelfde soort. Daarmee
verkleinen ze de kans op het bezoek van een roofinsect
of een parasitair levende bij.
Het kan nog socialer: er zijn bijen die een vorm
van broedzorg hebben ontwikkeld. De nakomelingen
van de groefbij helpen de moeder bij het
verzorgen van de larven. Hommels gaan weer
een stapje verder. Daar helpen de werksters één
moeder (de koningin) met de verdere nestbouw, de
voedselvoorziening en de zorg voor het nageslacht.
Een hommelvolk sterft in de herfst. De nieuw
geboren jonge koninginnen overwinteren zelfstandig
om in het voorjaar weer een nieuw volkje
te starten.
De honingbij is het sociaalst
De honingbij kent de hoogste vorm van sociaal
gedrag. Het is de enige soort die helemaal geen
solitaire levensfase meer kent. Nieuwe volken
ontstaan doordat een groot bijenvolk zich splitst.
Zo’n volk gaat ‘zwermen’. De taken in het bijenvolk
zijn verdeeld tussen één koningin en duizenden
werksters. Deze manier van leven wordt ook wel
een eusociale (‘echt sociale’) leefwijze genoemd.
Koekoeksbijen
Onder de 350 soorten Nederlandse bijen komen
ook bijen voor die niet zelf voor voedsel voor het
nageslacht zorgen. Zij leggen stiekem een eitje in
het nest van een andere bij. Soms eten ze eerst het
eitje van de gastvrouwbij op voordat ze hun eigen
‘koekoekseitje’ leggen. Er zijn in Nederland 97
soorten koekoeksbijen bekend. Sommige soorten
hebben een heel specifieke relatie met hun gastheerbij.
Zo zoekt de grote bloedbij speciaal naar
nesten van de grote zijdebij.
10
kwartaal 4 december 2010 bijen

Ook de solitaire bijen zijn kwetsbaar
Door hun specifieke relaties met andere bijen, met
speciale planten en met de rest van hun leefomgeving
zijn de verschillende soorten bijen kwetsbaar.
Anatomie van een werksterbij
Anatomie van de bij
Het is dus zeker niet terecht dat er alleen maar
over honingbijen wordt gesproken als het over
‘bedreigde bijen gaat’. Ook de wilde bijen verdienen
aandacht en bescherming.
Kop Borststuk Achterlijf
antwoord 1
Een moderne, gedomesticeerde
koe is ‘gemaakt’
door de mens. Ze lijkt
niet erg meer op haar
wilde voorouders. Bijen
zijn nooit echt gedomesticeerd.
Ze zijn nog
steeds dezelfde als in de
tijd voordat de mens ze
in een korf lokte.
Antenne
Achtervleugel
Voorvleugel
antwoord 2
Zeker, de natuur kan
prima zonder imkers.
Maar nu de van oorsprong
Aziatische varroamijt
de wilde bijenvolken
heeft uitgeroeid,
heeft de natuur mogelijk
wel groot belang bij de
bijen die imkers houden.
Facetoog
Proboscis (tong)
Angel
De dichte haren op de achterpoten
worden gebruikt als stuifmeelkorf
antwoord 3
Solitaire bijen zijn
vaak erg kieskeurig
wat betreft nectar- en
stuifmeelplanten. In een
tuintje groeien verschillende
soorten bloemen,
die vaak in verschillende
maanden van het jaar
bloeien. Daar is meer
voedsel te vinden dan
op de bloemen van een
gemiddelde akker. Tuintjes
zijn van onschatbare
waarde voor wilde bijen.
kwartaal 4 december 2010 bijen 11

Van de 350 verschillende soorten bijen in ons
land leeft alleen de honingbij 100% sociaal.
Zó sociaal dat een honingbijenvolk haast als
één ‘superorganisme’ leeft.
12
kwartaal 4 december 2010 bijen

2 Eén voor allen,
allen voor één
Hoe lang je ook met honingbijen werkt,
de bewondering blijft. Duizenden bijen
krioelen door elkaar en lijken precies
te weten wat ze moeten doen. Het volk
reageert als een eenheid, als een goed geoliede
machine. Je zou haast vergeten dat een bijenvolk
een verzameling individuele bijen is. Het lijkt of
het volk zelf allerlei beslissingen neemt, bijvoorbeeld
bij het zwermen, bij de temperatuurregeling
in het nest of bij het exploiteren van voedselbronnen;
alsof het volk een eigen intelligentie heeft.
De ‘beslissingen’ in een bijenvolk berusten niet
op een georganiseerde monarchie. De koningin in
een bijenvolk heet dan wel koningin, maar blijkt
niet de baas die bepaalt wat er moet gebeuren. Alle
individuen in het volk nemen zelf beslissingen.
De manier waarop ze die beslissingen nemen leidt
tot efficiënt gedrag van het hele volk. Het sociale
gedrag heeft van de honingbij de meest succesvolle
bij ter wereld gemaakt.
Superorganisme
Omdat een bijenvolk zo’n duidelijke eenheid is,
in plaats van een verzameling individuele bijen,
wordt een bijenvolk wel een ‘superorganisme’
genoemd. De nestplaats, bijvoorbeeld een holle
boom, de bijenkast van een imker, of een ongebruikte
schoorsteen, dient als vaste basis waar
voedsel wordt opgeslagen en waar jonge bijen
worden gekweekt om dit organisme in stand
te houden. Binnen deze nestplaats worden de
omstandigheden zo constant mogelijk gehouden
om het broed gecontroleerd te laten groeien. De
bijen proberen de voedselvoorraden op peil te
houden en binnen het broednest is het altijd 34
tot 35 °C. Je kunt bijna spreken over de constante
‘lichaamstemperatuur’ van het volk.
Een nest vol voedselvoorraden en opgroeiende
jonge bijen is een delicatesse voor veel andere
levensvormen. Het bijenvolk moet zich daarom
goed kunnen verdedigen: imkers merken dat als ze
gestoken worden. Maar het is minstens zo belangrijk
dat bijen een goed ontwikkeld hygiënisch
gedrag hebben. Schimmels en bacteriën mogen
geen kans krijgen in het bijenvolk. Een superorganisme
heeft een groot aantal medewerkers nodig
om dit allemaal mogelijk te maken.
Bijenvolken bestaan uit zo’n 10.000 tot 20.000
werksters die in dienst van het volk staan. Het bijenvolk
als superorganisme is dus op veel punten
vergelijkbaar met een gewoon organisme zoals wij
zelf. Zoals de cellen in ons lichaam zich specialiseren
en allerlei verschillende taken uitvoeren, zo
specialiseren bijen zich in een volk.
kwartaal 4 december 2010 bijen 13

Evolutionair gesproken kun
je een bijenvolk als een
individu beschouwen.
vraag 1
Waarom kun je een bijenvolk
wel als een superorganisme
beschouwen en,
zeg, een kudde paarden
niet
De belangrijkste reden om van een superorganisme
te spreken is de natuurlijke selectie binnen
de soort. Over het algemeen is het individu
de eenheid die in de evolutie wordt geselecteerd.
Bij honingbijen is het volk de eenheid die goed of
slecht presteert en daardoor door de natuur wordt
geselecteerd.
Taken in het bijenvolk
Het bijennest is opgebouwd uit de raten waarin
voedsel wordt opgeslagen en waarin het bijenbroed
wordt verzorgd. Honingbijen maken raten
van was. Deze was produceren ze zelf. Onder het
achterlijf bevinden zich wasklieren ‘in ruste’, die
bij sommige bijen daadwerkelijk ontwikkelen
tot productieve klieren. In de wasklieren worden
kleine plaatjes was afgescheiden. Met hun kaken
kunnen bijen de kneedbare was goed in allerlei
vormen boetseren. Mooie wasraten waarvan de
zeshoekige cellen perfect in elkaar vallen zijn het
resultaat. De cellen worden zowel gebruikt om
voedsel in op te slaan als om eieren in te leggen.
Eieren worden niet verplaatst. De ontwikkelende
larve en pop blijven in dezelfde cel liggen totdat de
volwassen bij ‘uitloopt’.
In een nest bestaan drie typen cellen. De meest
voorkomende zijn de werkstercellen. Er past
precies een werkster in. De mannelijke darren zijn
een stuk groter dan werksters en daarvoor worden
dan ook grotere cellen gemaakt. Koninginnencellen
zijn heel afwijkend. In plaats van de horizontale
werkster- en darrencellen zijn dit hangende
cilinders.
Voedsters
Veel bijensoorten leggen hun eieren op een
voedselpakket waarna ze de ruimte afsluiten.
Honingbijen doen dit anders. Als de larfjes uit het
ei beginnen te kruipen worden de cellen continu
geïnspecteerd en worden de larven beetje bij
beetje gevoed. Een heel leger van voedsterbijen
houdt zich daarmee bezig. Deze werksters hebben
hun voedersapklieren ontwikkeld. Ze eten
zelf veel stuifmeel om het eiwitrijke voedersap te
kunnen maken. Is de larf ver genoeg ontwikkeld
om te kunnen verpoppen, dan wordt de cel door
werksters afgesloten met een wasdekseltje.
Thermostaat
Voor een goede ontwikkeling van de pop tot volwassen
bij is een constante temperatuur nodig van
ongeveer 34,5 °C. Meestal moeten de bijen het nest
daarom verwarmen. Ze doen dit door te trillen met
hun vliegspieren waarbij ze zich tegen het broed
14
kwartaal 4 december 2010 bijen

aandrukken om de warmte uit de spieren over te
dragen aan het broed.
De temperatuur kan ook te ver oplopen. Net als
zoogdieren moet het bijenvolk zich dan koelen
door het verdampen van water. Bijen hebben
echter geen zweetklieren. In plaats daarvan halen
foerageerbijen water. Andere bijen nemen de druppels
water over met de monddelen en hangen ze
op in afzonderlijke cellen. Ondertussen wapperen
weer andere bijen met hun vleugels en maken zo
een luchtstroom door het nest, waardoor de verdamping
groter wordt.
Voedselkoerier
Naast water voor de thermostaat, haalt de grote
groep foerageerbijen vooral nectar en stuifmeel.
Nectar wordt door voedselverwerkende bijen van
de foerageerbijen overgenomen en opgeslagen.
De nectar moet nog verder ingedampt worden tot
honing met een suikergehalte van ongeveer 80%,
zodat het niet gaat gisten.
Poortwachters en poetsers
Bij de opening van het nest houdt een groep werksters
de wacht en valt vijanden aan die het nest
willen binnendringen. Voor de hygiëne in het nest
is een groep werksters als begrafenisondernemer
bezig. Dode bijen en andere ongerechtigheden
worden uit het nest gesleept en een eind van het
nest gedeponeerd.
De vorm en de oriëntatie van de raat bepalen mede of er een werkster of een koningin uit groeit.
Flexwerkers
Er bestaan nog veel meer taken in het bijenvolk,
maar het beeld is nu al duidelijk: op elk willekeurig
moment zijn er grote en kleine groepen bijen
bezig met allerlei verschillende taken. In een
efficiënte organisatie als het bijenvolk moeten
deze taken verdeeld worden. Specialisatie lijkt
handig en noodzakelijk, maar te veel specialisatie
leidt tot een starre organisatie. Hoe lossen bijen dit
op Honingbijen blijken zeer flexibel. Er worden
kwartaal 4 december 2010 bijen 15

Gespecialiseerde werksters
verdedigen het volk tegen
bijvoorbeeld wespen.
vraag 2
Welke organen heeft het
superorganisme ‘bijenvolk’
wel, en welke niet
dus geen gespecialiseerde individuen gekweekt
voor bepaalde taken. Dat zie je bijvoorbeeld wel bij
verschillende soorten
mieren, waar alleen
de soldaten vervaarlijk
grote kaken hebben.
Werksters van honingbijen
kunnen in principe
alle taken uitvoeren. Ze verdelen het werk met
behulp van drie ordenende mechanismes: leeftijd,
genetische achtergrond en toeval.
Honingbijen zijn zeer flexibel
in hun werkzaamheden
Leeftijd en werkverdeling
De leeftijd van werksters speelt een belangrijke rol
bij het verdelen van het werk in het bijenvolk. In
de eerste fase van haar leven als volwassen bij blijft
een werkster in het centrum van het broednest.
Cellen moeten worden schoongepoetst en netjes
in vorm gekneed. Vaak ontwikkelen hun voedersapklieren
waardoor deze werksters het broed
kunnen verzorgen. De koningin wordt overigens
ook door de werksters met voedersap gevoerd.
Na een week of twee verschuiven de activiteiten
van de werkster naar taken die meer in de
periferie van het nest liggen. Ze gaat bijvoorbeeld
helpen bij de verwerking en opslag van voedsel of
bij de verdediging van de ingang. Na ongeveer drie
weken zal ze haar carrière vervolgen als foerageerbij.
Dat blijft ze meestal doen tot het eind van haar
leven, ongeveer na vijf weken. Werksters specialiseren
zich dus wel, maar stappen toch regelmatig
over op een nieuwe taak. Het gevaarlijkste werk
doen ze aan het eind van hun leven. Tijdens het
foerageren kun je makkelijk verongelukken of
opgegeten worden. Dan komt het goed uit dat je in
ieder geval al veel werk hebt kunnen verzetten in
het veilige broednest.
Hoewel de leeftijd een belangrijke rol speelt,
blijft de werkster flexibel. Worden alle foerageerbijen
verwijderd, dan gaan jonge bijen versneld
foerageren. Omgekeerd kunnen foerageerbijen
met enige moeite hun voedersapklieren weer
activeren en in geval van nood toch bijenbroed
verzorgen.
Genetisch profiel van de medewerkers
Alle bijen in het volk zijn aan elkaar verwant. Ze
hebben een en dezelfde moeder en in het geval
van de darren, die uit onbevruchte eieren worden
geboren, niet eens een vader. Toch zijn ook de
darren niet exact hetzelfde. Bij de productie van
elke nieuwe eicel worden de erfelijke eigenschappen
weer op een andere manier verdeeld, zodat
elk individu een beetje anders is. Bovendien
heeft de koningin met meerdere darren gepaard
en bewaart ze het sperma van meerdere vaders.
Daardoor kunnen verschillende werksters verschillende
vaders hebben. Werksters met dezelfde
vader zijn voor driekwart met elkaar verwant
(100% via de vader, 50% via de moeder, gemiddeld:
75%). Hebben werksters een verschillende
16
kwartaal 4 december 2010 bijen

Vele werksters verdelen
de taken in het volk.
vader, dan zijn ze maar voor een kwart met elkaar
verwant (0 % via de vader, 50% via de moeder,
gemiddeld 25%) (zie pagina 54). Tegenwoordig is
het genoom van de honingbij helemaal bekend,
zodat de genetische achtergrond van bijen die
dezelfde taak uitvoeren in het bijenvolk vergeleken
kan worden met andere bijen in het volk.
Sommige taken blijken nauw samen te hangen
met bepaalde genetische eigenschappen.
Toeval en werkverdeling
De belangrijkste ordening binnen een bijenvolk
berust op toeval. Werksters lopen letterlijk tegen
allerlei taken aan, bijvoorbeeld larven die graag
gevoerd willen worden, foerageerbijen die hun
lading nectar kwijt willen, dode bijen die opgeruimd
moeten worden of een aanval van wespen
die de ingang willen binnendringen. Bijen verwerken
dus veel verschillende prikkels om specifieke
taken te gaan uitvoeren. Sommige prikkels maken
weinig kans. De drempel om op een prikkel in te
gaan kan te hoog zijn omdat het niet bij de leeftijd
van de bij past of vanwege haar specifieke
genetische achtergrond. Andere bijen hebben dan
een grotere kans om deze taak uit te gaan voeren.
Bijen met een lage drempel voor een bepaalde taak
gaan deze waarschijnlijk vlot uitvoeren als ze hem
tegen komen.
Communicatie
De prikkels die bijen te verwerken krijgen zijn
van allerlei aard. Ze kunnen vanuit hun omgeving
komen, bijvoorbeeld een te lage temperatuur of
een dode bij die opgeruimd moet worden. Ze kunnen
ook uit de bij zelf komen, bijvoorbeeld een
hongerprikkel. Veel verschillende prikkels zullen
binnenkomen door communicatie met andere
bijen.
vraag 3
Zou je de mensheid misschien
ook als een superorganisme
kunnen zien,
net als een bijenvolk
kwartaal 4 december 2010 bijen 17

De kasten in de kast
In het bijenvolk vinden
we drie duidelijk te
onderscheiden sociale
kasten: de koningin, de
werksters en de darren.
Over het algemeen zit
er in een volk maar één
koningin, maar dat is
bepaald geen vorstin.
Feitelijk is ze niets meer
dan een eilegmachine:
zij legt (meestal) alle
eieren. Het werk is wellicht
‘saai’, maar ze wordt
er – genetisch gesproken
– goed voor beloond. Ze
wordt immers de moeder
van alle individuen die
in het volk ontwikkelen,
zowel van de werksters
als van nieuwe koninginnen
en darren. Dit
betekent dat haar eigenschappen
in de volgende
generaties bijenvolken te
vinden zullen zijn.
De werksters voeren alle
andere taken in het bijenvolk
uit, zoals foerageren,
raten bouwen, voedsel
verwerken of het nest
schoonhouden. Alleen
het voortplanten hebben
ze uitbesteed aan
de koningin. Hiermee
planten ze zich indirect
ook zelf voort, want de
koningin is hun moeder
en de eigenschappen
Werkster Koningin Dar
die de koningin doorgeeft
aan de volgende
generatie zijn voor een
belangrijk deel ook hun
eigenschappen.
De werksters zijn vrouwelijke
individuen, net
als de koningin. Koningin
en werksters ontwikkelen
uit bevruchte eitjes.
Elk bevrucht eitje kan in
principe een koningin
worden. Meestal wordt
het echter een werkster
en dat komt door het
voer dat de larfjes krijgen.
Koninginnen krijgen
veel meer en beter voer
als larf, de zogenoemde
koninginnengelei, waardoor
ze kunnen ontwikkelen
tot eilegmachine.
De darren ontwikkelen
uit onbevruchte
eitjes. Ze hebben dus
alleen een moeder en
geen vader. Hun taak
is het bevruchten van
een jonge koningin
tijdens de zogenoemde
bruidsvlucht. Jonge
koning innen maken één
of meerdere vluchten
aan het begin van hun
leven. Ze paren dan met
ongeveer twintig darren
en slaan daarbij miljoenen
zaadcellen op in
hun lichaam, genoeg om
hun hele verdere leven
bevruchte eieren te kunnen
leggen.
De drie typen bijen.
18
kwartaal 4 december 2010 bijen

Feromonen (geur en smaakstoffen met een
signaalfunctie) spelen in de communicatie tussen
bijen een grote rol. De koninginnenstof is
het meest bekend. Dit feromoon zorgt er onder
andere voor dat de bijen ‘weten’ dat hun koningin
nog in het volk zit. Rond de koningin beweegt
ongeveer een dozijn bijen (de hofstaat) die haar
voeren, likken en met hun antennes betasten.
Ze komen daarmee onder de koninginnenstof te
zitten.
De hofstaat wisselt voortdurend en bijen die
eruit komen betasten andere bijen in het volk
extra vaak met hun antennes en wisselen voedsel
uit. Zo wordt de koninginnenstof snel over heel
het volk verspreid. Bijen wisselen hoe dan ook
voortdurend voedsel uit van de ene naar de andere
bij. Dit kan omdat ze een krop hebben waaruit
ze het voedsel weer terug naar de monddelen
kunnen brengen. Je kunt bijna spreken van een
‘gemeenschappelijke maag’, omdat voedsel dat aan
enkele bijen gegeven wordt later verdund in alle
bijen wordt teruggevonden. Ongetwijfeld speelt
deze voedseluitwisseling een belangrijke rol in
de communicatie, al weten we niet precies welke
informatie wordt doorgegeven.
Een ander voorbeeld van communicatie is de
danstaal die honingbijen gebruiken om elkaar op
goede foerageerbronnen te wijzen. Dit is een van
de meest spectaculaire vormen van gedrag in de
dierenwereld (zie hoofdstuk 4).
Wat denkt de bij
Hoewel bijen voortdurend met elkaar communiceren
is het niet zo dat elke individuele bij precies
weet welke zaken zich allemaal in het bijenvolk
afspelen. Dat is ook niet nodig. Als elke bij reageert
op prikkels uit haar eigen directe omgeving krijg
je vanzelf een ordening. De lokale reacties van de
bijen sluiten over het algemeen prima op elkaar
aan, zodat het net lijkt alsof het bijenvolk zelf
‘denkt’.
In sommige gevallen gaat het niet goed. Je ziet
dat bijvoorbeeld wel eens in een periode waarin
extreem veel nectar voor de bijen beschikbaar is.
Alle raten kunnen dan volledig worden volgestopt
met honing zodat er geen plaats meer over blijft
voor het broednest, waarna het volk snel instort.
Een bijenvolk met een echte eigen intelligentie
was op tijd gaan luieren.
De ‘hofstaat’ verzorgt de
koningin (midden).
kwartaal 4 december 2010 bijen 19

Het imkerjaar
De honingbij is het best onderzochte
insect op aarde. Jaarlijks verschijnen
honderden wetenschappelijke publicaties
over allerlei verschillende aspecten
van het bijenleven. Vaak zijn het algemene studies
over bijvoorbeeld fysiologie van insecten, leervermogen
of vertaling van genen naar gedrag. De
honingbij wordt namelijk al eeuwen gebruikt als
modelinsect. Dit komt omdat ze makkelijk bij het
laboratorium te kweken zijn en omdat ze vroeger
als een van de zeer weinige nuttige insecten
werden gezien. Bovendien zijn ze extra interessant
omdat we naast de individuele bijen ook het
superorganisme kunnen bestuderen, dat wil zeggen:
de sociale processen in het bijenvolk. Al die
kennis is bijzonder handig voor imkers. Ze hebben
een flinke gereedschapskist vol met praktische en
wetenschappelijke kennis.
Het beheersen van de zwerm
Al die kennis komt vooral van pas om het zwermen
te beheersen. In het voorjaar beginnen de
bijenvolken druk te foerageren en ontwikkelen ze
zich snel. Tussen begin mei en eind juni worden
de volken zo groot dat ze zich willen splitsen. Dit
is de eigenlijke voortplanting van het bijenvolk. Er
worden jonge koninginnen gekweekt en voordat
deze jonge koninginnen uit hun pop kruipen
vliegt de oude koningin met ongeveer de helft
van de bijen het nest uit op zoek naar een nieuwe
nestplaats: de voorzwerm. Als het achtergebleven
volk met jonge koninginnen groot genoeg is
kunnen nog één of meerdere nazwermen uit het
oude nest vertrekken, waarin jonge koninginnen
meevliegen. Deze natuurlijke voortplanting van
bijenvolken is noodzakelijk om niet uit te sterven.
Voor de imker is het niet erg praktisch. Die loopt
het risico een groot deel van zijn bijen te verliezen.
Imkers proberen het zwermen daarom voor te zijn
en splitsen het volk liever zelf.
De rest van het jaar: op je handen zitten
De rest van het jaar moet de imker de bijen
vooral hun gang laten gaan, behalve als het om
bestrijding van de varroamijt gaat. Deze mijt is
een betrekkelijk nieuwe plaag in onze westerse
honingbijen. Oorspronkelijk parasiteerde deze
mijt alleen honingbijen in Azië. Die kunnen er
inmiddels aardig tegen, maar onze bijenvolken
lopen een groot risico om te sterven door varroa
(zie hoofdstuk 7). Imkers moeten daarom regelmatig
de mijt bestrijden. Dat gaat vooral goed als er
geen bijenbroed in het volk zit, waarin de mijten
zich voortplanten. Zonder broed zitten alle mijten
op de volwassen bijen. Zij kunnen bijvoorbeeld
door het vernevelen van een oxaalzuuroplossing
effectief worden bestreden. Slimme imkers
combineren de bestrijding van varroamijten met
zwermverhindering, omdat door het splitsen van
het bijenvolk een periode zonder bijenbroed kan
ontstaan.
Selectie haalt weinig uit
Net als bij huisdieren wordt ook geprobeerd de
honingbij naar onze eigen inzichten te verbeteren.
Er lopen bijvoorbeeld selectieprogramma’s die
gericht zijn op hogere honingopbrengsten, zachtaardiger
bijen of om honingbijen minder gevoelig
20
kwartaal 4 december 2010 bijen

antwoord 1
Imkers proberen
te allen tijde te
voorkomen dat
hun volken gaan
zwermen (gravure
ca. 1650).
Binnen een bijenvolk
geldt een ver doorgevoerde
taakverdeling.
Bovendien geldt de
survival of the fittest op
het niveau van een heel
bijenvolk. Een genetische
voorsprong of achterstand
bevoordeelt of
benadeelt in één keer
een heel volk.
antwoord 2
Bijvoorbeeld afweer
tegen ziektekiemen,
en een spijsverteringssysteem
zitten wel in een
bijenvolk. Het brein is
een belangrijk orgaan dat
geen equivalent heeft in
een bijenvolk.
voor varroamijten te maken. Daarbij worden
geavanceerde technieken gebruikt, zoals kunstmatige
inseminatie van koninginnen. Ondanks
die techniek heeft deze poging tot veredeling nog
geen spectaculaire verbeteringen opgeleverd. De
honingbij is eigenlijk nog een wild dier en dat
komt de bijenhouder nog goed uit ook. Bijenvolken
zijn bij uitstek door de natuur geselecteerd om
momenten waarin zeer veel nectar aanwezig
is goed te kunnen benutten. In een beperkt
aantal weken kunnen ze zoveel voedsel
verzamelen en opslaan dat ze daar de rest van
het jaar mee verder kunnen. Deze eigenschap
benut de imker, die een deel van de honingvoorraad
kan oogsten. Het blijkt moeilijk om
zelf beter te selecteren dan de natuur.
antwoord 3
Net als in een bijenvolk,
kennen mensen ook een
hoge mate van specialisatie.
Door sommige
biologen wordt ‘altruisme’
ook gezien als een
bewijs dat individuele
mensen – en ook andere
dieren, zoals verschillende
apen en dolfijnen
– in bepaalde gevallen
meer oog hebben voor
het welzijn van de groep
dan voor het individu.
kwartaal 4 december 2010 bijen 21

‘Bloemetjes en bijtjes’;
voor de bloem is het
voortplanting, voor de
bij eten. Ondanks die
verschillende belangen,
trekken planten en insecten
verrassend goed samen op in
de evolutie.
22
kwartaal 4 december 2010 bijen

3 De evolutie van
bloemetjes en bijtjes
De meeste dieren en planten vermenigvuldigen
zich via seksuele voortplanting.
Seks is zo gewoon dat je zelden stilstaat
bij de vraag waaróm dat zo is. Als
je er wel over nadenkt: planten en dieren die zich
seksueel willen voortplanten halen zich nogal wat
op de hals. Ze hebben twee vormen – mannetje en
vrouwtje – die moeten samenkomen om geslachtscellen
uit te wisselen. Daarbij loont het om niet
de eerste de beste seksuele partner te accepteren.
Voor écht evolutionair succes kun je maar beter de
beste partner selecteren. Dat gaat gepaard met het
ontwikkelen van allerlei eigenschappen die individuen
aantrekkelijk maken als seksuele partner
en mogelijkheden om de kwaliteit van partners
te kunnen beoordelen. Een klassiek voorbeeld is
de pauw. Een man neemt de moeite om indruk te
maken met een prachtige, maar onhandige staart.
Mannen met de grootste en mooiste staart die
niet ten prooi vallen aan predatoren, dat moeten
wel supermannen zijn en daardoor een geschikte
vader voor de kinderen van het vrouwtje dat een
mannetje selecteert.
Seksuele uitdaging
Planten hebben een nog grotere seksuele uitdaging.
Ze kunnen immers niet naar elkaar toe
lopen voor contact, omdat ze geworteld staan in de
grond. Ze moeten dus een andere manier vinden
om hun geslachtscellen te laten versmelten. Tien
procent van de ongeveer 300.000 plantensoorten
heeft dat vrij prozaïsch opgelost. Ze geven hun
stuifmeel in groten getale mee aan de wind, in de
‘verwachting’ dat een deel van dat stuifmeel wel
goed terecht zal komen.
De meeste planten hebben echter gekozen voor
het inhuren van dieren om hun geslachtscellen
over te brengen van een mannetje naar een
vrouwtje. Er zijn ongeveer 200.000 diersoorten die
zich daarvoor lenen. Verreweg het grootste deel
daarvan zijn insecten, zoals de vele soorten bijen,
kevers, mieren, wespen, vlinders en motten.
Band tussen plant en bestuiver
Als je de overdracht van je geslachtscellen delegeert
aan een ander, dan wil je natuurlijk wel dat
dit zo goed mogelijk gebeurt. Dat betekent in de
praktijk dat er vaak een sterke band is ontstaan
tussen de plant en de bestuivers. De plant levert
de bestuiver voedsel in de vorm van nectar en
stuifmeel en de bestuiver brengt het stuifmeel
over naar een andere plant. Dat lijkt eenvoudiger
dan het is. Tachtig procent van de bedektzadige
planten (de planten die bloemen krijgen) heeft
kwartaal 4 december 2010 bijen 23

hermafrodiete bloemen. Dat betekent dat ze zowel
meeldraden (mannelijke geslachtsorganen) als
een stamper (vrouwelijk geslachtsorgaan) bevatten.
Om te voorkomen
dat de bestuiver een
bloem of een plant
met haar eigen stuifmeel
bevrucht, zijn
de twee seksen vaak
in de tijd gescheiden
actief. De meeldraden en de stamper hebben een
verschillende ontwikkelingstijd. Het kan ook zijn
dat het stuifmeel niet in staat is de eigen eicellen
De bij wil veel nectar,
de bloem wil veel bestuivers
De reuzenaronskelk of
penisplant trekt met een
kadaverlucht bestuivers
aan.
te bevruchten. Bij de reusachtige bloem van de
reuzenaronskelk, die met haar kadavergeur kevers
aantrekt als bestuivers, openen de vrouwelijke
bloemen eerst. Pas ongeveer twee dagen later gaan
de mannelijke bloemen open.
Interesse van bestuivers
Voor bestuivende insecten zijn nectar en stuifmeel
belangrijke voedselbronnen. Voor bijen en
hommels zijn dit zelfs de enige voedselbronnen.
Bijen hebben speciale structuren op hun achterpoten
waarin ze stuifmeel verzamelen. Een honingbij
die iets meer dan 100 mg weegt kan ongeveer
10 tot 20 mg stuifmeel verzamelen en naar het
nest brengen. Dat is een flinke prestatie: vliegen
met 20% van je eigen lichaamsgewicht aan ballast.
Bijen die gaan zwermen nemen zelfs tot 40% van
hun lichaamsgewicht aan honing mee!
Stuifmeel bevat eiwitten die belangrijk zijn voor
de groei en reproductie van de bijen. Nectar bevat
suikers die een belangrijke energiebron vormen.
Het gehalte aan suikers in nectar kan oplopen tot
70%. Daarnaast zitten er ook kleine hoeveelheden
aminozuren, vetten en mineralen in nectar. Ook
deze bestanddelen kunnen van groot belang zijn
voor de bestuivers.
Planten weten bestuivers dus te interesseren in
hun bloemen door voedsel aan te bieden. Daaronder
bevindt zich ook het waardevolle stuifmeel.
Tijdens het verzamelen van het stuifmeel in
de korfjes op haar achterpoten komt een werkster
helemaal onder het stuifmeel te zitten. Het
stuifmeel van planten die door insecten bestoven
worden is wat plakkerig en de haren van bijen hebben
haakjes waardoor het stuifmeel makkelijk in
de vacht van de bij blijft hangen.
Tegengestelde belangen
Bijen die het meeste voedsel van een goede kwaliteit
verzamelen hebben de beste overlevingskansen.
Voor bijen is het daarom gunstig om bloemen
24
kwartaal 4 december 2010 bijen

De bij moet wel stuifmeel
komen halen, maar liefst
niet te veel drinken.
te vinden met zo veel mogelijk nectar en stuifmeel
van een hoge kwaliteit. Voor de plant is het
juist gunstig als de bij zoveel mogelijk bloemen
bezoekt. Daarvoor moeten de bloemen niet te veel
voedsel aanbieden. Minder voedsel leidt immers
tot meer vliegbewegingen en dus tot meer overdracht
van stuifmeel.
Bloemen hebben een bijna doortrapte strategie
om de kans op bezoek van insecten te vergroten.
In nectar zitten namelijk ook stoffen die de kwaliteit
van de nectar als voedselbron reduceren. Zo
bevat de nectar van tabaksplanten een beetje van
het neurotoxische nicotine en ook een verteringsremmer.
Biologen hebben zich lang afgevraagd
waarom een plant giftige stoffen in zijn nectar zou
doen. Het blijkt dat door deze toevoeging bestuivers
de bloemen korter bezoeken en op zoek gaan
naar andere bloemen. Op die manier worden ze
effectievere bestuivers. In tabaksplanten die geen
nicotine in hun nectar hebben wordt ongeveer
70% meer nectar verzameld dan in planten die
wel nicotine in hun nectar hebben. De plant is wel
gebaat bij bezoeken van de bestuivers, maar als de
bestuivers te lang blijven hangen dan kost het de
plant te veel energie en wordt er te weinig bestoven.
Foeragerende bijen gezocht
Ongeveer tweederde van de planten met bloemen
maakt gebruik van de diensten van insecten voor
hun voortplanting. Die planten wachten niet als
een muurbloempje totdat er een bestuiver langskomt
maar adverteren hun bloemen in geuren en
kleuren. Planten concurreren immers om de aandacht
van bestuivers. Als de ene plant niet wordt
bezocht, en de ander wel, dan kan de eerste zijn
genen niet doorgeven.
Bestuivers gebruiken geur, kleur en vorm als
vraag 1
Wat zijn de voor- en
nadelen van het inhuren
van bestuivers voor je
voortplanting (als bloem)
in vergelijking met windbestuiving
kwartaal 4 december 2010 bijen 25

Bijen zien dezelfde bloem in
andere kleuren dan mensen.
Y
De bijenorchis lokt bijen
door te doen alsof haar
bloem een bij is.
goed herkenbare signalen van de aanwezigheid
van bloemen. Onderzoekers hebben traditioneel
veel aandacht voor de rol van bloemkleuren.
Daarbij moet je bedenken dat insecten een ander
deel van het kleurenspectrum zien dan mensen.
Insecten zien bijvoorbeeld ook ultraviolet (zie
pagina 40 en 41).
Daarnaast spelen bloemgeuren een heel belangrijke
rol. Bloemen produceren complexe geurmengsels
van tientallen tot wel meer dan honderd
componenten. In totaal zijn er 1.700 verschillende
geurcomponenten bekend. Daarmee kunnen
planten, als ware parfumeurs, heel verschillende
mengsels maken.
Geurstoffen spelen ook een belangrijke rol in de
biologie van insecten. Feromonen worden gebruikt
in interacties met soortgenoten. Sociale insecten
zoals honingbijen gebruiken een heel arsenaal
aan feromonen. Daarnaast worden geuren veel
gebruikt door insecten bij het zoeken naar voedsel
of het vermijden van vijanden. Het is dan ook
niet zo verwonderlijk dat planten geuren gebruiken
voor het aantrekken van hun bestuivers.
De geurstoffen die planten gebruiken voor het
aantrekken van bestuivers blijken ook nog eens te
worden gebruikt als bouwsteen voor de feromonen
die bestuivers onderling gebruiken. Planten lijken
hun bestuivers dus aan te trekken door gebruik te
maken van de taal van deze insecten.
Een extreem voorbeeld zijn de orchideeën
van het geslacht Ophrys, die de sekslokstoffen
van bepaalde solitaire bijen, zoals de zandbijen
(Andrena) namaken. Daarmee kunnen ze mannelijke
zandbijen aantrekken. Deze mannetjes
proberen met de bloem te paren en krijgen dan
26
kwartaal 4 december 2010 bijen

pakketjes stuifmeel van de bloem mee. De orchideeën
bootsen de sekslokstoffen zó goed na dat de
bijen er meer dan eens instinken. Bij een volgend
bloembezoek levert de bij dan het stuifmeel af bij
de nieuwe bloem. Zo lijkt deze bij meer voor de
voortplanting van de orchidee te zorgen dan voor
zijn eigen seksleven. Als dat echt het geval was,
dan zou dit verschijnsel natuurlijk geen lang leven
beschoren zijn. Een bij die alleen met bloemen
paart maakt geen nageslacht. Waarschijnlijker is
het dat de kosten die het orchideebezoek met zich
meebrengen prima opwegen tegen de baten van
het gebruik van het feromoon om zelf een seksuele
partner te vinden.
Er zit wel een nadeel aan het openlijk adverteren
van de aanwezigheid van je bloemen. Je kunt er
bijvoorbeeld ongenode gasten mee aantrekken,
zoals nectardieven, stuifmeelrovers of insecten die
het op je bladeren gemunt hebben. Om dit risico te
verminderen kunnen planten afwerende stoffen
in hun nectar stoppen, zoals de nicotine in de nectar
van de tabaksplant. Dit zorgt niet alleen voor
korter en gevarieerder bloemenbezoek, het leidt
ook tot een afname van nectardieven. Zo blijft de
nectar als beloning beschikbaar voor bestuivers.
Planten moeten zich de planteneters van het lijf
houden en kunnen dat doen door zo min mogelijk
herkenbaar te zijn, bijvoorbeeld door zo min
mogelijk geuren te verspreiden. Tijdens de reproductie
moet dat principe overboord. Dan moet de
plant die nadelen zien te minimaliseren. Dat kan
door de bloemgeuren zo kort mogelijk te verspreiden.
Zo verspreiden bloemen die door nachtactieve
motten worden bestoven hun geuren alleen ’s
nachts. Zodra de bestuiving heeft plaatsgevonden,
neemt de productie van bloemgeuren af. Dat kan
al binnen enkele minuten gebeuren zoals bij de
orchidee Cataseum maculatum. Bij andere planten
kan het een kwestie van uren of dagen zijn. Ook de
bloemkleur verandert nadat succesvolle bestuiving
heeft plaatsgevonden.
Bijen onthouden bloemkenmerken
Voor bijen is het van groot belang om zo efficiënt
mogelijk te foerageren. Vliegen kost veel energie
en de bij wil dus zoveel mogelijk voedsel per vlucht
halen. Succes bij het foerageren leidt tot gedragsveranderingen
in honingbijen. Ze leren van hun
successen. Tijdens een succesvol bezoek aan een
voedselrijke bloem kunnen de kleur, de vorm en
de geur van die bloem geleerd worden. Daarmee
creëren de bijen een zoekbeeld waardoor ze efficienter
zoeken naar de volgende bloem.
Honingbijen leren, net zoals de honden van
Pavlov, door associatie. De geur, kleur of vorm
van een bloem die een beloning (nectar, stuifmeel)
oplevert, kan op deze manier geleerd
worden net zoals honden het geluid van een bel
na een paar keer associëren met het aanbieden
van voedsel. Beroemd is het onderzoek van
Konrad Lorenz aan het begin van de twintigste
eeuw. Hij onderzocht hoe honingbijen kleuren
De Oostenrijkse
gedragsbioloog Konrad
Lorenz (1903 - 1989).
vraag 2
Welke andere dieren
dan insecten bestuiven
planten
kwartaal 4 december 2010 bijen 27

Bloemetjes en bijtjes zijn de
essentie van de evolutie.
leren. Tegenwoordig weten we dat bijen geuren
nóg sneller kunnen leren dan kleuren. Ook leidt
het leren van geuren tot een sterker effect op het
gedrag dan het leren van kleuren. Honingbijen
die met succes voedsel
hebben gehaald, geven
hun ervaringen ook
door aan hun zusters
in het nest. Dit gebeurt
in het nest waar de
werksters die met
voedsel binnenkomen
een zogenaamde kwispeldans uitvoeren, waarmee
informatie over richting en afstand wordt
overgedragen terwijl de geuren die de werkster
met zich meedraagt informatie over de aard van
de voedselbron overdragen.
Bloemetjes en bijtjes zijn de
essentie van de evolutie
Trouw aan een plant
Hoewel honingbijen in principe generalisten zijn,
die stuifmeel van een groot aantal planten kunnen
eten, zijn ze in de praktijk toch kieskeurig.
Dit heeft te maken met het aanbod en de relatieve
kwaliteit van het beschikbare stuifmeel. Die zijn
afhankelijk van het seizoen en de lokale omstandigheden.
Individuele honingbijen specialiseren zich doorgaans
op een plantensoort via associatief leren.
Die specialisatie kan beperkt zijn tot een vlucht
of een dag. Voor de bij levert dat een verhoging op
van de foerageerefficiëntie. Voor planten betekent
het dat de kansen op overdracht van pollen naar
soortgenoten wordt vergroot.
Voor de bijen blijft het van belang om de
omgeving af te zoeken naar mogelijk nog betere
28
kwartaal 4 december 2010 bijen

alternatieven. Zulk exploratief gedrag wordt door
verkenners uitgevoerd en hun bevindingen kunnen
er toe leiden dat haalbijen naar een nieuwe
voedselbron worden gestuurd. De verkenners
informeren de haalbijen via de kwispeldans over
de beschikbare voedselbronnen. De verkenner
die informatie over de meest profijtelijke voedselbron
verspreidt, rekruteert de meeste haalbijen.
De bijen foerageren vaak op planten die massaal
bloeien, in een straal tot ongeveer tien kilometer
rondom het nest. Dat laat zien dat honingbijen
flinke afstanden afleggen om stuifmeel en nectar
te verzamelen.
Kosten en baten van de samenwerking
De economische waarde van de diensten die insecten
aan de voortplanting van onze gewassen leveren,
is ruim 1 miljard euro. Veel groenten en fruit,
zoals appels, tomaten, courgettes en klein fruit
zijn afhankelijk van de bestuiving door honingbijen
en andere bestuivers. Voor veel land- en
tuinbouwbedrijven zijn bestuivers zoals honingbijen
cruciaal voor hun omzet. Daarnaast zorgen
insecten ook voor de bestuiving van planten in de
natuur. Zonder bestuivende insecten zouden veel
planten zich niet kunnen voortplanten en zou de
diversiteit aan planten er heel anders uit zien. Juist
de specialisatie die is opgetreden tussen planten
en hun bestuivers zorgt ook voor de diversiteit aan
planten die we op aarde hebben.
Het hele proces, van insecten aantrekken om
stuifmeel op te halen tot aan het ontvangen van
stuifmeel, kent veel kosten en baten voor zowel de
plant als de bestuivers. Beide staan onder natuurlijke
selectiedruk om met zo min mogelijk kosten
zo veel mogelijk baten te genereren. Tot de kosten
van de planten horen bijvoorbeeld de risico’s dat je
als plant nectardieven of planteneters aantrekt in
plaats van bestuivers. Tot de kosten voor de bestuivers
horen de risico’s dat je naar planten gaat die te
weinig of helemaal geen voedsel te bieden hebben
maar wel van je diensten gebruik maken. De baten
bestaan uiteindelijk voor zowel de plant als de
bestuiver uit het produceren van zoveel mogelijk
nakomelingen.
Door de wederkerige relatie ontstaat een winwin
situatie, waarbij zowel de plant investeringen
doet als de bestuiver. Daarbij heeft ieder zijn eigen
‘agenda’. Deze benadering lijkt misschien niet veel
op een liefdesrelatie maar veeleer op een politiekeconomische
afweging. Eigenlijk is dat ook precies
wat er in de natuur gebeurt: ieder organisme is
– onbewust – onderworpen aan kosten–baten analyses.
Wie daarin het beste is, dat wil zeggen wie
meer nakomelingen produceert dan zijn concurrerende
soortgenoten, draagt het meest bij aan de
kwaliteiten van de volgende generatie en daarmee
aan de evolutionaire ontwikkeling. Dat is precies
de kern van de biologie zoals die door Charles Darwin
ontdekt is. En van het proces waarover wij het
bloemetjes-bijtjes verhaal vertellen: de succesvolle
voorplanting.
vraag 3
Zandbijen ‘paren’ soms
met orchideeën. Is het
alleen de geur van de
bloem die de zandbijen
fopt
kwartaal 4 december 2010 bijen 29

Bestuiving van cultuurgewassen
Bij veel cultuurgewassen (planten die
gekweekt worden als voedsel of voor
de sier) is bestuiving van bloemen voor
het uitgroeien van vruchten en zaden
essentieel. In bloemen vind je vruchtbeginsels (de
vrouwelijke voortplantingsorganen) en meeldraden
(de mannelijke voortplantingsorganen). Uit
de meeldraden komt stuifmeel vrij en tijdens de
bestuiving verhuist dat stuifmeel naar de stamper
van het vruchtbeginsel. Na aankomst op de
stamper kiemen de stuifmeelkorrels en groeit er
per korrel één buisje door het vruchtbeginsel naar
de zaadknoppen. Daar zitten de eigenlijke eicel-
len. Daar versmelt het erfelijke materiaal uit de
stuifmeelkorrel met het erfelijke materiaal in de
eicel. Pas na deze bevruchting kunnen zaadknoppen
uitgroeien tot zaad en het vruchtbeginsel
uitgroeien tot een vrucht. Zonder bevruchting
worden vruchtbeginsels vaak door de plant afgeworpen.
Bulkgewassen, zoals rijst, tarwe, gerst en maïs
vertrouwen op de wind voor hun bestuiving.
Aardappels worden vegetatief, via de knollen,
vermeerderd. Krenten kunnen worden geoogst na
zelfbestuiving. Maar bij de bestuiving van veel
smakelijke vruchten en groenten spelen bijen, en
In de glastuinbouw wordt
veel met bijen gewerkt.
30

ook andere insecten zoals hommels, solitaire bijen
en vliegen, vaak een belangrijke rol.
Bijenvolken worden in het voorjaar naar de
boomgaarden gebracht om de fruitbloesem te
bestuiven. Minder bekend is dat bijenvolken ook
een belangrijke rol spelen bij de teelt van andere
vruchten zoals aardbeien, frambozen, bosbessen,
meloenen en vruchtgroenten zoals aubergine,
courgette en paprika. Bij de teelten in afgesloten
ruimtes, zoals kassen en ‘tunnels’, zijn bestuivers
onontbeerlijk voor de vruchtzetting. Daar zijn de
omstandigheden niet erg gunstig voor gewone
bijenvolken; dit is meer het terrein van de beroepsimker.
Bij radijs, wortel, pastinaak of kool is het
belang van bestuiving misschien niet direct duidelijk,
want een knol, wortel of bladerknop hoeft
toch niet bestoven te worden om voor consumptie
geschikt te zijn Het zaadje waaruit deze groenten
worden geteeld is echter wél het resultaat van
bestuiving door bijen.
Ruilbeurs voor stuifmeel
Bestuiving hangt niet alleen af van bijen die van
bloem tot bloem vliegen. Door uitwisseling van
stuifmeel tussen bijen in de kast is er ook indirecte
bestuiving. Het bijenvolk is als een poederdoos
van stuifmeel: alle bijen in de kast komen
in aanraking met het stuifmeel dat door het volk
wordt binnen gebracht. Terwijl de individuele bij
vaak foerageert op één individuele boom, kan door
uitwisseling van stuifmeel in de kast die boom
toch worden bestoven met stuifmeel van een
soortgenoot. De hele bijenkast is als een ruilbeurs
voor stuifmeelkorrels! Planten die grote afstanden
van elkaar verwijderd zijn, kunnen zo toch
door bijen bestoven worden en hun erfelijke
eigenschappen uitwisselen. De honingbij
speelt op deze manier als bestuiver van cultuurgewassen
én wilde flora, een ongeëvenaarde
rol.
antwoord 1
Voordelen: je kunt toe
met minder stuifmeel
dan bij windbestuiving.
Dat scheelt energie. Je
bent ook niet afhankelijk
van de windrichting voor
de voortplanting.
Nadelen: je bent afhankelijk
van de beslissingen
van de bestuiver, je moet
investeren in reclame om
de bestuivers te lokken
en die reclame kan ook
dieren met minder goede
bedoelingen aantrekken.
antwoord 2
Vogels zoals kolibri’s,
zoogdieren zoals vleermuizen,
of reptielen zoals
gekko’s.
antwoord 3
Insecten gebruiken naast
geur ook vorm en kleur
bij het selecteren van
een seksuele partner.
Geur werkt op langere
afstanden dan kleur en
vorm. Ophrysbloemen
lijken vaak niet alleen
qua geur maar ook qua
vorm, beharing en kleur
op de vrouwtjes van hun
bestuivende bijen.
kwartaal 4 december 2010 bijen 31

De dans waarmee
honing bijen onderling
communiceren spreekt tot de
verbeelding. Mensen kunnen
als hoogste communicerende
organismen nog veel leren
van dansende bijen.
32
kwartaal 4 december 2010 bijen

4 Mag ik deze dans
van u
Het leven in sociale verbanden heeft
veel voordelen. Het levert ook problemen
op die solitair levende dieren niet
hebben. Voedsel verzamelen voor de
hele bijenkolonie is bijvoorbeeld niet eenvoudig.
In een kolonie van honderd bijen, zoals een hommelkolonie,
kan elk individu nog op goed geluk
voedsel zoeken rondom het nest zonder nestgenoten
voor de voeten te lopen. Voor een honingbijenkolonie
met meer dan 20.000 bijen is dat echter
onmogelijk. Er is een goede organisatie nodig om
een groot gebied rond de kolonie te verkennen
en nestgenoten de beste voedselbronnen te laten
exploiteren.
Honingbijen hebben een opmerkelijk gedrag
ontwikkeld om dit probleem op te lossen: de
bijentaal of bijendans. We weten precies hoe dit
gedrag werkt door het baanbrekende onderzoek
van de Duitse onderzoeker Karl von Frisch. In 1923
schreef hij het boek Die Sprache der Bienen (De taal
van de bijen). Daarin omschrijft hij zeer nauwkeurig
zijn vele experimenten met honingbijen.
Om het gedrag te bekijken plaatste hij een honingbijenkolonie
in een observatiekast met glazen
wanden. Vervolgens leidde hij enkele bijen naar
een voedselbron met suikerwater die een eindje
van de kolonie af in het veld stond. Hij merkte deze
bijen met verfstippen en keek wat ze deden als ze
volgetankt met suikerwater in de kolonie terugkwamen.
Tot zijn grote verbazing zag hij dat ze
een soort rondedans deden en dat nestgenoten erg
geïnteresseerd waren in dit gedrag. Zó geïnteresseerd
zelfs dat er een paar direct uitvlogen en even
later de suikerwaterbron vonden. Ook zij deden
een rondedans na terugkomst in het nest.
Tegelijkertijd zag Karl von Frisch bijen terugkomen
met pollenkorfjes vol met stuifmeel. Deze
bijen deden geen rondedans, maar iets dat hij de
kwispeldans noemde: kort heen-en-weer schudden
met het achterlijf in één bepaalde richting
gevolgd door een snelle ommekeer rechts- of
linksom. Hij dacht dan ook dat nectarverzamelende
bijen een rondedans doen, en stuifmeelverzamelaars
een kwispeldans om nestgenoten te
laten weten wat ze gevonden hebben. Deze conclusie
was net zo logisch als fout. Gelukkig heeft hij
later zelf de correcte ontcijfering voor dit gedrag
gevonden. De rondedans is voor communicatie
over voedsel dichtbij het nest, de kwispeldans is
voor communicatie over voedselbronnen verder
weg.
In 1946 publiceerde Von Frisch zijn nieuwste
bevindingen die als een schok aankwamen in de
rest van de wereld. De honingbij bleek een zeer
kwartaal 4 december 2010 bijen 33

vraag 1
Om je te kunnen oriënteren
op waar je je bevindt
heb je op zijn minst een
soort referentie nodig.
Wat kan een bij als
referentie gebruiken en
de meeste andere dieren
niet
precieze symbolische taal te hebben om de afstand
en richting van een voedselbron aan te geven.
Nestgenoten kunnen deze informatie oppikken
uit de dans en komen vaak precies op de aangegeven
plaats aan, soms wel tien kilometer van de
kolonie af. De bijendans wordt sindsdien gezien
als een van de meest geavanceerde communicatiesystemen
bij dieren.
De bijendans is een van
de meest geavanceerde
communicatiesystemen bij
Door te kwispelen
en rondjes te draaien
communiceert een werkster
met haar collega’s.
Robotbijen en dansdialecten
Sommige onderzoekers waren niet overtuigd dat
de informatie uit de bijendans echt gebruikt werd
door de dansvolgers.
Hun argument was dat
de danser evengoed
een geurspoor achtergelaten
kon hebben
tussen de voedselbron
en de nestkast. De dans
zou dan simpelweg
dieren nestgenoten aansporen
om het geurspoor te
volgen. In 1989 bewees
de Deense onderzoeker Axel Michelsen op elegante
wijze dat toch echt informatie uit de kwispeldans
wordt gebruikt door de ‘dansvolgers’ om
de locatie van de voedselbron te achterhalen. Hij
ontwikkelde een robotbij die exact de dansbewegingen
kon nabootsen. Als de robotbij in de dans
een voedselbron aangaf op bijvoorbeeld 200 meter
afstand in noordelijke richting, kwamen er op die
voedselbron inderdaad dansvolgers aan zonder dat
er ooit eerder een nestgenoot was geweest.
Het team van Von Frisch en zijn opvolger Martin
Lindauer hebben nog allerlei andere ontdekkingen
gedaan. Zo geven de dansen van de verschillende
rassen van onze honingbij de afstand anders weer.
Het zijn als het ware dialecten, waar soms vlotte
dansers, soms langdradige dansers hetzelfde proberen
duidelijk te maken.
Efficiënte bijentaal
Met behulp van de bijendanscommunicatie
kunnen honingbijenkolonies zeer efficiënt grote
voedselbronnen exploiteren binnen een straal van
enkele kilometers van hun nest. Hiervoor is taakverdeling
essentieel. Een kleine groep bijen vliegt
op eigen gelegenheid uit om voedselbronnen te
zoeken. Deze verkenners speuren systematisch de
omgeving af naar nectar- of stuifmeelleverende
planten. Het grootste deel van de bijen blijft in het
nest en wacht tot de verkenners terugkomen met
voedsel. Ze volgen de dans, gaan op zoek naar de
voedselbron en als ze die vinden en goedkeuren
gaan ze zelf ook dansen. Op die manier wordt er
voor grotere en betere bronnen meer gedanst in
de kolonie en dus ook meer gerekruteerd (dat wil
zeggen dansvolgers worden gemobiliseerd voor
het foerageren). Als de bron op begint te raken
stoppen de bijen met dansen en worden er geen
nestgenoten meer aangespoord tot foerageren.
De danscommunicatie is bepaald niet perfect. Er
zijn zowel ‘schrijffouten’ als ‘afleesfouten’. Ten eerste
is de uitvoering van de dans niet altijd exact.
Een dans voor een verre bron geeft, door onnauwkeurigheid
in zowel richting als afstand, meestal
34
kwartaal 4 december 2010 bijen

Dansen in dialect
Als bijendans ‘taal’ is,
bestaat er dan ook zoiets
als een dialect Volgens
een Chinees onderzoek
uit 2008 wel!
Om bijen uit verschillende
streken of zelfs uit
verschillende werelddelen
met elkaar te laten
communiceren moet je
eerst een belangrijke
horde nemen. Vreemde
bijen worden normaal
gesproken niet getolereerd
in een volk, dus
voor ze elkaars danstaal
kunnen bekijken, zijn de
vreemdelingen meestal
al uitgemoord. De Chinezen
hebben dan ook lang
moeten experimenteren
voor ze een bijenvolk
konden samenstellen
uit zowel Europese als
Aziatische bijen. Voor de
volledigheid: de koningin
was een Aziatische.
Het gemengde volk
kreeg op een gecontroleerde
manier nectarbronnen
voorgeschoteld,
zodat afstand en richting
ten opzichte van de
bijenkorf steeds precies
bekend waren. Vervolgens
keken de onderzoekers
hoe de verschillende
bijen dansten voor die
bronnen. Wat bleek: de
Aziatische bijen kwispelden
langer voor een
bepaalde bron dan een
Europese. Ook de hoek
van het achterlijf van de
Aziaten stond bij de dans
voor een specifieke bron
een stuk schuiner dan
die van de Europeanen.
De schuinere Aziatische
hoek zou de Europeanen
net een verkeerde kant
op kunnen sturen, terwijl
ze door een langere
kwispeldans te ver zouden
kunnen doorvliegen.
Maar: de verschillende
soorten bijen konden
elkaar prima verstaan!
Er was niet meer of
minder ‘onbegrip’ waar
te nemen dan in een
normaal, homogeen
bijenvolk.
De Chinezen trokken een
ver gaande conclusie
uit hun dialectenonderzoek.
De Aziatische
bij en de Europese zijn
vermoedelijk zes tot acht
miljoen jaar geleden uit
een gemeenschappelijke
voorouder ontstaan.
Maar die miljoenen jaren
hebben niet verhinderd
dat de bijen elkaars
taal nog wel kunnen
begrijpen, ondanks de
duidelijke ‘dialecten’ die
ze gebruiken. Of is het
bijenbrein, hoe minuscuul
ook, toch flexibel
genoeg om zelfs te kunnen
‘vertalen’
kwartaal 4 december 2010 bijen 35

Tom Seeley merkte zijn bijen
met kleuren en nummers
om zo het dansgedrag te
kunnen onderzoeken.
een gebied van ongeveer één hectare aan. Dat is
voor het vinden van een veld bloeiend koolzaad
natuurlijk voldoende, maar niet voor het opsporen
van een bloeiende lindeboom. Ten tweede is
het volgen van een dans erg moeilijk, vooral voor
onervaren bijen. De snelle dansbewegingen vinden
plaats in het donker op een verticale raat vol
met bijen. De dansvolger moet zo lang mogelijk
precies achter de ronddansende bij blijven om de
informatie op te pikken.
De Noord-Amerikaanse onderzoeker Tom Seeley
heeft in detail onderzocht hoe succesvol de rekruten
zijn in het vinden van de voedselbronnen. Hij
werkte daarvoor op Appledore Island, een afgelegen
eiland voor de kust van Maine. Dit eiland
heeft geen natuurlijke honingbijen, waardoor het
ideaal is voor experimenteel werk met bijen. Seeley
merkte alle bijen met nummers en kleuren, liet
iemand de wacht houden bij de voedselbronnen
en observeerde al het dansgedrag in de kolonie.
Enkele verkenners vonden een voedselbron en
begonnen te dansen. Verrassend genoeg kostte
het de dansvolgers meer tijd om de aangeboden
suikerwaterbron te vinden dan dat het de verkennerbijen
kostte om zonder dansinformatie zelf een
voedselbron te vinden. Het leek er dus op dat het
efficiënter zou zijn om een kolonie met verkennerbijen
te hebben en de bijendans maar te vergeten.
Het bleek echter dat de kwaliteit van de bronnen
die de verkenners vonden lang niet altijd goed
was, terwijl de dansvolgers altijd de beste bronnen
vonden. Voor slechte bronnen wordt namelijk
niet gedanst. De bijendans maakt het dus mogelijk
voor de grote honingbijenkolonie om heel gericht
alleen de beste voedselbronnen te exploiteren.
De balans van de dans
Levert de danscommunicatie uiteindelijk ook
meer voedsel voor de kolonie Om dit te testen vergeleken
Kirk Visscher en collega’s kolonies waarin
bijen belemmerd werden in het aangeven van de
goede danslocatie met gewone kolonies. Door de
bijenraten in een kolonie horizontaal te zetten
konden de bijen niet goed de richting aangeven.
Normaal gebruiken dansers de zwaartekrachtrichting
om de hoek tussen voedselbron en de
zon aan te geven in de donkere bijenkast. Op een
horizontale raat kan dit niet. Uit het onderzoek
bleek dat als er voedsel te vinden is op vele plekken
in het landschap rondom de kolonie, de bijendans
niet leidde tot hogere nectar- en stuifmeeloogst.
Echter wanneer de voedselbronnen wijdverspreid
in het landschap voorkwamen leverde de bijendans
meer voedsel op.
Dansdemocratie tijdens de volksverhuizing
De bijendans zorgt er ook voor dat een zwerm
bijen een geschikte nieuwe woonplaats vindt.
Honingbijen planten zich voort door middel van
36
kwartaal 4 december 2010 bijen

het zogenoemde zwermen. Een groep van 10.000
tot 20.000 bijen verlaat de kolonie met de oude
koningin, vliegt ergens heen en kampeert tijdelijk
aan bijvoorbeeld een boomtak totdat een permanente
woning is gevonden. Maar hoe vindt zo’n
volk op drift een nieuwe woning Wijst de koningin
de weg of is er een democratisch proces Wordt
de eerste de beste locatie uitgekozen Hoe weten
die duizenden bijen waar ze heen moeten gaan
Het sturen van een grote groep mensen is vrijwel
onmogelijk en we weten ook maar al te goed
hoe moeilijk het is om consensus te bereiken bij
het formeren van een kabinet of het aanleggen van
een snelweg. De al eerder genoemde onderzoeker
Tom Seeley heeft met veel geduld en vernuft
onderzoek gedaan naar precies deze vragen. En
met groot succes! Het raadsel van het beslissingsproces
tijdens de huizenjacht van een bijenzwerm
is grotendeels door hem opgelost. Hij schrijft
daarover in zijn boek Honeybee democracy.
Seeley verhuisde weer naar Appledore Island,
deze keer vanwege het feit dat daar geen natuurlijke
nestgelegenheden zijn voor bijen. Er zijn geen
grote bomen en de geschikte holtes in de onderzoeksgebouwen
werden gedicht. Hij kon de keuze
tussen geschikte nestlocaties dus goed manipuleren.
Door nestkasten te bouwen met verschillende
afmetingen en openinggroottes kon hij de bijen
laten kiezen wat voor hen de beste woning was.
Vierduizend bijen werden individueel gemerkt
en bij een ‘kunstzwermbord’ uit hun bijenkast
gegooid. Ze vormden snel een zwerm op ooghoogte
die gemakkelijk geobserveerd kon worden.
Het was al langer bekend dat de bijendans ook
vraag 2
Waarom zou een bij kennis
over een superrijke
nectarbron niet gewoon
voor zichzelf houden
Een imker vangt een vrije
zwerm bijen van een fiets op
de Dam.
kwartaal 4 december 2010 bijen 37

Het Het kiezen kiezen van van een een voedselbron woning
10.00 uur: Twee verkenners
hebben elk een woning
gevonden en vertellen er
over door te dansen.
10.00 uur
13.00 uur: De dansvolgers
zijn zelf gaan kijken
en dansen nu ook. De
rechterboom is het meest
overtuigend. De meeste
bijen (in blauw) kiezen
hiervoor.
13.00 uur
16.00 uur: Bijna alle
verkenners gaan voor de
rechterboom. Het besluit is
bijna genomen, misschien
vertrekken ze vandaag nog.
16.00 uur
38
kwartaal 4 december 2010 bijen

gebruikt wordt bij de huizenjacht. Martin Lindauer
had dat in de jaren vijftig ontdekt. Hij zag
dansende bijen aan de buitenkant van de zwerm,
decodeerde de danslocatie en zag dat de zwerm
de nieuwe locatie koos waar het meest voor werd
gedanst. Het lukte hem soms zelfs om mee te
sprinten met de wegvliegende zwerm en zo te
ontdekken in welk gebouw of boomholte ze neerstreken.
Consensus of beslissing bij meerderheid
Een verhuizing van een zwerm bijen duurt over
het algemeen één tot drie dagen. In het begin
wordt een groot aantal locaties aangegeven door
de verschillende dansers. Al deze locaties zijn
geschikte nestplekken, want alleen verkenners
die een goede nestplek vinden dansen ervoor na
terugkomst bij de zwerm. De favoriete bijenwoning
blijkt een holte met een inhoud van meer dan
twintig liter, een paar meter boven de grond met
een kleine opening op het zuiden aan de onderkant
van de holte.
Seeley zag dat het aantal potentiële woningen
waarvoor werd gedanst gaandeweg tot slechts één
plek werd teruggebracht. Maar hoe Het bleek niet
via ‘consensus’ in de zwerm te gaan: in de zwerm
wordt niet de nestplek met de meeste dansers
gekozen en vervolgens vliegen de bijen daar naartoe.
In plaats van consensus in de zwerm, valt de
beslissing juist bij de nestplek, wanneer voldoende
bijen die zelfde nestplek hebben gevonden. Dit
wordt de quorum-hypothese genoemd.
Het bewijs tegen de consensus-hypothese was
de observatie dat de zwerm soms al vertrekt voordat
alle dansers één enkele nestplek aanduiden.
Bovendien konden de onderzoekers een zwerm
laten splitsen door twee identieke nestplekken aan
te bieden. Het aantal aanhangers voor beide kasten
nam even sterk toe waardoor de twee coalities
tegelijkertijd besloten naar hun eigen favoriete
plek te vliegen in verschillende richtingen. Een
elegant experiment liet vervolgens zien dat het
keuzemoment inderdaad het aantal huizenjagers
bij een nestkast blijkt te zijn. De verhuiskeuze
bleek veel langer te duren wanneer vijf identieke
nestkasten naast elkaar werden gezet in plaats van
slechts één. Met vijf kasten verdeelden de verkenners
zich en kregen ze de indruk dat er nog niet
genoeg volgelingen waren voor hun kast. Daardoor
wachtten ze met het nemen van de beslissing
voor de eigenlijke intrek in de nieuwe woning. Die
beslissing is doorgaans overigens goed te horen en
te zien. De hele coalitie bijen van de gekozen kast
vliegt terug naar de zwerm en maakt een hoog
geluid terwijl ze rondrennen over de zwerm. Dit
is het signaal voor de andere bijen om hun vliegspieren
op te warmen en zich klaar te maken voor
vertrek.
Snel beslissen Dansen!
De bijendans is een goed voorbeeld van complexe
communicatie die is geëvolueerd omdat betere
communicatie over voedsel en een geschikte
nestplek ook betere groei, reproductie en overleving
van de soort tot gevolg heeft. De omgeving
bepaalt in welke omstandigheden de bijendans
voordeel oplevert. Zo gebruiken de meeste sociale
bijen die in het tropisch regenwoud leven geursporen
of andere communicatiesystemen omdat de
bijendans slechts werkt in twee dimensies en niet
in het driedimensionale regenwoud. De bijencommunicatie
is zeer fascinerend en inspirerend en
maakt snelle, efficiënte beslissingen mogelijk
onder moeilijke omstandigheden. Daar kunnen
wij misschien nog wat van leren bij onze maandenlange
vergadersessies bij kabinetsformaties.
vraag 3
Is de bijendans een taal
kwartaal 4 december 2010 bijen 39

Liever geen polaroid
Het ging altijd zo mooi: kleine bijenvolkjes
zorgden er bij een Nederlandse
kweker voor dat een bepaalde soort
potplant effectief werd bestoven, zodat
er aartjes met veel zaden werden gevormd. Daaruit
werden jonge plantjes gekweekt om te verkopen
aan andere kwekers. De handel ging zelfs zó goed
dat de kweker voor deze teelt een fonkelnieuwe,
veel grotere kas liet bouwen, met een modern
dubbelwandig en dus energiebesparend kasdek,
gemaakt van de kunststof polycarbonaat.
Ook in de nieuwe kas deden de planten het
prachtig. Ze kwamen al snel in bloei. De bijenvolkjes
werden weer van stal gehaald om de bloemen
te bestuiven. Maar op dat moment ging het mis.
Zodra de bijenkasten open werden gezet in de
nieuwe kas vlogen de bijen meteen naar de nok
van de kas. Geen enkele bij bezocht de bloemen,
maar ook geen enkele bij keerde terug naar de
kast. Bovendien gedroegen de bijen zich heel
vreemd. Normaal gaan bijen zich eerst op een
nieuwe plek oriënteren: ze vliegen horizontale
cirkels rond de kast, die steeds wijder worden.
Zodra ze de plek in hun geheugen hebben geprent
Ultraviolet licht wordt tot
een golflengte van 375
nanometer tegengehouden
door polycarbonaat (PC).
Een andere kunststof,
polymethylmethacrylaat
(PMMA), laat licht door
vanaf 300 nanometer.
Glas laat het licht door
vanaf 325 nanometer. Het
gevolg: bijen en hommels
kunnen zich bij gebrek
aan ultraviolet licht niet
oriënteren onder een
kasdek van polycarbonaat.
relatieve fotonenverdeling/nanometer
35
30
25
20
15
10
Zicht van de bij in de kas
glas
PMMA
PC
5
0
-5
300 325 350 375 400
golflengte in nanometer
40
kwartaal 4 december 2010 bijen

vertrekken ze in een rechte lijn. Maar nu vlogen
de bijen meteen verticaal omhoog, soms zelfs met
loops, zoals een stuntvliegtuig die maakt, om te
eindigen tegen het kasdek.
mels vaak problemen. In de plastic folie zitten
meestal stoffen die het UV-licht opnemen.
Daarmee voorkomt de fabrikant van het
plastic dat het materiaal onder invloed van
het UV-licht bros wordt. Tegen de tijd dat het
plastic oud wordt zijn die UV-blokkeerders
verdwenen. En inderdaad, op dat moment gaat
het de bijen en hommels in zo’n kas ook weer
beter.
UV-licht als kompas
Een kas van polycarbonaat (PC) in plaats van glas
laat geen ultraviolet licht door. Ultraviolet is voor
mensen onzichtbaar, maar voor bijen is het één
van de zichtbare kleuren van het licht. Sterker: de
bijen gebruiken het ultraviolette deel van het licht
om de polarisatie (de ‘trilrichting’) van de lichtgolven
te zien. Dat geeft de bijen informatie over de
stand van de zon, zelfs als er wolken voor zitten.
Daarmee kunnen bijen zich oriënteren. Bij gebrek
aan UV-licht, lijkt het kunststof kasdek te werken
als een soort polaroid zonnebril: de polarisatie van
het licht – die wij zien als hinderlijke schittering,
maar die voor bijen als een kompas werkt – wordt
in deze kas gefilterd.
Na deze onverwachte ontdekking van de potplantenkweker
zijn proeven gedaan in dezelfde
kassen, aangevuld met proeven in een kas van
polymethylmethacrylaat (PMMA). Die proeven
lieten zien dat bijen niet per definitie een hekel
hebben aan ‘plastic’ kassen. In de PMMA-kas
konden zowel bijen als hommels prima de weg
terug vinden, zelfs nog beter dan onder glas. In de
PC-kas bleef het tobben. Bij het doormeten van het
licht in de kassen bleek dat PMMA alle ultraviolet
doorlaat, dat glas een deel van het UV absorbeert,
en dat PC bijna alle UV tegenhoudt.
Ook bij teelten in zogenoemde tunnelkassen,
met plastic folie als kasdek, hebben bijen en homantwoord
1
Dankzij de polarisatie en
dankzij ultraviolet licht
kan een bij altijd zien
waar de zon staat, ook
als het bewolkt is.
antwoord 2
Aan nectar uit een bloem
heeft een bij niet veel.
Pas als het is ingedikt tot
honing wordt het een
waardevolle voedselbron.
En daar heeft een bij de
rest van het volk voor
nodig. Ze kan dus maar
beter blijven communiceren
over rijke bronnen.
antwoord 3
Bijendans is zonder
twijfel communicatie.
Maar het onderwerp van
gesprek is wel beperkt.
Waar mensen met hun
taal over van alles en
nog wat kunnen communiceren,
kunnen
bijen ‘slechts’ posities
doorgeven over plaats en
kwaliteit van voedsel of
een geschikte woonplek.
kwartaal 4 december 2010 bijen 41

Alles wat een bij nodig heeft voor haar
voeding zit in bloemen. Van waterige nectar
en droog stuifmeel bereidt ze rijke honing en
bijenbrood om ook een schrale winter door
te komen.
42
kwartaal 4 december 2010 bijen

5 Brood met honing
vraag 1
Behalve nectar, zijn er
nog meer ‘zoete sapstromen’
in een plant. Welke
Veel bloemen hebben insecten, zoals bijvoorbeeld
bijen, nodig om stuifmeel van
de ene naar de ander bloem te brengen.
Maar dat zal de bijen strikt genomen
worst wezen. De bijen bezoeken de bloemen niet
om het stuifmeel van de ene bloem naar de andere
te transporteren maar om voedsel te verzamelen.
Er is sprake van wederkerige afhankelijkheid.
Alles wat een bij nodig heeft, zoals koolhydraten,
aminozuren, vitaminen en sporenelementen,
wordt door de bloem gemaakt in de vorm van
nectar en stuifmeel. De bij is voor honderd procent
afhankelijk van bloemen om te kunnen leven.
Omgekeerd zijn veel planten dus afhankelijk van
bestuivende insecten om het stuifmeel van de ene
bloem naar de andere te brengen. Op die manier
ontstaat een goede uitwisseling van plantengenen.
Er zijn overigens ook diverse planten, zoals
grassen en bomen, die geen insecten nodig hebben
voor het transport van stuifmeel, de zogenoemde
windbestuivers.
Het is niet zo dat bijen pure nectar drinken en
stuifmeelkorrels opeten. Nectar heeft in zijn pure
vorm te weinig energie. Het wordt daarom door
de bijen geconcentreerd tot energierijke en lang
houdbare honing. Onbewerkt stuifmeel zou in een
bijenkast meteen verschimmelen. De bijen maken
er daarom ‘bijenbrood’ van: lang houdbare stuifmeelbrokken,
afgemaakt met een laagje honing.
Bijen leven van dit geconserveerde voedsel en
slaan dit ook op als wintervoorraad. Een bijenvolk
overwintert als volk met de koningin en 5.000 tot
8.000 bijen. Zo’n volk verbruikt in de winter ongeveer
12 kilo suiker, wat qua energie overeenkomt
met 15 kilo honing.
Vele hapjes maken een vol pakhuis
Een bijenvolk verzamelt in de lente en zomer 20
tot 50 kilo stuifmeel en zelfs honderden kilo’s
nectar. Het is voedsel voor nu en later, als wintervoorraad.
Dit zijn indrukwekkende hoeveelheden
als je bedenkt dat een bij dit in porties van
30 tot 40 microliter nectar en 10 tot 15 milligram
stuifmeel naar de bijenkast brengt. Elke bij eet in
haar leven ongeveer 1,5 gram suiker en 65 milligram
stuifmeel. Dit is ongeveer de inhoud van
één stuifmeelcel in een bijenkast. In een bijenvolk
zitten in de zomer 15.000 tot 20.000 werksters
die na het ei-, larve en popstadium 5 tot 6
weken leven. In de zomer verzorgen zij dagelijks
15.000 tot 20.000 larven, naast het verzamelen
van nectar en stuifmeel. In de winter bestaat een
bijenvolk uit een koningin en 5.000 tot 8.000
bijen die 6 maanden leven en eten. In die periode
kwartaal 4 december 2010 bijen 43

Op deze foto is duidelijk
te zien waar de bij het
(blauwe) stuifmeel opslaat.
zijn er slechts weinig larven die gevoed moeten
worden.
Niet iedere plantensoort produceert evenveel
stuifmeel en nectar. Bovendien is die hoeveelheid
afhankelijk van het weer en de grondsoort.
Het is dan ook niet precies uit te rekenen hoeveel
bloemen bezocht moeten worden om de bovengenoemde
hoeveelheden te kunnen verzamelen. Stel
dat elke bloem 5 milligram nectar levert, wat overeenkomt
met 1 milligram suiker, dan moet een bijenvolk
voor elke kilo suiker een miljoen bloemen
bezoeken. Een bij kan wel 4 tot 6 kilometer vliegen
om het voedsel te verzamelen. Toch wordt het
meeste zo dicht mogelijk bij huis gehaald, binnen
een straal van 1,5 kilometer van de kast. Daarmee
beslaat een bijenvolk een oppervlakte van 7 vierkante
kilometer.
Van nectar en stuifmeel maak je honing en brood
Het suikergehalte van nectar varieert van enkele
procenten tot meer dan de helft. Gemiddeld is het
20%. Om te voorkomen dat de nectar gaat gisten
wordt het door de bijen ingedikt tot een suikergehalte
van 80%. Tijdens dit proces worden met het
bijenspeeksel enzymen toegevoegd (zie pagina 48
en 49).
Stuifmeel is rijk aan eiwitten, vetten en suikers
en is een goede voedingsbodem voor allerlei
micro-organismen en mijten. Stuifmeel wordt
daarom geconserveerd, door het in de cellen van
de raat te stoppen en het af te dekken met honing.
De van nature op de planten aanwezige gisten
en bacteriën verbruiken de aanwezige zuurstof.
Daardoor ontstaat een anaëroob klimaat (zonder
zuurstof) in de stuifmeelcel. Onder deze zuurstofloze
omstandigheden blijven vooral de melkzuurbacteriën
actief. Die bacteriën zorgen voor een
zure omgeving, wat er samen met de afwezigheid
van zuurstof voor zorgt dat het stuifmeel lang
houdbaar blijft. Door de melkzuurvergisting zoals
dit proces heet, wordt het stuifmeel ook gemakkelijker
verteerbaar voor de bijen. Bovendien wordt
het bijenbrood zoals het dan wordt genoemd (raat
met opgeslagen stuifmeel / stuifmeelcellen), verrijkt
met aminozuren van de bacteriën.
De voedster verdeelt het brood
Honingbijen hebben dus heel praktische manieren
ontwikkeld om hun voedsel lang te kunnen
bewaren. Daarnaast hebben ze een bijzondere
manier om de voedingsstoffen uit het bijenbrood
goed over de bijen te verdelen. Dit loopt via de
voedsterbijen. Alleen bijen van 3 tot 14 dagen
oud kunnen het bijenbrood eten en verteren. Zij
44
kwartaal 4 december 2010 bijen

Het ene stuifmeel is het andere niet
Hun energie halen bijen
uit nectar, de echte
voedingswaarde komt
uit stuifmeel. Maar het
ene stuifmeel blijkt
beter dan het andere.
Toch is het niet zo dat
bijen bewust de beste
planten opzoeken voor
het meest voedzame
stuifmeel. Anders
gezegd: ze pakken wat
er voor handen is, of dat
nou een ‘vette hamburger’
is of een ‘broodje
gezond’.
Omdat bijen een
behoorlijk groot gebied
rond hun nest (de kast)
bestrijken, komen ze
over het algemeen wel
aan voldoende gevarieerd
voedsel. Maar
vooral in agrarische
gebieden kan het nog
wel eens mis gaan. In
een Frans onderzoek
bleek ooit dat 60% van
het stuifmeel in een bijenvolk
van maïs afkomstig
was. Een beetje is
niet erg, maar zó veel
maïs is toch wat veel
van het goede, want
bij een te eenzijdig
dieet blijkt de kracht
van een volk meetbaar
achteruit te gaan. Er
kunnen eerder ziekten
toeslaan en zelfs het
conserveren van honing
gaat slechter wanneer
er te weinig gevarieerd
stuifmeel wordt
aangevoerd. Bijen
hebben dus behoefte
aan biodiversiteit in het
plantenleven rond hun
woonplaats.
vraag 2
De imker oogst honing
uit de bijenkast. Hij geeft
er een suikeroplossing
voor terug. De bijen lijken
daar geen probleem mee
te hebben. Hoe kan dat
slaan de eiwitten, vetten, vitaminen en mineralen
op in het zogenoemde vetlichaam in het achterlijf.
Alleen in de periode dat de bijen bijenbrood
moeten eten, maken ze de enzymen aan om dit
bijenbrood te kunnen verteren, daarna niet meer.
Ongeveer de helft van het eiwit wordt opgeslagen
in de vorm van het opslageiwit vitellogenine. Dit
is een zogenoemd glyco-lipoproteïne, dat zowel
eiwit en suiker als vet bevat.
Het eiwit uit het eiwitvetlichaam wordt door
bijen van twee tot drie weken oud in speciale klieren
omgezet in eiwitrijk voedersap. Via dit voedersap
worden de eiwitten, vetten en mineralen door
die jonge bijen verdeeld over het volk. De bijen die
dit doen worden dan ook voedsterbijen genoemd.
De bijenkoningin wordt continu gevoerd door
de voedsterbijen. Ook de larven in het bijenvolk
worden voortdurend gevoed met het voedersap.
Jonge bijen tot 3 dagen oud krijgen dit voedersap
om snel sterk te worden. Er zijn terugkoppelingsmechanismen
die ervoor zorgen dat het
voedersap goed wordt verdeeld over de koningin,
de larven en de jonge bijen. Via de route van stuifmeel,
bijenbrood en voedersap ontstaat een vrij
constante kwaliteit van
de eiwitvoeding in het
bijenvolk.
Wanneer een bijenvolk
steeds voldoende
stuifmeel kan verzamelen
van diverse plantensoorten,
kunnen het
vetlichaam en ook de voedersapklieren zich goed
ontwikkelen. De kwaliteit van het voedersap is
in zo’n geval ook beter dan wanneer er stuifmeelschaarste
is.
Honing is brandstof
Bijen eten de opgeslagen honing om energie te
hebben voor de verzamelvluchten en om de normale
stofwisseling op gang te houden. Daarnaast
is het brandstof voor de ‘interne kachel’. Honing-
Bijenbrood: vergist stuifmeel
met aminozuren, maak af met
een beetje honing
kwartaal 4 december 2010 bijen 45

Bij honger eet je de kinderen op
Afhankelijk van de kwaliteit van het bijenbrood
bouwen de bijen een rijk tot minder rijk vetlichaam
op. Er is een kritisch minimum. Wanneer
er te weinig eiwit is om de koningin, de larven en
de jonge bijen te kunnen voeren krijgt de koningin
kwalitatief mindere koninginnengelei te eten
en ze gaat minder eitjes leggen. Ook eten de bijen
de eitjes en jonge larven op. Op die manier recyclen
ze eiwitten, vetten en mineralen en wordt een
minimale kwaliteit van bijen en broed gehandhaafd.
Kapers op de kust
Dankzij hun hygiënische manier van leven en
door de goede conservering van het voedsel hebben
bijenvolken weinig last van ziekten. Toch
zijn er een paar die de voedselvoorziening van de
bijen erg dwars kunnen zitten. De mijt Varroa destructor
bijvoorbeeld, en de microsporidia Nosema
Stuifmeel van verschillende
bloemen/kleuren wordt
opgeslagen in de raat.
bijen vliegen bij luchttemperaturen tussen 10 en
38 °C. Onder de 10 °C kan een bij niet meer vliegen.
Bij een temperatuur van 7 °C of minder kan dit
koudbloedige dier zelfs niet meer bewegen. Het
broed, de eitjes, de larven en de poppen hebben
een temperatuur nodig van 34 tot 35 °C om te eten
en te groeien. Om boven de kritische ondertemperatuur
te komen, vormen de bijen in de winter een
tros. Aan de buitenkant van die tros is de temperatuur
tussen 9 en 14 °C. Binnenin loopt de temperatuur
op tot 34 °C als er broed is, en wat lager als er
geen broed is.
Hoewel alle insecten koudbloedig zijn en dus de
temperatuur van de omgeving aannemen, hebben
bijen een manier gevonden om hun lichaamstemperatuur
enigszins te reguleren. De bijen eten
honing en bewegen hun vliegspieren. Door de
activiteit van de vliegspieren komt de benodigde
warmte vrij. Die warmte kunnen de bijen verrassend
nauwkeurig reguleren.
46
kwartaal 4 december 2010 bijen

apis en Nosema ceranae (eencellige schimmelachtige
parasieten). Varroa parasiteert de poppen.
Daardoor kunnen de bijen minder vitellogenine
maken. Of dit nu een direct effect van de mijt is
of van virussen die vanwege de parasitering in
de poppen terecht komen is niet bekend. Hoe dan
ook, omdat de bijen minder vitellogenine kunnen
maken zullen ze ook minder voedersap produceren
en meer moeite hebben om voldoende eiwitreserves
op te bouwen voor de winter.
Beide Nosema’s parasiteren de zogenoemde
ventriculus van de honingbij. Dat is het deel van
het darmstelsel waar de bij enzymen produceert
die nodig zijn voor de vertering van het stuifmeel
en waar ook de voedingsstoffen uit het stuifmeel
worden opgenomen in het bijenbloed, de haemolymfe.
Door de parasitering met Nosema werkt de
darm slecht. Daardoor kan de bij minder reserve
opbouwen, wat weer ten koste gaat van de weerstand
en levensverwachting.
Bij voedselgebrek zullen
de werksters deze larven
gewoon weer opeten.
vraag 3
Alle bijen in een volk zijn
ongeveer even groot en
even zwaar. Bij hommels
is dat niet zo. Vanwaar
dat verschil
Voedseluitwisseling tussen
bijen wordt trophallaxis
genoemd.
kwartaal 4 december 2010 bijen 47

Meer dan suiker
Met een soort
centrifuge wordt
honing uit de raat
geslingerd.
Honingbijen verzamelen nectar van
verschillende bloemen. Die dikken
ze in tot het watergehalte minder is
dan 20%. Daarna wordt de stroperige
vloeistof opgeslagen in de raten, die door de bijen
worden afgesloten met een dekseltje van was. Een
imker kan de raten ‘ontzegelen’. Door ze te slingeren
in een soort centrifuge stroomt de honing
eruit. Hij steelt dan eigenlijk het reservevoedsel
dat de bijen hadden opgeslagen voor tijden van
schaarste.
Soms is er in de natuur schaarste aan goede
nectarbronnen. In jaren dat er veel luizen zijn,
gebruiken de bijen ook wel de zoete uitwerpselen
van de luizen, de zogenoemde honingdauw die de
luizen op bladeren achterlaten, als grondstof voor
honing. Die honing heet volgens de warenwet dan
ook ‘honingdauwhoning’. In Duitsland en Oostenrijk
zijn de consumenten nogal verzot op donkere
dennenhoning. Dat is zo’n honingdauwhoning.
Glucose (druivensuiker, 31%) en fructose
(vruchtensuiker, 38%) vormen het hoofdbestanddeel
van honing. De overige suikers zijn di- en
trisachariden, waaronder onze ‘gewone’ suiker:
saccharose. Meestal is honing, door het indikken
van de nectar, fysisch gesproken, een oververzadigde
oplossing van glucose. Deze suikersoort
kristalliseert dan ook na enige tijd: de honing
‘versuikert’. Bij koolzaadhoning is dat al na enkele
dagen het geval, bij lindehoning na enkele maanden.
Er zijn ook plantensoorten met een overmaat
aan fructose in de nectar. Die suikersoort kristalliseert
nooit en de honing van die bloemen blijft
jarenlang vloeibaar. Acaciahoning en sinaasappelbloesemhoning
zijn daarvan goede voorbeelden.
Of een honing snel versuikert hangt dus vooral
samen met de verhouding glucose/fructose. Daarnaast
zijn ook het watergehalte en de bewaartemperatuur
van invloed.
Suikers vormen het hoofdbestanddeel van
honing maar de andere stoffen uit de nectar
dragen bij aan de kleur, smaak en eigenschappen
van het product. Honing is duidelijk meer dan
suikerwater. Zo is heidehoning roodbruin van
kleur en krachtig van smaak en acaciahoning licht
met een meer neutrale smaak. Er bestaan zelfs
bittere honingsoorten, bijvoorbeeld van de Zuid-
Europese aardbeiboom. In Turkije, rond de Zwarte
Zee, wordt honing gewonnen die voor de mens
48
kwartaal 4 december 2010 bijen

giftig is. Dat komt door de nectar van de Pontische
rododendron.
Bijen verrijken de honing
Bijen voegen zelf ook nog stoffen toe tijdens de
honingbereiding, vooral diverse enzymen. Eén
daarvan is amylase, dat zetmeel uit sommige stuifmeelkorrels
omzet in de suiker maltose. Een ander
enzym is invertase, dat saccharose – de suiker
zoals die wordt gewonnen uit biet- en rietsuiker
– splitst in glucose en fructose. Daarnaast voegen
bijen glucose-oxidase toe. Dit enzym doet in
honing zelf niets, maar bij verdunnen met water,
speeksel of wondvocht ontleedt een klein deel van
de glucose in gluconzuur en waterstofperoxide.
Dat peroxide heeft een sterke bacterieremmende
werking. Vandaar dat er de laatste jaren – al was
het maar omdat steeds meer bacteriën resistent
worden tegen antibiotica – een groeiende belangstelling
bestaat voor het gebruik van honing bij
slecht genezende wonden en brandwonden. Vooral
de onderzoekers Molan uit Nieuw-Zeeland en
Postmes uit Nederland hebben veel onderzoek
gedaan naar deze antibiotische eigenschap. Tegenwoordig
kun je zelfs met honing geïmpregneerde
pleisters kopen, en ook honingzalf.
Wondermiddeltjes
Behalve was en honing, maken bijen nog andere
producten. Propolis is een kleverige, bruine, harsachtige
stof die bijen verzamelen van bladknoppen
van verschillende bomen en planten, in onze
streken vooral van de populier. Bijen gebruiken
deze hars om er kieren en gaten in de bijenkast
mee te dichten. In het bijenvolk gaat propolis
bacteriegroei tegen en daarmee de verspreiding
van sommige ziektes. Juist daarom
wordt propolis ook door de mens gebruikt:
het werkt effectief tegen ziekteverwekkende
bacteriën, schimmels en virussen. Met name
de werking tegen virussen is ook wetenschappelijk
bewezen. Vooral het hoge gehalte
aan flavonoïden, ongeveer 15%, speelt daarbij
een rol.
Koninginnengelei is afkomstig uit
bepaalde klieren van jonge werksterbijen en
is het speciale voedsel voor de larve waaruit
de toekomstige bijenkoningin zal komen.
Een koningin leeft wel 3 jaar, de andere bijen
maar enkele maanden. Geen wonder dat dit
aanleiding geeft tot speculaties: als ik maar
koninginnengelei eet, leef ik extra lang.
Koninginnengelei is rijk aan B-vitamines,
maar gedroogde biergist bezit hogere gehaltes.
Koninginnengelei ziet troebel wit en
smaakt wat zuur. Het bevat 67% water, 12%
eiwit en verder wat vet en suikers en nog een
bijzonder vetzuur. Er wordt een voor de mens
gunstig effect aan toegeschreven bij vermagering,
depressies en bij gebrek aan eetlust.
antwoord 1
In Noord-Amerika tappen
mensen de eerste sapstroom
na de winter uit
de bast van de Canadese
esdoorn af. Na verhitten
en indampen kun je daar
de beroemde maple syrup
van maken (ahornsiroop).
Luizen gebruiken die
sapstroom ook. Van luizenuitwerpselen
maken
bijen op hun beurt weer
‘honingdauwhoning’.
antwoord 2
Honing heeft geen of
nauwelijks voedingswaarde,
het is voornamelijk
brandstof voor de
winter. Suiker is net zo’n
goede brandstof.
antwoord 3
Bijenlarven groeien op in
gelijke cellen, dus groter
kunnen ze alvast niet
worden. Maar kleiner
worden ze ook niet,
want als er gebrek aan
voedsel is krijgen ze niet
minder per larve, maar
worden er minder larven
opgevoed. Hommels die
opgroeien in tijden van
schaarste blijven kleiner,
en de cellen zijn ook
variabel.
kwartaal 4 december 2010 bijen 49

Al wist de honingbij er zelf
niets van, toch was 2006
een mijlpaal in haar leven. In
dat jaar werd het complete
genoom van de honingbij in
kaart gebracht.
50
kwartaal 4 december 2010 bijen

6 De genen van de bij
Het wordt letterlijk iedere dag eenvoudiger
voor wetenschappers om
het erfelijke materiaal van mensen,
dieren, planten en micro-organismen
te bestuderen. De erfelijke informatie staat in het
genoom van een plant of een dier geschreven met
slechts vier letters: de zogenoemde nucleotiden
A, C, T en G. Het complete DNA van de honingbij
bevat grofweg 262 miljoen nucleotiden, een
stuk minder dan de 3 miljard nucleotiden uit het
genoom van de mens. Combinaties van nucleotiden
vormen samen de genen, die de bouwtekeningen
zijn voor eiwitten. Deze eiwitten vormen
weer de basis voor de erfelijke eigenschappen die
bepalen hoe een organisme eruit ziet en functioneert.
In het genoom van honingbijen zijn zo’n 10.000
genen gevonden, minder dan de helft van de
23.000 genen van de mens, maar ook een stuk
minder dan de 13.000 genen van de fruitvlieg. Niet
alleen het aantal genen is belangrijk, ook de volgorde
van genen in het genoom. In soorten die sterker
aan elkaar verwant zijn, mag je verwachten
dat de volgorde van de genen vergelijkbaar is. Toch
hebben de fruitvlieg en de honingbij maar 10%
van hun genen op een vergelijkbare plek. Bij mens
en kip is die gelijkenis 85%. Genetisch gezien lijk
je dus meer op een kip, dan een honingbij op een
fruitvlieg.
Van gen naar functie
Voor een compleet inzicht in het genoom, kijk je
niet alleen naar het aantal en de volgorde van de
genen, maar juist ook naar de functie. In de evolutie
veranderen iedere generatie kleine stukjes
in het DNA. Veel van die veranderingen hebben
geen consequenties, anderen worden ‘uitgefilterd’,
omdat ze niet met het leven verenigbaar
zijn. De DNA-volgorde in veel genen is juist erg
goed ‘geconserveerd’. Daardoor kun je de kennis
over de biologische functie van genen in bepaalde
organismen toepassen op andere soorten. Zo is
het mogelijk om met behulp van kennis over het
genoom van mensen en fruitvliegen, ook de genen
van honingbijen in bepaalde functionele groepen
in te delen.
Een familie sociale genen
Vaak blijken er voor biologische functies meerdere
genen met vergelijkbare structuur te
bestaan, zogenaamde genfamilies. De grootte
van zulke genfamilies kan toe- of afnemen in de
evolutie. Dat proces wordt onder andere gestuurd
door natuurlijke selectie. Genfamilies die code-
kwartaal 4 december 2010 bijen 51

Mens en kip staan dichter
bij elkaar dan bij en
fruitvlieg.
Genetische verwantschap
kip
mens
fruitvlieg
malariamug
sluipwesp
honingbij
nematode
1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0
tijd sinds afsplitsing (miljoen jaar geleden)
vraag 1
Door de ‘haploïde vaders’
voor de werksters, en
door het afwezig zijn
van een vader voor de
mannelijke bijen, is de
genetische verwantschap
binnen een groep
honingbijen veel sterker
dan binnen een menselijk
gezin. Maar welke
mensen hebben een
nóg sterkere genetische
verwantschap dan bijenbroers
of -zussen
ren voor belangrijke eigenschappen zijn vaak
groter dan genfamilies voor minder belangrijke
eigenschappen. Hét kenmerk dat honingbijen
onderscheidt van veel andere insecten is hun
sociale levenswijze. Het is dan ook te verwachten
dat deze eigenschap een belangrijke rol heeft
gespeeld in de evolutie van het honingbijengenoom
(zie de tabel op pagina 53).
Het mooiste voorbeeld van een genfamilie die is
toegenomen en een nieuwe functie heeft gekregen
is te vinden in de genen die coderen voor de
koninginnengelei of royal jelly. Koninginnengelei
wordt geproduceerd in klieren in de kop van de
werksters. Deze stof speelt een belangrijke rol in
de sociale organisatie van de honingbijen. Larven
die van de werksters koninginnengelei krijgen,
ontwikkelen zich als koningin. Krijgen ze dit niet,
dan ontwikkelen ze zich als gewone werksters.
De koninginnengelei-eiwitten (major royal jelly
proteins, MRJP) worden gecodeerd door negen
genen die zijn geëvolueerd uit één enkel gen. Van
dit gen is slechts één kopie terug te vinden in
fruitvliegen. Daar speelt het een rol in het paargedrag
en de pigmentatie. Terwijl de basis voor de
sociale levenswijze van honingbijen al is gelegd
in een gemeenschappelijke voorouder, hebben
de major royal jelly protein genen dus een compleet
nieuwe functie gekregen in honingbijen.
Genen voor geuren en smaken
Naast genen voor koninginnengelei, heeft de sociale
levenswijze van de honingbij ook haar sporen
achtergelaten in andere genen. Een belangrijk
onderdeel van socialiteit is onderlinge communicatie.
Bij honingbijen gebeurt dit vooral via geuren
(feromonen). Zo verspreidt de koningin een feromoon,
de koninginnenstof, dat voorkomt dat haar
werksters in opstand komen en gaan zwermen.
Andere feromonen worden gebruikt om nestgenoten
van indringers te onderscheiden. Naast de
52
kwartaal 4 december 2010 bijen

hoofdrol in de communicatie tussen bijen spelen
geuren ook een belangrijke rol in het herkennen
van bloemen. Het is dan ook niet verwonderlijk
dat er in honingbijen ruim twee keer zoveel genen
voorkomen die coderen voor geurreceptoren, als
bij de fruitvlieg.
In tegenstelling tot deze overmaat aan genen
voor geurreceptoren, zijn er betrekkelijk weinig
genen voor smaakreceptoren aanwezig in het
honingbijengenoom. In niet-sociale dieren zou
dit problemen kunnen opleveren bij het herkennen
van gifstoffen in het voedsel. Een vergissing
kan fataal aflopen en het smaaksysteem is
dan ook doorgaans goed ontwikkeld bij plantenetende
insecten. Bijenlarven lopen een veel
kleiner risico, ze worden namelijk gevoerd door
volwassen werksterbijen waardoor de kans op
schadelijke gifstoffen in de voeding klein is. Een
vergissing is nog steeds fataal voor de voerende
werksterbij, maar omdat werksters in overvloed
aanwezig zijn en alleen de koningin bijdraagt
aan de volgende generatie, is er geen natuurlijke
selectie voor het in stand houden van een verfijnd
smaaksysteem. Het behouden van de genen voor
deze ongebruikte functie is dan ook veel minder
van belang. Ook hier is dus de sociale levenswijze
van bijen bepalend voor de structuur van het
genoom. Omgekeerd is ook de genetische structuur
van de honingbij cruciaal voor het verklaren
van de sociale levenswijze.
Deze en andere voorbeelden maken duidelijk
dat het genoom en de sociale levenswijze van de
honingbij elkaar in de loop van de evolutie hebben
gevormd. Door naar de genen te kijken kunnen we
meer te weten komen over de sociale levenswijze
die de honingbij zo succesvol maakt. Deze gedetailleerde
kennis is vervolgens te gebruiken in de
strijd tegen bijenziekten, maar ook om het nut van
de bij voor de imker te verbeteren. We bespreken
drie voorbeelden in detail.
Genfamilie Functie Aantal genen
in vergelijking
met fruitvlieg
Koninginnengelei
Cuticula-eiwitten
Voeden van
bijenlarven
Stabiliteit van
buitenste huidlagen
Meer
Minder
Mogelijke betekenis voor de levenswijze van bijen
Broedzorg
ontwikkeling sociale ‘kasten’
Beschermde omgeving van het bijenvolk staat een
simpeler huidstructuur toe
Geurreceptoren Reuk Meer Gedetailleerde communicatie met behulp van geuren,
herkennen van volkgenoten,
herkennen van bloemen
Verschillen in de omvang
van genfamilies en de
mogelijke betekenis voor
de sociale levenswijze van
honingbijen. Genfamilies
die coderen voor belangrijke
functies zijn groter dan
genfamilies voor minder
belangrijke functies.
Bron: Nature, Honeybee Genome
Sequencing Consortium, 2006
Smaakreceptoren Smaak Minder Voeden van bijenlarven; co-evolutie tussen bloemen en
bijen
Immuniteit
Bescherming
tegen besmettelijke
ziekten
Minder
Paradoxaal: sociale levenswijze zorgt voor een hygiënische
leefomgeving, maar ook voor een hoge vatbaarheid voor
ziektekiemen
Ontgiftingsgenen
Bescherming
tegen lichaamsvreemde
stoffen
Minder
Sociale levenswijze zorgt voor een beschermde leefomgeving
kwartaal 4 december 2010 bijen 53

Geslachtsbepaling, verwantschappen en socialiteit bij de honingbij
De meeste dieren zijn
diploïd. Dat wil zeggen
dat ze van ieder chromosoom
twee versies hebben:
één van de vader en
één van de moeder. Veel
soorten hebben aparte
geslachtschromosomen,
die bepalen wat het
geslacht van het organisme
wordt. Bij zoogdieren
hebben mannetjes
een Y-chromosoom
en een X-chromosoom,
de vrouwtjes hebben
twee X-chromosomen.
Als een individu het
Y-chromosoom van zijn
vader krijgt, wordt het
zelf ook een mannetje,
krijgt het van de vader
het X-chromosoom, dan
wordt het een vrouwtje.
De vader is dus
geslachtsbepalend. Bij
vogels, vlinders en vissen
werkt de geslachtsbepaling
precies andersom:
daar heeft het vrouwtje
verschillende geslachtschromosomen:
‘WZ’
voor het vrouwtje en
‘ZZ’ voor het mannetje.
De moeder is bij deze
dieren dus geslachtsbepalend.
a
Geslachtsbepaling (a) en onderlinge verwantschappen (b) bij honingbijen
dar
werkster/koningin
Bij honingbijen en de
meeste andere vliesvleugeligen
werkt
geslachtsbepaling heel
anders. Honingbijen zijn
haplodiploïd. Dat wil
zeggen dat vrouwtjes
(werksters en koninginnen)
twee sets chromosomen
hebben (diploïd)
en mannetjes maar één
set (haploïd). Bevruchte
eieren resulteren dan
ook in dochters, onbevruchte
eieren in zonen
(zie a in de figuur, links).
Hierdoor is het berekenen
van verwantschappen
tussen individuen
(het gemiddeld aantal
genen dat individuen
met elkaar gemeen
hebben) binnen een
bijenvolk lastiger dan bij
mensen.
Mensen delen gemiddeld
50% van hun genen
met elke ouder, je bent
dus voor 50% verwant
aan je vader en voor 50%
aan je moeder. Ook met
volle broers of zussen is
de verwantschap 50%,
met grootouders is dit
25%. Omdat mannelijke
bijen (darren) uit onbevruchte
eieren ontstaan,
hebben ze geen vader.
Al hun genen komen
van hun moeder. Darren
zijn dan ook voor 100%
verwant aan de koningin.
Op haar beurt is de
koningin slechts voor
50% verwant aan haar
dochters.
De haplodiploïde
geslachtsbepaling
zorgt er ook voor dat
er binnen een kolonie
een hoge verwantschap
bestaat tussen
werksters. Werksters
krijgen alle genen van de
vader en een helft van
koningin
dar
De genetica achter het geslacht van bijen.
b
75%
(50-100)
50%
dar
100%
werkster/koningin
50%
0%
25% (0-50)
koningin
100%
50%
50% (0-100) 50%
(0-100)
dar
de koningin. Werksters
van dezelfde dar zijn
dus voor gemiddeld
75% genetisch verwant,
terwijl ze maar voor
50% verwant zijn aan
de koningin. Vaak zijn
koninginnen gepaard
met meerdere darren.
Hierdoor veranderen
de verwantschappen
binnen een bijenvolk
aanzienlijk, ze worden
gemiddeld genomen
lager.
Als het gaat om het
bevoordelen van de
eigen genen, moeten
werksters hun zussen
minstens zo goed
beschermen als de
koningin. Een aanval
op een zus is immers
ook een aanval op 75%
van de eigen genen. Op
deze manier vormen de
genetische verwantschappen
de basis van
de sociale levenswijze
van honingbijen. Het
totaal overzicht van de
verwantschap binnen
de kolonie is afgebeeld
rechts in de figuur (b).
54
kwartaal 4 december 2010 bijen

Herkomst en verspreiding
via genetica ontrafeld
De genetica heeft ons de laatste jaren veel geleerd
over de indeling van soorten en hun onderscheid
(taxonomie) en over de ontstaansgeschiedenis van
soorten (fylogenie). In het pregenetica tijdperk
kon je alleen de verschillen in vorm, grootte en
kleur (morfologie) bestuderen, en de verschillen
in gedrag. Nu kun je stukken DNA vergelijken
tussen individuen. Zo kun je onderzoeken hoeveel
verschillende soorten en ondersoorten er in een
bepaalde groep organismen zijn. Je kunt ook kijken
welke soorten het meest aan elkaar verwant
zijn en dus waarschijnlijk zijn ontstaan uit één
gezamenlijke voorouder.
Om de verwantschap tussen twee individuen
te bepalen, kun je kijken naar de volgorde van de
‘genetische letters’, de nucleotiden. In de figuur
staat een hypothetisch voorbeeld. Van drie soorten
insecten wordt de nucleotidenvolgorde in
een specifiek stukje DNA bepaald. Soort A levert
ATCGAATG, soort B: ATCGAATC en soort C: TTC-
GAACT. Als je deze reeksen vergelijkt, blijkt dat er
tussen soort A en soort B maar één letter verschilt
(G of C op het eind). Dit betekent dat de twee soorten
nauw verwant zijn. Ze zijn dus ontstaan uit
een gezamenlijke voorouder die pas recent in de
evolutie is gesplitst in de twee soorten. Vergelijk je
vervolgens soort C met soorten A en B, dan blijken
er drie letters te verschillen (T in plaats van A op 1,
en CT in plaats van TG of TC op het eind). Het DNA
van soort C heeft dus wel overeenkomsten met het
DNA van de ander twee soorten, maar minder dan
tussen de soorten A en B. Dit betekent dat soort C
wel verwant is aan de andere soorten, maar dat ze
een minder recente voorouder delen. De hypothetische
stamboom van deze drie soorten staat in de
figuur. In dit voorbeeld ging de vergelijking tussen
slechts acht nucleotiden, in werkelijkheid worden
bij dit soort onderzoeken duizenden nucleotiden
vergeleken, soms zelfs het hele genoom.
vraag 2
Mede dankzij de genetica
hebben we tegenwoordig
ook een goed
beeld van de herkomst
van de moderne mens.
Welke overeenkomst is
er met de herkomst van
bijen
Hypothetische stamboom op basis van DNA-volgorden
Uit de vergelijking van het
DNA volgt de stamboom.
soort A) ‘ATCGAATG’
soort B) ‘ATCGAATC’
soort C) ‘TTCGAACT’
eerste
splitsing
tweede
splitsing
nu
tijdsschaal
kwartaal 4 december 2010 bijen 55

De geschiedenis in de genen van de honingbij
Bij het onderzoek naar de taxonomie en fylogenie
van het honingbijengeslacht Apis zijn zowel morfologische
als genetische kenmerken vergeleken.
Het geslacht Apis is ongeveer 30 tot 40 miljoen
jaar geleden ontstaan en bestaat uit tien beschreven
soorten. Negen van deze soorten honingbijen
komen alleen in Azië voor. De tiende soort (A.
mellifera) komt van nature voor van Afrika tot het
Midden-Oosten en Noord-Europa. Europese kolonisten
hebben de soort geïntroduceerd in grote
delen van de rest van de wereld.
Binnen de soort A. mellifera bestaan nog eens
dertig ondersoorten. Elke ondersoort krijgt nog
een derde aanduiding na “Apis” en “mellifera”,
bijvoorbeeld Apis mellifera iberiensis, de Iberische
honingbij. In een onderzoek uit 2006 is de evolutionaire
afstamming van tien van deze ondersoorten
uitgebreid onderzocht. De ondersoorten
onderscheiden zich duidelijk in morfologische
kenmerken en ook in genetische kenmerken in
het DNA. In de figuur staat een evolutionaire
stamboom van de tien ondersoorten weergegeven.
De genetische verschillen tussen de ondersoorten
wordt weergegeven door de lengte van
de lijnen. De lijnen tussen A. m. mellifera en A. m.
iberiensis zijn bijvoorbeeld erg kort. Er zijn dus
weinig verschillen in het DNA. Dit betekent dat
de ondersoorten sterk aan elkaar verwant zijn; ze
zijn recent uit een gemeenschappelijke voorouder
geëvolueerd. De lijnen tussen A. m. mellifera en A.
m. intermissa zijn een stuk langer, wat duidt op
meer genetische verschillen. Ze zijn minder verwant
aan elkaar en ze deelden langer geleden een
gemeenschappelijke voorouder.
Het valt op dat de soorten clusteren in vier
Evolutionaire stamboom van de honingbijsoort Apis mellifera
OOST-EUROPA
NOORD- EN WEST-EUROPA
A. m. ligustica
A. m. mellifera
A. m. carnica
A. m. iberiensis
WEST-AZIË
AFRIKA
A. m. intermissa
A. m. scutellata
A. m. syriaca
A. m. caucasica
A. m. anatoliaca
A. m. lamarckii
56
kwartaal 4 december 2010 bijen

geografische gebieden, West- en Noord-Europa,
Afrika, Oost-Europa en het Midden-Oosten. Deze
informatie geeft een beeld van het verloop van de
evolutie van de ondersoorten en de migratie naar
de verschillende geografische gebieden. De ondersoorten
die in West- en Noord-Europa voorkomen
zijn bijvoorbeeld veel meer verwant aan de Afrikaanse
ondersoorten dan aan de Oost-Europese
ondersoorten. Het lijkt er dan ook sterk op dat A.
mellifera is ontstaan in (sub)tropisch Afrika en dat
er twee onafhankelijke migraties zijn geweest
naar Eurazië: één via het Iberische schiereiland
naar West- en Noord-Europa en één ten zuiden van
de Alpen richting het Midden-Oosten en Oost-
Europa.
Genetica van verzamelgedrag
Het verzamelen van voedsel – foerageren in biologenjargon
– is bij honingbijen een van de belangrijkste
taken van de werksters. Werksters beginnen
hun leven met het uitvoeren van specifieke
taken in het bijenvolk. Na een paar weken schakelen
ze over op het verzamelen van nectar en pollen
buiten het volk. De tijd die de werksters in het
bijenvolk doorbrengen wordt voor een belangrijk
deel bepaald door de omstandigheden in dat volk.
Als er relatief weinig foerageerbijen zijn, zullen
werksters eerder beginnen met foerageren. Zijn
er genoeg foerageerbijen dan blijven ze langer de
taken binnenshuis uitvoeren. Wat de verhouding
is tussen honingbijen die binnen en buiten het
bijenvolk werken, wordt bepaald met behulp van
feromonen.
Vrouwtjes van de meeste bloembezoekende
insecten maken tijdens het foerageren de keuze
tussen het verzamelen van nectar of pollen (stuifmeel).
Buiten de voortplantingsperiode verzamelen
ze vooral het energierijke nectar, dat voor een
groot deel bestaat uit koolhydraten. Tijdens de
voortplantingsperiode hebben ze meer eiwit nodig
en schakelen ze over op pollen. Ook werksters van
honingbijen maken tijdens het foerageren de keus
tussen nectar en pollen. Voor bijenhouders is de
verhouding tussen nectar en pollen belangrijk.
Door middel van onderzoek is aangetoond dat je
genetische lijnen kunt selecteren die gemiddeld
meer nectar verzamelen (een nectarlijn) of juist
meer stuifmeel (een pollenlijn). Dat dit mogelijk
is, bewijst dat het foerageergedrag in ieder geval
voor een deel genetisch wordt bepaald.
De werksters van pollenlijnen verzamelen niet
alleen meer pollen, de
nectar die ze verzamelen
bevat ook minder
koolhydraten. Bovendien
zijn de werksters
korter bezig met andere
taken in het bijenvolk
en dus beginnen ze eerder met foerageren. De
werksters van pollenlijnen hebben ook grotere
eierstokken dan werksters van nectarlijnen. Dit
is een bijzonder gegeven als je weet dat werksters
zich niet zelf voortplanten, maar dit overlaten aan
de koningin.
Je kunt nectarbijen of
stuifmeelbijen selecteren
Het verzamelgen ‘for’
Er is veel onderzoek gedaan naar de genetica van
foerageergedrag, niet alleen bij honingbijen, maar
ook bijvoorbeeld bij fruitvliegen en de nematode
Caenorhabditis elegans. Bij fruitvliegen is een gen
gevonden dat een belangrijke rol speelt in het foe-
Caenorhabditis elegans is
een favoriet proefdier.
kwartaal 4 december 2010 bijen 57

Bijen hebben weinig genen
voor ziekteresistentie
rageergedrag: for, naar het Engelse foraging. Twee
varianten van for resulteren in twee verschillende
gedragstypen. In de aanwezigheid van voedsel legt
het eerste type een veel
grotere afstand af en
verlaat het ook eerder
foerageerlocaties dan
het tweede type.
Bij de nematode
C. elegans is een gen
gevonden dat erg veel lijkt op het for gen van de
fruitvlieg: het egl-4 gen. Dit gen is waarschijnlijk
een ‘ortholoog’ van for in fruitvliegen. Orthologe
genen zijn genen die gevonden worden in verschillende
soorten en die zijn ontstaan uit een gen dat
al voorkwam in de gemeenschappelijke voorouder
van de verschillende soorten. Vaak hebben orthologe
genen dan ook een vergelijkbare functie binnen
de verschillende soorten. Bij C. elegans zorgt
egl-4 voor dezelfde verschillen in foerageergedrag
als for in de fruitvliegen. Individuen met de ene
of de andere variant van het gen leggen grotere of
kleine afstanden af.
De genetica achter foerageergedrag is niet
eenvoudig. De oogkleur van fruitvliegen wordt
bijvoorbeeld bepaald door één enkel gen: de ene
variant geeft donkere ogen, de andere lichte. Het
foerageergedrag van honingbijen is een stuk
Genetica in de strijd tegen de bijensterfte
De ‘verdwijnziekte’ heeft
in de meest extreme
gevallen geleid tot het
uitsterven van 50 of zelfs
90% van de bijenvolken
in de Verenigde Staten.
Er worden verschillende
mogelijke oorzaken
genoemd (zie hoofdstuk
7). Recent genetisch
onderzoek heeft nieuwe
aanwijzingen gegeven
over wat er gebeurt in
aangetaste bijenvolken.
Onderzoekers verzamelden
DNA van de achtergebleven
individuen in
dertig aangetaste bijenvolken.
Hetzelfde deden
ze in 21 gezonde bijenvolken.
Van dit totale
DNA werd de volgorde
bepaald, het zogenaamde
metagenoom. Deze
metagenomen bestaan
dus niet alleen uit bijen-
DNA, maar ook uit het
DNA van ziekteverwekkers.
Door de metagenomen
te vergelijken met
beschikbare informatie
uit een zogenoemde
sequentiedatabase (Gen-
Bank), kregen de onderzoekers
een nauwkeurig
beeld van de aanwezige
ziekteverwekkers. Over
het algemeen bleken
aangetaste volken veel
meer schadelijke microorganismen
te bevatten
dan gezonde volken.
Om een beter idee te krijgen
van de hoofdschuldigen,
werd ook gekeken
naar welke organismen er
precies aanwezig waren
in de afzonderlijke volken.
In 25 van de 30 aangetaste
volken bleek het
Israel Acute Paralysis Virus
(IAPV) voor te komen,
tegenover slechts in 1 van
de 21 gezonde volken. Ter
vergelijking: alle aangetaste
volken bevatten
ook het Kashmir Bee Virus
(KBV) en de eencellige
Nosema ceranae parasiet.
Deze twee organismen
zijn eerder ook in verband
gebracht met de verdwijnziekte,
maar bleken
nu ook voor te komen
in 80% van de gezonde
volken. Ondanks deze
relatie tussen IAPV en de
verdwijnziekte is deze
vergelijking van metagenomen
niet voldoende
om zonder meer het IAPV
virus ook als hoofdschuldige
aan te wijzen. Misschien
grijpt het virus wel
zijn kans nadat de echte
schuldige het volk heeft
verzwakt. Deze studie
laat wel duidelijk het
belang en de verregaande
mogelijkheden van het
huidige genoomonderzoek
zien.
58
kwartaal 4 december 2010 bijen

Fruitvliegjes op een
grapefruit.
gecompliceerder. Meerdere genen dragen bij aan
deze eigenschap en verschillende varianten gaan
vaak vloeiend in elkaar over. Het foerageergedrag
van de honingbij wordt door tenminste vier genen
beïnvloed, pln-1, pln-2, pln-3 en pln-4. De genen
pln-1 en pln-2 hebben invloed op de hoeveelheid
pollen die de werksters verzamelen en ze beïnvloeden
het suikergehalte van de verzamelde nectar.
Het gen pln-4 (ook wel Amor genoemd) blijkt een
ortholoog te zijn van het for-gen in fruitvliegen.
Het heeft ook invloed op het foerageergedrag. In
de hersenen van foeragerende werksters komen
hogere concentraties voor van de eiwitten waarvoor
pln-4 codeert dan in de hersenen van werksters
die in het nest blijven. Hoe deze genen het
foerageergedrag precies beïnvloeden is nog onduidelijk.
De grote lijn is wel helder: een deel van de
variatie in verzamelgedrag van honingbijen is
genetisch bepaald. Dit betekent dat het dus mogelijk
moet zijn om bijen (koninginnen) te selecteren
op het verzamelgedrag van de werksters.
Zo zou je dus theoretisch bijenstammen kunnen
creëren die meer opbrengen voor de bijenhouder.
Bescherming tegen ziekten en gif
Dieren die samenleven in groepen zijn door het
contact met soortgenoten gevoelig voor besmetting
met ziektekiemen. Honingbijen lopen
misschien nog wel meer risico door de enorme
omvang en de genetische gelijkenis van een
bijenvolk. Er is altijd wel een werkster die ergens
wat kan oplopen. Als die bij gevoelig is voor die
ziekteverwekker is meteen het hele volk de klos. Er
zijn dan ook veel bijenziekten bekend, waaronder
virussen, bacteriën, schimmels en protisten. Ook
de problemen rond de verdwijnziekte zijn mogelijk
het gevolg van een combinatie van ziekteverwekkers
(zie pagina 60). Afweer tegen ziektekie-
kwartaal 4 december 2010 bijen 59

Sluipwesp plaatst honingbijen genetisch in perspectief
De genetica van de sluipwesp Nasonia zegt ook veel over
honingbijen.
Vanuit evolutionair
oogpunt is het goed om
te kijken naar de erfelijke
informatie van organismen
die aan honingbijen
verwant zijn. Zo plaatst
de ontcijfering van het
genoom van de sluipwesp
Nasonia een aantal
belangrijke ontdekkingen
in het honingbijengenoom
in perspectief.
Sluipwespen zijn nauw
verwant aan honingbijen.
Net als honingbijen zijn
sluipwespen haplodiploïd.
In tegenstelling tot
honingbijen zijn sluipwespen
niet sociaal. Een
vrouwtje legt haar eieren
in het lichaam van andere
insecten, waar ze zich
ontwikkelen tot volwassen
sluipwespen. Deze
parasitaire levenswijze
maakt sluipwespen tot
natuurlijke vijanden van
veel insecten. Het is een
eigenschap die sluipwespen
juist aantrekkelijk
maakt voor biologische
bestrijding van plaaginsecten
in de landbouw.
Het verschil in levensstijl
tussen beide insecten
maakt het mogelijk om
te bepalen of de eigenaardigheden
van het
genoom van honingbijen
echt worden veroorzaakt
door de evolutie van een
sociale levenswijze. De
sluipwesp blijkt vreemd
genoeg ook meer genen
te hebben die coderen
voor major royal jellyachtige
eiwitten. De
sluipwesp blijkt zelfs het
grootste aantal MJRP
genen te hebben van alle
tot nu toe onderzochte
insecten. De precieze
functie van deze genen
in sluipwespen is nog
onbekend. Het is wel
duidelijk dat ze in alle
levensfasen (larve, pop,
volwassen wesp) actief
zijn. Deze ontdekking
maakt in ieder geval
duidelijk dat het grote
aantal MJRP-genen in de
honingbij niet alleen een
gevolg kan zijn van de
evolutie van een sociale
levenswijze.
Een vergelijkbare verrassing
is dat sluipwespen,
net als honingbijen, niet
meer dan de helft van het
aantal genen voor afweer
tegen ziekten bezitten
vergeleken met fruitvliegen
en muggen. In tegenstelling
tot de honingbij,
heeft een sluipwesp niet
de beschikking over de
relatief schone omgeving
van het bijenvolk. In
plaats daarvan worden
sluipwespen tijdens hun
parasitaire ontwikkeling
waarschijnlijk zelfs blootgesteld
aan een relatief
groot aantal ziekteverwekkers.
Waarom hebben
ze dan toch zo’n gering
aantal genen voor afweer
tegen ziekten
Het is wachten op de ontcijfering
van het genoom
van andere insecten met
verschillende levenswijzen,
voor we kunnen
begrijpen hoe de verschillen
en overeenkomsten
tussen soorten tot stand
zijn gekomen tijdens de
evolutie. Deze kennis is
van belang, bijvoorbeeld
als we deze nuttige dieren
optimaal willen inzetten
bij voedselproductie,
bij de bestuiving, of als
bestrijder van schadelijke
plaaginsecten.
60
kwartaal 4 december 2010 bijen

men is dus van groot belang voor de honingbij.
Toch is het aantal genen dat codeert voor de afweer
in de honingbij juist erg gering. Het genoom van
de honingbij bevat slechts eenderde van het aantal
genen dat codeert voor afweer vergeleken met
fruitvliegen en muggen.
Ook voor deze paradox biedt een blik op de
sociale levenswijze van de honingbij uitkomst.
Een belangrijk voordeel van het leven in een groep
is de mogelijkheid tot ‘sociale verdediging’ tegen
ziekten. Bijen vertonen verschillende vormen van
hygiënisch gedrag die de verspreiding van ziekten
kunnen verhinderen. Zo poetsen werksterbijen
elkaar schoon, worden de bijenlarven gescheiden
van elkaar in aparte cellen opgevoed, en heeft elk
bijenvolk een speciale groep werksterbijen die het
bijenvolk verdedigen tegen verschillende dragers
van ziekten. Door deze sociale ziektebestrijding,
wordt de individuele ziektebescherming minder
belangrijk. Deze beschermde sociale omgeving
zou kunnen verklaren waarom er in het genoom
van honingbijen minder genen voor ziekteresistentie
worden gevonden dan bij fruitvliegen en
muggen. In tegenstelling tot het relatief schone
bijenvolk, groeien fruitvliegen en muggen op in
een omgeving van rottend voedsel of stilstaand
water, wat een groter beroep doet op de individuele
bescherming tegen ziekten. Dat dit toch niet
de enige verklaring kan zijn voor het lagere aantal
genen voor ziekteresistentie in de honingbij blijkt
uit het recent opgehelderde genoom van de sluipwesp
(zie kader op pagina 60).
Slecht bewapend tegen gif
Behalve de continue verdediging tegen ziekten,
moeten bijen zich ook wapenen tegen lichaamsvreemde
gifstoffen. Omdat bijen vaak worden
gehouden voor de bestuiving in landbouwgebieden
zijn bijvoorbeeld insecticiden erg riskant.
Zelfs wanneer bijen niet direct doodgaan door
contact met landbouwgif, kunnen deze stoffen
een negatief effect hebben op het leervermogen
en het voedselzoekgedrag. Deze gevoeligheid van
bijen is ook terug te vinden in het genoom. De
belangrijkste groep van genen die te maken hebben
met ontgifting is beduidend kleiner dan bij
andere insecten. In vergelijking met fruitvliegen
en muggen heeft de honingbij 30 tot 50% minder
van deze genen. In de vrije natuur werd dit gebrek
aan individuele bescherming opgevangen door de
beschermde omgeving van het bijenvolk. Bovendien
is nectar van oorsprong een relatief veilige
voedselbron. Wanneer een plant giftige nectar zou
produceren laten de bijen deze plant al snel links
liggen bij de bestuiving. Zo’n plant wordt dus niet
bestoven en plant zich niet voort. Er is dus een
gebrek aan natuurlijke selectie op efficiënte ontgiftingsprocessen.
Dat maakt honingbijen extra
gevoelig voor verontreinigingen die door de mens
worden veroorzaakt.
Dit is slechts een van de vele voorbeelden die
het belang van de genetica laten zien voor de
bijenteelt. Een betere kennis van de genetica van
honingbijen kan in de toekomst voordelig zijn
voor de bijenteelt. We krijgen steeds betere inzichten
in de genetica die de werking van belangrijke
kenmerken bepaalt, zoals de aanmaak van koninginnengelei.
De kennis over de genetica achter
verzamelgedrag zou ingezet kunnen worden om
de verhouding tussen nectar en pollen in een bijenkast
te optimaliseren. Ook bij de bestrijding van
bijensterfte kan de genetica hulp bieden, bijvoorbeeld
door de selectie van bijen die resistent zijn
tegen ziektekiemen of die efficiënter schoonmaakgedrag
vertonen. Beter inzicht in de genetica kan
dus theoretisch bijdragen aan een meer gezonde
en duurzame bijenhouderij.
vraag 3
Bij veel dieren bepalen
geslachtschromosomen
of nakomelingen mannetjes
of vrouwtjes worden.
Bij de meeste vliesvleugelige
insecten wordt
dit bepaald door het wel
of niet bevruchten van
de eieren. Welke andere
‘afwijkende’ systemen
van geslachtsbepaling
bestaan in het dierenrijk
kwartaal 4 december 2010 bijen 61

Flying doctors, stofzuigers en snuffel
In de vacht van een bij blijven fijne deeltjes
tot 50 mm hangen. Dat is handig, want op die
manier kunnen ze stuifmeel verzamelen.
Tijdens de vlucht van de ene bloem naar de
andere wordt het stuifmeel uit de geveerde haren
gekamd en in de corbicula gepropt, het stuifmeelkorfje
aan de achterpoten. Maar niet al het stuifmeel
wordt uit het haarkleed gekamd. Een deel
blijft achter en wordt binnen het volk, door fysiek
contact tussen bijen, overgedragen op andere
bijen.
Het stuifmeel in de corbicula wordt bijenvoedsel.
Het deel dat achterblijft in het haarkleed is
beschikbaar voor de bestuiving van bloemen.
Het stuifmeel zit vrij los in het haarkleed. Dit
vergemakkelijkt het uitkammen tijdens de vlucht
maar ook de afgifte aan de plakkerige stampers
waardoor de bevruchting plaats vindt en ook de
onderlinge uitwisseling in het bijenvolk.
Tot zover de bedoelingen van Moeder Natuur.
Van dit gegeven wordt sinds kort ook gebruik
gemaakt bij de inzet van honingbijen als flying
doctors of als snuffelpalen. Want behalve stuifmeel
worden ook alle andere fijne deeltjes die via
de lucht in de bloem terechtkomen verzameld.
Ook dit materiaal zal gedeeltelijk in de stuifmeel-
Behalve stuifmeel nemen
bijen ongewild ook andere
fijne korreltjes uit hun
omgeving mee.
62
kwartaal 4 december 2010 bijen

palen
cellen in de raat terecht komen en gedeeltelijk in
het haarkleed achterblijven en op andere bijen
worden overgedragen.
Bij als verspreider van handige schimmels
Door bijen bij het verlaten van de kast door een
bakje met onschadelijke (antagonistische) schimmels
te laten lopen, komen deze in het haarkleed
terecht. Een deel hiervan komt vervolgens op
de bloemen die door de bijen bezocht worden.
De door de bijen meegebrachte antagonistische
schimmels gaan in de bloem groeien en voorkomen
op deze manier dat schadelijke (pathogene)
schimmels zich in de bloem kunnen gaan vestigen.
Dit gebruik van bijen als flying doctors is
vooral beperkt tot de kassen. De bijen worden hier
gedwongen op de bloemen in de kas te vliegen en
de antagonistische schimmels komen dan op die
bloemen terecht waarvoor ze bedoeld zijn.
Zware metalen tussen het stuifmeel
Samen met het stuifmeel verzamelen bijen ook
alle andere deeltjes van vergelijkbare grootte en
brengen die naar de bijenkast. De bijenkast is
daarmee een snuffelpaal geworden waarin de
verontreinigingen binnen het vlieggebied van de
bijen samen worden gebracht. Door de bijen of het
stuifmeel te onderzoeken op verontreinigingen
zoals zware metalen die met fijnstof op de bloemen
terecht komen, kan vastgesteld worden welke
verontreinigingen op de bloemen en dus ook op
de groenten of speeltoestellen in dit gebied terecht
zijn gekomen. Behalve voor zware metalen kunnen
bijen ook gebruikt worden voor het opsporen
van radioactief materiaal, bestrijdingsmiddelen
en micro-organismen die via de lucht
worden verspreid.
Stofzuigen
Paprikakwekers huren vaak bijenvolken voor
in de kas. Dat is niet per se om de paprikaplanten
te bestuiven; die redden zich ook met
zelfbestuiving. Ze huren vooral veel volken
omdat bijen zoveel stuifmeel weghalen. Dat
is gunstig omdat stuifmeel van paprika erg
allergeen is bij inademing door mensen. Veel
werknemers in de kassen krijgen last van
ernstige allergie en astma. Het blijkt dat de
klachten van deze mensen veel minder worden
wanneer er honingbijen in de kas aanwezig
zijn. Doordat de bijen ’s morgens meteen nadat
de bloemen opengaan het stuifmeel weghalen,
worden de werknemers tijdens het plukken en
snoeien minder blootgesteld. Ook met hommels
in plaats van honingbijen blijkt dit goed
te gaan. Er is wel een kans op nieuwe klachten:
bijensteken.
antwoord 1
Alleen eeneiige tweelingen
– feitelijk klonen
– hebben een sterkere
verwantschap dan de
bijen binnen één volk.
antwoord 2
Net als de honingbij is
ook de moderne mens in
Afrika ontstaan. Vanuit
Afrika werd vervolgens
de rest van de wereld
bevolkt.
antwoord 3
Bij veel reptielen en
een enkele vogelsoort
(zoals een Australische
wilde kalkoensoort) is de
geslachtsbepaling afhankelijk
van de temperatuur
waarbij de eieren
ontwikkelen.
kwartaal 4 december 2010 bijen 63

Bijna elke nieuwe lente
herhaalt zich hetzelfde
geluid: de bijenvolken
hebben de winter niet
overleefd! Is hier echt sprake
van een serieus probleem
64
kwartaal 4 december 2010 bijen

7 Bedreigde bijen
Bijen zijn belangrijk. Die notie is bij veel
mensen vagelijk aanwezig, al dan niet
geholpen door een vermeende uitspraak
van Einstein, die waarschijnlijk op het
schap bij de ‘Broodjes Aap’ thuishoort (zie kader
op pagina 7). Toch geven berichten over stervende
bijenvolken een gevoel van naderend onheil. Wat
zijn de feiten en wat is fictie
Bijen én imkers zijn bedreigd
Al jaren gaan de aantallen imkers en bijenvolken
achteruit in Europa en in de Verenigde Staten.
Ronduit drastisch was de terugval in de voormalige
Sovjet-Unie, toen die rond 1990 uiteenviel. In
een paar jaar kelderde het aantal met 8 miljoen
volken. Ook in Nederland neemt het aantal imkers
en bijenvolken gestaag af sinds de Tweede Wereldoorlog.
Toch zijn de aantallen nog langer geleden
wel eens even laag geweest als nu.
In 2010 waren in Nederland tussen 7.000 en
8.000 imkers actief, met ieder gemiddeld vijf
bijenvolken in de winter, en het dubbele aantal
in de zomer. Dat gemiddelde aantal laat al zien
dat de meeste imkers geen beroeps zijn, maar
hobby-imkers. Een belangrijke reden voor de
terugloop in het aantal imkers is de opbrengst
van de honing: als imker kun je er nauwelijks aan
verdienen. Heel lang geleden was honing het enige
ruim beschikbare zoetmiddel, maar die rol is door
biet- en rietsuiker overgenomen. Bijenhoning van
de imkers moet sindsdien als delicatesse verkocht
worden, voor een aanmerkelijk hogere prijs dan
een pak suiker. Door het grote aanbod van honing
uit opkomende honinglanden als Argentinië,
China en Turkije, zijn de prijzen sterk gedaald.
Naast de dalende prijzen is de imkerij ook
moeilijker geworden door de komst van een ernstige
parasiet, de varroamijt. Bovendien gaat de
bloemenrijkdom, vooral op het boerenland, hard
achteruit. Al met al is de beroepsgroep sterk aan
het verouderen. Wie wil nog zo’n hard en zwaar
beroep Zelfs onder hobby-imkers slaat de vergrijzing
toe. Het blijkt heel moeilijk jonge mensen te
interesseren, hoe hard de oude imkers ook roepen
dat de jeugd zich de leukste hobby van de wereld
ontzegt.
De mysterieuze ‘verdwijnziekte’
De gestage achteruitgang van de imkerij is één
ding, vooral vervelend voor mensen met een
hang naar nostalgie. De verdwijning van hele
bijenvolken, dát raakt mensen. Dreigende namen
als ‘verdwijnziekte, colony loss, wintersterfte of
Colony Collapse Disorder (CCD), hebben de alarmbel-
kwartaal 4 december 2010 bijen 65

langer sprake van hoge sterftecijfers, maar niet zo
massaal over het hele continent. Het ene jaar veel
sterfte in de ene regio of het ene land, een ander
jaar weer elders.
Is bijenhouderij echt een
‘oude-mannenhobby’
Aan het eind van de winter
wacht de imker op de eerste poep
len op scherp gezet. En dergelijke berichten zijn
sinds het begin van dit millennium een jaarlijks
terugkerend fenomeen. Elk voorjaar opnieuw
schrikken imkers van volken die in de afgelopen
winter zijn verdwenen of gestorven. De geschrokken
imker trekt aan de bel, en regionale, landelijke
en internationale pers besteden aandacht aan het
mysterieuze verdwijnen van de bijen. Het leidt
zelfs tot vragen in de
Tweede Kamer, het
Europarlement en de
Amerikaanse senaat.
De enorme sterfte
van bijenvolken in de
Verenigde Staten in
2006 en 2007 zorgde voor bijzonder grote ophef,
vooral ook omdat het bijna overal in het land
optrad. Onderzoekers in de VS beschreven de
verdwijning van bijen daar als een nieuw fenomeen
onder de noemer CCD. In Europa was al
Wachten op de eerste poep
Als het goed is, zorgt een imker in het najaar voor
voldoende reservevoer voor zijn bijenvolk, in de
vorm van suiker of honing. Dan mag hij ervan
uitgaan dat het volk de winter overleeft en dat
in het voorjaar, zodra de weersomstandigheden
gunstig worden, de bijen weer actief worden. Het
signaal voor de bijen is de buitentemperatuur. Als
die overdag boven de tien graden komt vliegen
ze uit. Meestal is de eerste keer op een mooie dag
in februari. In sommige zachte winters vliegen
ze ook al wel eerder. Bij die eerste uitvlucht in
het voorjaar moeten de bijen heel nodig poepen,
ze hebben dat maanden moeten ophouden. Je
mag blij zijn als dat niet op ‘maandag – wasdag’
gebeurt, want de was kan linea recta terug de
machine in. Op verschillende plaatsen in het land
zijn in het verleden zelfs rechtszaken aangespannen
om bijenstallen uit de buurt van woonwijken
te krijgen.
Een goede imker voelt aan wanneer de dag van
de eerste vlucht is aangebroken en riskeert graag
poep in zijn haar: hij wil weten hoe het er voor
staat: vliegen en poepen wel alle volken Als dan
een deel van de kasten geen in- en uitvliegende
bijen laat zien is er wat mis. De imker doet zo’n
kast open en ontdekt dan soms dat de kast bijna
helemaal leeg is, zonder bijen maar vaak nog wel
met raten vol suiker. Het volk is letterlijk verdwenen.
Het kan ook gebeuren dat ze niet zijn verdwenen,
maar allemaal op een bult dood onderin de
kast liggen. Dat laatste gebeurt meestal in landen
met lange, strenge winters. Het kan ook na een
relatief strenge Hollandse winter gebeuren.
Normaal hangen bijen in de winter met z’n allen
in een warme tros bij elkaar. Hoe kouder, hoe dich-
66
kwartaal 4 december 2010 bijen

Soms blijven dode bijen
in de korf achter, soms
verdwijnen de bijen nog
voor ze sterven.
ter op elkaar. Bijen die sterven vallen uit die tros.
Als de hele winter koud is, dan zijn ook de speciale
‘lijkbezorgers’ onder de bijen niet actief, en blijven
de dode collega’s onderin de kast liggen. Als de
bijen al in het najaar sterven, bij redelijke temperaturen,
kunnen de lijkbezorgers nog wel af en toe
actief worden en vind je geen dode bijen in de kast
terug. Bovendien vliegen bijen die terminaal zijn
vaak zelf uit, en keren dan niet terug. Dat kan ook
tijdens zachte winters gebeuren.
Een beetje dood is normaal
Eigenlijk gebeurt het elk jaar wel dat een klein deel
van de volken de winter niet overleeft. Soms komt
dit door voedselgebrek, soms zelfs doordat de bijen
in de verkeerde hoek van de kast zaten, terwijl aan
de andere kant nog wel voer zat. Het kan ook zijn
dat een koningin sneuvelt. Een volk dat in de winter
de koningin verliest kan geen nieuwe koningin
kweken. Mocht zo’n volk toch het voorjaar halen,
dan valt het snel uiteen, omdat de ‘samenbindende’
koninginnenstof ontbreekt. Tien procent sterfte,
soms vijftien, dat is vrij normaal. Geen imker die
daarover klaagt. De laatste jaren zijn de verliezen
bijna elk voorjaar veel hoger, tot wel een kwart van
de volken.
In 2007 was de bijensterfte in de VS ruim 30%.
Bovendien ‘liepen veel volken heel snel leeg’.
Slechts een handjevol jonge bijen en de koningin
bleven in de kast achter, met heel veel ‘gesloten
broed’. Dat zijn cellen in de honingraat waar nooit
meer een bij uit zal kruipen, omdat het koud is
geworden. Meestal zaten er ook nog grote voorraden
suiker of honing en stuifmeel in de raten. Veel
van deze gevallen deden zich voor in nazomer en
herfst.
Paniek!
Imkers en kwekers in de VS schokken zich rot van
dit fenomeen. En terecht. Alleen al de amandelteelt
vraag 1
Bijen worden belaagd
door veel ziekteverwekkers.
Waarom is juist de
varroamijt zo’n ernstige
bedreiging
kwartaal 4 december 2010 bijen 67

In het wild komen
nauwelijks nog bijenvolken
voor.
vraag 2
De Aziatische honingbij
is bestand tegen
de varroamijt. Het zou
mooi zijn als onze bijen
ook resistent werden.
Waarom zal dat niet
gemakkelijk lukken
in Californië heeft bijna de helft van alle volken
van de VS nodig tijdens de bloei. Minder bijen
betekent minder amandelen!
Allerlei mogelijke en onmogelijke verklaringen
zijn de wereld in geslingerd. Toch blijkt, als je
nuchter kijkt, in de geschiedenis dit soort slechte
jaren wel vaker voor te komen. De verliezen zijn
zelfs wel groter geweest. Ook toen werd gesproken
van ‘verdwijnziekte’. Wat wel nieuw is: bijna
overal in de wereld komen nu dit soort slechte
jaren voor, en frequenter dan voorheen. De jaren
dat de sterfte volgens het boekje 10% of minder
was, die worden zeldzaam. Alleen op het zuidelijk
halfrond gaat alles nog wel goed.
Bijen in Afrika en in Zuid-Amerika zijn voor
het grootste deel nog wilde volken. Slechts
een klein deel wordt gehouden door imkers.
Bovendien zijn het andere ondersoorten van de
honingbij. In volken van die ondersoorten doet
de varroamijt, een schadelijke parasiet, het minder
goed dan bij onze bijen. In Australië zijn de
bijen wel van Europese herkomst, maar daar is de
situatie gunstiger omdat de varroamijt daar niet
voorkomt. Nog niet.
Waarom verdwijnen de bijen
Bij gebrek aan een eenduidige oorzaak kan werkelijk
alles worden aangedragen als oorzaak van de
bijensterfte. Vroeger ging het goed met de bijen,
nu niet meer. Wat is er veranderd Je zou zeggen:
bijna alles. We internetten en telefoneren mobiel,
we zijn dikker dan tien jaar geleden – de imkers
dus ook – en er vliegen steeds meer vliegtuigen.
De boer schoffelt minder en spuit meer, of hij
koopt zaad dat al met insecticiden is behandeld.
Met zoveel verschillen tussen toen en nu, moet
je zoeken naar waarschijnlijke oorzaken. Zijn de
gsm-masten de boosdoeners Zijn dikkere imkers
slomer en minder adequaat Vervuilen vliegtuigen
ook het bijenluchtruim Gaan ze ten onder aan het
landbouwgif
Het ligt voor de hand dat veel verschillende factoren
een rol (kunnen) spelen in de problemen van
de bijen. Daarbij moet je ook de minder logische
verklaringen niet vergeten. Zo zou het zomaar
kunnen dat zorgen rond de financiële crisis de
imker nopen minder aandacht aan zijn bijen te
geven, waardoor ze meer ziekten oplopen. Hieronder
staan de negen meest logische verklaringen (in
willekeurige volgorde).
1. De biodiversiteit loopt terug
Door de intensivering van de landbouw en door
het in gebruik nemen van land voor stedenbouw,
68
kwartaal 4 december 2010 bijen

industrieterreinen en wegen, gaat het areaal
waar bijen kunnen leven en foerageren achteruit.
Bovendien wordt het gebruikte land steeds armer
aan bloeiende planten: wel veel groen, maar weinig
bloei. Die achteruitgang is vooral sterk op het
agrarische platteland. Hooiland (het bloemrijkste
type grasland) bestaat niet meer, en veel grasland
is vervangen door akkers met snijmaïs. Ook op
graanakkers zie je nauwelijks bloemen. De naam
‘korenbloem’ is archaïsch geworden.
Het is dan ook opmerkelijk dat veel wilde bijen
en ook honingbijen het beter doen in stedelijk
gebied dan op het platteland. Voor honingbijen
betekent deze ontwikkeling dat het voedselpakket
in de vorm van stuifmeel soortenarmer is geworden.
Er zijn zelfs perioden zonder enig aanbod van
stuifmeel. Op zo’n moment moet een volk op zijn
reserves teren. Zeker als dat in de nazomer gebeurt
is dat een slechte opmaat naar de winter. De winter
is de langste te overbruggen schrale periode
voor bijen. Alleen als de voorbereiding in de zomer
goed was, dus met steeds voldoende aanbod van
goed voedsel en voldoende wintervoorraad, komt
een bijenvolk de winter door.
2. Varroa
De ernstigste bedreiging voor honingbijen en
imkers is zonder twijfel de parasiet Varroa destructor
(zie kader op pagina 70). Vanaf het moment dat
deze mijt in bijenvolken in Europa en Amerika
opdook, heeft zij een spoor getrokken van dode
bijenvolken. Inmiddels is alleen Australië nog vrij
van de mijt. Sinds de komst van varroa zijn de in
het wild levende volken in Europa en in Noord-
Amerika uitgestorven. Als je nog een volk ziet
in een holle boom, dan is dat waarschijnlijk een
zwerm die bij een imker is ‘ontsnapt’. Zo’n zwerm
houdt het hooguit een of twee jaar vol.
Volken van imkers overleven de varroamijt
wel omdat zij vanaf het begin de mijt bestrijden
met chemische middelen. Dat bestrijden is niet
met één keer klaar. Het lukt nooit om alle mijten
te doden, en na enige tijd hebben ze zich weer
sterk vermeerderd zodat opnieuw bestreden moet
worden. Tot de komst van varroa was de imkerij
in Nederland helemaal vrij van bestrijdingsmiddelen.
Dat is helaas verleden tijd. Gelukkig zijn de
huidige bestrijdingsmiddelen steeds vaker van
natuurlijke oorsprong. De milieuschade blijft
daarmee beperkt.
Varroamijten zijn snel resistent geworden tegen
chemische middelen. Helaas grijpen nog veel
imkers naar chemische middelen die niet officieel
zijn toegelaten, maar wel stiekem verkrijgbaar.
In bijenwas worden inmiddels veel residuen van
chemische middelen aangetroffen, ook uit de landbouw.
De middelen tegen varroa staan op nummer
één.
De mijt zorgt heel direct voor schade en verzwakking
van de bijen door het stelen van eiwit
en het verminderen van het geboortegewicht van
Sommige boeren doen nog
moeite om wilde bloemen
langs de akkers te zaaien.
kwartaal 4 december 2010 bijen 69

de bijen. Varroa draagt ook andere ziektekiemen
over en zorgt voor een algehele vermindering van
de weerstand. Een aantal virussen die vroeger
sporadisch voorkwamen zijn dankzij varroa heel
algemeen geworden. Bovendien gaven deze virussen
vroeger bijna nooit symptomen, terwijl ze nu
vaak zorgen voor het instorten van bijenvolken
die te veel mijten herbergen. Ook bacterieziekten,
zoals Europees vuilbroed, lijken door varroa een
duwtje in de rug te krijgen.
Varroa
Varroa destructor is een
mijt die van oorsprong
alleen werd aangetroffen
in volken van de
Aziatische bijensoort Apis
ceranae. De vorige eeuw
is de mijt overgestapt
naar onze honingbijen.
In de jaren zeventig en
tachtig is varroa aan een
ware opmars over Europa
en Amerika begonnen.
De vrouwelijke mijt is
zo groot als een speldenknop,
donkerrood
en glanzend. Ze zijn te
vinden op de bijen, waar
ze zich vastklemmen op
de thorax, het borststuk.
Daar zuigen ze haemolymfe
op: het ‘bloed’ van
de bij. De meeste mijten
zitten goed verstopt in
de gesloten cellen met
poppen van de bijen.
Daar zijn ze ingestapt,
van de rug van een bij,
net voordat de larf zich
gaat verpoppen en dus
net voordat de cel wordt
afgesloten met een dekseltje.
In de cel plant de
mijt zich voort.
In de cel bijt de mijt de
pop aan. De gemaakte
wond wordt open gehouden
als ‘voederplaats’.
Zowel de mijt als haar
jongen kunnen daar
haemolymfe tappen. Op
dat moment beginnen
bij de vrouwelijke mijt
de eierstokken actief te
worden. Achtereenvolgens
wordt één mannetje
en een aantal vrouwtjes
geproduceerd. Als deze
vrouwtjes na een paar
tussenstadia volwassen
zijn, worden ze bevrucht
door het mannetje. Tegen
de tijd dat de pop van de
bij verandert in een volwassen
bij, twaalf dagen
na het begin van het
verpoppen, en ze breekt
uit de cel, zijn maximaal
twee mijtendochters volwassen
geworden. Deze
stappen op de bij en laten
De donkere speldenknop achter de kop van de bij is een
varroamijt.
zich naar een nieuwe
plek vervoeren. Ook de
moedermijt kan zich naar
een nieuwe geschikte cel
laten vervoeren, waar ze
opnieuw een gezinnetje
kan stichten. De jongere
zusjes en het mannetje
gaan verloren. Bij het
schoonpoetsen van de
cellen door de werksters
worden ze verwijderd.
De bij die ontstaat uit
een pop die tegen wil en
dank gastheer was van
een mijtenfamilie is veel
minder vitaal dan een
normale pasgeboren bij.
Ze is lichter, heeft minder
eiwit, en is veel vaker
besmet met allerlei ziekten,
via de wond die de
mijt heeft gemaakt. Als in
een bijenvolk veel mijten
zitten, zullen veel van de
jonge bijen een slechte
conditie hebben of ziek
zijn. Daardoor kan het
gehele volk verzwakken
en te gronde gaan.
70
kwartaal 4 december 2010 bijen

3. Andere parasieten
Naast varroa hebben allerlei andere parasieten het
gemunt op de Hof van Eden die een goed gevoed
bijenvolk feitelijk is. Dat is altijd zo geweest, en
met de meeste parasieten kan een bijenvolk goed
omgaan. Er is evenwicht ontstaan tussen gastheer
en parasiet. Dat betekent nog niet dat zulke parasieten
niet heel schadelijk kunnen zijn, en soms
zelfs fataal. Ook mensen kunnen aan een eenvoudig
griepje sterven. Dat is dan wel vaak door een
combinatie met andere kwalen die de weerstand
verminderen. Zo zal het ook bij bijen werken:
varroa, of een periode met gebrek aan voedsel,
vermindert de weerstand van bijen, waardoor ze
bijvoorbeeld vatbaarder worden voor de ziekteverwekker
nosema. Nosema is een eencellige parasiet
in de darmen van volwassen bijen. Het is bekend
dat hij toeslaat in of na perioden van voedselgebrek
of na een regenachtige zomer waarin de bijen
minder kunnen vliegen en meer bloemen verregenen.
In slechte jaren kunnen door nosema heel
veel volken het loodje leggen.
Behalve nosema hebben bijen nog te maken
met een keur aan parasieten, belagers en ziekten:
virussen, bacteriën, eencelligen, mijten, vliegen,
wespen, vogels, beren en zelfs imkers.
4. De imker
Het lijkt een beetje oneerbiedig om de imker bij
de belagers te noemen. Hij – slechts zelden een
vrouw – doet toch zijn best om de bijen goed te
verzorgen Jazeker, maar de imker doet dat niet
onbaatzuchtig. Hij wil de bijen uiteindelijk wel
beroven van hun wintervoorraad honing. En als
hij niet oppast draagt hij heel gemakkelijk bij aan
het veroorzaken of verspreiden van ziekten.
Bij het analyseren van de wintersterfte is vaak
geen verband te vinden met de regio of de directe
omgeving van de bijenstanden. Vaak heeft de ene
imker heel veel sterfte, en zijn buurman helemaal
niet. Dat maakt het aannemelijk dat de manier van
werken, die tussen imkers enorm kan verschillen,
van belang is voor sterfte of juist overleven van
volken. Het is zelfs zo dat sommige imkers nooit
last hebben van wintersterfte. Uit onderzoek in
ons omringende landen bleek steeds weer dat de
besmetting met varroa bepaalt of een volk doodgaat
of overleeft. En die varroabesmetting, die valt
of staat weer met de werkwijze van de imker.
Een goede bestrijding van ziekten is nog geen
absolute garantie dat de bijenvolken zullen overleven.
Het is wel één van de voorwaarden. Als je niet
goed bestrijdt gaan de bijen vrijwel zeker dood.
En daar wringt de schoen, veel imkers bestrijden
varroa niet op een goede manier. Ze zijn vooral
vaak te laat met bestrijden. Dan kun je misschien
de meeste mijten nog wel doden, maar de schade is
dan al gedaan. De bijen zijn besmet met virussen
en hebben een slechte conditie. Ze kunnen dan ook
in afwezigheid van mijten een lange winter niet
overleven.
Op deze microscopische
opname van bijenpoep
zijn vooral sporen te zien
van de eencellige parasiet
Nosema. Temidden van de
honderden uitwerpselen
ligt een (stervormige)
stuifmeelkorrel.
kwartaal 4 december 2010 bijen 71

Via zijn manier van werken
heeft de imker grote invloed
op het welzijn van zijn volk.
5. Pesticiden
In de land- en tuinbouw, maar ook in het openbaar
groen en bij mensen thuis, worden veel bestrijdingsmiddelen
gebruikt. Het ligt voor de hand dat
een insecticide dat een bepaald plaaginsect moet
doden, ook een risico is voor andere insecten zoals
bijen. Om schade te voorkomen zouden ‘niet-doelorganismen’
niet aan het middel mogen worden
blootgesteld. Dat kun je bereiken door gebruik
op bloeiende gewassen te verbieden, of door op
bepaalde momenten te spuiten. Voor een middel
een toelating krijgt moet het aan heel veel eisen
voldoen (zie pagina 76 en 77).
Sommige planten bevatten van zichzelf giftige
stoffen tegen vraatzuchtige insecten. Nicotine uit
tabak is zo’n natuurlijk insecticide. Op basis van
nicotine zijn nieuwe insecticiden ontwikkeld, de
neonicotinen. Het voordeel van deze middelen
is dat ze ‘systemisch’ werken: ze worden door de
plant opgenomen en in de plant getransporteerd.
De plant wordt zo ‘van binnenuit’ oneetbaar voor
vraatzuchtige rupsen. Vaak wordt het middel al op
het zaad aangebracht. Groot voordeel is dat geen
gif verloren gaat in het gras, het werkt langer (een
gespoten middel is vaak al na een dag weer verdwenen
of afgebroken) en je hoeft ook veel minder
te gebruiken.
Natuurlijk zijn er ook nadelen. Neonicotinen
blijven erg lang werkzaam en ze zijn erg giftig.
Ook lang nadat de te bestrijden rups dood is kan
in de plant, ook in de nectar en in het stuifmeel,
nog gif zitten. Op dat moment zou nog schade aan
bijen kunnen optreden.
In proeven met bijen en hommels in laboratoria
blijken deze neonicotinen erg giftig te zijn. Als
je bijen of hommels op een voertafel suikerwater
geeft met neonicotinen erin, blijken ze niet
terug te komen voor een volgende voederbeurt. Ze
vinden ook vaak de kast of het hommelboxje niet
terug. De stof heeft ze gedesoriënteerd. Maar deze
effecten werden pas gezien bij concentraties die in
nectar en stuifmeel nooit worden aangetroffen. Bij
veldstudies waarin de onderzoekers bijenvolken
plaatsten bij zonnebloemen die als zaad neonicotinen
hadden meegekregen, is geen schade aan de
volken vastgesteld. Ze bleken in de daaropvolgende
winter ook niet bovengemiddeld te sterven. Waarschijnlijk
is de blootstelling aan het middel in de
praktijk beperkt genoeg om geen schade te geven.
Toch stellen Franse imkers dat door de toepassing
hun honingoogsten op zonnebloem achteruit
gingen, en dat de volken nadelige effecten ondervonden.
Een groot onderzoek tussen 2002 en 2005,
in vijf Franse provincies, moest duidelijkheid
scheppen. Er werd geen verband gevonden tussen
de honingproductie en het gifgebruik, ook al werden
sporen van de middelen aangetroffen in de bijenkasten,
in stuifmeel en honing. Er was wel een
verband met de kwaliteit van de verzorging van
de volken door de imkers. Sommige ‘aangetaste’
volken bleken verwaarloosd, sommige waren
72
kwartaal 4 december 2010 bijen

De amandelteelt
is afhankelijk van
insectenbestuiving,
maar er wordt ook
insecticide gebruikt.
bijna verhongerd en sommige waren besmet met
ziekten. Ondanks deze studie zijn diverse neonicotinen
nu verboden in Frankrijk. De bijensterfte
is gebleven.
6. Genetisch gemodificeerde gewassen
Een plant kan ook weerstand tegen vraat krijgen
als bepaalde erfelijke eigenschappen worden
ingebouwd, hetzij via genetische manipulatie,
dan wel via klassieke veredeling. Een gen dat op
die manier kan worden ingebouwd is bijvoorbeeld
het gen dat codeert voor de aanmaak van
stoffen die giftig zijn voor insecten. Een bekend
voorbeeld is Bt maïs. Daarin is een gen gebouwd
uit de bacterie Bacillus thuringiensis. De plant met
het Bt-gen maakt zelf stoffen die giftig zijn voor
de rupsen van de Amerikaanse maïsstengelboorder,
een plaaginsect dat moeilijk met andere middelen
is te bestrijden.
De vrees bestond dat bijen schade zouden kunnen
lijden wanneer het Bt-gif ook in het stuifmeel
van de maïs terecht zou komen. Daar is nog niets
van gebleken. Bt-toxinen zijn vaak heel specifiek
voor bepaalde insecten, een voordeel ten opzichte
van normale insecticiden. Ook van allerlei andere
genetisch gemodificeerde (GMO) gewassen is geen
schade voor bijen aangetoond. Natuurlijk moet
wel steeds alles goed onderzocht worden voordat
een GMO-gewas kan worden vrijgegeven.
7. Mondialisering
De wereld is een groot dorp geworden. Die mondialisering
heeft directe gevolgen voor de honingbijen
en de bijenhouderij. De beroepsimkerij in
Europa en in Noord-Amerika staat onder economische
druk doordat honing grootschalig en goedkoop
wordt geproduceerd in Argentinië en China.
Dat is ongunstig voor de sector en remt ontwikkelingen
en vernieuwing. De sector is daardoor ook
sterk aan het vergrijzen.
vraag 3
Waarom is het erg als
honingbijen zouden
verdwijnen We kunnen
toch wel zonder honing
kwartaal 4 december 2010 bijen 73

De Aziatische hoornaar
heeft Europa bereikt door
mee te liften met Chinees
aardewerk.
Y
Een bijenkoningin kan ook
via kunstmatige inseminatie
worden bevrucht.
Er zijn ook directe effecten. Door het uitwisselen
van bijenvolken tussen landen en werelddelen
kunnen belagers normale geografische en
ecologische barrières oversteken. Doordat Europese
honingbijen naar Azië zijn vervoerd, kon de
varroamijt overstappen van de Indische honingbij
naar de Europese. Onlangs is ook ontdekt dat
‘onze’ parasiet Nosema apis grotendeels is verdreven
door Nosema ceranae, een verwant organisme
dat afkomstig is van de Indische honingbij. De
kleine bijenkastkever, afkomstig uit de zuidelijk
helft van Afrika geeft veel overlast in Noord-
Amerika en in Australië. Uit het gemak waarmee
deze kever nieuwe gebieden heeft gevonden, mag
je aannemen dat hij vroeg of laat ook Europa zal
bereiken.
Imkers hebben op zoek naar ‘betere bijen’ ook
wereldwijd gesleept met koninginnen. Daardoor
zijn oorspronkelijk geografisch gescheiden
ondersoorten van onze honingbij, met hun lokale
aanpassingen aan klimaat en seizoen, vermengd
geraakt.
Onafhankelijk van bijenhouders kunnen ook
nieuwe plagen opduiken. Zo is de Aziatische hoornaar
Vespa velutina (een grote wesp) via import van
Chinees aardewerk in Frankrijk terecht gekomen.
Het dier is bezig met een snelle opmars. Deze wesp
zal ook Nederland en België wel vinden. Hoornaars
eten graag bijen.
Ook het binnenkomen van exotische planten
kan grote gevolgen hebben. De exotische reuzenbalsemien
is erg populair bij bijen. De bloemen
leveren ook veel nectar. Andere, inheemse planten
worden door de reuzenbalsemien van hun bestuivers
bestolen. Geen insect kijkt nu bijvoorbeeld
nog om naar moerasandoorn. Een ander voorbeeld:
slangenkruid uit Europa is als exoot binnengekomen
in Australië. Het is daar nu erg talrijk
en populair onder de bijen, maar het levert voor
mensen giftige honing.
8. Klimaatverandering
Door de opwarming van de aarde kunnen plantensoorten
‘aan de wandel gaan’. Aan de noordgrens
van hun verspreidingsgebied kunnen ze andere
soorten verdringen, rond de zuidgrens van hun
verspreidingsgebied kunnen soorten verdwijnen.
Dat alles kan gevolgen hebben voor bijen. Ook kan
woestijnvorming door opwarming het leefge-
74
kwartaal 4 december 2010 bijen

ied voor bijen beperken. Sommige parasieten
zijn vanwege hun levenscyclus erg gevoelig voor
temperatuur en kunnen zich bijvoorbeeld met
zachtere winters heel anders gaan gedragen. Ook
kunnen nieuwe parasieten gaan oprukken. De
honingbijen zelf zullen een temperatuurverandering
niet zo snel lastig vinden: ze komen voor van
de evenaar tot de poolcirkels en zijn na de ijstijden
ook heel snel achter het smeltende landijs aan
weer naar het noorden opgetrokken.
9. Genetische basis
Vanouds waren honingbijen wilde dieren, waarvan
sommige werden gehouden in bijenkorven
van imkers. Gaandeweg kwamen de gehouden
bijen in de meerderheid, althans in Europa, en zat
een minderheid nog in het wild in holle bomen.
Toch bepaalde vooral de natuur de genetische
samenstelling van de bijenvolken. Nu door varroa
alle wilde Europese volken zijn weggevaagd, ligt
het hele erfgoed van de honingbij in handen van
de imker. Als imkers met z’n allen zouden gaan
selecteren om varroaresistentie te krijgen, zouden
ze onherroepelijk andere genetische eigenschappen
verliezen; eigenschappen waarvan de imkers
de potentiële waarde niet eens kennen.
Imkers zoeken altijd naar eigenschappen die
goed zijn voor het bedrijf: hij wil niet worden
gestoken, hij wil veel honing, en wat al niet meer.
De natuur selecteert veel breder: op overleving
van de soort. Het is daarom belangrijk geworden
dat de honingbij wordt beschermd tegen de grillen
van de bijenhouderij. Op verschillende plekken in
Europa moeten de oorspronkelijke ondersoorten
en hun genen behouden blijven. Waarschijnlijk
zullen de bijen of de imkers ze ooit allemaal nog
hard nodig hebben.
door varroa, zijn er in de VS en in Frankrijk weer
bijenvolken in het wild gevonden die heel lang
in leven blijven, ondanks de mijt. Natuurlijke
selectie blijkt weer de beste kansen te bieden. En
dat komt goed uit, want we zullen de honingbijen
de komende decennia nog harder nodig hebben
dan nu. Mensen gebruiken steeds meer gewassen
die bestuiving behoeven, en met de toename van
de schaalgrootte zal juist de honingbij de meest
geschikte bestuiver zijn. Daardoor zal bijenhouderij
belangrijker worden, en daardoor ook weer een
veel levensvatbaarder en wellicht ‘sexier’ beroep.
Wat zal de klimaatverandering
doen met
honingbijen
Natuurlijke selectie biedt hoop
Ondanks het aanvankelijke uitsterven van de
wilde bijenvolken in Noord-Amerika en Europa
kwartaal 4 december 2010 bijen 75

Verboden gif
Gif, landbouwgif, landbouwbestrijdingsmiddel,
gewasbeschermingsmiddel…
het zijn allemaal aanduidingen
van dezelfde producten, en in principe
zijn ze ook allemaal wettelijk verboden in Nederland
en de rest van de EU. In principe, maar niet in
feite, want tegelijk vertegenwoordigen deze middelen
ook een groot economisch belang. Meer dan
dat: dankzij dit gif kunnen boeren boeren zonder
failliet te gaan aan onbeheersbare ziekten en plagen
in hun gewas. De keerzijde zijn de risico’s voor
mens, dier en milieu, inclusief bijen. Het gebruik
van bestrijdingsmiddelen is een klassiek dilemma
tussen voordelen en risico’s. In onze maatschappij
lossen we zulke dilemma’s op met wetten.
De bestrijdingsmiddelenwet verbiedt alle
gebruik van alle bestrijdingsmiddelen, tenzij een
officiële toelating wordt gegeven voor beperkte tijd
en beperkte toepassingen. Eén officiële, onafhankelijke
organisatie, het College voor de Toelating
van Gewasbeschermingsmiddelen en Biociden,
het Ctgb, kan toelatingen verlenen namens de
minister. Het Ctgb besluit alleen tot toelating van
een middel als beoordeling van uitgebreide onderzoeksresultaten
leidt tot de conclusie dat het middel
werkt en de risico’s beperkt en aanvaardbaar
Het effect van gif wordt
eerst getest op bijen, voor
het wordt toegelaten.
76
kwartaal 4 december 2010 bijen

zijn. Dat geldt voor de risico’s voor mens, milieu en
dus ook voor de bij.
Middelen voor gebruik in omstandigheden
waarbij bijen en hommels kunnen worden blootgesteld,
krijgen alleen een toelating als uitgebreid
onderzoek heeft aangetoond dat de risico’s voor
bijen en hommels minimaal zijn. Zulk onderzoek
is kostbaar en de aanvrager van de toelating moet
het onderzoek daarom zelf uitvoeren of betalen.
Maar is het dan nog wel objectief en betrouwbaar
Zou die belanghebbende, doorgaans een grote
chemische firma, niet in de verleiding komen het
resultaat bij te buigen in de gewenste richting van
‘veilig’
Natuurlijk bestaat die verleiding! En natuurlijk
houdt het Ctgb rekening met die verleiding.
Daarom zijn er talloze veiligheden ingebouwd in
de hele beoordelingsprocedure. Dat zijn niet alleen
voorgeschreven onderzoeksprotocollen en certificering
van correcte uitvoering van die protocollen.
Dat zijn ook de onafhankelijkheid van het Ctgb
en de deskundigheid van zijn medewerkers. Het
is bovenal de juridische aansprakelijkheid van de
belanghebbende firma, als achteraf mocht blijken,
bijvoorbeeld door schade aan bijenvolken in de
praktijk, dat de onderzoeksresultaten ‘bijgebogen’
waren.
Internationale bijenbeschermers
De wijze van onderzoek en beoordeling en risicobeheersing
is het resultaat van jarenlange ontwikkeling
en verfijning door de meeste betrokken
deskundigen in Europa, verenigd in de internationale
Bee Protection Group, en ten slotte vastgelegd
in Europese en nationale wetten. Toch is de
uiteindelijke beoordelingswijze door het Ctgb
niet statisch. Nieuwe middelen met nieuwe
werkingsmechanismen, nieuwe toepassingsmethoden,
nieuwe blootstellingsroutes, eerder
over het hoofd geziene risico’s, ze kunnen
allemaal aanpassing van de beoordelingswijze
nodig maken.
In Nederland organiseert de Plantenziektenkundige
Dienst met alle belanghebbenden
jaarlijks een werkgroep om de schades door
bestrijdingsmiddelen aan bijenvolken over het
afgelopen seizoen te evalueren. De werkgroep
traceert geconstateerde schades naar de oorzaak,
en gebruikt de conclusies om herhaling
in de toekomst te voorkomen. Op Europees
niveau organiseert de Bee Protection Group
geregeld evaluaties en stelt aanpassingen van
de onderzoeks- en beoordelingsprocedures
voor. De gestaag afgenomen bijenschades door
bestrijdingsmiddelen getuigen gelukkig van
de effectiviteit van deze aanpak van risicobeheersing
van het ‘verboden gif ’.
antwoord 1
De varroamijt is in onze
streken een nieuwe parasiet
waaraan de bij zich
nog niet heeft kunnen
aanpassen. De mijt heeft
een voorsprong, want die
kende al wel bijen (uit
zijn bakermat Azië). En:
mijten dragen veel virussen
bij zich.
antwoord 2
Resistentie kan alleen
ontstaan door een hoge
selectiedruk, dus door
aanwezigheid van varroa.
Volken die er niet tegen
kunnen zullen doodgaan.
Maar dat kan een imker
zich niet permitteren,
dus moet hij varroa wel
bestrijden. Daarmee verdwijnt
de selectiedruk.
antwoord 3
Dit is zonder overdrijving
de hamvraag van dit
cahier. De belangrijkste
waarde van honingbijen
is hun bestuivingsarbeid:
heel veel van onze
voedselgewassen hebben
die bestuiving nodig om
vruchten te maken. Ook
in de natuur hebben veel
planten bestuivers nodig
om zaden te vormen.
kwartaal 4 december 2010 bijen 77

Epiloog: als de laatste imker het licht uitdoet…
Als imkers uitsterven, dan zullen
honingbijen op eigen kracht in de
natuur moeten overleven. In Nederland
valt dat niet mee. De traditionele
huisvesting van een bijenvolk is de holle boom,
en als er ooit een holle boom langs de weg staat,
dan wordt deze – met reden – omgezaagd. Slecht
gevoegde schoorstenen of eekhoornnestkasten
kunnen ook wel voldoen, maar het aantal vrij
gevestigde volken in Nederland is toch niet meer
dan hooguit één procent van de populatie. Naast
de zoektocht naar een geschikte woning, moeten
bijenvolken zich ook kunnen verweren tegen
parasieten en predatoren. Met de meeste van
deze belagers is er een actuele wapenwedloop
waarbij de bijen voorlopig winnen. Met de varroamijt
(zie kader op pagina 70) is het een ander
verhaal. Oosterse honingbijen hebben minder
last van de mijt, omdat ze samen met de mijt zijn
geëvolueerd. Door co-evolutie is bij de oosterse
bij het gedrag aangepast. Bijen ontruimen daar
werkster-broedcellen met actieve moedermijten.
Op haar beurt heeft de oosterse mijt zich gespecialiseerd
op voortplanting in het darrenbroed. Bij
ons is het een heel ander verhaal. De mijt is per
ongeluk in Europa geïntroduceerd. Onze westerse
honingbij en de varroamijt hebben elkaar, evolutionair
gezien, recent ontmoet en voorlopig wint de
varroamijt. Imkers helpen de bijen door de mijten
te bestrijden. Als de imkers er niet meer zijn en
de bijen zichzelf moeten redden, kunnen de bijen
zich net als de oosterse bijen via natuurlijke selectie
aanpassen aan deze parasiet.
Imkers staan dan ook voor een duivels dilemma:
zonder bestrijding van de mijt sterven de meeste
bijenvolken en dankzij bestrijding ligt een
natuurlijk evenwicht niet in het verschiet. Terwijl
mijten resistent zijn geworden voor chemische
bestrijdingsmiddelen, zijn er gelukkig diverse
initiatieven om bijen te selecteren die minder
gevoelig zijn voor mijten. Er zijn ook alternatieve
bestrijdingsmiddelen zoals organische zuren en
etherische oliën.
Als imkers uitsterven, worden geen bijenkasten
meer geplaatst bij gewassen. Bijen worden vaak
gebruikt bij buitenteelten, zoals appel, peer of
blauwe bes en bij teelten in kassen zoals zaadteelt,
courgette, paprika of aubergine. Bij veel teelten
zal de afwezigheid van bijenbestuiving leiden tot
een verminderde opbrengst. In andere gevallen
zal het ontbreken van bijen deze teelten vrijwel
onmogelijk maken. Behalve honingbijen zijn er
veel andere bloembezoekers, zoals solitaire bijen
en vlinders, die ook een rol spelen bij bestuiving.
Maar omdat er in een bijenkast heel veel werksters
zitten die hun bestuivingtaak kunnen uitvoeren,
én die bijenkast naar willekeur kan worden
ingezet, is de honingbij van enorm economisch
belang. Voor commerciële teelten die voor een
goede opbrengst afhankelijk zijn van insectenbestuiving,
is gokken op van nature aanwezige
bestuivers geen optie.
Imkers kunnen niet uitsterven
Uiteindelijk zullen de imkers niet uitsterven. Dat
is domweg geen optie! In Nederland is nu nog 95%
van de imkers hobbymatig met hun bijenvolken
78
kwartaal 4 december 2010 bijen

Als de hobbyimkers
verdwijnen, nemen
commerciële bedrijven
hun werk zonder twijfel
over.
in de weer. Zij zetten hun volken vaak met veel
plezier bij de gewassen van verschillende telers.
Daarbij spelen weinig harde regels van vraag
en aanbod. Een meer commerciële imkerij – bij
toenemend gebrek aan hobbyimkers – die aan de
vraag naar bijenvolken van zaadtelers en tuinders
van vruchtgroenten en fruitboeren moet voldoen,
zal nu en in de toekomst wel meer regels van
vraag en aanbod volgen. Zaadtelers hebben vaak
een imkerij binnen het bedrijf of huren volken
van de handvol beroepsimkers die ons land telt.
Hierbij ontstaat een wederzijdse afhankelijkheid;
de imker zorgt voor de volken en de zaadteler voor
de producties waar de bestuiving moet gebeuren.
Zolang tuinders gewassen telen die bestuiving
door bijen nodig hebben, zullen er imkers zijn die
volken leveren.
kwartaal 4 december 2010 bijen 79

Begrippenlijst
Bij
In de volksmond is een honingbij (Apis mellifera)
gewoon dé bij. In de biologie bestaan er maar
liefst 20.000 verschillende soorten bijen, waarvan
er 350 in Nederland voorkomen. De honingbij
is in die zin bijzonder dat ze als enige een
100% sociaal leven leidt. Een bijenvolk bestaat
daardoor het hele seizoen, ook in de winter.
Broed
Jonge bijen (de larven en poppen) worden broed
genoemd. Een imker maakt een duidelijk verschil
tussen open of gesloten broed. Een larve
zit in een open cel in de raat. Wanneer de larve
gaat verpoppen wordt de cel gesloten met een
dekseltje van was.
Co-evolutie
Wanneer twee organismen zich in de loop van
duizenden of miljoenen jaren voortdurend aan
elkaar aanpassen, spreek je van co-evolutie.
Zo zijn bloeiende planten en bepaalde soorten
insecten van elkaar afhankelijk geworden: de
een voor de voortplanting, de ander voor eten.
Dar
De mannelijke bij ontstaat uit niet bevruchte
eitjes van de koningin. De enige functie van
darren is om tijdens de zogenoemde bruidsvlucht
een koningin van voldoende sperma te
voorzien waarmee zij de rest van haar leven
haar duizenden eitjes kan bevruchten.
Fylogenie
De studie van de ontstaansgeschiedenis van een
groep organismen.
Haplodiploïd (haploïd en diploïd)
De meeste planten en dieren hebben twee sets
chromosomen in iedere cel, één van de vader en
één van de moeder (diploïd). Onbevruchte organismen
hebben maar één set chromosomen:
alleen van de moeder (haploïd). Wanneer het
geslacht wordt bepaald door het aantal chromosomen,
zoals bij bijen (haploïd: mannetjes,
diploïd: vrouwtjes) spreek je van een haplodiploïd
systeem.
Hommel
Een andere, veel voorkomende en goed zichtbare
bijengroep is die van de hommels (Bombus
spec.). Hommels leven minder sociaal dan
honingbijen, maar een stuk socialer dan de vele
soorten solitaire bijen. Het hommelvolk bestaat
alleen in het voorjaar en de zomer (sociale fase).
’s Winters (over-)leven alleen eenzame koninginnen
(solitaire fase).
Honing
Pas wanneer bijen nectar uit bloemen indikken
en verrijken met sappen uit hun eigen
lijf, wordt het honing. In bloemen zit dus geen
honing. Voor bijen is honing de energievoorraad
voor de winter.
Koningin
In een bijenvolk is de koningin niets meer en
niets minder dan de eilegmachine. Zij zorgt
voor het nageslacht van het volk en wordt dus
vertroeteld door de duizenden werksters. Ze
‘regeert’ niet actief over een volk. Via een feromoon,
de ‘koniginnenstof ’ is haar aanwezigheid
wel bepalend voor de activiteiten in het volk.
Valt de koningin weg dan verandert het gedrag
van de werksters.
80
kwartaal 4 december 2010 bijen

Nectar
Planten maken nectar in hun bloemen om
insecten te lokken, die dan weer voor de bestuiving
kunnen zorgen. Nectar is over het algemeen
vrij waterig, met een klein beetje zoetstof.
Pas wanneer het wordt ingedikt, kunnen bijen
er honing van maken.
Pollen
Plantenkenners en ook bijenhouders spreken
over ‘pollen’ als ze het over stuifmeel hebben.
(Ze hebben het dan over ‘het pollen’). In de
bijenhouderij wordt met pollen vaak stuifmeel
bedoeld dat al door bijen is verrijkt en geconserveerd.
Het wordt letterlijk aangestampt en met
nectar gesloten, zodat het gaat fermenteren.
Solitaire bij
De meeste van de 20.000 bijensoorten op aarde
zijn, in tegenstelling tot honingbijen, solitaire
soorten. Het vrouwtje zorgt in haar eentje voor
één of enkele eitjes, dus zonder de hulp van een
sociaal volk van werksters.
Superorganisme
Eén plant, of één dier is een organisme. Vanwege
de enorm sociale manier van leven, en
vanwege de hoge mate van specialisatie, wordt
een volk van vele duizenden individuele bijen
ook wel als één organisme aangeduid: een
superorganisme.
Taxonomie
Letterlijk is taxonomie de wetenschap van het
‘indelen’ (‘taxon’ is Grieks voor ‘groep’). In de
biologie houdt de taxonomie zich bezig met het
vinden, beschrijven, indelen en benoemen van
organismen.
Verdwijnziekte
Iedere winter sterft een deel van de bijenvolken.
De laatste jaren lijkt die sterfte groter dan normaal.
Omdat stervende bijen vaak het volk verlaten
wordt wel gesproken van verdwijnziekte.
Andere termen zijn Colony Collapse Disorder,
CCD, of het meer neutrale ‘wintersterfte’.
Was
Was was lange tijd een van de belangrijkste
producten die uit een bijenvolk kon worden
gehaald. Het wordt geproduceerd in de wasklieren
van de honingbij. Zij gebruikt het om raten
mee te bouwen, als tijdelijke behuizing voor het
nageslacht en als opslag voor stuifmeel en wintervoedsel
(honing). Mensen gebruik(t)en het
om kaarsen van te maken of om keukengerei of
boten waterdicht te maken.
Werkster
De meeste bijen in een volk zijn werksters: de
bevruchte nakomelingen van de koningin.
Werksters hebben in hun leven verschillende
taken, van verzorging van de koningin of het
broed, de verdediging van het volk, tot het zoeken
of halen van voedsel.
Zwermen
Wanneer een deel van een bijenvolk met een
koningin de oude plek verlaat, spreekt een imker
van ‘zwermen’. Het is de eigenlijke voorplanting
van een heel bijenvolk. Een imker zal altijd proberen
een vrije zwerm weer in een nieuwe kast
te krijgen, al was het maar voor het geld. In deze
tijden van verdwijnende bijen is een bijenvolk
vele tientallen, zo niet honderden euro’s waard.
kwartaal 4 december 2010 bijen 81

Meer informatie
www.wildebijen.nl
Op deze site is het meest complete overzicht
te vinden van alle Nederlandse bijen, waaronder
die ene: de honingbij. Van de 350 soorten
worden er 213 uitgebreid beschreven. Je kunt
ook zoeken op soortnaam, op een bijenkalender
kijken wanneer welke soort te zien is en in een
plantengids kijken welke planten goed zijn voor
welke bijen.
www.bijen.wur.nl
Deze site biedt informatie over het bijenonderzoek
van Wageningen Universiteit en
Researchcentrum (WUR). Veel verschillende
onderzoeks terreinen zijn te bekijken, net als
een apart dossier rond de bijensterfte.
www.bijenhouders.nl
Er zijn diverse verenigingen van imkers. Op
hun sites is veel informatie te vinden die specifiek
is gericht op imkers; tot een handboek bijenhouderij
aan toe. De Nederlandse Bijenhoudersvereniging
(NBV) is te vinden op internet
via bijenhouders.nl.
www.anibijen.nl
Ook deze site is van een vereniging van imkers:
de Algemene Nederlandse Imkersvereniging,
ANI.
www.bijenhuis.nl
Imkers shoppen (online, of in Wageningen) bij
het Bijenhuis. Van beschermende kleding voor
imkers, via de specifieke gereedschappen, tot
‘honingslingers’ (vanaf ongeveer 300 euro) aan
toe.
www.bijenhouden.nl
Eén van de fora van bijenhouders heet bijenhouden.nl.
Het geeft de gebruikelijke actualiteiten,
agenda en achtergrondinformatie.
www.imkerpedia.nl
Een Nederlandstalige encyclopedie over het
houden van honingbijen, onderdeel van het
bekende Wikipedia. De informatie varieert van
historische figuren uit de imkerij tot imkermethoden,
maandbladen en een bijengids.
Praktische informatie
Bijenzwerm gevonden
Wie een bijenzwerm heeft gevonden, maakt
makkelijk vrienden bij de imker. Wie hem
ophaalt, mag hem namelijk houden (tenzij
onomstotelijk is bewezen dat de zwerm uit de
kast van de buurman komt). Bel dus de eerste
de beste imker of bijenhoudersvereniging en zij
zullen de zwerm graag komen ophalen.
Gestoken door een bij
Verwijder de angel met de nagel of door met de
botte kant van een mes over de steek te gaan. Bij
een steek in de hand: denk er aan om je ring(en)
af te doen.
Door de steekplaats te verwarmen kun je het
gif inactiveren. Later zal juist koelen de zwelling
kunnen verminderen. Als de pijn lang
aanhoudt, wanneer er buiten de steekplaats
ook verder op het lichaam reacties optreden of
wanneer iemand in de mond wordt gestoken:
bel 1-1-2!
82
kwartaal 4 december 2010 bijen

Auteurs
Dit cahier is samengesteld door:
Dr. Tjeerd Blacquière (redacteur, hoofdstukken 1
en 7, kaders bij hoofdstukken 4 en 6) geeft leiding
aan het bijenonderzoek van Wageningen
Universiteit en Researchcentrum
Prof. dr. Nico van Straalen (redactie) is hoogleraar
dierecologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam
en bestuurslid van de Stichting Biowetenschappen
en Maatschappij.
Ir. Rob Buiter (eindredactie) is vrijgevestigd wetenschapsjournalist.
Dr. Pieter Oomen (kader bij hoofdstuk 7) is werkzaam
bij de Plantenziektekundige Dienst en
voorzitter van de internationale Bee Protection
Group van de International Commission for
Plant-Bee Relationships.
Dr. Bart Pannebakker (hoofdstuk 6) is evolutionair
geneticus aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Drs. Sjef van der Steen (hoofdstuk 4 en kader bij
hoofdstuk 4) is bijenonderzoeker bij Wageningen
Universiteit en Research centrum.
De volgende auteurs hebben bijgedragen aan de totstandkoming
van dit cahier:
Dr. Willem Boot (hoofdstuk 2 en kader bij hoofdstuk
3) is mede-eigenaar van het imkerbedrijf
Inbuzz.
Dr. Johan Calis (kader bij hoofdstuk 2 en epiloog)
is mede-eigenaar van het imkerbedrijf Inbuzz.
Prof. dr. Marcel Dicke (hoofdstuk 3) is hoogleraar
entomologie aan Wageningen Universiteit en
Researchcentrum.
Drs. Jaap Kerkvliet (kader bij hoofdstuk 5) is oudmedewerker
van de Voedsel en Warenautoriteit,
VWA.
Huib Koel (hoofdstuk 1) is imker en daarnaast ook
liefhebber en onderzoeker van andere bijen dan
de honingbij.
Drs. Kim Meijer (hoofdstuk 6) doet promotieonderzoek
aan plant-insectinteracties aan de
Rijksuniversiteit Groningen.
kwartaal 4 december 2010 bijen 83

Illustratieverantwoording
Foto omslag: Shutterstock
Shutterstock: p. 2, 10 o, 14, 24, 25, 42, 44, 50, 73,
74 b, 75
Hollandse Hoogte, Amsterdam: p. 4, 7, 8, 12, 19, 27,
30, 32, 34, 37, 64, 67, 68, 79
Keith Schengili-Roberts / Wikimedia Commons:
p. 6 inzet
Thinkstock.com: p. 6
Huib Koel / www.wildebijen.nl: p. 9
Joseph Berger / Bugwood.org: p. 10 b
Magnus Manske / Wikimedia Commons: p. 11
John Carter Brown Library, Brown University,
Archive of Early American Images: p. 15
iStockphoto.com: p. 16
Bram Cornelissen, bijen@wur Plant Research
International, Wageningen: p. 17, 28, 46-47 o, 66
Tekeningen overgenomen uit: A. von Rauschenfels,
Atlas der Bienenzucht (1901): p. 18
Artwork from University of Toronto Wenceslaus
Hollar Digital Collection: p. 21
Hans Smid / www.bugsinthepicture.com: p. 22
Luis Nunes Alberto / Wikimedia Commons:
p. 26 o
(c) Dr Klaus Schmitt, Weinheim www.uvir.eu:
p. 26 lb, rb
Loet van Moll - Illustraties, Aalten: p. 35
Thomas D. Seeley / Department of Neurobiology
and Behavior, Cornell University, Ithaca,
New York: p. 36, 38
Nino Barbieri / Wikimedia Commons: p. 37 inzet
Theo Pasveer BNO Cartographics, Deventer: p. 40,
52, 54, 55, 56
Waugsberg / Wikimedia Commons: p. 46 b, 47 b
Klaas de Gelder / Flickr.com: p. 48
Kbradman / Wikipedia.org: p. 57
Jack Dykinga / USDA Agricultural Research
Service: p. 59
Bart Pannebakker / RUG, Goningen: p. 60
Muhammad Mahdi Karim (www.micro2macro.
net)/Wikimedia Commons: p. 62
Tjeerd Blacquière, bijen@wur Plant Research
International, Wageningen: p. 69
Scott Bauer / USDA Agricultural Research Service:
p. 70
Dr. F. Neumann, Aulendorf: p. 71
Bram van de Biezen / B en U, Diemen: p. 72
Stephen Ausmus / USDA Agricultural Research
Service, Bugwood.org: p. 74 o
bijen@wur Plant Research International,
Wageningen: p. 76
84
kwartaal 4 december 2010 bijen

De inhoud van dit
cahier is slechts van
informatieve aard en geen
vervangingsmiddel voor
professioneel medisch
advies. Raadpleeg bij
medische problemen altijd
uw arts.

In dit nummer:
> Waarom de bijen verdwijnen
> Genetica helpt bijenonderzoek
> Gezamenlijke evolutie van bloemetjes en bijtjes
> Het bijenvolk als superorganisme
> Dansen om te communiceren
> Geschiedenis van bijenhouderij
Redactie:
Tjeerd Blacquière
Nico van Straalen
Rob Buiter (eindredactie)
Met een voorwoord van de voorzitter
van de Nederlandse Bijenhouders Vereniging
Bijen. Tot voor kort werden ze vooral in één adem
genoemd met bloemetjes als het over de voorplanting
ging. Vandaag de dag zijn bijen steeds
vaker synoniem met sterfte.
Honingbijen zijn sinds mensenheugenis
geliefd vanwege de honing die ze produceren.
Vroeger waren ze ook nuttig vanwege de was
waarmee de bij zijn raat maakt en waarmee de
mens kaarsen produceerde of waarmee boten
of keukengerei waterdicht konden worden
gemaakt. De belangrijkste functie van bijen is
evenwel de bestuiving van bloemen. Als de bijen
verdwijnen, dan worden heel veel bloemen niet
meer bestoven; niet alleen in de natuur, maar ook
op onze akkers en in onze boomgaarden.
Dit cahier beschrijft niet alleen de
geschiedenis en de biologie van de honingbij.
Het bespreekt ook de verschillende mogelijke
oorzaken voor het verdwijnen van de bijen.
Boven alles geeft dit cahier voeding aan de
fascinatie voor een insect dat – meer dan ooit –
ons leven beheerst.
Bio-Wetenschappen
en Maatschappij