Op verkenning 5 - Thema 'De groote oorlog' handleiding voor de leerkracht

Handleiding
DE GROOTE OORLOG
Sven De Maertelaere
Vincent Verhelst
Jef Pazmany
Naam: .................................................................................................
Klas: ...............................................

Op verkenning – ‘De Groote Oorlog’ – bestaat uit:
• Een themaschrift
• Een handleiding
• Een Bordboek Plus
Een volledig productoverzicht vind je op www.opverkenning.be.
Auteurs:
Sven De Maertelaere
Vincent Verhelst
Conceptcoördinator:
Jef Pazmany
Fotokopieerapparaten zijn algemeen verspreid en vele mensen maken er haast onnadenkend gebruik van voor allerlei doeleinden.
Jammer genoeg ontstaan boeken niet met hetzelfde gemak als kopieën. Boeken samenstellen kost veel inzet, tijd en geld. De
vergoeding van de auteurs en van iedereen die bij het maken en verhandelen van boeken betrokken is, komt voort uit de verkoop
van die boeken. In België beschermt de auteurswet de rechten van die mensen. Wanneer u van boeken of van gedeelten eruit
zonder toestemming kopieën maakt, buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen, ontneemt u hun dus een stuk van
die vergoeding. Daarom vragen auteurs en uitgevers u beschermde teksten niet zonder schriftelijke toestemming te kopiëren
buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen. Verdere informatie over kopieerrechten en de wetgeving met betrekking
tot reproductie vindt u op www.reprobel.be.
Ook voor het digitale lesmateriaal gelden deze voorwaarden. De licentie die toegang verleent tot dat materiaal is persoonlijk. Bij
vermoeden van misbruik kan die gedeactiveerd worden.
© Uitgeverij VAN IN, Wommelgem, 2015
De uitgever heeft ernaar gestreefd de relevante auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Wie desondanks
meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot de uitgever te wenden.
We bedanken Wouter Sinaeve van het In Flanders Fields
Museum voor zijn deskundige hulp bij de realisatie van dit
thema.
Eerste druk 2015
ISBN 978-90-306-7399-6
D/2015/0078/48
Art. 563257/01
NUR 193
Cover en lay-outconcept: HarderBetterFasterStronger
Opmaak: B.AD
Verhaal: Rien Broere
Tekeningen: Jonas Van de Vyver
Cartografie: Van Oort redactie en kartografie, Almere; Van
Dijk vormgeving & kartografie, Vlijmen; Rerink kartografie &
vormgeving, Eindhoven
Foto’s: In Flanders Fields Museum, Imperial War Museum,
Toerisme Heuvelland
2
DE GROOTE OORLOG

Inhoud
INHOUD
Lessenoverzicht 4
LES 1 Ga je mee op verkenning 6
LES 2 Een Groote Oorlog 12
LES 3 Vier jaar oorlog 20
LES 4 Het frontlandschap in de Westhoek 26
LES 5 In de loopgraven 32
VERHAAL Het geheim (Rien Broere) 38
LES 6 (Over)leven 40
LES 7 Oorlog in heel België 46
LES 8 Nooit meer oorlog (1) 50
LES 9 Nooit meer oorlog (2) 56
SAMENVATTING 60
 Inhoud 3

Lessenoverzicht
Dit overzicht geeft kort de kern van alle lessen weer. Het laat je toe snel te beoordelen of je de door
de auteurs gekozen volgorde van de lessen wilt aanhouden of een andere volgorde verkiest.
LES 1 – Ga je mee op verkenning
Met deze inleidende les wek je belangstelling voor het thema en inventariseer je de voorkennis over
de Eerste Wereldoorlog. Wat weten de leerlingen er al over Welke vragen hebben ze bij het thema De
bronnen die we aanreiken en de vragen die we stellen, helpen daarbij. Wil je nog een specifiek aspect
uit de eigen streek onderzoeken Dan kun je dat tijdens deze les afspreken.
Een tip: als je het thema op een andere manier wilt beginnen, dan kan dat bijvoorbeeld door eerst het
verhaal (midden in het themaschrift) te lezen.
LES 2 – Een Groote Oorlog
In de tweede les ga je op zoek naar de aanleiding en de oorzaken van het oorlogsconflict. Je situeert het
conflict in de tijd. Eventueel kun je vooraf een cursorische les over de tijdlijn/periodisering geven.
LES 3 – Vier jaar oorlog
In de derde les bespreek je het verloop van de Eerste Wereldoorlog. De leerlingen stellen vast dat de
frontlijn Europa gedurende vier jaar in tweeën deelde en dat mensen uit de hele wereld betrokken
raakten bij het conflict.
LES 4 – Het frontlandschap in de Westhoek
In de vierde les observeer je het frontlandschap in de Westhoek. Het polderlandschap rond de IJzer
en het heuvellandschap rond Ieper komen aan bod. De leerlingen leren met een legende bij een kaart
werken en oefenen oriëntatie in de ruimte met behulp van een kaart. Eventueel kun je vooraf een
cursorische les geven om hoogtelijnen te leren gebruiken.
LES 5 – In de loopgraven
In de vijfde les staat het domein ‘techniek’ centraal. De leerlingen bedenken een manier om gewonde
soldaten op het slagveld te vervoeren. Ze leren meer over het harde leven in de loopgraven. De
bronnen in het themaschrift gebruik je om de context van de techniekopdracht te creëren en de
leerlingen toe te laten zich in te leven in het probleem waarvoor ze een oplossing moeten bedenken.
VERHAAL – Het geheim (Rien Broere)
Midden in het themaschrift zit een boeiend kortverhaal. Verhalen brengen een onderwerp tot leven en zorgen
ervoor dat de leerlingen zich kunnen inleven in de wereld van de personages. Hoe en wanneer je het verhaal
een rol laat spelen tijdens dit thema, is jouw keuze. Laat je de leerlingen het vooraf thuis lezen Lees je het
in de klas Bij het begin van het thema, tussendoor of achteraf Je kiest zelf het gepaste moment en de
geschikte plaats. Je kunt er ook een drama-activiteit of een creatieve schrijfopdracht aan koppelen.
4
DE GROOTE OORLOG

LES 6 – (Over)leven
In de zesde les ontdekken de leerlingen door het spelen van een spel dat het dagelijks leven in de
oorlogstijd heel anders was dan wat zij gewend zijn. Ze staan stil bij het harde leven van kinderen in
oorlogsgebied. Ze bekijken de situatie vroeger, maar ook vandaag.
LES 7 – Oorlog in heel België
In de zevende les werken de leerlingen in groepjes en observeren ze bronnen die aantonen dat de
Eerste Wereldoorlog in heel België gevolgen had. Met behulp van drie W-vragen (Wanneer, Waar en
Wat) leren ze feiten afleiden uit historische bronnen.
LES 8 – Nooit meer oorlog (1)
In de achtste les leren de leerlingen hoe en waarom de Eerste Wereldoorlog nog steeds herdacht
wordt. Ze maken kennis met de IJzertoren en de Last Post. Ze leren over de feestdag van 11 november.
LES 9 – Nooit meer oorlog (2)
In de negende les bezoeken de leerlingen een monument voor gesneuvelde soldaten of een
landschapslitteken uit de Eerste Wereldoorlog in de eigen gemeente of de ruimere omgeving. Deze les
is ideaal om te combineren met een uitstap in de eigen gemeente of met een geplande uitstap. Meestal
is er in de buurt wel iets te vinden dat herinnert aan de Eerste Wereldoorlog.
Ga eventueel op zoek naar mensen die weten waar er zich gedenkwaardige feiten uit de Eerste
Wereldoorlog hebben afgespeeld. Het is een gelegenheid voor de leerlingen om oudere mensen te
interviewen die zich nog verhalen over de Eerste Wereldoorlog herinneren. Zo knoop je aan bij les 2,
waarin duidelijk werd hoeveel generaties geleden de Eerste Wereldoorlog plaatsvond.
SAMENVATTING
Deze les biedt een overzicht van de belangrijkste aspecten die in het thema aan bod kwamen. Ook
de tijdlijn van de historische periodes uit de Europese geschiedenis en de detailtijdlijn staan in het
themaschrift.
Leren leren
De laatste bladzijde van het themaschrift biedt de leerlingen ondersteuning bij het leren leren. Tegelijk
helpen de tips bij de reflectie over hun eigen leerproces. Er is ook ruimte voor goede raad van de
leerkracht.
 Lessenoverzicht 5

LES 1
Ga je mee op verkenning
Domein(en): brongebruik, maatschappij, ruimte, tijd
Onderwerp: op verkenning
Lesduur: 50’
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIALEN
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 2-3
• een atlas
Voor de leerkracht
• achtergrondinformatie
Voor de klas
• bordboek
• een klassikale tijdlijn
Vooraf
Met deze inleidende les wek je belangstelling voor het thema en inventariseer
je de voorkennis over de Eerste Wereldoorlog. Op het internet vind je nog heel
wat extra of ander bronnenmateriaal. Vraag eventueel aan de leerlingen om
thuis of bij hun grootouders documentatie of herinneringen aan de Eerste
Wereldoorlog te verzamelen. Met die inbreng kun je een klassikale themahoek
opstarten.
Start
Richt de blik van de leerlingen op de titel van het themaschrift: ‘De Groote
Oorlog’. Vraag hen of ze een idee hebben waarover het thema zal gaan.
Kern en verwerking
Overloop de bronnen in het themaschrift op p. 2-3. Je hoeft niet alle bronnen
te behandelen of ze in een bepaalde volgorde aan bod te laten komen. Indien
mogelijk projecteer je de bronnen tijdens de bespreking in het bordboek.
BRON 1
Foto van het Tyne Cot Military Cemetery in Zonnebeke
Bekijk de foto en bespreek de vragen.
• Wat vind je opvallend aan dit kerkhof alle graven lijken hetzelfde / allemaal
graven in witte steen / het zijn heel veel graven / lijkt een groot kerkhof
• Wie ligt hier begraven, denk je Waarom denk je dat Op de voorste grafzerk
staat een Engelse tekst: ‘A soldier of the Great War’. Dat betekent: ‘Een
soldaat uit de Groote Oorlog’. Het wijst erop dat het een kerkhof voor
soldaten is. / Het Engelstalige opschrift geeft aan dat het mogelijk gaat om
Engelstalige soldaten (Britten, Amerikanen, Canadezen ...).
Misschien hebben de leerlingen al zo’n kerkhof bezocht of gezien. Laat hen
soorten begraafplaatsen opsommen. Militaire begraafplaatsen hebben altijd
een eenvormig uitzicht.
6
DE GROOTE OORLOG

In de volgende lessen komt de gruwel van de oorlog aan bod. We brengen dat
met de nodige omzichtigheid maar toch ook duidelijk aan, zodat de leerlingen
tot het besef komen dat elk oorlogsconflict (dodelijke) slachtoffers maakt.
Het feit dat er nog zoveel kerkhoven zijn waar de gesneuvelden van de Eerste
Wereldoorlog rusten en dat die kerkhoven minutieus worden onderhouden, is
een belangrijk aspect in de herdenking van de oorlogsgruwel.
BRON 2
Een fragment uit het oorlogsdagboek van Hubert Cleuren
Laat de leerlingen het fragment uit het oorlogsdagboek bekijken, maar nog
niet lezen. Bespreek de datering.
• Uit welk jaar stamt de tekst 1914 / tamelijk oud / ongeveer 100 jaar geleden
Duid het jaartal 1914 aan op de tijdlijn die aanwezig is in de klas. Laat de
leerlingen verwoorden dat 1914 gesitueerd is in de 20e eeuw. Als ze de
periodisering al geleerd hebben, laat je hen verwoorden in welke periode het
jaartal is gesitueerd.
ICT-TIP
In les 7 komt bron 2
uitgebreid aan bod. Je
vindt meer achtergrondinformatie
op
www.europeana1914-1918.eu/
en/contributions/5867
Bespreek dan de spelling.
• Wat valt je op aan de spelling Sommige woorden lijken fout geschreven. /
De tekst is alleszins anders geschreven of gespeld dan we nu gewend zijn.
Bekijk samen de cover van het themaschrift. De titel van het themaschrift ‘De
Groote Oorlog’ is in een oude spelling geschreven. Een lange o-klank werd toen
met een dubbele ‘o’ geschreven. Wijs erop dat taal leeft en dat de spelling
doorheen de tijd al heel vaak werd aangepast. De laatste spellinghervorming
dateert van een aantal jaar geleden.
OPZOEKTIP
Laat de leerlingen in het
groene boekje of op het
internet opzoeken van
wanneer de laatste
spellinghervorming
dateert.
Bespreek tot slot de auteur van de bron.
• Lees het fragment. Wie heeft de tekst volgens jou geschreven Het lijkt
geschreven door een soldaat tijdens de oorlog.
In heel wat lessen in het themaschrift oefenen de leerlingen op brongebruik.
Bron 2 is erg geschikt om hen met (historische) bronnen te leren omgaan.
BRON 3
Foto van de ruïnes van Ieper
De luchtfoto uit de collectie van het In Flanders Fields Museum in Ieper toont
op een treffende manier de enorme verwoesting die de stad trof tijdens de
Eerste Wereldoorlog. Bespreek de vragen.
• Wat is er in die stad gebeurd, volgens jou een bom ontploft / bestookt door
tanks / er heeft oorlog gewoed
• In welk land ligt de stad België
In les 4 leren de leerlingen over het belang van de heuvelruggen rond Ieper en
waarom daar zo lang en zo hard voor werd gevochten. De Duitse kanonnen
konden de stad goed bereiken vanaf de heuvels. Na ontelbare beschietingen
bleef er van Ieper alleen een puinhoop over. Na de oorlog werd de stad op
vraag van de bevolking heropgebouwd. In de Lakenhallen (die je centraal op
de foto ziet) huist nu het In Flanders Fields Museum. Elke leerling zou de kans
moeten krijgen om het te bezoeken.
ICT-TIP
De website van het
museum biedt een schat
aan informatie:
www.inflandersfields.be
LES 1 Ga je mee op verkenning 7

BRON 4
Kaart van België en zijn buurlanden
Bekijk de kaart samen. De leerlingen kiezen uit de gegeven keuzeopties welke
titel de kaart het best zou krijgen. Daarna zoeken ze in een atlas de buurlanden
van België op en schrijven ze die in de legende op de kaart. (Het is niet de
bedoeling dat alle leerlingen de buurlanden nu al uit het hoofd kennen.)
In verschillende lessen in dit thema wordt er gesproken over België en de
rol van de buurlanden in de Eerste Wereldoorlog. Het is belangrijk dat de
leerlingen onze buurlanden kennen, dat ze die kunnen situeren op de kaart
en dat ze inzien dat de verhouding tussen België en zijn buurlanden niet altijd
dezelfde is geweest.
BRON 5
Een rekruteringsaffiche met de tekst ‘Remember Belgium’
Het is een affiche voor de rekrutering van soldaten uit de collectie van het In
Flanders Fields Museum. Deze bron laat je toe om de leerinhouden van het
leergebied taal toe te passen binnen wereldoriëntatie.
• Welke taal herken je op de affiche Engels
Vertaal de tekst samen.
• Wat was de bedoeling van de maker Hij doet een oproep om bij het leger te
gaan.
• Wie heeft de affiche gemaakt de Britse legerleiding / Zij wilde zo veel
mogelijk soldaten werven om aan het Belgische front te vechten. (Het
antwoord op die vraag kan ook gevonden worden door de vraag naar de
bedoeling van de maker te beantwoorden.)
Propaganda was een belangrijk onderdeel van de oorlogsinspanningen.
De affiche is een voorbeeld van een wervingscampagne voor het Britse
leger. Er wordt verwezen naar de inval van het Duitse leger in België en de
verwoestingen die toen werden aangericht. De makers van de affiche willen
inspelen op het sentiment en de empathie van de Britse jongemannen om hen
te overtuigen zich vrijwillig aan te melden.
Afronding
Vraag over welke bron de leerlingen graag meer willen weten en waarom.
Als de leerlingen vooraf thuis of bij hun grootouders documentatie over of
herinneringen aan de Eerste Wereldoorlog verzameld hebben, kun je hen
daarover laten vertellen.
8
DE GROOTE OORLOG

Achtergrondinformatie
Tyne Cot Cemetery
Tyne Cot Cemetery in Passendale (Zonnebeke) is een Britse militaire begraafplaats met gesneuvelden uit de Eerste
Wereldoorlog. Het is de militaire begraafplaats met het grootste aantal Britse gesneuvelden op het Europese
vasteland. Achteraan bevindt zich het halfcirkelvormige ‘Tyne Cot Memorial’, met de namen van meer dan 30 000
vermiste Britse soldaten. Centraal op het terrein bevindt zich het ‘Cross of Sacrifice’. Het kruis staat boven op een
bunker die voor de verovering als Duitse commandopost dienstdeed. De ‘Stone of Remembrance’ staat achteraan.
De begraafplaats is een ‘Open Cemetery’. Dat betekent dat er nog stoffelijke resten uit de omringende slagvelden
kunnen bijgezet worden. In oktober 2002 werd er nog een laatste dode begraven. Er liggen 11 957 doden, waarvan
er 8 369 niet meer geïdentificeerd konden worden.
Bron: nl.wikipedia.org
Het oorlogsdagboek van Hubert Cleuren
Het verhaal van Hubert Jan Cleuren (1891-1966) werd door zijn dochter Leonie Cleuren online gezet op de website
van ‘Europeana 1914-1918’. Het vertelt het wedervaren van Hubert als soldaat in het Belgische leger bij de
verdediging van de fortengordel rond Luik tegen de Duitse inval.
De korte maar treffende dagboekfragmenten geven de leerlingen een goede impressie van welke indrukken de
Duitse inval bij een jonge soldaat naliet.
Bron: www.europeana1914-1918.eu/nl/contributions/5867
Propaganda
Propaganda is een belangrijk instrument waarmee de leiding de
bevolking aan haar kant probeert te krijgen en het moreel hoog
probeert te houden. Tegelijk wordt er getracht om de tegenpartij
te ontmoedigen.
In het boek ‘Het droommuseum van Dre’ vind je onder andere
meer informatie over het gebruik van propaganda tijdens de
Eerste Wereldoorlog. Het boek is verkrijgbaar in het In Flanders
Fields Museum in Ieper.
Chielens, Wim,
Het droommuseum van Dre, Een tocht door de Eerste Wereldoorlog.
© Uitgeverij Hannibal, 2012.
(ISBN 978-94-9137-628-3)
LES 1 Ga je mee op verkenning 9

Bron 2
Vraag welke eeuw we nu zijn
en geef aan dat het dagboek
ongeveer 100 jaar geleden
geschreven werd.
LES 1
Ga je mee op verkenning
Bron 1
Wat vind je opvallend aan dit kerkhof
De grafzerken zijn allemaal hetzelfde.
Het zijn er heel veel.
Wie ligt hier begraven, denk je Waarom denk je dat
soldaten uit een grote oorlog
Er staat in het Engels 'A soldier of the
great war' op de eerste grafsteen.
Bron 2
Vertelling uit den Oorlog, jaar 1914
...
Den 17 augustus het fort werd door groote duitsche
kanonen beschooten van 5 uren savonds tot 8
uren … de onze schieten hevig trug, twee kanonen
van de duits worden door de onze vernield en 16
man gedood en 18 gekwets 40 paarden gedood
den mof trek weg en laat dit alles liggen … den
18 smorgens begint hij weer opnieuw en deze keer
staan de kanonen nog veel korter bij van in het
dorp Romsée.
Uit welk jaar stamt de tekst 1914
Wat valt je op aan de spelling Veel woorden worden anders geschreven dan nu.
Het lijkt alsof er veel fouten staan.
Lees het fragment. Wie heeft de tekst volgens jou geschreven
Het lijkt geschreven door een soldaat tijdens de oorlog.
Bron 3
Wat is er in die stad gebeurd, volgens jou
De stad is plat gebombardeerd,
helemaal verwoest.
In welk land ligt de stad
België
© Collectie In Flanders Fields Museum, Ieper
2 DE GROOTE OORLOG
10
DE GROOTE OORLOG

Bron 4
Nederland
Duitsland
Luxemburg
Frankrijk
Groot-Brittannië
Wat is de beste titel voor de kaart Kruis aan.
De wereld
West-Europa
Europa x België en zijn buurlanden
Bron 5
Vul de legende van de kaart aan met de namen van de
landen.
Welke taal herken je op de affiche
het Engels
Wat was de bedoeling van de maker
Hij doet een oproep om bij het leger te
gaan.
Wie heeft de affiche gemaakt
Waarschijnlijk het leger, daar waren
veel soldaten nodig.
Over welke bron wil jij graag meer weten Waarom
© Collectie In Flanders Fields Museum, Ieper
LES 1 Ga je mee op verkenning 3
LES 1 Ga je mee op verkenning 11

LES 2
Een Groote Oorlog
Domein(en): brongebruik, maatschappij, tijd
Onderwerp: de oorzaken en de aanleiding van WO I
Lesduur: 50’
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIALEN
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 4-5
• themaschrift p. 22-23
• kopieerbladen p. 1-10
(1 per spelersgroep)
Voor de leerkracht
• achtergrondinformatie
Voor de klas
• bordboek
• dvd 1 nr. 1
• prentenset prent 1
TIP
Het is erg leerzaam om het
filmpje na de bespreking
opnieuw te bekijken.
Dan zien de leerlingen de
antwoorden op de (andere)
vragen.
Start
Blik kort terug op de inleidende les (les 1).
• In de vorige les hebben we een aantal bronnen besproken. Welke een foto van
een oorlogskerkhof / een foto van graven op het Tyne Cot Military Cemetery
in Zonnebeke / een oorlogsdagboek uit 1914 / een kaart van België en zijn
buurlanden / een rekruteringsaffiche voor (Engelstalige) soldaten
• Waar hadden die bronnen mee te maken een oorlogsconflict zo’n 100 jaar
geleden
Misschien heb je het conflict al benoemd als de ‘Eerste Wereldoorlog’ of de
‘Groote Oorlog’. Bekijk het introductiefilmpje over Wereldoorlog I. Het duurt
ongeveer drie minuten en vertelt meer over de oorzaken, de aanleiding, het
verloop en het einde van de oorlog. Stel eventueel vooraf vragen, zodat de
leerlingen het filmpje gericht bekijken. Je kunt ook groepen maken en elke
groep een vraag geven. Of laat de groepen zelf een vraag of meer vragen
kiezen. Enkele hulpvragen:
• Kwam de oorlogsdreiging onverwacht nee / Verschillende Europese
landen bereidden zich al voor op een militair conflict. / Duitsland bouwde
wapenfabrieken en richtte een sterk leger op.
• Wat deden de Europese landen om een oorlog te vermijden Ze sloten
bondgenootschappen. / Frankrijk, Engeland en Rusland beloofden elkaar
steun. / Oostenrijk-Hongarije en Duitsland deden hetzelfde.
• Wat was de aanleiding van de oorlog de moord op de kroonprins van
Oostenrijk-Hongarije en zijn vrouw
• Welk land verklaarde de oorlog Oostenrijk-Hongarije verklaarde de oorlog
aan zijn buurland Servië.
• Wat gebeurde er op 11 november 1918 Duitsland gaf zich over. / De oorlog stopte.
Geef de leerlingen de kans om verbanden te verwoorden met de bronnen in les 1.
BRONGEBRUIK
De leerlingen gaan aan
de slag met verschillende
beeldvormers: een filmpje,
een cartooneske kaart
en krantenartikels. Ze
beschikken over genoeg
bronnen om de leerstof te
verwerken.
Kern
Oorlogswolken boven Europa
De leerlingen nemen het themaschrift op p. 4. De informatie uit het filmpje
hebben jullie nu nodig om de oefeningen 1 tot 4 te maken. Werk per twee. Bekijk
de bronnen en beantwoord de vragen op een kladblad.
Bespreek en verbeter de oefeningen klassikaal. Kom tot een standaardantwoord
voor elke vraag. Heb je een dataprojector of een digibord Dan kun je
de bronnen groot projecteren.
12
DE GROOTE OORLOG

Opdracht 1
Bespreek de cartooneske kaart.
• Wat vertelt de afbeelding over de grote landen in Europa In 1914 zijn er twee
kampen: Verenigd Koninkrijk, Rusland en Frankrijk (blauwgroen op de kaart)
en Duitsland en Oostenrijk-Hongarije (oranjeroze op de kaart). / De andere
landen zijn in 1914 neutraal.
• Waarom zijn sommige landen afgebeeld als soldaten Enkele landen hebben
ruzie. / Ze hebben een conflict. / Ze bewapenen zich. / Ze zullen een militair
conflict uitvechten.
TIP
Geef duiding bij Oostenrijk-
Hongarije aan de hand van
de achtergrondinformatie.
Opdracht 2
Laat de leerlingen de landen op de cartooneske kaart benoemen. Vraag hen
welke landen ze herkennen uit het filmpje (Frankrijk, Verenigd Koninkrijk,
Rusland en Duitsland).
• Op de kaart zie je twee bondgenootschappen. Hoe heten die Kijk naar de
legende. de Geallieerden / de Centralen
• Hoe heet het bondgenootschap waartoe Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en
Rusland behoorden de Geallieerden
• Hoe heet het bondgenootschap waartoe Duitsland en Oostenrijk-Hongarije
behoorden de Centralen
Opdracht 3
Bondgenoten beloven soms veel aan elkaar, maar soms komt er uiteindelijk
niets van. Deze landen komen hun belofte na.
• Wat hebben de bondgenoten aan elkaar beloofd elkaar helpen bij een
(militair) conflict
Opdracht 4
Bespreek de afbeelding met het bijschrift over de moord op Franz Ferdinand.
Verwijs eventueel naar het filmpje uit de start van de les.
• Onderstreep in het bijschrift wie waar en wanneer werd vermoord.
• Waarom was Oostenrijk-Hongarije boos De toekomstige heerser van
Oostenrijk-Hongarije was vermoord in Sarajevo.
• Welk gevolg had de moord Ze leidde tot de Eerste Wereldoorlog.
• Duid Servië aan op de kaart.
Vinden de leerlingen het moeilijk om Servië aan te duiden Bekijk dan de
kaart in het themaschrift op p. 7. Laat hen verklaren waarom Oostenrijk-
Hongarije in de cartoonkaart een pistool op Servië richt: na de moordaanslag
verklaarde Oostenrijk-Hongarije de oorlog aan buurland Servië. Servië zou de
moordenaars hebben geholpen.
• Wie weet nog welk land een goede vriend van Servië was Rusland
Cartoon: prent 1 (gepersonifieerde ruziemakende landen)
Toon de cartoon. Gebruik prent 1 of het bordboek. Vraag wat de cartoonist
wil vertellen. Vergelijk de situatie met hoe een ruzie op de speelplaats kan
ontstaan: een ruzie of conflict kan verergeren, oplopen, uit de hand lopen,
verhevigen, verslechteren … Kom tot: Als een Europees land met oorlog start,
dan moeten de andere landen ook vechten, omdat ze het beloofd hebben in/aan
hun bondgenootschap.
LES 2 Een Groote Oorlog 13

De Eerste Wereldoorlog in de tijd
In deze lesfase maak je de oefeningen 5-8 in het themaschrift op p. 5 klassikaal.
Gebruik ook de tijdlijnen op p. 22-23 in het themaschrift.
Opdracht 5
De twee bronnen tonen respectievelijk de titelpagina van een Franstalige
Belgische krant die werd uitgegeven bij de start van de oorlog en de titelpagina
van een Amerikaanse krant die werd uitgegeven bij de wapenstilstand op 11
november 1918.
De leerlingen werken per twee. Ze bekijken de krantenkoppen en gaan op
zoek naar de datum waarop de oorlog in België begon en de datum waarop de
oorlog in België eindigde. Ze omcirkelen de datums in de bronnen (4 augustus
1914 en 11 november 1918).
Vraag hen of ze de krantenkoppen begrijpen. Vertaal eventueel.
• L’Allemagne viole la neutralité belge: Duitsland schendt de Belgische
neutraliteit.
• Peace: vrede
Het begin en het einde van de oorlog in Europa was wereldnieuws en stond dus in
alle kranten over de hele wereld.
Opdracht 6
Neem nu je themaschrift op p. 23. Duid het begin en het einde van de Eerste
Wereldoorlog aan op de tijdlijn rechts bovenaan.
Opdracht 7
Hoeveel jaar geleden begon de Eerste Wereldoorlog Het antwoord hangt af van
het huidige jaar, maar het zal ongeveer 100 jaar of een eeuw geleden zijn.
Opdracht 8
Bespreek welke generaties de Eerste Wereldoorlog meegemaakt hebben.
Overloop de keuzeopties; het begrip ‘betovergrootouders’ is misschien nieuw.
De leerlingen kruisen eerst individueel een antwoord aan. Daarna vergelijken
ze hun antwoord met dat van een medeleerling. Ze proberen per twee tot een
gemeenschappelijk antwoord te komen.
Overloop dan elke generatie en vraag wie die generatie aangekruist heeft.
Gebruik de tijdlijn op p. 22-23 om foute antwoorden bij te sturen. Het zou
kunnen dat je leerlingen het antwoord op de vraag niet weten. Geef hen
eventueel de kans om de vraag thuis te stellen.
14
DE GROOTE OORLOG

Verwerking
De leerlingen spelen in groep of met de hele klas het bondgenootschappenspel
(kopieerbladen p. 1-10). Licht het spel toe.
Het gaat om een kaartspel. Het bondgenootschappenspel speelt zich af in de
periode net voor en net na het begin van de Eerste Wereldoorlog.
Elke speler krijgt een of meer kaarten. Iedereen leest zijn kaart(en), maar
niemand zegt wat erop staat. Elke kaart spreekt in naam van een land en vertelt
wat het land zal doen als reactie op iets dat gebeurt. De speler met de startkaart
begint: hij vertelt wat er op zijn kaart staat. Je moet als speler op het juiste
moment je verhaal vertellen. Als je vindt dat je je kaart moet spelen, zeg dan wat
je land zal doen als reactie op de voorgaande gebeurtenis(sen) en waarom.
Nadat een kaart gespeeld is, moet ze bij de juiste groepskaart gelegd worden:
bij de Geallieerden, bij de Centralen of bij de anderen (de landen die geen lid
waren van de bondgenootschappen). De groep beslist op welke stapel de kaart
thuishoort.
Deel de kaartjes met de spelregels uit. Dan beginnen de leerlingen te spelen.
Doordat de kaarten op de juiste stapel gelegd moeten worden, kom je
automatisch tot de twee bondgenootschappen en de landen die geen alliantie
aangingen. De leerlingen kunnen Servië en België zowel bij de landen ‘die niet
behoren tot een bondgenootschap’ als bij ‘de Geallieerden’ indelen. Ze moeten
wel argumenten kunnen geven voor hun keuze. (België sluit na de inval van
Duitsland aan bij de Geallieerden. Servië wordt eind 1914 volledig veroverd
door de Centralen.)
Afronding
Toon en bespreek opnieuw de cartoon met de gepersonifieerde ruziemakende
landen. Gebruik prent 1 of het bordboek. Het is dezelfde cartoon als op de
achterkant van de spelkaarten.
Geef de leerlingen tot slot de vrije opdracht om thuis zelf op zoek te gaan
naar cartoons over politieke of militaire gebeurtenissen. Ze kunnen zoeken
in kranten, tijdschriften of op het internet. In de volgende lessen mogen ze
hun cartoon voorstellen. Als je een klassikale themahoek inricht, kunnen de
cartoons daar een plek krijgen.
LES 2 Een Groote Oorlog 15

LES 2
Een Groote Oorlog
Na deze les ...
kan ik met behulp van een kaart de Europese landen benoemen die bij de start
van de Eerste Wereldoorlog een conflict met elkaar hebben.
kan ik het begin en het einde van de Eerste Wereldoorlog aanduiden op een tijdlijn.
kan ik de Eerste Wereldoorlog situeren in de juiste historische periode.
kan ik verwoorden hoeveel generaties geleden de Eerste Wereldoorlog plaatsvond.
Oorlogswolken boven Europa
De Geallieerden in 1914
De Centralen in 1914
Neutrale landen in 1914
De frontlijn in West-Europa
Servië
1
Waarom zijn sommige landen afgebeeld als soldaten
Enkele landen hebben ruzie met elkaar.
Die landen zijn zich aan het bewapenen.
2
Schrijf de namen van de bondgenootschappen in
de tabel.
De Geallieerden
Frankrijk
Verenigd Koninkrijk
Rusland
De Centralen
Duitsland
Oostenrijk-Hongarije
3
4
Wat hebben de bondgenoten aan elkaar beloofd
Ze hebben beloofd elkaar te helpen.
Duid Servië aan op de kaart. Zet een kruisje.
Op 28 juni 1914 werd Franz Ferdinand,
de kroonprins van Oostenrijk-Hongarije,
vermoord in Sarajevo. De moord was het
startschot van de Eerste Wereldoorlog.
Afbeelding uit ‘Le Petit Journal’, 12 juli 1914.
4
DE GROOTE OORLOG
16
DE GROOTE OORLOG

De Eerste Wereldoorlog in de tijd
5
Zoek in de krantenartikels de datums waarop de oorlog in België begon en eindigde.
Omcirkel ze.
6
Neem je schrift op p. 23. Duid met een verticale streep het begin en het einde van de
Eerste Wereldoorlog aan op de bovenste tijdlijn.
7
Hoeveel jaar geleden begon de Eerste Wereldoorlog
(iets meer dan) 100 geleden
8
Wie maakte de Eerste Wereldoorlog mee
Kruis aan.
Moeilijke woorden
Je ouders
Je grootouders
x
Je overgrootouders
Je betovergrootouders
betovergrootouders: de ouders van
jouw overgrootouders
bondgenootschap: een groep landen
die elkaar helpen
cartoon: een cartoon of spotprent is
een grappige tekening, vaak over een
ernstig onderwerp
verticaal: rechtopstaand
LES 2 Een Groote Oorlog 5
LES 2 Een Groote Oorlog 17

Achtergrondinformatie
De tekst van het filmpje ‘De Eerste Wereldoorlog’
Rond 1900 is Duitsland een belangrijk land in Europa. Een land met heel veel grote fabrieken. In bepaalde
fabrieken worden wapens gemaakt. Duitsland wil immers een sterk leger, om aan de andere Europese landen
te tonen dat zij ook een belangrijke rol willen spelen in de wereld. Ze hebben misschien niet zoveel kolonies als
Groot-Brittannië en Frankrijk, maar ze geloven dat hun leger het sterkste van de wereld zal zijn.
In buurland Frankrijk zijn de mensen bezorgd. ‘Stel je voor dat Duitsland een oorlog tegen ons zal beginnen.’
Daarom gaat Frankrijk een verbond aan met Engeland en Rusland. De drie landen spreken af dat ze elkaar helpen
als er oorlog komt. Maar ook Duitsland gaat een verbond aan, met Oostenrijk-Hongarije. En ook zij spreken af
elkaar te zullen helpen.
De leiders van al die landen zeggen dat ze geen oorlog willen, maar de oorlogsdreiging hangt in de lucht. Op 28
juni 1914 gebeurt er iets vreselijks in de stad Sarajevo. De kroonprins van Oostenrijk-Hongarije en zijn vrouw
worden vermoord.
De machthebbers in Oostenrijk-Hongarije zijn woedend, vooral op buurland Servië. Ze denken dat de Serven
achter de moordaanslag zitten. Oostenrijk-Hongarije is zo boos, dat het Servië de oorlog verklaart. Rusland
verdedigt zijn Servische vrienden en belooft het land militair te steunen. De legers van die landen maken zich klaar
voor de oorlog.
Het Duitse leger komt, zoals beloofd, Oostenrijk-Hongarije te hulp. Duitsland verklaart begin augustus de oorlog
aan Rusland, Frankrijk en uiteindelijk ook Engeland. Alle machtige landen van Europa zijn nu met elkaar in oorlog.
De Duitsers willen Frankrijk veroveren. Ze willen hun soldaten door België sturen, maar wij willen geen vreemde
soldaten in ons land. Wij willen neutraal blijven! Wanneer de Duitsers hun leger toch door België sturen, moeten
we wel meevechten.
De Duitse aanval begint succesvol, maar iets ten noorden van Parijs blijven de Duitsers steken. Ze worden
tegengehouden door de Franse, Britse en Belgische soldaten. De legers graven zich in de grond in en er ontstaat
een oorlogsfront van de Belgische kust tot aan Zwitserland.
Vier jaar lang vechten de legers tegen elkaar, zonder resultaat. Maar dan komen in 1917 de Amerikanen
meevechten. Daar kan Duitsland niet tegenop en het land moet zich overgeven. Op 11 november 1918 – ruim vier
jaar na de start van de oorlog – stopt de verwoestende nachtmerrie. De Eerste Wereldoorlog heeft het leven gekost
aan 10 miljoen soldaten.
18
DE GROOTE OORLOG

De bondgenootschappen
De oorzaken van de Eerste Wereldoorlog liggen onder andere besloten in twee spanningsvelden die zich in de
loop van de 19e eeuw in Europa ontwikkelden: een groeiend nationalisme in alle Europese landen en een enorme
economische concurrentiestrijd tussen de Europese grootmachten. Die spanningsvelden leidden tot een koloniale
imperialistische politiek.
Landen gingen bondgenootschappen aan om hun belangen veilig te stellen. Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en
Italië vormden een bondgenootschap (de Triple Alliantie in 1882). De groeiende politieke en economische macht
van Duitsland gaf redenen aan Frankrijk, Groot-Brittannië en Rusland om ook een verbond te smeden (de Triple
Entente in 1907).
Italië sloot ook nog een geheim akkoord met Frankrijk en verliet de Triple Alliantie bij het begin van de Eerste
Wereldoorlog. Italië zal in 1915 zelfs aansluiten bij de Geallieerden. Die dubbele politiek van Italië is de reden
waarom we ervoor gekozen hebben om Italië in deze les niet te vermelden als lid van een bondgenootschap
op de vooravond van de Eerste Wereldoorlog.
Oostenrijk-Hongarije
Oostenrijk-Hongarije – ook bekend als de Donaumonarchie of de Dubbelmonarchie – was een multinationale
staat in Centraal Europa. De keizer regeerde gelijktijdig over de twee kerngebieden Oostenrijk en Hongarije. De
Duitssprekende bevolking en de Hongaren bekleedden een geprivilegieerde positie. De andere bevolkingsgroepen
(Slaven, Italianen, Polen …) voelden zich in de Donaumonarchie gediscrimineerd. De verschillende Slavische
bevolkingsgroepen streefden naar autonomie, ofwel binnen de Donaumonarchie ofwel als een onafhankelijk land/
onafhankelijke landen los van het keizerrijk. De moordenaar van de kroonprins Franz-Ferdinand – G. Princip – was
een lid van de Zwarte Hand. De Zwarte Hand was een geheime Servische organisatie, die streefde om Bosnië en
Herzegovina te ‘bevrijden’ uit de Donaumonarchie en te laten aansluiten bij Servië. Dat was ook de reden waarom
Oostenrijk-Hongarije buurland Servië medeverantwoordelijk achtte voor de moordaanslag.
Na de Eerste Wereldoorlog werd de Donaumonarchie ontbonden. De volgende huidige landen behoorden tot het
territorium van de Donaumonarchie: Oostenrijk, Hongarije, Bosnië en Herzegovina, Kroatië, Slowakije, Slovenië
en Tsjechië. Ook delen van Italië, Montenegro, Oekraïne, Polen, Roemenië en Servië maakten ooit deel uit van de
Donaumonarchie.
LES 2 Een Groote Oorlog 19

LES 3
Vier jaar oorlog
Domein(en): maatschappij, ruimte, tijd
Onderwerp: het verloop van WO I
Lesduur: 50’
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 4-7
• themaschrift p. 22-23
• kopieerbladen p. 11-13
(enkele exemplaren of op
leerlingaantal)
Voor de leerkracht
• achtergrondinformatie
Voor de klas
• bordboek
• een klassikale tijdlijn
• (een atlas)
Vooraf
Maak kopieën van de kopieerbladen p. 11-13. Je kunt de bladen op
leerlingenaantal voorzien, maar enkele exemplaren volstaat ook.
Start
Blik terug op de vorige les. Herhaal met behulp van een tijdlijn wanneer de
Eerste Wereldoorlog begon en eindigde. Misschien heb je een tijdlijn in de klas
hangen. Je kunt ook de tijdlijn op p. 22-23 in het themaschrift gebruiken.
De leerlingen situeren de bronnen uit les 2 (themaschrift p. 4-5) op de tijdlijn:
de cartoonkaart toont de situatie in 1914, de editie van ‘Le Soir’ stamt uit 1914
en de editie van ‘The Lowell Sun’ uit 1918. Laat hen verwoorden hoe het komt
dat er zo veel Europese landen betrokken raakten in het militaire conflict.
Verwijs naar het filmpje uit les 2 (dvd 1 nr. 1). Vraag of de leerlingen nog weten
of België aan de oorlog wou deelnemen. Kijk nog eens naar de cartoonkaart in
het themaschrift op p. 4.
• België is niet afgebeeld als gewapende of dreigende soldaat. Waarom België
wilde neutraal blijven. / Het Duitse leger wilde door België trekken om
Frankrijk aan te vallen en zo werd België toch in de oorlog betrokken.
• Ken je nog een land dat niet als soldaat afgebeeld is op de kaart Nederland /
Groothertogdom Luxemburg / Ze wilden ook neutraal blijven.
Kern en verwerking
Het verloop van de Eerste Wereldoorlog
Lees de tekst in het themaschrift op p. 6 bij nr. 1. Verklaar de moeilijke
woorden. Gebruik de kaart op p. 7 om de tekst te ondersteunen en de
troepenbeweging te duiden. Zoek samen het antwoord op de vraag.
• De Duitsers wilden door België trekken om Frankrijk aan te vallen. Waarom gaf
koning Albert I daarvoor geen toestemming Hij wou dat België neutraal bleef
in het conflict.
20
DE GROOTE OORLOG

Dan maken de leerlingen de oefening op p. 7 bij nr. 2. Ze duiden de twee
oorlogvoerende groepen aan op de kaart: de Geallieerden en de Centralen. Ze
doen dat door de legende juist te kleuren. Ze overtrekken daarna het westelijke
front in Europa met een blauwe stift. Er waren ook nog andere fronten, maar
we focussen in deze les op het westfront.
De leerlingen maken vervolgens individueel de oefeningen 3-6 in het
themaschrift op p. 7. Bespreek en verbeter klassikaal.
TIP
Je kunt de foto’s ook
projecteren om je verhaal te
illustreren. Op het internet
vind je nog foto’s.
www.be14-18.be/nl/content/links
www.firstworldwar.com/index.htm
Maak bij de bespreking van vraag 6 voldoende duidelijk waarom we over een
wereldoorlog spreken, hoewel er vooral in Europa gevochten werd. Verwijs
naar de tekst op p. 6 in het themaschrift.
Mensen uit verre landen aan het front in Europa (1914-1918)
Gebruik eventueel de kopieerbladen p. 11-13 en laat de landen Japan, India
en China in een atlas opzoeken. Behalve soldaten uit de kolonies van de
oorlogvoerende landen, kwamen mensen uit de hele wereld naar Europa.
Kopieerblad 11 toont een foto van een Japanse verpleegster, kopieerblad
12 een Chinese drager en kopieerblad 13 soldaten uit India. De Eerste
Wereldoorlog was het eerste conflict waar mensen van over de hele wereld aan
deelgenomen hebben.
Afronding
Rond af met een korte mondelinge samenvatting.
Aan het front vochten en werkten vooral jongemannen. Het was voor de
meesten de eerste keer dat ze hun geboortestreek verlieten, of ze nu uit
Europa kwamen of van ergens anders in de wereld. Contact onderhouden met
hun familie of vrienden konden ze alleen door brieven te schrijven. Moderne
communicatietechnologie bestond nog niet. De meeste soldaten hadden bij hun
vertrek iets van thuis meegenomen als herinnering.
Laat de leerlingen nadenken over wat zij zouden meenemen als ze voor lange
tijd van huis zouden moeten weggaan. Het item moet in een jaszak passen en
het mag niet elektronisch zijn. Geef hen even bedenktijd. Tot slot vertellen ze
in een kringgesprek wat ze zouden meenemen.
Ze kunnen hun item eventueel mee naar school brengen en tonen in een van de
volgende lessen.
LES 3 Vier jaar oorlog 21

LES 3
Vier jaar oorlog
Na deze les ...
kan ik de betekenis van het begrip ‘neutraal’ met eigen woorden uitleggen.
kan ik op een kaart van Europa de oorlogvoerende bondgenootschappen aanduiden.
kan ik vertellen waarom de Groote Oorlog een wereldoorlog wordt genoemd.
Het verloop van de Eerste Wereldoorlog
1
Lees de tekst en markeer het antwoord op de vraag.
De Duitsers wilden door België trekken om Frankrijk aan te vallen.
Waarom gaf koning Albert I daarvoor geen toestemming
Het startschot
Oostenrijk-Hongarije beschuldigt buurland
Servië van de moord op zijn kroonprins en
start op 28 juli 1914 een oorlog tegen Servië.
Duitsland komt zijn belofte na en steunt
Oostenrijk-Hongarije militair. Samen vormen ze
de Centralen. Rusland, Frankrijk en het Verenigd
Koninkrijk vormen samen de Geallieerden en
nemen de wapens op tegen de Centralen.
België in oorlog
De Belgische koning Albert I wil neutraal blijven
in het conflict. Hij laat geen buitenlandse
soldaten toe in België. De Duitse legerleiding
beslist toch om via België Frankrijk aan te vallen.
Op 4 augustus 1914 steken Duitse soldaten de
grens over en zo wordt België betrokken in de
oorlog. Het Belgische leger kan de Duitse opmars
niet stoppen. Engelse en Franse soldaten komen
de Belgen helpen, maar na twee maanden
strijd is het Belgisch grondgebied bijna volledig
bezet door het Duitse leger. Enkel in een klein
gebied achter de IJzer houdt het leger tijdens de
volgende oorlogsjaren stand.
Vier jaar oorlog
De Duitse opmars wordt ook aan de andere
fronten gestopt. Er loopt nu een oorlogsfront
van Nieuwpoort tot aan Gallipoli in het huidige
Turkije. Aan beide kanten van het front graven
de legers zich in. Vier jaar lang zullen de twee
bondgenootschappen tegen elkaar vechten,
zonder veel resultaat.
Een wereldoorlog
Steeds meer landen worden bij de oorlog
betrokken.* De Geallieerden sturen ook soldaten
uit hun kolonies naar het front. Zo zijn er
soldaten uit alle werelddelen betrokken. De
Verenigde Staten van Amerika beslissen in 1917
om de Geallieerden te steunen.
Het einde van de oorlog
Duitsland voelt dat de Geallieerden nu sterker
zijn en beslist na nog enkele maanden vechten
om de wapens neer te leggen. Op 11 november
1918 – zowat vier jaar na het begin – is de oorlog
voorbij.
* Bekijk de kaart op p. 7.
Moeilijke woorden
kroonprins: de zoon van de koning, die als eerste in aanmerking
komt om hem op te volgen
neutraal zijn: geen kant kiezen
kolonie: een land of gebied waar een ander land alle macht heeft
6
DE GROOTE OORLOG
22
DE GROOTE OORLOG

2
Duid de twee oorlogvoerende groepen aan op de kaart:
de Geallieerden en de Centralen.
a Kleur de legende juist in.
b Ga met een blauwe stift over de frontlijn in Europa.
LEESTIP
In de documentairereeks
‘Ten Oorlog’ stappen Arnout
Houben en Michaël Cops te
voet langs de frontlijn die je
op de kaart ziet. Het boek
‘Ten Oorlog’ is uitgegeven
bij uitgeverij De Bezige Bij
en is net als de dvd van de
reeks te koop in de
boekhandel.
Geallieerden
Centralen
Neutralen
frontlijn
In deze les focussen we op
de schaal van het conflict
dat Europa 100 jaar geleden
verscheurde en de hele
wereld meesleurde in een
spiraal van geweld. In les
5 gaan we in op het leven
in de loopgraven. Als de
leerlingen bij de bespreking
van de kaart vragen stellen
over loopgraven, dan kun je
vooruitblikken naar die les.
3
Schrijf drie Europese landen op die tijdens de Eerste Wereldoorlog neutraal bleven.
Zwitserland, Nederland, Noorwegen, Zweden, Spanje, Albanië, Denemarken
4
Om welke reden werden Duitsland en zijn bondgenoten de Centralen genoemd
Omdat ze zich als militaire bondgenoten in het centrum van Europa bevonden.
5
Het bondgenootschap dat vocht tegen de Centralen noemen we de Geallieerden.
Onderstreep de landen die behoorden tot de Geallieerden.
6
De oorlog werd vooral uitgevochten in Europa. Waarom spreken we dan toch van een
wereldoorlog
De oorlogvoerende landen hadden kolonies in andere werelddelen en
ze lieten soldaten uit die landen meevechten aan het front in Europa.
Op het einde van de oorlog voegden zelfs de Verenigde Staten van
Amerika zich bij de Geallieerden.
LES 3 Vier jaar oorlog 7
LES 3 Vier jaar oorlog 23

Achtergrondinformatie
Het Schlieffenplan
Het Duitse aanvalsplan was opgesteld door generaal Von Schlieffen: eerst Frankrijk verpletteren om daarna met
Rusland af te rekenen. Om de sterke Franse vestinggordel aan de Frans-Duitse grens te ontwijken, moest de
opmars door België georganiseerd worden. De opmars door België slaagde, al bezorgde de Belgische tegenstand
het Duitse leger ernstige vertraging. De verzwakte rechtervleugel van het Duitse leger kon geen omtrekkende
beweging maken, zodat het Franse leger niet omsingeld kon worden. De Duitse troepen raakten tot in de
omgeving van Parijs, maar werden door de slag aan de Marne tot stilstand gebracht. Het front liep vast en de
loopgravenoorlog begon.
Meer info vind je op nl.wikipedia.org/wiki/Schlieffenplan.
Verschillende fronten
In het themaschrift focussen we vooral op de Eerste Wereldoorlog in onze gebieden en bij uitbreiding op het
volledige westelijke front. Maar de oorlog werd ook uitgevochten aan het oostfront (de Centralen tegen Rusland),
het Balkanfront en het Italiaanse front (in 1915 sloot Italië zich aan bij de Geallieerden). Door de koloniale
bezittingen van de Europese landen werd de oorlog ook uitgevochten in Afrika, Azië en het Midden-Oosten.
Surf naar nl.wikipedia.org/wiki/Eerste_wereldoorlog#Fronten voor meer informatie.
Mensen uit verre landen aan het front in Europa
China nam niet rechtsreeks deel aan de militaire operaties in de Eerste Wereldoorlog. De Chinese overheid
bood wel Chinese werkkrachten aan de Geallieerden aan. Die werkkrachten werden ingezet voor constructieen
afbraakwerk, het ontruimen van slagvelden, het laden en lossen van goederen … Ook na 11-11-1918 bleven
Chinese werkkrachten aan de slag rond het slagveld. Ze hielpen bij het herbegraven van de doden en de opruiming
van het slagveld.
Surf naar www.wo1.be/nl/geschiedenis/gastbijdragen/militaire-en-burgerlijke-geschiedenis/sjouwers-voorde-oorlog-chinesearbeiders-in-de-eerste-wereldoorlog
voor meer informatie.
Op het internet vind je nog meer beeldmateriaal. Enkele interessante links:
• www.wo1.be/nl/links
• www.be14-18.be/nl/content/links
• www.firstworldwar.com/index.htm (Engelstalig)
• www.nooitmeeroorlog.be/nl/bronnen
24
DE GROOTE OORLOG

LES 3 Vier jaar oorlog 25

LES 4
Het frontlandschap in de Westhoek
Domein(en): natuur, ruimte, (techniek), tijd
Onderwerp: het belang van de omgeving en strategische plaatsen
Lesduur: 50’
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 7-9
• kopieerblad p. 14
(1 of enkele exemplaren
per groep)
Voor de leerkracht
• achtergrondinformatie
Voor de klas
• bordboek
• (een kaart van België)
Vooraf
De leerlingen kennen de hoofd- en tussenwindstreken, werken vlot met een
kaartlegende en kunnen hoogtelijnen aflezen van een topografische kaart. Als
ze die vaardigheden niet of onvoldoende beheersen, leer ze dan vooraf aan
via een cursorische les. Als ze die vaardigheden goed beheersen, kun je hen in
groepen verdelen. De eerste groep lost ‘Water als wapen’ op, de tweede groep
‘Verover de hoogten’ en eventueel een derde groep ‘Uit de lucht’ (kopieerblad
p. 14). Als je het extra item ‘Uit de lucht’ niet wilt gebruiken, dan kun je met vier
groepen werken en telkens twee groepen dezelfde opdracht laten oplossen.
De groepen rapporteren hun oplossingen achteraf aan de klas. Tijdens de
voorstelling vullen de andere groepen de oplossingen aan in hun themaschrift.
Als je ook met het item ‘Uit de lucht’ aan de slag gaat, kopieer het kopieerblad
dan vooraf op voldoende exemplaren.
Start
Blik kort terug op de vorige les aan de hand van de kaart in het themaschrift
op p. 7 bij nr. 2. Laat de leerlingen opmerken dat de frontlijn een klein stukje
door België loopt. Lees de titel van deze les op p. 8: Het frontlandschap in de
Westhoek. Vraag de leerlingen om de Westhoek op een kaart van België te
situeren. Eventueel kun je vooruitblikken naar de kaart van België in les 7 (op
p. 16-17 van het themaschrift).
Kern
Water als wapen
Lees de tekst in het themaschrift op p. 8 bij nr. 1. Stel de volgende vragen:
• Wat zijn polders stukken land die lager liggen dan de zee en door dijken
beschermd worden tegen overstromingen
• Hoe worden polders beschermd tegen overstromingen door dijken en sluizen
• Hoe wil de Belgische legerleiding het Duitse leger tegenhouden Ze willen een deel
van de polders onder water zetten, zodat het Duitse leger niet verder kan oprukken.
• Een kleine groep soldaten moest vier keer per dag in het geheim naar de sluizen
om het plan te doen slagen. Leg uit waarom. Bij vloed stroomt het water in
de polders; daarom werden de sluizen opengezet. Bij eb zou het water uit de
polder weer naar zee vloeien. Daarom moesten de sluizen dicht bij eb. Er is
twee keer per dag eb en vloed. / De Duitse soldaten mochten de Belgische
soldaten niet opmerken, anders zou het plan mislukken.
26
DE GROOTE OORLOG

De leerlingen maken dan de oefening bij nr. 2. Ze kleuren de kaart in en nemen
de kleuren over in de legende. Afhankelijk van hun voorkennis maken ze de
opdracht zelfstandig of werken ze klassikaal. Daarna verwoorden ze wat ze
kunnen lezen op de ingekleurde kaart.
• De polder staat onder water en scheidt beide legers van elkaar.
• De spoorwegdijk beschermt het Belgische leger tegen overstromingen.
Verwerking
Verover de hoogten.
Geef uitleg over de topografische kaart. Op de topografische kaart op p. 9 in
het themaschrift zie je strategische plaatsen rond Ieper, waarvoor bloedige
veldslagen werden uitgevochten. Die strategische plaatsen zijn de heuvels rond
Ieper. Afhankelijk van hun voorkennis maken de leerlingen de opdrachten 3-5
zelfstandig of werk je klassikaal.
Vraag 3: Bereken de hoogteligging en vul de tabel in.
Wijs op de namen ‘Hill 60’ en ‘Hill 62’. Verwijs naar de tabel waar de
hoogteligging van Hill 62 ingevuld is.
• Wat betekenen de nummers Ze verwijzen naar de hoogteligging.
De leerlingen vullen de hoogteligging van de andere plaatsen in de tabel
aan. Voor Ieper en Passendale houden ze enkel rekening met de stip die het
centrum van de gemeente aanduidt.
TIP
Misschien heb je leerlingen
die door hun ervaring
in een jeugdbeweging
kunnen vertellen wat een
topografische kaart is
ICT-TIP
Je kunt voor deze oefening
Google Earth gebruiken.
Vraag 4: Bereken met behulp van de kaart. Zie correctiesleutel.
Vraag 5: Geef drie redenen waarom de Britse en de Duitse legerleiding de hoger
gelegen plaatsen rond Ieper graag in handen wilden hebben. Laat de leerlingen
eerst zelf nadenken. Daarna mogen ze overleggen. Kom tot:
• Van op een hoogte heb je een goed zicht op de vijand.
• Een hoogte kun je gemakkelijk verdedigen. (De vijand kan niet ongezien
naderen en hij moet bergop.)
• Je hebt een vrij zicht om te schieten.
TIP
Als de leerlingen niet
spontaan tot een antwoord
komen, maak dan een
vergelijking met een
hoogteburcht.
Extra: uit de lucht
In de Eerste Wereldoorlog werden al vliegtuigen ingezet. De eerste vliegtuigen
verkenden het vijandelijke gebied vanuit de lucht, maar later maakten de beide
legers gespecialiseerde gevechtsvliegtuigen.
Bekijk de streek nu eens
vanuit de lucht via Google
Earth. Herken je de streek
nog Welke verschillen en
gelijkenissen zie je
Afronding
• Hoe maakten legers in WO I gebruik van het landschap om militair de overhand
te krijgen zich verschansen op een hoger gebied / zich verschansen achter
een watervlakte
• Noem plaatsen (in onze buurt) die ideaal zijn voor een leger dat zich wil
verschansen. Een rivier: een leger dat een rivier moet oversteken, is kwetsbaar. /
een eiland / een hoger gelegen gebied / een berg / een hoogteburcht
LES 4 Het frontlandschap in de Westhoek 27

LES 4
Het frontlandschap in de Westhoek
Na deze les ...
kan ik vertellen hoe het Belgische leger in 1914 het Duitse leger stopte.
kan ik een legende maken bij een kaart.
kan ik me oriënteren in de ruimte met behulp van een kaart.
kan ik de hoogteligging van een plaats bepalen met behulp van een kaart.
Water als wapen
1
Lees de tekst.
Het Belgische leger kan niet op tegen het
sterke Duitse leger. Het leger onder leiding
van koning Albert I trekt zich terug in de
verste westelijke uithoek van ons land: een
stukje grond tussen de Noordzee en de
IJzer. Maar hoe zullen ze daar het Duitse
leger tegenhouden De legerleiding besluit
om de sluizen te openen en een deel van
de polders onder water te laten lopen. Een
levensgevaarlijk karwei, want de sluizen
liggen binnen schootsafstand van de Duitse
soldaten. En die mogen het plan natuurlijk
niet in de gaten krijgen! Bij vloed worden de
sluizen opengezet en bij eb weer gesloten. Het
is een mirakel dat de Duitse legerleiding niet
merkt dat het gebied tussen de spoorwegdijk
en de polders zich langzaam vult met water. De
Duitse aanvalsmachine loopt zich vast in een
watervlakte. Een klein stukje België wordt op die
manier niet bezet door het Duitse leger.
Een kleine groep soldaten moest vier keer
per dag in het geheim naar de sluizen om het
plan van de legerleiding te doen slagen. Leg
uit waarom.
De legerleiding wilde de polders onder
water laten lopen. Bij vloed moesten
de soldaten de sluizen openzetten
en bij eb weer sluiten. Het is twee
keer per dag eb en vloed. De Duitse
soldaten mochten niets merken,
anders kon het plan mislukken.
2
Kleur de kaart en neem die kleuren
in de legenda over.
Teken de spoorwegdijk groen.
Overtrek de IJzer in het blauw.
Arceer het ondergelopen gebied blauw.
Arceer het gebied in Duitse handen bruin.
Arceer het gebied in Belgische handen geel.
8
DE GROOTE OORLOG
28
DE GROOTE OORLOG

Verover de hoogten.
Op de kaart zie je enkele strategische plaatsen in de omgeving van Ieper waar tijdens
de Eerste Wereldoorlog bloedige veldslagen zijn uitgevochten.
3
Bereken de hoogteligging en vul de tabel in.
Plaats Ieper Kemmelberg Hill 60 Hill 62 Passendale
Hoogteligging
ong. 20 m 150 meter 60 meter 62 meter ong. 50 m
4
5
Bereken met behulp van de kaart:
a de afstand tussen het centrum van Ieper en Hill 62:
ongeveer 5,1 kilometer
b het hoogteverschil tussen het centrum van Ieper en Hill 62:
ongeveer 42
meter
Geef drie redenen waarom de Britse en de Duitse
legerleiding de hoger gelegen plaatsen rond Ieper
graag in handen wilden hebben.
1 Van op een hoogte kun je alles goed zien.
2 Een hoogte kun je goed verdedigen.
3 Je hebt een vrij zicht om te schieten.
Moeilijke woorden
eb: laagwater, terugtrekkend water;
tegenovergestelde van vloed
vloed: hoogwater, opkomend water;
tegenovergestelde van eb
polder: stuk land dat lager ligt dan de
zee en dat door de dijken beschermd
wordt tegen overstroming; de waterstand
wordt gecontroleerd door sluizen.
strategische plaatsen: plaatsen
die voordelen bieden voor een leger
LES 4 Het frontlandschap in de Westhoek 9
LES 4 Het frontlandschap in de Westhoek 29

Achtergrondinformatie
Het IJzerfront
Tijdens de Slag om de IJzer besliste de Belgische legerleiding om een deel van de polders onder water te zetten.
De inundatie van de polder stuitte de opmars van het Duitse leger. Hendrik Geeraert (een binnenschipper) en
Karel Cogge (een toezichter van de Wateringen) werden door hun rol bij de inundatie nationale helden. Het blijft
merkwaardig dat het Duitse leger dat militaire manoeuvre te laat heeft doorzien.
Je kunt het verhaal online bekijken. Rond het einde van de oorlog bracht de Service Cinématographique de
l’Armee Belge (SCAB) een oorlogsjournaal uit. Vanaf minuut 13:41 wordt de inundatie in beeld gebracht.
(www.europeanfilmgateway.eu – zoekterm ‘la bataille de l’Yser’).
Vrij naar: nl.wikipedia.org/wiki/Slag_om_de_IJzer en
www.nbbmuseum.be/nl/2009/05/1000francs_battle-of-ypres.htm
De Derde Slag om Ieper of de Slag om Passendale
Die veldslag was een van de grootste offensieven in 1917. De Britse bevelhebber Sir Douglas Haig was er de
architect van. Op 31 juli 1917 begon de slag met een groot artilleriebombardement op de Duitse linies. De Duitsers
waren op de hoogte geraakt van de plannen en legden een extra verdedigingslinie aan. Daardoor liep iedere Britse
aanvalsgolf vast op de Duitse verdediging. Telkens lieten tienduizenden soldaten aan beide zijden het leven.
Versterkingen van Australische en Canadese troepen hielpen niet veel. Op 1 december 1917 waren de verliezen aan
beide zijden bij elkaar opgeteld ruwweg 450 000 man. Dat is een overweldigend aantal slachtoffers in verhouding
tot de slechts acht kilometer dat het front verschoven is, maar helaas geen uitzondering in deze oorlog.
Sir Douglas Haig kreeg de schuld omdat hij niet de gewenste doorbraak kon forceren. Hij dacht dat de Duitse
troepen op instorten stonden en wilde daarom niet opgeven. Hij bleef echter aan als Brits opperbevelhebber in
Frankrijk.
Bron: nl.wikipedia.org/wiki/Derde_Slag_om_Ieper
30
DE GROOTE OORLOG

LES 4 Het frontlandschap in de Westhoek 31

LES 5
In de loopgraven
Domein(en): techniek, tijd
Onderwerp: het leven in de loopgraven + een draagberrie ontwerpen (en maken)
Lesduur: 50’ (kern en verwerking op papier) + 100’ (praktische techniekopdracht)
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 10-11
• kopieerbladen p. 15-16
(1 of enkele exemplaren
per groep)
• materiaal voor de
verwerkingsopdracht
Voor de leerkracht
• achtergrondinformatie
Voor de klas
• bordboek
• prentenset prent 2
Vooraf
Voorzie voldoende materiaal voor de verwerkingsopdracht, maar laat de
leerlingen ook zelf materialen verzamelen en meebrengen. Er moet genoeg zijn
om groepjes van vier leerlingen aan het werk te zetten.
Maak kopieën van de kopieerbladen op p. 15-16. Voorzie per groepje één of
enkele kopieën.
Start
Blik kort terug op de vorige lessen, waarin de leerlingen leerden dat de legers
aan een front van loopgraven vier jaar tegenover elkaar stonden.
• Hoe heeft het Belgische leger het Duitse leger kunnen tegenhouden aan de
IJzer Door de polders onder water te zetten.
• Waarom werd er zo fel gevochten om de heuvels rond de stad Ieper Het
zijn strategische plaatsen. / Van op een hoogte zie je de vijand goed. / Een
hoogte kun je goed verdedigen. / Je hebt een vrij zicht om te schieten.
• Hoe lang duurde de loopgravenoorlog vier jaar
Kern
Leven in de modder
Lees de getuigenis van luitenant John Gamble in het themaschrift op p. 10
bij nr. 1. Bespreek oefening a en b klassikaal. Laat een leerling het woord
‘loopgraafvoet’ op het internet opzoeken, bijvoorbeeld op Wikikids. De
leerlingen schrijven de betekenis in hun themaschrift. Vergelijk met wat er
gebeurt als je lang in bad zit: je huid wordt week en geribbeld. Zo begint
‘loopgraafvoet’ ook.
Een loopgravenoorlog
Enkele maanden na het begin van de Eerste Wereldoorlog slaagde geen enkel
leger erin om de oorlog te winnen. De legers stonden soms op enkele tientallen
meters van elkaar, elk in hun stellingencomplex.
32
DE GROOTE OORLOG

De leerlingen bekijken de foto’s en de tekening in het themaschrift op p. 11 bij
nr. 2. Ze zien hoe de legers tegenover elkaar staan in hun stellingencomplex.
• Hoe zie jij het leven aan het front Beschrijf het in je eigen woorden.
• Welke problemen kenden de soldaten
• Welke verschillen zijn er met jouw leven
De leerlingen mogen vrij reageren.
Verwerking
Dit is jullie verwerkingsopdracht: bedenk iets of vind een voorwerp uit om
een kameraad die loopgraafvoet heeft, naar een verpleegpost vier kilometer
verderop te brengen.
Toon prent 2 of gebruik het bordboek. De foto’s tonen een ongewoon beeld van
soldaten die een draagberrie tussen twee fietsen hebben gemonteerd. Het kan
de leerlingen inspireren.
Deel de kopieerbladen uit. Bespreek klassikaal waaraan de uitvinding moet
voldoen: stevig, evenwichtig, niet te log zodat je ermee kunt stappen … De
leerlingen verwoorden die eigenschappen het best zelf, maar help hen zo nodig
op weg. Denk ook al na over hoe en wanneer de leerlingen hun uitvinding
kunnen testen. Spreek duidelijk af hoe ze hun uitvinding kunnen testen,
bijvoorbeeld door een proefkonijn veilig maar snel over de speelplaats te
vervoeren (een simulatie). Geef hen dan ruim de tijd om aan hun uitvinding te
werken. Spreid de uitwerking eventueel over meerdere lesmomenten.
TIP
Laat de leerlingen hun
uitvinding uitproberen. Dat
kan op de speelplaats of in
de turnzaal. Spreek af met
je collega’s, zodat je hun
lessen of activiteiten
niet stoort. De leerlingen
kunnen foto’s of zelfs een
filmpje maken.
Stel de realisaties tentoon.
Dat maakt het allemaal nog
leerrijker.
Ondersteun de leerlingen in het denkproces, maar stuur hen niet te hard. Ze
mogen hun creativiteit de vrije loop laten. Maak notities voor de bespreking
achteraf.
Alternatieve lesgang
Laat bij tijdsgebrek het ontwerp alleen op papier maken. In dat geval vallen
opdrachten 6 en 7 op het kopieerblad weg. Geef de leerlingen daarna de tijd
om elkaars schetsen te bekijken en mogelijke voor- en nadelen te bedenken.
Bespreek de ontwerpen klassikaal.
Afronding
De leerlingen presenteren hun ontwerpen. Bespreek het proces en het
resultaat.
• Hoe ben je te werk gegaan
• Waarin verschillen de resultaten van elkaar
• Wat vind je van de verschillende ideeën
• Hoe verliep de samenwerking
• Voldoet het resultaat aan de vooropgestelde criteria
• Vergelijk het resultaat met de foto’s die ik jullie toonde voor je begon: wat zijn
de gelijkenissen en de verschillen
LES 5 In de loopgraven 33

LEESTIP
Ellen La Motte, ‘Het
kielzog van de oorlog,
het menselijke wrakhout
van het slagveld, gezien
door een Amerikaanse
hospitaalverpleegster’ (in
het Nederlands vertaald
door Erwin Mortier).
Uitgeverij De Bezige Bij.
(ISBN 978 90 234 4204 2)
LES 5
In de loopgraven
Na deze les ...
kan ik de kerngedachte uit een tekst halen en navertellen.
kan ik samen met mijn klasgenoten een oplossing voor een technisch probleem
bedenken, ontwerpen en uitvoeren.
kan ik met eigen woorden vertellen hoe het leven aan het oorlogsfront verliep.
Leven in de modder
1
Lees de getuigenis van luitenant John Gamble.
We zijn in de loopgraven voor een hele week en
hopen zondag te worden afgelost. Ik schrijf
‘loopgraven’, maar eigenlijk is het niet veel meer dan
een borstwering. Allesbehalve stevig en alle tijd
die beschikbaar is, besteden we aan het herstellen en
versterken ervan. Vorige nacht heeft het geregend,
wat onze stellingen deze morgen in echte loopgrachten
heeft veranderd. Letterlijk! Tot over de rand zakken onze
schoenen in de modder.
John Gamble, 2/Lt 14 Durham L.I., 23 oktober 1915
© Collectie In Flanders Fields Museum
a Luitenant John vindt het leven in de loopgraven allesbehalve een pretje. Waarom
Hij moet de hele dag werken om de loopgraven te herstellen en
te versterken. Wanneer het regent, worden het echte grachten
die vol water en modder staan en wordt hij helemaal nat.
b Koude, natte loopgraven vol modder waren een groot probleem. Zoek het woord
‘loopgraafvoet’ op het internet op. Schrijf op wat het betekent.
Loopgraafvoet is het opzwellen, ontsteken en afsterven van de
voeten door ze langdurig bloot te stellen aan een vochtige en vuile
omgeving. Als je lang in bad zit, zie je je voeten verrimpelen. Je
huid wordt week en geribbeld. Zo begint loopgraafvoet ook.
10
DE GROOTE OORLOG
34
DE GROOTE OORLOG

TIP
In Lijssenthoek, ooit het
grootste veldhospitaal van
de Ieperboog, liggen zo’n
11 000 soldaten begraven.
Bijzonder aan die plek is
dat het kerkhof organisch is
gegroeid tijdens de oorlog.
Een loopgravenoorlog
Je kunt er als het ware
2
Bekijk de foto’s en de tekening. Beschrijf het leven aan het front met je eigen
woorden.
de grote en kleine
veldslagen op de graven
aflezen. Het kerkhof en
het bezoekerscentrum zijn
© Collectie In Flanders Fields Museum
© Collectie In Flanders Fields Museum
© Collectie Imperial War Museum
© Collectie In Flanders Fields Museum
© Collectie In Flanders Fields Museum
gratis te bezoeken. Surf
naar www.lijssenthoek.be
© Collectie Imperial War Museum
LES 5 In de loopgraven 11
LES 5 In de loopgraven 35

Achtergrondinformatie
John Gamble
Luitenant John Gamble was een Britse soldaat die tijdens de Eerste Wereldoorlog in de Westhoek vocht. De vele
brieven die hij aan het front schreef, geven ons vandaag een goed beeld van het soldatenleven tijdens de Eerste
Wereldoorlog. In het In Flanders Fields Museum kom je meer te weten over John Gamble en over heel wat andere
getuigen. Het museum biedt een excursie aan: ‘In de voetsporen van John Gamble’.
Meer informatie vind je op www.inflandersfields.be/nl/in-de-voetsporen-van-john-gamble.
Loopgraafvoet
Bij loopgraafvoet zwellen de voeten op, infecteren ze en sterven ze af door vochtige en onhygiënische
omstandigheden. Tijdens de Eerste Wereldoorlog moesten soldaten vaak erg lang in de loopgraven bivakkeren.
Ze kregen dan last van de ziekte als gevolg van de modder en de onhygiënische omstandigheden. De soldaten
waren verplicht om dagenlang in de modder in dezelfde laarzen en sokken te lopen. Hun voeten bleven vochtig,
zwollen op, infecteerden en werden in het ergste geval gevoelloos en ten slotte zwart (necrose). In dat geval was
amputatie de enige oplossing. Vanaf 1915 werd het een verplichting om voldoende schone sokken mee te nemen
en werd erop toegezien dat soldaten niet in dezelfde sokken bleven rondlopen. Dat deed het aantal gevallen van
loopgraafvoet afnemen.
Naar: nl.wikipedia.org/wiki/Loopgraafvoet
Medische verzorging aan het front
‘De wetenschap van het genezen staat sprakeloos tegenover de wetenschap van het vernietigen’. Die uitspraak
van de Amerikaanse verpleegster Ellen La Motte geeft een goed beeld van de geneeskunde tijdens de Eerste
Wereldoorlog: wonden en letsels die letterlijk nieuw waren voor de toenmalige medische wetenschap, geen tijd
en geen geld voor degelijke bijscholingen en het pijnlijke besef dat veel soldaten alleen verzorgd werden om
uiteindelijk op het slagveld te sterven. Er was ook een nijpend tekort aan artsen; soms nam een veearts de plaats
in van een gestorven arts.
De Duitse arts Theodor Lessing verwoordde het zo: ‘Het was allemaal waanzin. Men schoot mensen neer om ze
daarna weer op te lappen. Men redde mensen tot men er zelf bij neerviel, alleen maar zodat die geredden later
toch nog vermoord konden worden.’
Een belangrijke taak was weggelegd voor de brancardiers. Zij vervoerden gewonde soldaten van het front naar de
hulpposten. Afhankelijk van het terrein waren vier tot acht brancardiers nodig voor het vervoer van één gewonde
soldaat. Hun zoektocht naar gewonde soldaten betekende altijd gevaar voor eigen leven, en de kans dat de
soldaten die door hen tot bij een hulppost werden gebracht ook effectief genazen (of zelfs maar verzorgd werden),
was niet bijster groot.
Naar: www.wereldoorlog1418.nl/geneeskunde/hulpverlening.htm#07 en
www.leestafel.info/ellen-la-motte
36
DE GROOTE OORLOG

Loopgravenoorlog
Soldaten voerden in de loopgraven oorlogshandelingen uit: de vijand observeren, bewakingsopdrachten
uitvoeren, de vijandelijke linies aanvallen, de eigen loopgraven verdedigen … Daarnaast werd er geleefd in
de loopgraven. Soldaten aten, sliepen en verzorgden zich in de loopgraven. De leefomstandigheden waren
erbarmelijk. De stank was verschrikkelijk en de hygiëne was ondermaats. Ratten en ander ongedierte kropen
tussen de soldaten. Vele loopgraven waren een modderpoel.
Voortdurend was er de angst voor een aanval. Het niemandsland tussen de twee fronten was soms maar enkele
tientallen meter breed. Bij hevige artilleriebeschietingen konden soldaten eventueel schuilen in ‘bomvrije’
schuilplaatsen. Maar ook als de eigen artillerie aan het vuren was, leefden de soldaten in angst. Waarschijnlijk
moesten ze na de beschieting een aanval starten op de vijandelijke linies.
Een loopgravenstelsel bestond uit drie grote delen:
• De eerste linie, gevormd door voorposten, mitrailleursnesten e.d. Zij waren door kleine loopgraafjes met de
hoofdlinie verbonden.
• De hoofdlinie, die de eigenlijke loopgraaf vormde. Daar verbleven het gros van de soldaten, en konden ze zich
verplaatsen.
• Het achterland. Dat was via kleine loopgraafjes en spoorwegen met de hoofdlinie verbonden. De zware artillerie
werd soms kilometers achter de loopgraven opgesteld.
Bron: nl.wikipedia.org/wiki/Loopgraaf
LES 5 In de loopgraven 37

VERHAAL — Het geheim (Rien Broere)
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 12-13
• kopieerblad p. 17 (op
leerlingaantal)
Voor de klas
• bordboek
Suggesties
Midden in het themaschrift zit een boeiend kortverhaal. Het brengt het
onderwerp ‘oorlog’ tot leven en helpt om de leerlingen bij het thema te
betrekken. Het draagt bij tot het beeld dat de leerlingen van de Eerste
Wereldoorlog ontwikkelen.
Hoe en wanneer je het verhaal een rol laat spelen tijdens dit thema, is jouw
keuze. Je kunt het om het even wanneer in het thema inpassen: aan het begin,
aan het eind of tussendoor. Laat de leerlingen het in de klas of thuis lezen,
of lees het zelf voor.
Nadien kun je verder met het verhaal aan de slag: laat de leerlingen het
dramatiseren of er een tekening over maken.
Bespreek zeker de gevoelens en de gedachten van de personages.
Kern
Het verhaal leent zich ertoe om een stellingenspel te spelen. Laat iedereen
eerst een eigen mening formuleren en die beargumenteren. Vervolgens kun je
de leerlingen vragen zich te verplaatsen in een van de personages. Verandert er
dan iets aan hun mening over de stelling Begrijpen ze waarom niet iedereen
over alles hetzelfde denkt
Suggesties voor stellingen:
• Aan het front mag je je plaats niet verlaten. Nu niet, morgen niet, nooit.
• Je hebt er zelf niet voor gekozen om te vechten. Als je de kans ziet, moet je
vluchten! Laat de rest maar vechten …
• Vluchten is voor lafaards.
Verwerking
Aansluitend op het stellingenspel kun je de leerlingen het dagboekfragment
van de commandant of Paul (de deserteur) laten afwerken. De aanzet van de
twee fragmenten vind je op het kopieerblad op p. 17.
38
DE GROOTE OORLOG

Achtergrondinformatie
Desertie tijdens Wereldoorlog I
Op desertie stond in het Belgische leger toen de doodstraf, net zoals in de omringende landen. Er zijn in totaal
een tiental soldaten terechtgesteld, alleen in het eerste jaar van de oorlog. Het aantal terdoodveroordeelden lag
beduidend hoger, maar vanaf 1915 werd de doodstraf niet meer in praktijk gebracht in het Belgische leger.
Een degelijk proces, waarbij ook de beklaagde gehoord werd, was er meestal niet. Veel processen duurden niet
meer dan 20 minuten, wat allesbehalve in verhouding stond tot de ernst van de feiten en de daaraan gekoppelde
straf.
Eerst werden de veroordeelde soldaten in afzondering terechtgesteld. Later deed men dat voor het oog van hun
kameraden als afschrikkend voorbeeld.
Bronnen:
• vosnet.org/het-belgisch-krijgsgerecht-tijdens-woi
• wereldoorlog1418.nl/doodstraf/index.html#03d
Shell Shock (posttraumatische stressstoornis)
De gruwelen tijdens de oorlog waren zo ondraaglijk, dat veel soldaten er psychisch en fysiek aan ten onder gingen.
Slachtoffers hadden een kenmerkende starende, lege blik en waren vaak verdwaasd en gedesoriënteerd. Ze
hadden angstaanvallen en leden aan slapeloosheid. Met sommigen kon je geen normaal gesprek meer voeren.
De ziekte en haar symptomen waren gekend tijdens WOI, maar pas later ontdekte men wat de oorzaak was,
namelijk de extreem stresserende situatie. Men dacht dat het een aantasting van de hersenen was door de giftige
gassen die vrijkwamen bij granaatinslagen (vandaar ook de naam).
In het begin van de oorlog werd shell shock geaccepteerd als ziekte en werden slachtoffers zo snel mogelijk van
het front verwijderd. Later, wanneer de uitzichtloosheid van de oorlog zich deed gelden en de oorlog harder werd,
verdween het begrip voor de patiënten. De diagnose werd door het Britse leger in 1917 zelfs afgevoerd. Soldaten
met shell shock werd vaak lafheid en zelfs simulatie verweten. Velen werden als lafaard of deserteur ter dood
veroordeeld.
In het verhaal wordt gesuggereerd dat Paul lijdt aan shell shock.
Bronnen:
• www.forumeerstewereldoorlog.nl/wiki/index.php/Shell_Shock
• nl.wikipedia.org/wiki/Posttraumatische_stressstoornis
VERHAAL — Het geheim (Rien Broere)
39

LES 6
(Over)leven
Domein(en): mens, tijd
Onderwerp: het dagelijks leven in oorlogstijd
Lesduur: 75’
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 14-15
• themaschrift p. 22-23
• kopieerbladen p. 18-34
(1 per spelersgroepje)
Voor de leerkracht
• achtergrondinformatie
Voor de klas
• bordboek
• een computer met
internetverbinding
Vooraf
Kopieer het spelbord, de opdrachtkaartjes en de spelregels en lamineer ze.
Het spelbord kopieer je het best op stevig A3-papier. Voorzie voldoende sets.
Start
Blik terug op de vorige lessen. De leerlingen verwoorden kort wat ze geleerd
hebben.
• Over welke oorlog hebben we geleerd de Eerste Wereldoorlog
• Wanneer vond die plaats tussen 1914 en 1918
• Hoe lang is dat geleden 100 jaar geleden
• Wat weet je nog over het leven van de soldaten aan het front erbarmelijk /
modderig / koud en nat / beangstigend
Herinner de leerlingen aan les 1 en 2. Ze nemen vervolgens het themaschrift op
p. 22-23. Bespreek de data 1914-1918 op de tijdlijn.
De leerlingen weten dat het leven aan het front geen pretje was. Maar ook voor
de gewone bevolking was het leven zwaar. Start een klassikale brainstorm over
het dagelijkse leven in oorlogsgebied. Maak een woordspin op het bord.
• Hoe was het dagelijkse leven tijdens oorlogstijd, denk je
• Wat was er toen anders dan vandaag
• Welke dingen die wij nu gewoon vinden, waren er toen niet
• Wat deden kinderen vroeger hetzelfde als nu
• En wat deden kinderen anders dan nu
Kern
Kinderen aan het woord over de oorlog
De leerlingen nemen het themaschrift op p. 14 bij nr. 1. Lees samen de
dagboekfragmenten of lees ze voor. Bespreek ze. Verwijs naar wat je op het
bord hebt geschreven.
40
DE GROOTE OORLOG

Oorlog is geen spelletje!
Introduceer het leerspel. Nu spelen we een leerspel. Tijdens het spel kruip je in
de huid van een kind dat opgroeit tijdens de Eerste Wereldoorlog. Je maakt leuke
en (vooral) minder leuke dingen mee. Het is de bedoeling dat je je inleeft. Soms
zul je een beurt moeten overslaan (of erger).
Overloop de spelregels klassikaal. Deel de spelborden en de opdrachtkaartjes
uit. Licht eventueel toe wat een voedselbon is, want dat is noodzakelijk voor
het spel. Dan gaan de leerlingen aan de slag. Eventueel kun je het spel als
hoekenwerk aanbieden.
Verwerking
TIP
Zijn er leerlingen die uit
oorlogsgebied komen
Het spel kan een gevoelige
snaar bij hen raken. Laat
hen als alternatief een
impressie (een tekening,
een gedicht ...) maken van
hun eigen ervaringen, als ze
dat aankunnen en willen.
Bespreek vooraf met hen
en met hun ouders wat er
mogelijk is of wat je beter
vermijdt.
Oorlog is geen spelletje!
De leerlingen nemen het themaschrift op p. 15 bij nr. 2. Bespreek de vijf
vragen. Zo reflecteren de leerlingen op het spel. Gebruik die reflectie om
een leergesprek te voeren. Koppel terug naar de start van de les:
• Was je beeld van het dagelijkse leven tijdens de Eerste Wereldoorlog juist
of niet Som de verschillen op.
• Welke dingen had je niet verwacht
ICT-TIP
Meer lezen over kinderen in bezette
gebieden Surf dan naar
terf.kindereninbezetgebied.be
Afronding
En vandaag
Bespreek de situatie vandaag. Kennen de leerlingen een oorlog die in de
actualiteit is Laat hen vertellen.
Zoek op het internet afbeeldingen aan de hand van de trefwoorden
‘vluchtelingen’ en ‘vluchtelingen Wereldoorlog I’. De leerlingen verwoorden
gelijkenissen en verschillen. Laat hen tot de conclusie komen dat het verschil
tussen toen en nu niet zo groot is.
Geef eventueel de opdracht om thuis informatie op het internet of in de
kranten te zoeken. Vraag wat ze ervan vinden dat er vandaag nog op heel wat
plaatsen oorlog woedt.
LES 6 (Over)leven 41

LES 6
(Over)leven
Na deze les ...
kan ik me inleven in de leefwereld van kinderen in oorlogsgebied.
kan ik informatie opzoeken over kinderen in oorlogsgebied vandaag.
Kinderen aan het woord over de oorlog
1
Lees de dagboekfragmenten.
In 1914 vluchtten we met het hele
gezin uit Roeselare. We gingen te voet
en droegen zoveel we konden dragen.
De eerste nacht vonden we nergens
onderdak. Daarom sliepen we gewoon
in het veld, ergens in Zonnebeke.
Midden in de nacht werd ik wakker van
geschreeuw en geweerschoten in een
veld iets verderop. Ik zag mannen op
paarden naar elkaar schieten. Ze zeiden
dat het Britse dragonders en Duitse
ulanen waren. Vooral die laatsten zagen
er heel gevaarlijk uit, ze hadden
bajonetten op hun geweren. Met open
mond lag ik te kijken, tot mijn vader
mijn hoofd naar beneden drukte. Hij
wilde niet dat ik zag hoe ze vochten.
Elisa Desmedt, 7 jaar in 1914
In 1914 zijn we met het hele gezin naar Frankrijk
gevlucht, waar we de rest van de oorlog gebleven
zijn. Toen ik acht werd, moest ik meehelpen op
de boerderij. We moesten het hooi samenbinden
en dat was zwaar werk. Soms werkten we van 8
uur ’s ochtends tot 9 uur ’s avonds! Veel eten was
er niet: we kregen meestal karnemelkpap met
eieren. Aan onze voeten droegen we klompen en
kousen met gaten die we niet konden stoppen
omdat er geen wol was. Pas in 1920 konden we
terug naar huis. Wat we daar zagen, kun je je
niet voorstellen! Het leek wel één grote woestijn
van modder en kraters, hulzen van obussen,
geraamten en schedels van soldaten. De put
waarin vader onze bezittingen had verborgen,
hebben we nooit teruggevonden.
Cyriel Verbeke, 5 jaar in 1914
Het was op 5 juni 1917. Ik weet het nog precies. Ik was helemaal alleen thuis en om me bezig
te houden, snuisterde ik in de spullen van mijn broers. Daar lagen vreemde potloodjes tussen,
met een draadje eraan. Ik trok aan het draadje en … BOEM! Er volgde een luide knal en ik
voelde een hevige pijn in mijn hand. Nadien hebben ze mij verteld wat er gebeurd was: het
waren geen potloodjes, maar springbuisjes van handgranaten waarmee ik gespeeld had.
Gelukkig liep Adolf Denolf op dat ogenblik voorbij ons huis. Hij hoorde de knal, liep naar
binnen en vond mij op de grond, helemaal onder het bloed. Hij bracht me snel naar het
lazaret van de paters. Daar hebben ze mij geopereerd. Eén oog ben ik kwijt en met mijn
linkerhand is het nooit meer goed gekomen.
Rachel Deraedt, 9 jaar in 1914
14
DE GROOTE OORLOG
42
DE GROOTE OORLOG

Oorlog is geen spelletje!
2
Klaar met het leerspel Bespreek dan nu de volgende vragen.
a Vond je het leuk Waarom wel of niet
b Was het moeilijk of gemakkelijk om te winnen Hoe kwam dat
c Wat is het beste dat je overkwam
d Wat is het ergste dat je overkwam
e Welke verschillen zijn er tussen jouw leven en dat van een kind tijdens de Eerste
Wereldoorlog En welke gelijkenissen Schrijf er telkens minstens twee op.
Verschillen
•
•
•
Gelijkenissen
•
•
•
En vandaag ...
3
Zoek in een krant, een tijdschrift of op het internet informatie over kinderen die nu
in oorlogsgebied leven.
Breng een foto of een artikel mee naar de klas. Spreek er samen over.
Misschien kunnen jullie wel iets doen om te helpen De juf of meester helpt jullie vast op weg!
Kleef hier je foto of artikel.
LES 6 (Over)leven 15
LES 6 (Over)leven 43

Achtergrondinformatie
Voedselbonnen (achtergrondinformatie voor het spel)
Voedselbonnen werden uitgedeeld aan de bevolking om het schaarse voedsel op een zo eerlijk mogelijke manier
te verdelen. Je had als gewone burger recht op een beperkt rantsoen en dat kon je met de voedselbonnen halen.
Op een voedselbon stond duidelijk voor welk product hij bestemd was. Meer kopen dan de toegestane hoeveelheid
kon niet. Zo kon de overheid voorkomen dat mensen gingen hamsteren.
Vluchtelingen (achtergrondinformatie voor het spel)
Net zoals in elke andere oorlog waren er in de Eerste Wereldoorlog vluchtelingen. Belgen zochten massaal een
veilig onderkomen in onder andere Frankrijk en Nederland. Soms stuurden mensen alleen hun kinderen weg uit
België. Die kwamen dan in zogenaamde schoolkolonies terecht, waar ze tot na de oorlog bleven.
Wie na de oorlog terugkeerde, herkende zijn buurt vaak niet meer. In het ergste geval was je huis weg en had je
niets meer.
Belgische vluchtelingen in Roosendaal
© Collectie In Flanders Fields Museum, Ieper
44
DE GROOTE OORLOG

LES 6 (Over)leven 45

LES 7
Oorlog in heel België
Domein(en): brongebruik, maatschappij, techniek, tijd, (ruimte)
Onderwerp: militaire gebeurtenissen in België
Lesduur: 75’
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 16-17
• kopieerblad p. 35 (op
leerlingaantal of enkele
per groepje)
• kopieerbladen p. 36-46
(1 opdracht per groepje)
Voor de klas
• bordboek
• dvd 1 nr. 2-4 (ook
als download bij het
onlinelesmateriaal)
• cd 1 nr. 1-5 (ook
als download bij het
onlinelesmateriaal)
• (een) computer(s) met
internetverbinding
Vooraf
Bekijk de opdrachten voor het groepswerk (kopieerbladen p. 35-46). Er zijn
zeven opdrachten. De informatie dient tegelijk als achtergrondinformatie;
zorg ervoor dat je de stof goed beheerst. Zo kun je in de les vlot helpen tijdens
het groepswerk. Je kunt een aantal opdrachten selecteren of er nog bijmaken
en zo sporen van de Eerste Wereldoorlog in de buurt van de school aan bod
laten komen. Maak de nodige kopieën van de kopieerbladen. Er zijn drie
opdrachten waarbij filmpjes aan bod komen en er is één opdracht waarbij
audiofragmenten beluisterd worden. Je vindt de video- en audiobestanden bij
het onlinelesmateriaal. Download ze en zet ze klaar op vier computers, zodat
de groepjes het nodige multimediamateriaal ter beschikking hebben.
Start
Herhaal kort wat er in de vorige lessen aan bod gekomen is. Blader klassikaal
door het themaschrift. De leerlingen vertellen over wat ze al geleerd hebben en
wat hen bijgebleven is.
Maak de overgang naar de start van deze les. Vandaag ontdekken we wat er
tijdens de Eerste Wereldoorlog in België gebeurd is. Jullie gaan in groepjes
werken. Elk groepje krijgt een opdrachtfiche over een historische gebeurtenis.
Als voorbeeld maken we de eerste opdracht samen. Op de opdrachtfiches staan
informatieve teksten. Daarom heb ik eerst enkele leestips voor jullie.
Kern
Deel de kopieerbladen met de uitleg van het groepswerk en de leestips uit.
Projecteer het eventueel ook in het bordboek. Overloop.
Een nieuwe oorlog: moderne wapens
Deel de opdrachtfiche ‘Een nieuwe oorlog: moderne wapens’ uit of projecteer
ze in het bordboek. Neem alle bronnen klassikaal door. Lees eerst de tekst.
Zoek samen naar de hoofdgedachten en laat die aanduiden in de tekst. Bekijk
en bespreek daarna de foto’s: een vliegtuig bemand door een piloot en een
schutter, een vernielde tank op een slagveld en een indrukwekkend kanon van
het Britse leger.
46
DE GROOTE OORLOG

Bekijk en bespreek het filmpje over het fort van ‘Merxem’. CINEMATEK restaureerde
originele videobeelden van na 1918 en monteerde ze aan elkaar. Het eindresultaat
vertelt het verhaal van het fort. Luitenant Dethieux blies het op 8 oktober 1914
op, om het niet in de handen van de Duitsers te laten vallen. De naoorlogse
beelden tonen het graf van de luitenant en het puin van het opgeblazen fort. Ook
oorlogsbuit, veroverd op de Duitsers tijdens hun aftocht, is te zien: wapentuig van
tijdens de oorlog zoals (afweer)kanonnen, mortieren en tanks.
Lees tot slot het krantenartikel uit De Standaard van 27-09-2013, waarin Elio Di
Rupo aan het woord is over het gebruik van chemische wapens.
Dan nemen de leerlingen het themaschrift op p. 16-17. Vul samen het antwoord
op de vragen in een van de kadertjes in aan de hand van een onderwijs leergesprek.
• Benoem de historische gebeurtenis. Kies een passende titel. een gruwelijk
wapen: mosterdgas
• Waar vond de historische gebeurtenis plaats Schrijf het op en trek een pijl
naar de juiste plaats op de kaart. (De leerlingen trekken een pijl naar Ieper en
schrijven ‘Ieper’ op.)
• Wanneer vond ze plaats in 1917
• Wat gebeurde er Omschrijf de gebeurtenis in enkele zinnen. Yperiet of
mosterdgas is een dodelijk gas. / Na de oorlog werd het gebruik van
gifgassen verboden.
Je kunt eventueel nog een of meer opdrachtfiches klassikaal behandelen.
Verwerking
Daarna verdeel je de leerlingen in groepjes en deel je de opdrachtfiches uit.
Spreek af hoeveel tijd ze krijgen en welk signaal je zult geven als de tijd om is.
De groepen gaan dan aan de slag. Ze lezen de informatie op hun fiche, bekijken
of beluisteren de bronnen en ze zoeken een antwoord op de vier vragen.
Alle groepen geven een korte klassikale presentatie over ‘hun’ historische
gebeurtenis. Expliciteer verbanden tussen de gebeurtenissen. Na elke
presentatie laat je de kaders in het themaschrift op p. 17 klassikaal aanvullen.
Er zijn zeven opdrachten voor het groepswerk, maar slechts vijf kadertjes in het
themaschrift. Eén kadertje heb je in de vorige lesfase al klassikaal aangevuld;
er zijn er dus nog vier leeg. Laat de leerlingen eventueel zelf kiezen welke vier
onderwerpen ze willen aanvullen in het themaschrift.
MET DANK AAN ...
VPRO Radio, OVT voor
het gebruik van de 5
audiofragmenten over het
kerstbestand in 1914.
Afronding
Reflecteer samen over het groepswerk. Wat hebben jullie bijgeleerd over de
Eerste Wereldoorlog
Streef naar de tweeledige conclusie dat de Eerste Wereldoorlog in België veel
slachtoffers maakte (doden, gewonden, vluchtelingen) en dat wapens tijdens
die oorlog veel moderner en dodelijker werden.
Actualiseer deze les door de
leerlingen een week lang de
actualiteit te laten volgen.
Ze verzamelen informatie
en documentatie over
dingen die te vergelijken
zijn met wat 100 jaar
geleden in België gebeurde.
LES 7 Oorlog in heel België 47

LES 7
Oorlog in heel België
Na deze les ...
kan ik met behulp van de drie W-vragen (Wat Wanneer Waar) een historisch
feit uit bronnen afleiden.
kan ik verwoorden dat de Eerste Wereldoorlog in heel België slachtoffers maakte.
kan ik verwoorden dat in de Eerste Wereldoorlog steeds meer moderne wapens
werden ontwikkeld.
In deze les ontdek je enkele gebeurtenissen die tijdens de Eerste Wereldoorlog in België
plaatsvonden. Je maakt klassikaal een overzicht van die historische feiten.
1
Lees en bekijk de bronnen op de opdrachtfiches en beantwoord de vragen.
a Benoem de historische gebeurtenis.
b Waar vond de historische gebeurtenis plaats Trek een pijl naar de juiste plaats op de kaart.
c Wanneer vond ze plaats
d Wat gebeurde er Omschrijf de gebeurtenis in enkele zinnen.
16
DE GROOTE OORLOG
48
DE GROOTE OORLOG

Titel: een gruwelijk wapen: mosterdgas
Waar in Ieper
Wanneer in 1917
Wat Yperiet of mosterdgas is een
dodelijk gas. Na de oorlog werd het
gebruik van gifgassen verboden.
Titel:
Waar
Wanneer
Wat
Titel:
Waar
Wanneer
Wat
Titel:
Waar
Wanneer
Wat
Titel:
Waar
Wanneer
Wat
LES 7 Oorlog in heel België 17
LES 7 Oorlog in heel België 49

LES 8
Nooit meer oorlog (1)
Domein(en): maatschappij
Onderwerp: WO I herdenken
Lesduur: 25’ à 50’
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 18-19
Voor de leerkracht
• achtergrondinformatie
Voor de klas
• bordboek
Start
Blik kort terug op de lessen over de Eerste Wereldoorlog. De leerlingen
vertellen wat ze onthouden hebben over het ‘Groote Conflict’. Vervolgens
mogen ze speculeren over hoe de oorlog afgelopen is. Je kunt hen ook laten
vertellen hoe een conflict in hun eigen leven afliep. Misschien hebben ze zelf
al eens een ruzie bijgelegd
Kern en verwerking
Wapenstilstand
De leerlingen nemen het themaschrift op p. 18 bij nr. 1. Lees en bespreek de
tekst over Wapenstilstand klassikaal. Beantwoord de vragen en sta stil bij het
belang van herdenkingen. Dat kan via dit citaat van George Santayana: ‘Wie de
geschiedenis niet kent, is gedoemd ze te herhalen’.
Deze les en de volgende
en sluiten het thema af.
De leerlingen staan stil bij
de gruwel van de Eerste
Wereldoorlog. Ze zoeken
het antwoord op de vraag
waarom herdenkingen zo
belangrijk zijn.
ICT-TIP (voorlopig enkel
voor West-Vlaanderen):
https://inventaris.
onroerenderfgoed.be/woi/
relict/zoeken
Jammer genoeg moeten we spreken over de ‘Eerste’ Wereldoorlog. Waarom
gebruiken we het woord ‘Eerste’ Kom tot de Tweede Wereldoorlog, zonder
in detail te treden. Herinner hen aan de opdracht aan het einde van les 6: ze
moesten toen informatie zoeken over oorlogen die vandaag nog woeden.
Bekijk de wereldkaart in het themaschrift op p. 18 bij nr. 2 en laat drie landen
kleuren waar er vandaag nog oorlog is.
• Heb je recent nog nieuws gehoord over die of andere oorlogen
• Wat weet je over die oorlogen
• Wie vecht tegen wie
• Waarom is er oorlog
• In welke landen en werelddelen is het nu oorlog
• Is dat dicht bij ons land of ver weg
• Is er ook oorlog in Europa Zo ja, welke landen zijn er betrokken
Herdenken
De leerlingen nemen het themaschrift op p. 19 bij nr. 3. Ze verbinden de
teksten met de juiste foto’s. Bespreek en verbeter klassikaal. In het bordboek
kun je elke afbeelding groot projecteren.
Tot slot schrijven de leerlingen bij nr. 4 op waarom de Eerste Wereldoorlog
volgens hen wel of niet herdacht moet worden.
50
DE GROOTE OORLOG

Afronding
Tijdens de volgende les trekken we erop uit. We gaan in de buurt op zoek
naar een monument dat de Eerste Wereldoorlog herdenkt. Kennen jullie een
monument in de buurt van onze school Of in een van onze buurgemeenten of in
jullie eigen gemeente
Als de leerlingen geen monument in de buurt kennen, kun je samen op het
internet zoeken. Of je zoekt als voorbereiding op de volgende les zelf uit waar
er eentje staat. Bijna elke gemeente, tot het kleinste dorp toe, heeft er wel een.
Je kunt tijdens de uitstap meerdere monumenten bekijken.
LES 8 Nooit meer oorlog (1) 51

LES 8
Nooit meer oorlog (1)
Na deze les ...
ken ik de betekenis van de feestdag 11 november.
kan ik verwoorden om welke reden 11 november een officiële feestdag werd.
kan ik aanduiden waar in de wereld vandaag nog oorlog gevoerd wordt.
Wapenstilstand
1
Lees de tekst en beantwoord daarna de vragen.
Vier jaar duurde de Eerste Wereldoorlog. Vier lange
jaren vol dood en ellende. Levens werden verwoest,
dorpen en steden vernield. Op 11 november 1918
eindigde de ‘Groote Oorlog’. Die dag herdenken we
nog elk jaar als Wapenstilstand, de dag waarop de
wapens eindelijk zwegen. Maar in de hoofden van
de mensen was de oorlog nog lang niet gedaan.
Daarvoor was er te veel gebeurd. Veel mensen
waren familie en vrienden verloren, waren gewond
geraakt en hadden vreselijke dingen gezien.
Veel mensen hadden ook geen dak meer boven
hun hoofd. Bijna 10 miljoen soldaten sneuvelden
en ongeveer 20 miljoen soldaten raakten
gewond. Iedereen wilde deze vreselijke oorlog
herdenken. Iedereen hoopte dat het de laatste
oorlog zou zijn. ‘Nooit meer oorlog’, zeiden ze.
In 1940 kreeg men ongelijk bij het uitbreken van
de Tweede Wereldoorlog. Minstens 6 miljoen
burgers stierven door het oorlogsgeweld.
a ‘Nooit meer oorlog’ … Maar wat gebeurde er ongeveer 21 jaar later
De Tweede Wereldoorlog brak uit.
b Neem je schrift op p. 23. Duid met een verticale streep het begin en het einde van die
gebeurtenis aan op de bovenste tijdlijn.
2
Ook nu nog is het
altijd wel ergens in
de wereld oorlog.
Nog steeds gaan mensen
op de vlucht voor geweld
en sterven er kinderen
door verdwaalde
bommen en kogels.
Waar is er nu (nog)
oorlog Kleur drie landen
op de wereldkaart.
Gebruik je atlas.
18
DE GROOTE OORLOG
52
DE GROOTE OORLOG

Herdenken
De Eerste Wereldoorlog wordt op verschillende manieren herdacht. Zelfs nog na honderd jaar.
Er werden monumenten gebouwd en er kwamen mensen samen om de oorlog toch maar niet
te vergeten. Ook in jouw gemeente staat vast een monument.
3
Bekijk de foto’s. Verbind elke foto met de tekst die erbij hoort.
Op 11 november herdenken we Wapenstilstand.
In België krijgt iedereen dan een dag vrijaf.
11 november is zo’n belangrijke datum, dat je
hem ook op onverwachte plaatsen zoals deze
tegenkomt.
De IJzertoren is het bekendste vredesmonument
in Vlaanderen. Hij staat vlakbij
Diksmuide aan de oever van de IJzer. Aan elke
kant van de toren staat ‘Nooit meer Oorlog’
in een andere taal. Schrijf achter elke zin in
welke taal die is geschreven.
Plus jamais de Guerre: Frans
No more War: Engels
Nie wieder Krieg: Duits
Nooit meer Oorlog: Nederlands
Onder de Menenpoort in Ieper wordt elke dag
om 20 uur het trompetsignaal ‘Last Post’ (de
laatste groet aan de gesneuvelden) gespeeld.
De eerste keer vond dat plaats op 24 juli 1927.
Het is de bedoeling dat die traditie voor altijd
in ere gehouden wordt.
Het ‘Treurend Ouderpaar’ van
Käthe Kollwitz vind je op het Duitse
soldatenkerkhof in Vladslo. De kunstenares
maakte het voor haar eigen zoon Peter.
Tegelijk is het een symbool voor het verdriet
van alle ouders die tijdens de oorlog hun
kind hebben verloren.
4
Wat vind jij De Eerste Wereldoorlog moet WEL / NIET herdacht worden, omdat …
Moeilijke woorden
herdenken: in herinnering brengen, terugdenken aan
wapenstilstand: beëindigen van het vechten, staakt-het-vuren
LES 8 Nooit meer oorlog (1) 19
LES 8 Nooit meer oorlog (1) 53

Achtergrondinformatie
Vrij naar Wikipedia
Wapenstilstand
Een beroemde wapenstilstand die het feitelijke einde van een oorlog inluidde, was de wapenstilstand van 11
november 1918. Daardoor stopten de gevechten van de Eerste Wereldoorlog. In verschillende landen is dat een
officiële feestdag, zoals in België (‘Wapenstilstand’) en Frankrijk. De vrede werd pas in 1919 gesloten, waardoor
de beide jaartallen genoemd worden als het einde van de Eerste Wereldoorlog. In België herdenkt men op 11
november de soldaten die in de Eerste en Tweede Wereldoorlog sneuvelden. De traditie wordt tot vandaag in ere
gehouden.
Last Post
De Last Post is een trompetsignaal dat gebruikt werd in het Britse leger.
Oorspronkelijk werd het gespeeld als afsluiting van de dag, tijdens de inspectie van de posten. Tegenwoordig
wordt de Last Post vooral gebruikt bij militaire herdenkingen en begrafenissen. In Ieper wordt de Last Post elke
dag om 20 uur gespeeld onder de Menenpoort door de leden van de ‘Last Post Association’, als eerbetoon aan de
gesneuvelden van de Eerste Wereldoorlog. Dat ritueel is er sinds 24 juli 1927, met een onderbreking tijdens de
bezetting van Ieper door de Duitsers tussen mei 1940 en 6 september 1944. Ook bij de meeste herdenkingen in
Groot-Brittannië en Commonwealthlanden wordt het signaal gebruikt.
De Menenpoort is een herdenkingsmonument in de Belgische stad Ieper. De stadspoort werd in 1927 aan de
oostzijde van de stad door de Britten gebouwd, ter nagedachtenis aan de circa 54 900 Britse soldaten die tijdens
de Eerste Wereldoorlog sneuvelden in de Vlaamse velden en niet meer geïdentificeerd of teruggevonden werden.
De naam verwijst naar de stad Menen, waar men vanuit Ieper via de Menenpoort naartoe kan. De poort is een van
de herdenkingsmonumenten voor vermisten van de ‘Commonwealth War Graves Commission’.
IJzertoren
De IJzertoren werd oorspronkelijk ingewijd op 24 augustus 1930. De toren staat aan de oever van de stroom de
IJzer, nabij het stadscentrum van Diksmuide, op het grondgebied van de deelgemeente Kaaskerke.
Op de toren staat aan de vier zijden van de monumentale voet ‘Nooit meer oorlog’ te lezen, in de vier talen van de
strijdende partijen van het westelijke front tijdens de Eerste Wereldoorlog (‘Plus jamais de guerre’, ‘No more War’,
‘Nie wieder Krieg’). De letters AVV VVK staan voor ‘Alles Voor Vlaanderen, Vlaanderen Voor Kristus’.
In 1986 werd de IJzertoren door de Vlaamse Overheid erkend als Memoriaal van de Vlaamse Ontvoogding. In 1993
werd de toren erkend als beschermd monument.
54
DE GROOTE OORLOG

LES 8 Nooit meer oorlog (1) 55

LES 9
Nooit meer oorlog (2)
Domein(en): maatschappij, mens
Onderwerp: een uitstap naar een herdenkingsmonument
Lesduur: uitstap + 50’ verwerking (afhankelijk van de materialen die de leerlingen kiezen)
LEERPLANDOELEN
Bij het onlinelesmateriaal
vind je een overzicht met
alle leerplandoelstellingen
per les.
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 20-21
• kopieerblad p. 47 (1 per
groepje)
• kopieerblad p. 48
(op leerlingaantal)
• een klemmap
• materiaal om een eigen
monument te knutselen
of te ontwerpen
Voor de leerkracht
• achtergrondinformatie
Voor de klas
• bordboek
• een stratenplan van de
gemeente
• een fototoestel of een
smartphone
ICT-TIPS
www.faronet.be
Vlaams Steunpunt voor
Cultureel Erfgoed
www.faronet.be/erfgoedkaart
Op de interactieve kaart
van Vlaanderen vind je
links naar onder andere
musea en socio-culturele
verenigingen in jouw buurt.
Zeker de moeite waard om
eens naartoe te surfen. De
website kan ook handig
van pas komen voor andere
thema’s en uitstappen.
Vooraf
Plan de uitstap ruim vooraf en trek er voldoende tijd voor uit. Als de afstand
naar het monument (te) groot is, kun je het best vervoer regelen.
Als verwerking ontwerpen de leerlingen zelf een monument. Je kunt hen laten
kiezen met welke materialen ze willen werken. Verzamel het nodige (knutsel-)
materiaal.
Start
Vraag aan de leerlingen of ze weten waar er in de buurt een monument staat
voor de gesneuvelden van de Eerste Wereldoorlog. Wat weten ze er al over We
gaan het monument samen bezoeken. Stippel de weg uit van de school naar het
monument. Bespreek de gevaarlijke punten onderweg.
Verdeel de leerlingen in groepjes en geef elk groepje een kopie van de
vragenfiche.
Kern
Tijdens de uitstap
De leerlingen wandelen op een ordelijke manier van de school naar het
monument. Samen met de fiets gaan, kan ook.
De leerlingen observeren in kleine groepjes het monument voor de
gesneuvelden aan de hand van de vragen op het kopieerblad. Ga langs bij
elke groep en overloop de vragen. In elke groep maakt iemand een foto of een
tekening van het monument. Keer dan terug naar de klas.
Verwerking
In de klas
De leerlingen ontwerpen zelf een monument voor de Eerste Wereldoorlog. Je
kunt hen laten kiezen met welke materialen ze willen werken. Ze moeten zich
zeker niet beperken tot een beeldend werk. Ook poëzie is een optie.
56
DE GROOTE OORLOG

Overloop de vragen op het kopieerblad. Geef eventueel voorbeelden. De
leerlingen gaan dan zelfstandig aan de slag. Ondersteun wie daar behoefte
aan heeft. Denk samen na over de boodschap die ze willen overbrengen en
hoe ze dat het best doen.
Bespreek dan de werken en de impressies van de leerlingen klassikaal.
Voor wie hebben ze hun monument gemaakt
Welk gevoel wilden ze ermee overbrengen
Hoe ervaren de andere leerlingen dat
Littekens in het landschap
De meeste sporen van de Eerste Wereldoorlog zijn verdwenen, maar soms vind
je nog een litteken in het landschap. Het landschap is de laatste getuige van dat
conflict. Oude bunkers, kraters, loopgraven … worden bewaard en onderhouden
om de herinnering levend te houden aan wat er op die plaatsen is gebeurd.
De leerlingen nemen het themaschrift op p. 21 bij nr. 2. Ze bekijken de
foto’s van de mijnkrater in Wijtschate en de Lettenberg in Kemmel. Laat hen
individueel nadenken over de oorzaken van die littekens in het West-Vlaamse
landschap. Bespreek daarna klassikaal.
Afronding
Geef hen tot slot de opdracht om na te denken over littekens van Wereldoorlog
I in hun eigen gemeente. Ze mogen het internet gebruiken. Ze formuleren eerst
een antwoord en zoeken de plaats dan pas op.
Ga zelf op zoek naar een litteken in het landschap van de Eerste Wereldoorlog.
Omschrijf kort de oorzaak van dat litteken.
LES 9 Nooit meer oorlog (2) 57

LES 9
Nooit meer oorlog (2)
Na deze les ...
ken ik een herdenkingsmonument in mijn gemeente.
kan ik informatie aflezen van een herdenkingsmonument.
ken ik een litteken uit de Eerste Wereldoorlog in mijn omgeving.
Een herdenkingsmonument in mijn gemeente
Bijna elke stad of elk dorp in Vlaanderen heeft wel een monument voor zijn helden: zijn soldaten
die voor het vaderland gevochten hebben.
1
Bezoek het monument in de gemeente van jouw school. Bekijk het aandachtig en
geef antwoord op de vragen.
a Zijn er figuren afgebeeld Beschrijf hoe ze kijken. Hoe voelen ze zich
b Welke dingen die met oorlog te maken hebben, zie je op het monument
Zie je ook vredessymbolen Beschrijf ze nauwkeurig.
c Wat voel je wanneer je het monument bekijkt
d Staan er namen op het monument Van wie zijn die namen
Herken je familienamen uit je gemeente
e Staat ergens op het monument het woord ‘helden’ Vind jij soldaten echte helden
f Maak een foto of een tekening van het monument.
20
DE GROOTE OORLOG
58
DE GROOTE OORLOG

Littekens in het landschap
De meeste sporen van de oorlog zijn opgeruimd, maar soms vind je nog een litteken in het
landschap.
2
Schrijf op wat de oorzaken van deze littekens in het West-Vlaamse landschap zijn.
Litteken
Mijnkraters in Wijtschate
<
Oorzaak
Het Britse leger liet in
1917 mijnen ontploffen
in tunnels die ze onder
de Duitse loopgraven
hadden gegraven.
De Lettenberg, Kemmel
In deze heuvel maakten
de Britten bunkers. Ze
dienden als verblijf
en om gewonden te
verplegen.
3
Ga in je eigen gemeente op zoek naar een litteken van de Eerste Wereldoorlog in het
landschap. Beschrijf de oorzaak.
Vind je geen overblijfselen in je buurt Zoek dan eens op het internet.
Litteken
Oorzaak
LES 9 Nooit meer oorlog (2) 21
LES 9 Nooit meer oorlog (2) 59

SAMENVATTING
MATERIAAL
Voor de leerlingen
• themaschrift p. 22-23
Voor de klas
Start
De leerlingen nemen het themaschrift op p. 22-23. Bespreek de tijdlijn
klassikaal. Kader de Eerste Wereldoorlog op de algemene tijdlijn. De leerlingen
kunnen eventueel de historische periodes onder de tijdlijn schrijven.
• bordboek
In de samenvattende
les verzamelen we de
informatie die we uit het
thema willen onthouden.
Het gaat deels om kennis
die belangrijk is om de
Eerste Wereldoorlog te
kunnen situeren in de
tijd, de ruimte en de
maatschappelijke context.
De leerlingen worden ook
aangespoord om terug te
denken aan het werken met
bronnen.
Kern en verwerking
Opdracht 1
De leerlingen zoeken de informatie op die ze in hun themaschrift bij nr. 1
moeten invullen. Geef hen voldoende tijd. Ze schrijven de antwoorden in
potlood op een kladblad. Overloop de antwoorden klassikaal. De leerlingen
vullen de tekst dan met balpen aan.
Opdracht 2
De opdracht bij nr. 2 nodigt de leerlingen uit om na te denken over het belang
van kennis bij een oorlogsconflict. Noteer de categorieën op het bord en laat
de leerlingen verwoorden wat ze nog weten uit de voorbije lessen over het
belang van die kennis in een oorlogsconflict. Daarna schrijven ze de juiste
antwoorden in het themaschrift.
Opdracht 3
De leerlingen hebben in dit thema kennisgemaakt met heel wat soorten
bronnen. Het moet lukken om er minstens drie te noemen.
Opdracht 4
De titel van het themaschrift ‘De Groote Oorlog’ is bewust gekozen. De
leerlingen vertellen waarom die oorlog ‘groot’ werd genoemd.
Afronding
Opdracht 5
Blik samen terug op les 7 en 8. De leerlingen vullen de tekst bij nr. 5 in het
themaschrift aan.
60
DE GROOTE OORLOG

Samenvatting 61

SAMENVATTING
800 v.C. 500
1
Belangrijke gebeurtenissen uit de Eerste Wereldoorlog. Vul de tekst aan.
Gebruik je themaschrift als informatiebron.
De Eerste Wereldoorlog begon in 1914 (jaartal) en eindigde in 1918 (jaartal).
Dat is nu
jaar geleden. In die oorlog vochten twee bondgenootschappen tegen elkaar:
de Geallieerden
en de Centralen
.
Niet alle landen vochten mee. Sommige bleven neutraal, zoals Nederland. België wilde ook
neutraal blijven, maar de Duitse troepen wilden door België trekken om
Frankrijk te kunnen aanvallen. Zo raakte ons land toch bij het
conflict betrokken.
Uiteindelijk bezette Duitsland heel België, behalve een klein stukje achter de IJzer (zie kaart op
p. 8). Daar begon een front dat gedurende vier jaar door heel Europa
liep, van de Belgische kust tot in Gallipoli
. De oorlog wordt uiteindelijk
gewonnen door de Centralen / Geallieerden (*).
(*) Omcirkel het juiste antwoord.
2
Bij een oorlogsconflict speelt kennis een belangrijke rol. Geef telkens één voorbeeld
van hoe kennis oorlogvoerende partijen een voordeel kan opleveren.
Kennis van het landschap:
Op een hoogte of heuvel zit je veilig; gebieden die onder water
kunnen lopen, vermijd je beter.
Wetenschappelijke en technische kennis:
gifgas, geneeskunde, wapens, vliegtuigen, auto’s …
22
DE GROOTE OORLOG
62
DE GROOTE OORLOG

Eerste Wereldoorlog
Tweede Wereldoorlog
1914-1918
1940-1945
1900 1950
1500 1800 1945
3
We weten wat er in het verleden is gebeurd, dankzij verschillende bronnen.
Schrijf minstens drie bronnen uit dit themaschrift op die jou iets hebben verteld over de Eerste
Wereldoorlog.
foto’s, getuigenissen, kranten, littekens in het landschap,
wapens, kledij, kaartmateriaal, film, monumenten …
4
De titel van het thema is ‘De Groote Oorlog’. Schrijf op waarom we de Eerste
Wereldoorlog zo noemen.
Er waren mensen van over de hele wereld bij betrokken. Er werden
vele nieuwe en moderne wapens gebruikt. Er waren heel veel
slachtoffers, bijna 10 miljoen militaire slachtoffers. De oorlog
duurde vier jaar.
5
De Eerste Wereldoorlog wordt nog altijd officieel herdacht. Vul de tekst aan.
Op 11 november herdenken we alle oorlogsslachtoffers. Op die dag in 1918 was het
Wapenstilstand
Het memoriaal of de IJzertoren
is het herdenkings monument
voor alle gesneuvelden van de Eerste Wereldoorlog. Het brengt ook een vredesboodschap voor
de hele wereld, namelijk: Nooit meer Oorlog
.
SAMENVATTING 23
Samenvatting 63

ISBN 978-90-306-7399-6
563257
www.vanin.be
a Sanoma company